| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
खुद्दकनिकाये
Khuddakanikāye
थेरगाथा-अट्ठकथा
Theragāthā-aṭṭhakathā
(दुतियो भागो)
(Dutiyo bhāgo)
४. चतुक्कनिपातो
4. Catukkanipāto
१. नागसमालत्थेरगाथावण्णना
1. Nāgasamālattheragāthāvaṇṇanā
अलङ्कतातिआदिका आयस्मतो नागसमालत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पदुमुत्तरस्स भगवतो काले कुलगेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्तो गिम्हसमये सूरियातपसन्तत्ताय भूमिया गच्छन्तं सत्थारं दिस्वा पसन्नमानसो छत्तं अदासि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे सक्यराजकुले निब्बत्तित्वा नागसमालोति लद्धनामो वयप्पत्तो ञातिसमागमे पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा किञ्चि कालं भगवतो उपट्ठाको अहोसि। सो एकदिवसं नगरं पिण्डाय पविट्ठो अलङ्कतपटियत्तं अञ्ञतरं नच्चकिं महापथे तूरियेसु वज्जन्तेसु नच्चन्तिं दिस्वा, ‘‘अयं चित्तकिरियवायोधातुविप्फारवसेन करजकायस्स तथा तथा परिवत्ति, अहो अनिच्चा सङ्खारा’’ति खयवयं पट्ठपेत्वा विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.४६.३७-४८) –
Alaṅkatātiādikā āyasmato nāgasamālattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi padumuttarassa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto gimhasamaye sūriyātapasantattāya bhūmiyā gacchantaṃ satthāraṃ disvā pasannamānaso chattaṃ adāsi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sakyarājakule nibbattitvā nāgasamāloti laddhanāmo vayappatto ñātisamāgame paṭiladdhasaddho pabbajitvā kiñci kālaṃ bhagavato upaṭṭhāko ahosi. So ekadivasaṃ nagaraṃ piṇḍāya paviṭṭho alaṅkatapaṭiyattaṃ aññataraṃ naccakiṃ mahāpathe tūriyesu vajjantesu naccantiṃ disvā, ‘‘ayaṃ cittakiriyavāyodhātuvipphāravasena karajakāyassa tathā tathā parivatti, aho aniccā saṅkhārā’’ti khayavayaṃ paṭṭhapetvā vipassanaṃ ussukkāpetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.46.37-48) –
‘‘अङ्गारजाता पथवी, कुक्कुळानुगता मही।
‘‘Aṅgārajātā pathavī, kukkuḷānugatā mahī;
पदुमुत्तरो भगवा, अब्भोकासम्हि चङ्कमि॥
Padumuttaro bhagavā, abbhokāsamhi caṅkami.
‘‘पण्डरं छत्तमादाय, अद्धानं पटिपज्जहं।
‘‘Paṇḍaraṃ chattamādāya, addhānaṃ paṭipajjahaṃ;
तत्थ दिस्वान सम्बुद्धं, वित्ति मे उपपज्जथ॥
Tattha disvāna sambuddhaṃ, vitti me upapajjatha.
‘‘मरीचियोत्थटा भूमि, अङ्गाराव मही अयं।
‘‘Marīciyotthaṭā bhūmi, aṅgārāva mahī ayaṃ;
उपहन्ति महावाता, सरीरस्सासुखेपना॥
Upahanti mahāvātā, sarīrassāsukhepanā.
‘‘सीतं उण्हं विहनन्तं, वातातपनिवारणं।
‘‘Sītaṃ uṇhaṃ vihanantaṃ, vātātapanivāraṇaṃ;
पटिग्गण्ह इमं छत्तं, फस्सयिस्सामि निब्बुतिं॥
Paṭiggaṇha imaṃ chattaṃ, phassayissāmi nibbutiṃ.
‘‘अनुकम्पको कारुणिको, पदुमुत्तरो महायसो।
‘‘Anukampako kāruṇiko, padumuttaro mahāyaso;
मम सङ्कप्पमञ्ञाय, पटिग्गण्हि तदा जिनो॥
Mama saṅkappamaññāya, paṭiggaṇhi tadā jino.
‘‘तिंसकप्पानि देविन्दो, देवरज्जमकारयिं।
‘‘Tiṃsakappāni devindo, devarajjamakārayiṃ;
सतानं पञ्चक्खत्तुञ्च, चक्कवत्ती अहोसहं॥
Satānaṃ pañcakkhattuñca, cakkavattī ahosahaṃ.
‘‘पदेसरज्जं विपुलं, गणनातो असङ्खियं।
‘‘Padesarajjaṃ vipulaṃ, gaṇanāto asaṅkhiyaṃ;
अनुभोमि सकं कम्मं, पुब्बे सुकतमत्तनो॥
Anubhomi sakaṃ kammaṃ, pubbe sukatamattano.
‘‘अयं मे पच्छिमा जाति, चरिमो वत्तते भवो।
‘‘Ayaṃ me pacchimā jāti, carimo vattate bhavo;
अज्जापि सेतच्छत्तं मे, सब्बकालं धरीयति॥
Ajjāpi setacchattaṃ me, sabbakālaṃ dharīyati.
‘‘सतसहस्सितो कप्पे, यं छत्तमददिं तदा।
‘‘Satasahassito kappe, yaṃ chattamadadiṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, छत्तदानस्सिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, chattadānassidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन पत्वा –
Arahattaṃ pana patvā –
२६७.
267.
‘‘अलङ्कता सुवसना, मालिनी चन्दनुस्सदा।
‘‘Alaṅkatā suvasanā, mālinī candanussadā;
मज्झे महापथे नारी, तूरिये नच्चति नट्टकी॥
Majjhe mahāpathe nārī, tūriye naccati naṭṭakī.
२६८.
268.
‘‘पिण्डिकाय पविट्ठोहं, गच्छन्तो नं उदिक्खिसं।
‘‘Piṇḍikāya paviṭṭhohaṃ, gacchanto naṃ udikkhisaṃ;
अलङ्कतं सुवसनं, मच्चुपासंव ओड्डितं॥
Alaṅkataṃ suvasanaṃ, maccupāsaṃva oḍḍitaṃ.
२६९.
269.
‘‘ततो मे मनसीकारो, योनिसो उदपज्जथ।
‘‘Tato me manasīkāro, yoniso udapajjatha;
आदीनवो पातुरहु, निब्बिदा समतिट्ठथ॥
Ādīnavo pāturahu, nibbidā samatiṭṭhatha.
२७०.
270.
‘‘ततो चित्तं विमुच्चि मे, पस्स धम्मसुधम्मतं।
‘‘Tato cittaṃ vimucci me, passa dhammasudhammataṃ;
तिस्सो विज्जा अनुप्पत्ता, कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥ –
Tisso vijjā anuppattā, kataṃ buddhassa sāsana’’nti. –
चतूहि गाथाहि अत्तनो पटिपत्तिकित्तनमुखेन अञ्ञं ब्याकासि।
Catūhi gāthāhi attano paṭipattikittanamukhena aññaṃ byākāsi.
तत्थ अलङ्कताति हत्थूपगादिआभरणेहि अलङ्कतगत्ता। सुवसनाति सुन्दरवसना सोभनवत्थनिवत्था। मालिनीति मालाधारिनी पिळन्धितपुप्फमाला। चन्दनुस्सदाति चन्दनानुलेपलित्तसरीरा। मज्झे महापथे नारी, तूरिये नच्चति नट्टकीति यथावुत्तट्ठाने एका नारी नट्टकी नाटकित्थी नगरवीथिया मज्झे पञ्चङ्गिके तूरिये वज्जन्ते नच्चति, यथापट्ठपितं नच्चं करोति।
Tattha alaṅkatāti hatthūpagādiābharaṇehi alaṅkatagattā. Suvasanāti sundaravasanā sobhanavatthanivatthā. Mālinīti mālādhārinī piḷandhitapupphamālā. Candanussadāti candanānulepalittasarīrā. Majjhe mahāpathe nārī, tūriye naccati naṭṭakīti yathāvuttaṭṭhāne ekā nārī naṭṭakī nāṭakitthī nagaravīthiyā majjhe pañcaṅgike tūriye vajjante naccati, yathāpaṭṭhapitaṃ naccaṃ karoti.
पिण्डिकायाति भिक्खाय। पविट्ठोहन्ति नगरं पविट्ठो अहं। गच्छन्तो नं उदिक्खिसन्ति नगरवीथियं गच्छन्तो परिस्सयपरिहरणत्थं वीथिं ओलोकेन्तो तं नट्टकिं ओलोकेसिं। किं विय? मच्चुपासंव ओड्डितन्ति यथा मच्चुस्स मच्चुराजस्स पासभूतो रूपादिको ओड्डितो लोके अनुविचरित्वा ठितो एकंसेन सत्तानं अनत्थावहो, एवं सापि अप्पटिसङ्खाने ठितानं अन्धपुथुज्जनानं एकंसतो अनत्थावहाति मच्चुपाससदिसी वुत्ता।
Piṇḍikāyāti bhikkhāya. Paviṭṭhohanti nagaraṃ paviṭṭho ahaṃ. Gacchanto naṃ udikkhisanti nagaravīthiyaṃ gacchanto parissayapariharaṇatthaṃ vīthiṃ olokento taṃ naṭṭakiṃ olokesiṃ. Kiṃ viya? Maccupāsaṃva oḍḍitanti yathā maccussa maccurājassa pāsabhūto rūpādiko oḍḍito loke anuvicaritvā ṭhito ekaṃsena sattānaṃ anatthāvaho, evaṃ sāpi appaṭisaṅkhāne ṭhitānaṃ andhaputhujjanānaṃ ekaṃsato anatthāvahāti maccupāsasadisī vuttā.
ततोति तस्मा मच्चुपाससदिसत्ता। मेति मय्हं। मनसीकारो योनिसो उदपज्जथाति ‘‘अयं अट्ठिसङ्घातो न्हारुसम्बन्धो मंसेन अनुपलित्तो छविया पटिच्छन्नो असुचिदुग्गन्धजेगुच्छपटिक्कूलो अनिच्चुच्छादनपरिमद्दनभेदनविद्धंसनधम्मो ईदिसे विकारे दस्सेती’’ति एवं योनिसो मनसिकारो उप्पज्जि। आदीनवो पातुरहूति एवं कायस्स सभावूपधारणमुखेन तस्स च तंनिस्सितानञ्च चित्तचेतसिकानं उदयब्बयं सरसपभङ्गुतञ्च मनसि करोतो तेसु च यक्खरक्खसादीसु विय भयतो उपट्ठहन्तेसु तत्थ मे अनेकाकारआदीनवो दोसो पातुरहोसि। तप्पटिपक्खतो च निब्बाने आनिसंसो। निब्बिदा समतिट्ठथाति निब्बिन्दनं आदीनवानुपस्सनानुभावसिद्धं निब्बिदाञाणं मम हदये सण्ठासि, मुहुत्तम्पि तेसं रूपारूपधम्मानं गहणे चित्तं नाहोसि, अञ्ञदत्थु मुञ्चितुकामतादिवसेन तत्थ उदासीनमेव जातन्ति अत्थो।
Tatoti tasmā maccupāsasadisattā. Meti mayhaṃ. Manasīkāro yoniso udapajjathāti ‘‘ayaṃ aṭṭhisaṅghāto nhārusambandho maṃsena anupalitto chaviyā paṭicchanno asuciduggandhajegucchapaṭikkūlo aniccucchādanaparimaddanabhedanaviddhaṃsanadhammo īdise vikāre dassetī’’ti evaṃ yoniso manasikāro uppajji. Ādīnavo pāturahūti evaṃ kāyassa sabhāvūpadhāraṇamukhena tassa ca taṃnissitānañca cittacetasikānaṃ udayabbayaṃ sarasapabhaṅgutañca manasi karoto tesu ca yakkharakkhasādīsu viya bhayato upaṭṭhahantesu tattha me anekākāraādīnavo doso pāturahosi. Tappaṭipakkhato ca nibbāne ānisaṃso. Nibbidā samatiṭṭhathāti nibbindanaṃ ādīnavānupassanānubhāvasiddhaṃ nibbidāñāṇaṃ mama hadaye saṇṭhāsi, muhuttampi tesaṃ rūpārūpadhammānaṃ gahaṇe cittaṃ nāhosi, aññadatthu muñcitukāmatādivasena tattha udāsīnameva jātanti attho.
ततोति विपस्सनाञाणतो परं। चित्तं विमुच्चि मेति लोकुत्तरभावनाय वत्तमानाय मग्गपटिपाटिया सब्बकिलेसेहि मम चित्तं विमुत्तं अहोसि। एतेन फलुप्पत्तिं दस्सेति। मग्गक्खणे हि किलेसा विमुच्चन्ति नाम, फलक्खणे विमुत्ताति। सेसं वुत्तनयमेव।
Tatoti vipassanāñāṇato paraṃ. Cittaṃ vimucci meti lokuttarabhāvanāya vattamānāya maggapaṭipāṭiyā sabbakilesehi mama cittaṃ vimuttaṃ ahosi. Etena phaluppattiṃ dasseti. Maggakkhaṇe hi kilesā vimuccanti nāma, phalakkhaṇe vimuttāti. Sesaṃ vuttanayameva.
नागसमालत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Nāgasamālattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / १. नागसमालत्थेरगाथा • 1. Nāgasamālattheragāthā
