| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पेतवत्थु-अट्ठकथा • Petavatthu-aṭṭhakathā |
११. नागपेतवत्थुवण्णना
11. Nāgapetavatthuvaṇṇanā
पुरतोव सेतेन पलेति हत्थिनाति इदं सत्थरि जेतवने विहरन्ते द्वे ब्राह्मणपेते आरम्भ वुत्तं। आयस्मा किर संकिच्चो सत्तवस्सिको खुरग्गेयेव अरहत्तं पत्वा सामणेरभूमियं ठितो तिंसमत्तेहि भिक्खूहि सद्धिं अरञ्ञायतने वसन्तो तेसं भिक्खूनं पञ्चन्नं चोरसतानं हत्थतो आगतं मरणम्पि बाहित्वा ते च चोरे दमेत्वा पब्बाजेत्वा सत्थु सन्तिकं अगमासि। सत्था तेसं भिक्खूनं धम्मं देसेसि, देसनावसाने ते भिक्खू अरहत्तं पापुणिंसु। अथायस्मा संकिच्चो परिपुण्णवस्सो लद्धूपसम्पदो तेहि पञ्चहि भिक्खुसतेहि सद्धिं बाराणसिं गन्त्वा इसिपतने विहासि। मनुस्सा थेरस्स सन्तिकं गन्त्वा धम्मं सुत्वा पसन्नमानसा वीथिपटिपाटिया वग्गवग्गा हुत्वा आगन्तुकदानं अदंसु। तत्थ अञ्ञतरो उपासको मनुस्से निच्चभत्ते समादपेसि, ते यथाबलं निच्चभत्तं पट्ठपेसुं।
Puratovasetena paleti hatthināti idaṃ satthari jetavane viharante dve brāhmaṇapete ārambha vuttaṃ. Āyasmā kira saṃkicco sattavassiko khuraggeyeva arahattaṃ patvā sāmaṇerabhūmiyaṃ ṭhito tiṃsamattehi bhikkhūhi saddhiṃ araññāyatane vasanto tesaṃ bhikkhūnaṃ pañcannaṃ corasatānaṃ hatthato āgataṃ maraṇampi bāhitvā te ca core dametvā pabbājetvā satthu santikaṃ agamāsi. Satthā tesaṃ bhikkhūnaṃ dhammaṃ desesi, desanāvasāne te bhikkhū arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Athāyasmā saṃkicco paripuṇṇavasso laddhūpasampado tehi pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ bārāṇasiṃ gantvā isipatane vihāsi. Manussā therassa santikaṃ gantvā dhammaṃ sutvā pasannamānasā vīthipaṭipāṭiyā vaggavaggā hutvā āgantukadānaṃ adaṃsu. Tattha aññataro upāsako manusse niccabhatte samādapesi, te yathābalaṃ niccabhattaṃ paṭṭhapesuṃ.
तेन च समयेन बाराणसियं अञ्ञतरस्स मिच्छादिट्ठिकस्स ब्राह्मणस्स द्वे पुत्ता एका च धीता अहेसुं। तेसु जेट्ठपुत्तो तस्स उपासकस्स मित्तो अहोसि। सो तं गहेत्वा आयस्मतो संकिच्चस्स सन्तिकं अगमासि। आयस्मा संकिच्चो तस्स धम्मं देसेसि। सो मुदुचित्तो अहोसि। अथ नं सो उपासको आह – ‘‘त्वं एकस्स भिक्खुनो निच्चभत्तं देही’’ति । ‘‘अनाचिण्णं अम्हाकं ब्राह्मणानं समणानं सक्यपुत्तियानं निच्चभत्तदानं, तस्मा नाहं दस्सामी’’ति। ‘‘किं मय्हम्पि भत्तं न दस्ससी’’ति? ‘‘कथं न दस्सामी’’ति आह। ‘‘यदि एवं यं मय्हं देसि, तं एकस्स भिक्खुस्स देही’’ति। सो ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा दुतियदिवसे पातोव विहारं गन्त्वा एकं भिक्खुं आनेत्वा भोजेसि।
Tena ca samayena bārāṇasiyaṃ aññatarassa micchādiṭṭhikassa brāhmaṇassa dve puttā ekā ca dhītā ahesuṃ. Tesu jeṭṭhaputto tassa upāsakassa mitto ahosi. So taṃ gahetvā āyasmato saṃkiccassa santikaṃ agamāsi. Āyasmā saṃkicco tassa dhammaṃ desesi. So muducitto ahosi. Atha naṃ so upāsako āha – ‘‘tvaṃ ekassa bhikkhuno niccabhattaṃ dehī’’ti . ‘‘Anāciṇṇaṃ amhākaṃ brāhmaṇānaṃ samaṇānaṃ sakyaputtiyānaṃ niccabhattadānaṃ, tasmā nāhaṃ dassāmī’’ti. ‘‘Kiṃ mayhampi bhattaṃ na dassasī’’ti? ‘‘Kathaṃ na dassāmī’’ti āha. ‘‘Yadi evaṃ yaṃ mayhaṃ desi, taṃ ekassa bhikkhussa dehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā dutiyadivase pātova vihāraṃ gantvā ekaṃ bhikkhuṃ ānetvā bhojesi.
एवं गच्छन्ते काले भिक्खूनं पटिपत्तिं दिस्वा धम्मञ्च सुणित्वा तस्स कनिट्ठभाता च भगिनी च सासने अभिप्पसन्ना पुञ्ञकम्मरता च अहेसुं। एवं ते तयो जना यथाविभवं दानानि देन्ता समणब्राह्मणे सक्करिंसु गरुं करिंसु मानेसुं पूजेसुं। मातापितरो पन नेसं अस्सद्धा अप्पसन्ना समणब्राह्मणेसु अगारवा पुञ्ञकिरियाय अनादरा अच्छन्दिका अहेसुं। तेसं धीतरं दारिकं मातुलपुत्तस्सत्थाय ञातका वारेसुं। सो च आयस्मतो संकिच्चस्स सन्तिके धम्मं सुत्वा संवेगजातो पब्बजित्वा निच्चं अत्तनो मातु-गेहं भुञ्जितुं गच्छति। तं माता अत्तनो भातु-धीताय दारिकाय पलोभेति। तेन सो उक्कण्ठितो हुत्वा उपज्झायं उपसङ्गमित्वा आह – ‘‘उप्पब्बजिस्सामहं, भन्ते, अनुजानाथ म’’न्ति। उपज्झायो तस्स उपनिस्सयसम्पत्तिं दिस्वा आह – ‘‘सामणेर, मासमत्तं आगमेही’’ति। सो ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा मासे अतिक्कन्ते तथेव आरोचेसि। उपज्झायो पुन ‘‘अड्ढमासं आगमेही’’ति आह। अड्ढमासे अतिक्कन्ते तथेव वुत्ते पुन ‘‘सत्ताहं आगमेही’’ति आह। सो ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणि। अथ तस्मिं अन्तोसत्ताहे सामणेरस्स मातुलानिया गेहं विनट्ठच्छदनं जिण्णं दुब्बलकुट्टं वातवस्साभिहतं परिपति। तत्थ ब्राह्मणो ब्राह्मणी द्वे पुत्ता घीता च गेहेन अज्झोत्थटा कालमकंसु। तेसु ब्राह्मणो ब्राह्मणी च पेतयोनियं निब्बत्तिंसु, द्वे पुत्ता धीता च भुम्मदेवेसु। तेसु जेट्ठपुत्तस्स हत्थियानं निब्बत्ति, कनिट्ठस्स अस्सतरीरथो, धीताय सुवण्णसिविका। ब्राह्मणो च ब्राह्मणी च महन्ते महन्ते अयोमुग्गरे गहेत्वा अञ्ञमञ्ञं आकोटेन्ति, अभिहतट्ठानेसु महन्ता महन्ता घटप्पमाणा गण्डा उट्ठहित्वा मुहुत्तेनेव पचित्वा परिभेदप्पत्ता होन्ति। ते अञ्ञमञ्ञस्स गण्डे फालेत्वा कोधाभिभूता निक्करुणा फरुसवचनेहि तज्जेन्ता पुब्बलोहितं पिवन्ति, न च तित्तिं पटिलभन्ति।
Evaṃ gacchante kāle bhikkhūnaṃ paṭipattiṃ disvā dhammañca suṇitvā tassa kaniṭṭhabhātā ca bhaginī ca sāsane abhippasannā puññakammaratā ca ahesuṃ. Evaṃ te tayo janā yathāvibhavaṃ dānāni dentā samaṇabrāhmaṇe sakkariṃsu garuṃ kariṃsu mānesuṃ pūjesuṃ. Mātāpitaro pana nesaṃ assaddhā appasannā samaṇabrāhmaṇesu agāravā puññakiriyāya anādarā acchandikā ahesuṃ. Tesaṃ dhītaraṃ dārikaṃ mātulaputtassatthāya ñātakā vāresuṃ. So ca āyasmato saṃkiccassa santike dhammaṃ sutvā saṃvegajāto pabbajitvā niccaṃ attano mātu-gehaṃ bhuñjituṃ gacchati. Taṃ mātā attano bhātu-dhītāya dārikāya palobheti. Tena so ukkaṇṭhito hutvā upajjhāyaṃ upasaṅgamitvā āha – ‘‘uppabbajissāmahaṃ, bhante, anujānātha ma’’nti. Upajjhāyo tassa upanissayasampattiṃ disvā āha – ‘‘sāmaṇera, māsamattaṃ āgamehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā māse atikkante tatheva ārocesi. Upajjhāyo puna ‘‘aḍḍhamāsaṃ āgamehī’’ti āha. Aḍḍhamāse atikkante tatheva vutte puna ‘‘sattāhaṃ āgamehī’’ti āha. So ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇi. Atha tasmiṃ antosattāhe sāmaṇerassa mātulāniyā gehaṃ vinaṭṭhacchadanaṃ jiṇṇaṃ dubbalakuṭṭaṃ vātavassābhihataṃ paripati. Tattha brāhmaṇo brāhmaṇī dve puttā ghītā ca gehena ajjhotthaṭā kālamakaṃsu. Tesu brāhmaṇo brāhmaṇī ca petayoniyaṃ nibbattiṃsu, dve puttā dhītā ca bhummadevesu. Tesu jeṭṭhaputtassa hatthiyānaṃ nibbatti, kaniṭṭhassa assatarīratho, dhītāya suvaṇṇasivikā. Brāhmaṇo ca brāhmaṇī ca mahante mahante ayomuggare gahetvā aññamaññaṃ ākoṭenti, abhihataṭṭhānesu mahantā mahantā ghaṭappamāṇā gaṇḍā uṭṭhahitvā muhutteneva pacitvā paribhedappattā honti. Te aññamaññassa gaṇḍe phāletvā kodhābhibhūtā nikkaruṇā pharusavacanehi tajjentā pubbalohitaṃ pivanti, na ca tittiṃ paṭilabhanti.
अथ सामणेरो उक्कण्ठाभिभूतो उपज्झायं उपसङ्कमित्वा आह – ‘‘भन्ते, मया पटिञ्ञातदिवसा वीतिवत्ता, गेहं गमिस्सामि, अनुजानाथ म’’न्ति। अथ नं उपज्झायो ‘‘अत्थङ्गते सूरिये कालपक्खचातुद्दसिया पवत्तमानाय एही’’ति वत्वा इसिपतनविहारस्स पिट्ठिपस्सेन थोकं गन्त्वा अट्ठासि। तेन च समयेन ते द्वे देवपुत्ता सद्धिं भगिनिया तेनेव मग्गेन यक्खसमागमं सम्भावेतुं गच्छन्ति, तेसं पन मातापितरो मुग्गरहत्था फरुसवाचा काळरूपा आकुलाकुललूखपतितकेसभारा अग्गिदड्ढतालक्खन्धसदिसा विगलितपुब्बलोहिता वलितगत्ता अतिविय जेगुच्छबीभच्छदस्सना ते अनुबन्धन्ति।
Atha sāmaṇero ukkaṇṭhābhibhūto upajjhāyaṃ upasaṅkamitvā āha – ‘‘bhante, mayā paṭiññātadivasā vītivattā, gehaṃ gamissāmi, anujānātha ma’’nti. Atha naṃ upajjhāyo ‘‘atthaṅgate sūriye kālapakkhacātuddasiyā pavattamānāya ehī’’ti vatvā isipatanavihārassa piṭṭhipassena thokaṃ gantvā aṭṭhāsi. Tena ca samayena te dve devaputtā saddhiṃ bhaginiyā teneva maggena yakkhasamāgamaṃ sambhāvetuṃ gacchanti, tesaṃ pana mātāpitaro muggarahatthā pharusavācā kāḷarūpā ākulākulalūkhapatitakesabhārā aggidaḍḍhatālakkhandhasadisā vigalitapubbalohitā valitagattā ativiya jegucchabībhacchadassanā te anubandhanti.
अथायस्मा संकिच्चो यथा सो सामणेरो ते सब्बे गच्छन्ते पस्सति, तथारूपं इद्धाभिसङ्खारं अभिसङ्खरित्वा सामणेरं आह – ‘‘पस्ससि त्वं, सामणेर, इमे गच्छन्ते’’ति? ‘‘आम, भन्ते, पस्सामी’’ति। ‘‘तेन हि इमेहि कतकम्मं पटिपुच्छा’’ति। सो हत्थियानादीहि गच्छन्ते अनुक्कमेन पटिपुच्छि। ते आहंसु – ‘‘ये पच्छतो पेता आगच्छन्ति, ते पटिपुच्छा’’ति। सामणेरो ते पेते गाथाहि अज्झभासि –
Athāyasmā saṃkicco yathā so sāmaṇero te sabbe gacchante passati, tathārūpaṃ iddhābhisaṅkhāraṃ abhisaṅkharitvā sāmaṇeraṃ āha – ‘‘passasi tvaṃ, sāmaṇera, ime gacchante’’ti? ‘‘Āma, bhante, passāmī’’ti. ‘‘Tena hi imehi katakammaṃ paṭipucchā’’ti. So hatthiyānādīhi gacchante anukkamena paṭipucchi. Te āhaṃsu – ‘‘ye pacchato petā āgacchanti, te paṭipucchā’’ti. Sāmaṇero te pete gāthāhi ajjhabhāsi –
७३.
73.
‘‘पुरतोव सेतेन पलेति हत्थिना, मज्झे पन अस्सतरीरथेन।
‘‘Puratova setena paleti hatthinā, majjhe pana assatarīrathena;
पच्छा च कञ्ञा सिविकाय नीयति, ओभासयन्ती दस सब्बसो दिसा॥
Pacchā ca kaññā sivikāya nīyati, obhāsayantī dasa sabbaso disā.
७४.
74.
‘‘तुम्हे पन मुग्गरहत्थपाणिनो, रुदंमुखा छिन्नपभिन्नगत्ता।
‘‘Tumhe pana muggarahatthapāṇino, rudaṃmukhā chinnapabhinnagattā;
मनुस्सभूता किमकत्थ पापं, येनञ्ञमञ्ञस्स पिवाथ लोहित’’न्ति॥
Manussabhūtā kimakattha pāpaṃ, yenaññamaññassa pivātha lohita’’nti.
तत्थ पुरतोति सब्बपठमं। सेतेनाति पण्डरेन। पलेतीति गच्छति। मज्झे पनाति हत्थिं आरुळ्हस्स सिविकं आरुळ्हाय च अन्तरे। अस्सतरीरथेनाति अस्सतरीयुत्तेन रथेन पलेतीति योजना। नीयतीति वहीयति। ओभासयन्ती दस सब्बसो दिसाति सब्बतो समन्ततो सब्बा दस दिसा अत्तनो सरीरप्पभाहि वत्थाभरणादिप्पभाहि च विज्जोतयमाना। मुग्गरहत्थपाणिनोति मुग्गरा हत्थसङ्खातेसु पाणीसु येसं ते मुग्गरहत्थपाणिनो, भूमिसण्हकरणीयादीसु पाणिवोहारस्स लब्भमानत्ता हत्थसद्देन पाणि एव विसेसितो। छिन्नपभिन्नगत्ताति मुग्गरप्पहारेन तत्थ तत्थ छिन्नपभिन्नसरीरा। पिवाथाति पिवथ।
Tattha puratoti sabbapaṭhamaṃ. Setenāti paṇḍarena. Paletīti gacchati. Majjhe panāti hatthiṃ āruḷhassa sivikaṃ āruḷhāya ca antare. Assatarīrathenāti assatarīyuttena rathena paletīti yojanā. Nīyatīti vahīyati. Obhāsayantī dasa sabbaso disāti sabbato samantato sabbā dasa disā attano sarīrappabhāhi vatthābharaṇādippabhāhi ca vijjotayamānā. Muggarahatthapāṇinoti muggarā hatthasaṅkhātesu pāṇīsu yesaṃ te muggarahatthapāṇino, bhūmisaṇhakaraṇīyādīsu pāṇivohārassa labbhamānattā hatthasaddena pāṇi eva visesito. Chinnapabhinnagattāti muggarappahārena tattha tattha chinnapabhinnasarīrā. Pivāthāti pivatha.
एवं सामणेरेन पुट्ठा ते पेता सब्बं तं
Evaṃ sāmaṇerena puṭṭhā te petā sabbaṃ taṃ
पवत्तिं चतूहि गाथाहि पच्चभासिंसु –
Pavattiṃ catūhi gāthāhi paccabhāsiṃsu –
७५.
75.
‘‘पुरतोव यो गच्छति कुञ्जरेन, सेतेन नागेन चतुक्कमेन।
‘‘Puratova yo gacchati kuñjarena, setena nāgena catukkamena;
अम्हाक पुत्तो अहु जेट्ठको सो, दानानि दत्वान सुखी पमोदति॥
Amhāka putto ahu jeṭṭhako so, dānāni datvāna sukhī pamodati.
७६.
76.
‘‘यो यो मज्झे अस्सतरीरथेन, चतुब्भि युत्तेन सुवग्गितेन।
‘‘Yo yo majjhe assatarīrathena, catubbhi yuttena suvaggitena;
अम्हाक पुत्तो अहु मज्झिमो सो, अमच्छरी दानपती विरोचति॥
Amhāka putto ahu majjhimo so, amaccharī dānapatī virocati.
७७.
77.
‘‘या सा च पच्छा सिविकाय नीयति, नारी सपञ्ञा मिगमन्दलोचना।
‘‘Yā sā ca pacchā sivikāya nīyati, nārī sapaññā migamandalocanā;
अम्हाक धीता अहु सा कनिट्ठिका, भागड्ढभागेन सुखी पमोदति॥
Amhāka dhītā ahu sā kaniṭṭhikā, bhāgaḍḍhabhāgena sukhī pamodati.
७८.
78.
‘‘एते च दानानि अदंसु पुब्बे, पसन्नचित्ता समणब्राह्मणानं।
‘‘Ete ca dānāni adaṃsu pubbe, pasannacittā samaṇabrāhmaṇānaṃ;
मयं पन मच्छरीनो अहुम्ह, परिभासका समणब्राह्मणानं।
Mayaṃ pana maccharīno ahumha, paribhāsakā samaṇabrāhmaṇānaṃ;
एते च दत्वा परिचारयन्ति, मयञ्च सुस्साम नळोव छिन्नो’’ति॥
Ete ca datvā paricārayanti, mayañca sussāma naḷova chinno’’ti.
७५. तत्थ पुरतोव यो गच्छतीति इमेसं गच्छन्तानं यो पुरतो गच्छति। ‘‘योसो पुरतो गच्छती’’ति वा पाठो, तस्स यो एसो पुरतो गच्छतीति अत्थो। कुञ्जरेनाति कुं पथविं जीरयति, कुञ्जेसु वा रमति चरतीति ‘‘कुञ्जरो’’ति लद्धनामेन हत्थिना। नागेनाति, नास्स अगमनीयं अनभिभवनीयं अत्थीति नागा, तेन नागेन। चतुक्कमेनाति चतुप्पदेन। जेट्ठकोति पुब्बजो।
75. Tattha puratova yo gacchatīti imesaṃ gacchantānaṃ yo purato gacchati. ‘‘Yoso purato gacchatī’’ti vā pāṭho, tassa yo eso purato gacchatīti attho. Kuñjarenāti kuṃ pathaviṃ jīrayati, kuñjesu vā ramati caratīti ‘‘kuñjaro’’ti laddhanāmena hatthinā. Nāgenāti, nāssa agamanīyaṃ anabhibhavanīyaṃ atthīti nāgā, tena nāgena. Catukkamenāti catuppadena. Jeṭṭhakoti pubbajo.
७६-७७. चतुब्भीति चतूहि अस्सतरीहि। सुवग्गितेनाति सुन्दरगमनेन चातुरगमनेन। मिगमन्दलोचनाति मिगी विय मन्दक्खिका। भागड्ढभागेनाति भागस्स अड्ढभागेन, अत्तना लद्धकोट्ठासतो अड्ढभागदानेन हेतुभूतेन। सुखीति सुखिनी। लिङ्गविपल्लासेन हेतं वुत्तं।
76-77.Catubbhīti catūhi assatarīhi. Suvaggitenāti sundaragamanena cāturagamanena. Migamandalocanāti migī viya mandakkhikā. Bhāgaḍḍhabhāgenāti bhāgassa aḍḍhabhāgena, attanā laddhakoṭṭhāsato aḍḍhabhāgadānena hetubhūtena. Sukhīti sukhinī. Liṅgavipallāsena hetaṃ vuttaṃ.
७८. परिभासकाति अक्कोसका। परिचारयन्तीति दिब्बेसु कामगुणेसु अत्तनो इन्द्रियानि इतो चितो च यथासुखं चारेन्ति, परिजनेहि वा अत्तनो पुञ्ञानुभावनिस्सन्देन परिचरियं कारेन्ति। मयञ्च सुस्साम नळोव छिन्नोति मयं पन छिन्नो आतपे खित्तो नळो विय सुस्साम, खुप्पिपासाहि अञ्ञमञ्ञं दण्डाभिघातेहि च सुक्खा विसुक्खा भवामाति।
78.Paribhāsakāti akkosakā. Paricārayantīti dibbesu kāmaguṇesu attano indriyāni ito cito ca yathāsukhaṃ cārenti, parijanehi vā attano puññānubhāvanissandena paricariyaṃ kārenti. Mayañca sussāma naḷova chinnoti mayaṃ pana chinno ātape khitto naḷo viya sussāma, khuppipāsāhi aññamaññaṃ daṇḍābhighātehi ca sukkhā visukkhā bhavāmāti.
एवं अत्तनो पापं सम्पवेदेत्वा ‘‘मयं तुय्हं मातुलमातुलानियो’’ति आचिक्खिंसु। तं सुत्वा सामणेरो सञ्जातसंवेगो ‘‘एवरूपानं किब्बिसकारीनं कथं नु खो भोजनानि सिज्झन्ती’’ति पुच्छन्तो –
Evaṃ attano pāpaṃ sampavedetvā ‘‘mayaṃ tuyhaṃ mātulamātulāniyo’’ti ācikkhiṃsu. Taṃ sutvā sāmaṇero sañjātasaṃvego ‘‘evarūpānaṃ kibbisakārīnaṃ kathaṃ nu kho bhojanāni sijjhantī’’ti pucchanto –
७९.
79.
‘‘किं तुम्हाकं भोजनं किं सयानं, कथञ्च यापेथ सुपापधम्मिनो।
‘‘Kiṃ tumhākaṃ bhojanaṃ kiṃ sayānaṃ, kathañca yāpetha supāpadhammino;
पहूतभोगेसु अनप्पकेसु, सुखं विराधाय दुक्खज्ज पत्ता’’ति॥ –
Pahūtabhogesu anappakesu, sukhaṃ virādhāya dukkhajja pattā’’ti. –
इमं गाथमाह। तत्थ किं तुम्हाकं भोजनन्ति कीदिसं तुम्हाकं भोजनं? किं सयानन्ति कीदिसं सयनं? ‘‘किं सयाना’’ति केचि पठन्ति, कीदिसा सयना, कीदिसे सयने सयथाति अत्थो। कथञ्च यापेथाति केन पकारेन यापेथ, ‘‘कथं वो यापेथा’’तिपि पाठो, कथं तुम्हे यापेथाति अत्थो। सुपापधम्मिनोति सुट्ठु अतिविय पापधम्मा। पहूतभोगेसूति अपरियन्तेसु उळारेसु भोगेसु सन्तेसु। अनप्पकेसूति न अप्पकेसु बहूसु। सुखं विराधायाति सुखहेतुनो पुञ्ञस्स अकरणेन सुखं विरज्झित्वा विराधेत्वा। ‘‘सुखस्स विराधेना’’ति केचि पठन्ति। दुक्खज्ज पत्ताति अज्ज इदानि इदं पेतयोनिपरियापन्नं दुक्खं अनुप्पत्ताति।
Imaṃ gāthamāha. Tattha kiṃ tumhākaṃ bhojananti kīdisaṃ tumhākaṃ bhojanaṃ? Kiṃ sayānanti kīdisaṃ sayanaṃ? ‘‘Kiṃ sayānā’’ti keci paṭhanti, kīdisā sayanā, kīdise sayane sayathāti attho. Kathañca yāpethāti kena pakārena yāpetha, ‘‘kathaṃ vo yāpethā’’tipi pāṭho, kathaṃ tumhe yāpethāti attho. Supāpadhamminoti suṭṭhu ativiya pāpadhammā. Pahūtabhogesūti apariyantesu uḷāresu bhogesu santesu. Anappakesūti na appakesu bahūsu. Sukhaṃ virādhāyāti sukhahetuno puññassa akaraṇena sukhaṃ virajjhitvā virādhetvā. ‘‘Sukhassa virādhenā’’ti keci paṭhanti. Dukkhajja pattāti ajja idāni idaṃ petayonipariyāpannaṃ dukkhaṃ anuppattāti.
एवं सामणेरेन पुट्ठा पेता तेन पुच्छितमत्थं विस्सज्जेन्ता –
Evaṃ sāmaṇerena puṭṭhā petā tena pucchitamatthaṃ vissajjentā –
८०.
80.
‘‘अञ्ञमञ्ञं वधित्वान, पिवाम पुब्बलोहितं।
‘‘Aññamaññaṃ vadhitvāna, pivāma pubbalohitaṃ;
बहुं वित्वा न धाता होम, नच्छादिम्हसे मयं॥
Bahuṃ vitvā na dhātā homa, nacchādimhase mayaṃ.
८१.
81.
‘‘इच्चेव मच्चा परिदेवयन्ति, अदायका पेच्च यमस्स ठायिनो।
‘‘Icceva maccā paridevayanti, adāyakā pecca yamassa ṭhāyino;
ये ते विदिच्च अधिगम्म भोगे, न भुञ्जरे नापि करोन्ति पुञ्ञं॥
Ye te vidicca adhigamma bhoge, na bhuñjare nāpi karonti puññaṃ.
८२.
82.
‘‘ते खुप्पिपासूपगता परत्थ, पच्छा चिरं झायरे डय्हमाना।
‘‘Te khuppipāsūpagatā parattha, pacchā ciraṃ jhāyare ḍayhamānā;
कम्मानि कत्वान दुखुद्रानि, अनुभोन्ति दुक्खं कटुकप्फलानि॥
Kammāni katvāna dukhudrāni, anubhonti dukkhaṃ kaṭukapphalāni.
८३.
83.
‘‘इत्तरञ्हि धनं धञ्ञं, इत्तरं इध जीवितं।
‘‘Ittarañhi dhanaṃ dhaññaṃ, ittaraṃ idha jīvitaṃ;
इत्तरं इत्तरतो ञत्वा, दीपं कयिराथ पण्डितो॥
Ittaraṃ ittarato ñatvā, dīpaṃ kayirātha paṇḍito.
८४.
84.
‘‘ये ते एवं पजानन्ति, नरा धम्मस्स कोविदा।
‘‘Ye te evaṃ pajānanti, narā dhammassa kovidā;
ते दाने नप्पमज्जन्ति, सुत्वा अरहतं वचो’’ति॥ –
Te dāne nappamajjanti, sutvā arahataṃ vaco’’ti. –
पञ्च गाथा अभासिंसु।
Pañca gāthā abhāsiṃsu.
८०-८१. तत्थ न धाता होमाति धाता सुहिता तित्ता न होम। नच्छादिम्हसेति न रुच्चाम, न रुचिं उप्पादेम, न तं मयं अत्तनो रुचिया पिविस्सामाति अत्थो। इच्चेवाति एवमेव। मच्चा परिदेवयन्तीति मयं विय अञ्ञेपि मनुस्सा कतकिब्बिसा परिदेवन्ति कन्दन्ति। अदायकाति अदानसीला मच्छरिनो। यमस्स ठायिनोति यमलोकसञ्ञिते यमस्स ठाने पेत्तिविसये ठानसीला । ये ते विदिच्च अधिगम्मभोगेति ये ते सम्पति आयतिञ्च सुखविसेसविधायके भोगे विन्दित्वा पटिलभित्वा। न भुञ्जरे नापि करोन्ति पुञ्ञन्ति अम्हे विय सयम्पि न भुञ्जन्ति, परेसं देन्ता दानमयं पुञ्ञम्पि न करोन्ति।
80-81. Tattha na dhātā homāti dhātā suhitā tittā na homa. Nacchādimhaseti na ruccāma, na ruciṃ uppādema, na taṃ mayaṃ attano ruciyā pivissāmāti attho. Iccevāti evameva. Maccā paridevayantīti mayaṃ viya aññepi manussā katakibbisā paridevanti kandanti. Adāyakāti adānasīlā maccharino. Yamassa ṭhāyinoti yamalokasaññite yamassa ṭhāne pettivisaye ṭhānasīlā . Ye te vidicca adhigammabhogeti ye te sampati āyatiñca sukhavisesavidhāyake bhoge vinditvā paṭilabhitvā. Na bhuñjare nāpi karonti puññanti amhe viya sayampi na bhuñjanti, paresaṃ dentā dānamayaṃ puññampi na karonti.
८२. ते खुप्पिपासूपगता परत्थाति ते सत्ता परत्थ परलोके पेत्तिविसये जिघच्छापिपासाभिभूता हुत्वा। चिरं झायरे डय्हमानाति खुदादिहेतुकेन दुक्खग्गिना ‘‘अकतं वत अम्हेहि कुसलं, कतं पाप’’न्तिआदिना वत्तमानेन विप्पटिसारग्गिना परिडय्हमाना झायन्ति, अनुत्थुनन्तीति अत्थो। दुखुद्रानीति दुक्खविपाकानि। अनुभोन्ति दुक्खं कटुकप्फलानीति अनिट्ठफलानि पापकम्मानि कत्वा चिरकालं दुक्खं आपायिकदुक्खं अनुभवन्ति।
82.Te khuppipāsūpagatā paratthāti te sattā parattha paraloke pettivisaye jighacchāpipāsābhibhūtā hutvā. Ciraṃ jhāyare ḍayhamānāti khudādihetukena dukkhagginā ‘‘akataṃ vata amhehi kusalaṃ, kataṃ pāpa’’ntiādinā vattamānena vippaṭisāragginā pariḍayhamānā jhāyanti, anutthunantīti attho. Dukhudrānīti dukkhavipākāni. Anubhonti dukkhaṃ kaṭukapphalānīti aniṭṭhaphalāni pāpakammāni katvā cirakālaṃ dukkhaṃ āpāyikadukkhaṃ anubhavanti.
८३-८४. इत्तरन्ति न चिरकालट्ठायी, अनिच्चं विपरिणामधम्मं। इत्तरं इध जीवितन्ति इध मनुस्सलोके सत्तानं जीवितम्पि इत्तरं परित्तं अप्पकं। तेनाह भगवा – ‘‘यो चिरं जीवति, सो वस्ससतं अप्पं वा भिय्यो’’ति (दी॰ नि॰ २.९१; सं॰ नि॰ १.१४५; अ॰ नि॰ ७.७४)। इत्तरं इत्तरतो ञत्वाति धनधञ्ञादिउपकरणं मनुस्सानं जीवितञ्च इत्तरं परित्तं खणिकं न चिरस्सन्ति पञ्ञाय उपपरिक्खित्वा। दीपं कयिराथ पण्डितोति सपञ्ञो पुरिसो दीपं अत्तनो पतिट्ठं परलोके हितसुखाधिट्ठानं करेय्य। ये ते एवं पजानन्तीति ये ते मनुस्सा मनुस्सानं भोगानं जीवितस्स च इत्तरभावं याथावतो जानन्ति, ते दाने सब्बकालं नप्पमज्जन्ति। सुत्वा अरहतं वचोति अरहतं बुद्धादीनं अरियानं वचनं सुत्वा, सुतत्ताति अत्थो। सेसं पाकटमेव।
83-84.Ittaranti na cirakālaṭṭhāyī, aniccaṃ vipariṇāmadhammaṃ. Ittaraṃ idha jīvitanti idha manussaloke sattānaṃ jīvitampi ittaraṃ parittaṃ appakaṃ. Tenāha bhagavā – ‘‘yo ciraṃ jīvati, so vassasataṃ appaṃ vā bhiyyo’’ti (dī. ni. 2.91; saṃ. ni. 1.145; a. ni. 7.74). Ittaraṃ ittarato ñatvāti dhanadhaññādiupakaraṇaṃ manussānaṃ jīvitañca ittaraṃ parittaṃ khaṇikaṃ na cirassanti paññāya upaparikkhitvā. Dīpaṃ kayirātha paṇḍitoti sapañño puriso dīpaṃ attano patiṭṭhaṃ paraloke hitasukhādhiṭṭhānaṃ kareyya. Ye te evaṃ pajānantīti ye te manussā manussānaṃ bhogānaṃ jīvitassa ca ittarabhāvaṃ yāthāvato jānanti, te dāne sabbakālaṃ nappamajjanti. Sutvā arahataṃ vacoti arahataṃ buddhādīnaṃ ariyānaṃ vacanaṃ sutvā, sutattāti attho. Sesaṃ pākaṭameva.
एवं ते पेता सामणेरेन पुट्ठा तमत्थं आचिक्खित्वा ‘‘मयं तुय्हं मातुलमातुलानियो’’ति पवेदेसुं। तं सुत्वा सामणेरो सञ्जातसंवेगो उक्कण्ठं पटिविनोदेत्वा उपज्झायस्स पादेसु सिरसा निपतित्वा एवमाह – ‘‘यं, भन्ते, अनुकम्पकेन करणीयं अनुकम्पं उपादाय, तं मे तुम्हेहि कतं, महता वतम्हि अनत्थपाततो रक्खितो, न दानि मे घरावासेन अत्थो, अभिरमिस्सामि ब्रह्मचरियवासे’’ति। अथायस्मा संकिच्चो तस्स अज्झासयानुरूपं कम्मट्ठानं आचिक्खि। सो कम्मट्ठानं अनुयुञ्जन्तो नचिरस्सेव अरहत्तं पापुणि। आयस्मा पन संकिच्चो तं पवत्तिं भगवतो आरोचेसि। सत्था तमत्थं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा सम्पत्तपरिसाय वित्थारेन धम्मं देसेसि, सा देसना महाजनस्स सात्थिका अहोसीति।
Evaṃ te petā sāmaṇerena puṭṭhā tamatthaṃ ācikkhitvā ‘‘mayaṃ tuyhaṃ mātulamātulāniyo’’ti pavedesuṃ. Taṃ sutvā sāmaṇero sañjātasaṃvego ukkaṇṭhaṃ paṭivinodetvā upajjhāyassa pādesu sirasā nipatitvā evamāha – ‘‘yaṃ, bhante, anukampakena karaṇīyaṃ anukampaṃ upādāya, taṃ me tumhehi kataṃ, mahatā vatamhi anatthapātato rakkhito, na dāni me gharāvāsena attho, abhiramissāmi brahmacariyavāse’’ti. Athāyasmā saṃkicco tassa ajjhāsayānurūpaṃ kammaṭṭhānaṃ ācikkhi. So kammaṭṭhānaṃ anuyuñjanto nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Āyasmā pana saṃkicco taṃ pavattiṃ bhagavato ārocesi. Satthā tamatthaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā sampattaparisāya vitthārena dhammaṃ desesi, sā desanā mahājanassa sātthikā ahosīti.
नागपेतवत्थुवणणना निट्ठिता।
Nāgapetavatthuvaṇaṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पेतवत्थुपाळि • Petavatthupāḷi / ११. नागपेतवत्थु • 11. Nāgapetavatthu
