| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
संयुत्तनिकाये
Saṃyuttanikāye
खन्धवग्गटीका
Khandhavaggaṭīkā
१. खन्धसंयुत्तं
1. Khandhasaṃyuttaṃ
१. नकुलपितुवग्गो
1. Nakulapituvaggo
१. नकुलपितुसुत्तवण्णना
1. Nakulapitusuttavaṇṇanā
१. भग्गा नाम जानपदिनो राजकुमारा। तेसं निवासो एकोपि जनपदो रुळ्हीवसेन ‘‘भग्गा’’त्वेव वुच्चतीति कत्वा वुत्तं ‘‘एवंनामके जनपदे’’ति, एवं बहुवचनवसेन लद्धनामे’’ति अत्थो। तस्मिं वनसण्डेति यो पन वनसण्डो पुब्बे मिगानं अभयत्थाय दिन्नो, तस्मिं वनसण्डे। यस्मा सो गहपति तस्मिं नगरे ‘‘नकुलपिता’’ति पुत्तस्स वसेन पञ्ञायित्थ, तस्मा वुत्तं ‘‘नकुलपिता’’ति नकुलस्स नाम दारकस्स पिताति अत्थो। भरियापिस्स ‘‘नकुलमाता’’ति पञ्ञायित्थ।
1. Bhaggā nāma jānapadino rājakumārā. Tesaṃ nivāso ekopi janapado ruḷhīvasena ‘‘bhaggā’’tveva vuccatīti katvā vuttaṃ ‘‘evaṃnāmake janapade’’ti, evaṃ bahuvacanavasena laddhanāme’’ti attho. Tasmiṃ vanasaṇḍeti yo pana vanasaṇḍo pubbe migānaṃ abhayatthāya dinno, tasmiṃ vanasaṇḍe. Yasmā so gahapati tasmiṃ nagare ‘‘nakulapitā’’ti puttassa vasena paññāyittha, tasmā vuttaṃ ‘‘nakulapitā’’ti nakulassa nāma dārakassa pitāti attho. Bhariyāpissa ‘‘nakulamātā’’ti paññāyittha.
जराजिण्णोति जरावसेन जिण्णो, न ब्याधिआदीनं वसेन जिण्णो। वयोवुड्ढोति जिण्णत्ता एव वयोवुड्ढिप्पत्तिया वुड्ढो, न सीलादिवुड्ढिया। जातिया महन्तताय चिररत्तताय जातिमहल्लको। तियद्धगतोति पठमो मज्झिमो पच्छिमोति तयो अद्धे गतो। तत्थ पठमं दुतियञ्च अतिक्कन्तत्ता पच्छिमं उपगतत्ता वयोअनुप्पत्तो। आतुरकायोति दुक्खवेदनापविसताय अनस्सादकायो। गेलञ्ञं पन दुक्खगतिकन्ति ‘‘गिलानकायो’’ति वुत्तं। तथा हि सच्चविभङ्गे (विभ॰ १९० आदयो) दुक्खसच्चनिद्देसे दुक्खग्गहणेनेव गहितत्ता ब्याधि न निद्दिट्ठो। निच्चपग्घरणट्ठेनाति सब्बदा असुचिपग्घरणभावेन। सो पनस्स आतुरभावेनाति आह – ‘‘आतुरंयेव नामा’’ति। विसेसेनाति अधिकभावेन। आतुरतीति आतुरो। सङ्गामप्पत्तो सन्तत्तकायो। जराय आतुरता जरातुरता। कुसलपक्खवड्ढनेन मनो भावेन्तीति मनोभावनीया। मनसा वा भावनीया सम्भावनीयाति मनोभावनीया। अनुसासतूति अनु अनु सासतूति अयमेत्थ अत्थोति आह – ‘‘पुनप्पुनं सासतू’’ति। अपरापरं पवत्तितं हितवचनं। अनोतिण्णे वत्थुस्मिं यो एवं करोति, तस्स अयं गुणो दोसोति वचनं। तन्तिवसेनाति तन्तिसन्निस्सयेन अयं अनुसासनी नाम। पवेणीति तन्तिया एव वेवचनं।
Jarājiṇṇoti jarāvasena jiṇṇo, na byādhiādīnaṃ vasena jiṇṇo. Vayovuḍḍhoti jiṇṇattā eva vayovuḍḍhippattiyā vuḍḍho, na sīlādivuḍḍhiyā. Jātiyā mahantatāya cirarattatāya jātimahallako. Tiyaddhagatoti paṭhamo majjhimo pacchimoti tayo addhe gato. Tattha paṭhamaṃ dutiyañca atikkantattā pacchimaṃ upagatattā vayoanuppatto. Āturakāyoti dukkhavedanāpavisatāya anassādakāyo. Gelaññaṃ pana dukkhagatikanti ‘‘gilānakāyo’’ti vuttaṃ. Tathā hi saccavibhaṅge (vibha. 190 ādayo) dukkhasaccaniddese dukkhaggahaṇeneva gahitattā byādhi na niddiṭṭho. Niccapaggharaṇaṭṭhenāti sabbadā asucipaggharaṇabhāvena. So panassa āturabhāvenāti āha – ‘‘āturaṃyeva nāmā’’ti. Visesenāti adhikabhāvena. Āturatīti āturo. Saṅgāmappatto santattakāyo. Jarāya āturatā jarāturatā. Kusalapakkhavaḍḍhanena mano bhāventīti manobhāvanīyā. Manasā vā bhāvanīyā sambhāvanīyāti manobhāvanīyā. Anusāsatūti anu anu sāsatūti ayamettha atthoti āha – ‘‘punappunaṃ sāsatū’’ti. Aparāparaṃ pavattitaṃ hitavacanaṃ. Anotiṇṇe vatthusmiṃ yo evaṃ karoti, tassa ayaṃ guṇo dosoti vacanaṃ. Tantivasenāti tantisannissayena ayaṃ anusāsanī nāma. Paveṇīti tantiyā eva vevacanaṃ.
अण्डं विय भूतोति अधिकोपमा कायस्स अण्डकोसतो अबलदुब्बलभावतो। तेनाह ‘‘अण्डं ही’’तिआदि। बालोयेव तादिसत्तभावसमङ्गी मुहुत्तम्पि आरोग्यं पटिजानन्तो।
Aṇḍaṃ viya bhūtoti adhikopamā kāyassa aṇḍakosato abaladubbalabhāvato. Tenāha ‘‘aṇḍaṃ hī’’tiādi. Bāloyeva tādisattabhāvasamaṅgī muhuttampi ārogyaṃ paṭijānanto.
विप्पसन्नानीति पकतिमाकारं अतिक्कमित्वा विसेसेन पसन्नानि। तेनाह – ‘‘सुउ पसन्नानी’’ति। पसन्नचित्तसमुट्ठितरूपसम्पदाहि ताहि तस्स मुखवण्णस्स पारिसुद्धीति आह – ‘‘परिसुद्धोति निद्दोसो’’ति। तेनेवाह ‘‘निरुपक्किलेसताया’’तिआदि। एतेनेवस्सिन्द्रियविप्पसन्नताकारणम्पि संवण्णितन्ति दट्ठब्बं। एस मुखवण्णो। नयग्गाहपञ्ञा किरेसाति इदं अनावज्जनवसेनेव वुत्तभावं सन्धायाह।
Vippasannānīti pakatimākāraṃ atikkamitvā visesena pasannāni. Tenāha – ‘‘suu pasannānī’’ti. Pasannacittasamuṭṭhitarūpasampadāhi tāhi tassa mukhavaṇṇassa pārisuddhīti āha – ‘‘parisuddhoti niddoso’’ti. Tenevāha ‘‘nirupakkilesatāyā’’tiādi. Etenevassindriyavippasannatākāraṇampi saṃvaṇṇitanti daṭṭhabbaṃ. Esa mukhavaṇṇo. Nayaggāhapaññā kiresāti idaṃ anāvajjanavaseneva vuttabhāvaṃ sandhāyāha.
यं नेव पुत्तस्सातिआदि ‘‘ओवदतु नो, भन्ते, भगवा यथा मयं परलोकेपि अञ्ञमञ्ञं समागच्छेय्यामा’’ति वुत्तवचनं सन्धाय वुत्तमेव। मधुरधम्मदेसनायेव सत्थु सम्मुखा पटिलद्धा, तस्स अत्तनो पेमगारवगहितत्ता ‘‘अमताभिसेको’’ति वेदितब्बो।
Yaṃ neva puttassātiādi ‘‘ovadatu no, bhante, bhagavā yathā mayaṃ paralokepi aññamaññaṃ samāgaccheyyāmā’’ti vuttavacanaṃ sandhāya vuttameva. Madhuradhammadesanāyeva satthu sammukhā paṭiladdhā, tassa attano pemagāravagahitattā ‘‘amatābhiseko’’ti veditabbo.
इदं पदद्वयं। आरकत्ता किलेसेहि मग्गेन समुच्छिन्नत्ता। अनयेति अवड्ढियं, अनत्थेति अत्थो। अनये वा अनुपाये। न इरियनतो अवत्तनतो। अयेति वड्ढियं अत्थे उपाये च। अरणीयतोति पयिरुपासितब्बतो। निरुत्तिनयेन पदसिद्धि वेदितब्बा पुरिमेसु अत्थविकप्पेसु , पच्छिमे पन सद्दसत्थवसेनपि। यदिपि अरियसद्दो ‘‘ये हि वो अरिया परिसुद्धकायकम्मन्ता’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३५) विसुद्धासयपयोगेसु पुथुज्जनेसुपि वट्टति, इध पन अरियमग्गाधिगमेन सब्बलोकुत्तरभावेन च अरियभावो अधिप्पेतोति दस्सेन्तो आह – ‘‘बुद्धा चा’’तिआदि। तत्थ पच्चेकबुद्धा तथागतसावका च सप्पुरिसाति इदं ‘‘अरिया सप्पुरिसा’’ति इध वुत्तपदानं अत्थं असङ्करतो दस्सेतुं वुत्तं। यस्मा पन निप्परियायतो अरियसप्पुरिसभावा अभिन्नसभावा, तस्मा ‘‘सब्बेव वा’’तिआदि वुत्तं।
Idaṃ padadvayaṃ. Ārakattā kilesehi maggena samucchinnattā. Anayeti avaḍḍhiyaṃ, anattheti attho. Anaye vā anupāye. Na iriyanato avattanato. Ayeti vaḍḍhiyaṃ atthe upāye ca. Araṇīyatoti payirupāsitabbato. Niruttinayena padasiddhi veditabbā purimesu atthavikappesu , pacchime pana saddasatthavasenapi. Yadipi ariyasaddo ‘‘ye hi vo ariyā parisuddhakāyakammantā’’tiādīsu (ma. ni. 1.35) visuddhāsayapayogesu puthujjanesupi vaṭṭati, idha pana ariyamaggādhigamena sabbalokuttarabhāvena ca ariyabhāvo adhippetoti dassento āha – ‘‘buddhā cā’’tiādi. Tattha paccekabuddhā tathāgatasāvakā ca sappurisāti idaṃ ‘‘ariyā sappurisā’’ti idha vuttapadānaṃ atthaṃ asaṅkarato dassetuṃ vuttaṃ. Yasmā pana nippariyāyato ariyasappurisabhāvā abhinnasabhāvā, tasmā ‘‘sabbeva vā’’tiādi vuttaṃ.
एत्तावता हि बुद्धसावको वुत्तो, तस्स हि एकन्तेन कल्याणमित्तो इच्छितब्बो परतो घोसमन्तरेन पठममग्गस्स अनुप्पज्जनतो। विसेसतो चस्स भगवाव ‘‘कल्याणमित्तो’’ति अधिप्पेतो। वुत्तञ्हेतं ‘‘ममञ्हि, आनन्द, कल्याणमित्तं आगम्म जातिधम्मा सत्ता जातिया परिमुच्चन्ती’’तिआदि (सं॰ नि॰ १.१२९; ५.२)। सो एव च अवेच्चपसादाधिगमेन दळ्हभत्ति नाम। वुत्तम्पि चेतं ‘‘यं मया सावकानं सिक्खापदं पञ्ञत्तं, तं मम सावका जीवितहेतुपि नातिक्कमन्ती’’ति (उदा॰ ४५; चूळव॰ ३८५)। कतञ्ञुतादीहि पच्चेकबुद्धबुद्धाति एत्थ कतं जानातीति कतञ्ञू। कतं विदितं पाकटं करोतीति कतवेदी। पच्चेकबुद्धा हि अनेकेसुपि कप्पसतसहस्सेसु कतं उपकारं जानन्ति, कतञ्च पाकटं करोन्ति सतिजननआमिसपटिग्गहणादिना। तथा संसारदुक्खदुक्खितस्स सक्कच्चं करोन्ति किच्चं, यं अत्तना कातुं सक्का। सम्मासम्बुद्धो पन कप्पानं असङ्ख्येय्यसहस्सेसुपि कतं उपकारं मग्गफलानं उपनिस्सयञ्च जानन्ति, पाकटञ्च करोन्ति। सीहो विय च एवं सब्बत्थ सक्कच्चमेव धम्मदेसनं करोन्तेन बुद्धकिच्चं करोन्ति। याय पटिपत्तिया अरिया दिट्ठा नाम होन्ति, तस्सा अप्पटिपज्जनं, तत्थ च आदराभावो अरियानं अदस्सनसीलता, न च दस्सने साधुकारिताति वेदितब्बा। चक्खुना अदस्सावीति एत्थ चक्खु नाम न मंसचक्खु एव, अथ खो दिब्बचक्खुपीति आह ‘‘दिब्बचक्खुना वा’’ति। अरियभावोति येहि योगतो ‘‘अरिया’’ति वुच्चन्ति, ते मग्गफलधम्मा दट्ठब्बा।
Ettāvatā hi buddhasāvako vutto, tassa hi ekantena kalyāṇamitto icchitabbo parato ghosamantarena paṭhamamaggassa anuppajjanato. Visesato cassa bhagavāva ‘‘kalyāṇamitto’’ti adhippeto. Vuttañhetaṃ ‘‘mamañhi, ānanda, kalyāṇamittaṃ āgamma jātidhammā sattā jātiyā parimuccantī’’tiādi (saṃ. ni. 1.129; 5.2). So eva ca aveccapasādādhigamena daḷhabhatti nāma. Vuttampi cetaṃ ‘‘yaṃ mayā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ, taṃ mama sāvakā jīvitahetupi nātikkamantī’’ti (udā. 45; cūḷava. 385). Kataññutādīhi paccekabuddhabuddhāti ettha kataṃ jānātīti kataññū. Kataṃ viditaṃ pākaṭaṃ karotīti katavedī. Paccekabuddhā hi anekesupi kappasatasahassesu kataṃ upakāraṃ jānanti, katañca pākaṭaṃ karonti satijananaāmisapaṭiggahaṇādinā. Tathā saṃsāradukkhadukkhitassa sakkaccaṃ karonti kiccaṃ, yaṃ attanā kātuṃ sakkā. Sammāsambuddho pana kappānaṃ asaṅkhyeyyasahassesupi kataṃ upakāraṃ maggaphalānaṃ upanissayañca jānanti, pākaṭañca karonti. Sīho viya ca evaṃ sabbattha sakkaccameva dhammadesanaṃ karontena buddhakiccaṃ karonti. Yāya paṭipattiyā ariyā diṭṭhā nāma honti, tassā appaṭipajjanaṃ, tattha ca ādarābhāvo ariyānaṃ adassanasīlatā, na ca dassane sādhukāritāti veditabbā. Cakkhunā adassāvīti ettha cakkhu nāma na maṃsacakkhu eva, atha kho dibbacakkhupīti āha ‘‘dibbacakkhunā vā’’ti. Ariyabhāvoti yehi yogato ‘‘ariyā’’ti vuccanti, te maggaphaladhammā daṭṭhabbā.
तत्राति ञाणदस्सनस्सेव दस्सनभावे। वत्थूति अधिप्पेतत्थञापनकारणं। एवं वुत्तेपीति एवं अञ्ञापदेसेन अत्तुपनायिकं कत्वा वुत्तेपि। धम्मन्ति लोकुत्तरधम्मं, चतुसच्चधम्मं वा। अरियकरधम्मा अनिच्चानुपस्सनादयो, विपस्सियमाना वा अनिच्चादयो, चत्तारि वा अरियसच्चानि।
Tatrāti ñāṇadassanasseva dassanabhāve. Vatthūti adhippetatthañāpanakāraṇaṃ. Evaṃ vuttepīti evaṃ aññāpadesena attupanāyikaṃ katvā vuttepi. Dhammanti lokuttaradhammaṃ, catusaccadhammaṃ vā. Ariyakaradhammā aniccānupassanādayo, vipassiyamānā vā aniccādayo, cattāri vā ariyasaccāni.
अविनीतोति न विनीतो अधिसीलसिक्खादीनं वसेन न सिक्खितो। येसं संवरविनयादीनं अभावेन अयं ‘‘अविनीतो’’ति वुच्चति, ते ताव दस्सेतुं ‘‘दुविधो विनयो नामा’’तिआदिमाह। तत्थ सीलसंवरोति पातिमोक्खसंवरो वेदितब्बो, सो च अत्थतो कायिकवाचसिको अवीतिक्कमो। सतिसंवरोति इन्द्रियारक्खा, सा च तथापवत्ता सतियेव। ञाणसंवरोति ‘‘सोतानं संवरं ब्रूमी’’ति (सु॰ नि॰ १०४१) वत्वा ‘‘पञ्ञायेते पिधीयरे’’ति (सु॰ नि॰ १०४१) वचनतो सोतसङ्खातानं तण्हादिट्ठिदुच्चरितअविज्जाअवसिट्ठकिलेसानं संवरो पिदहनं समुच्छेदञाणन्ति वेदितब्बं। खन्तिसंवरोति अधिवासना, सा च तथापवत्ता खन्धा, अदोसो वा, ‘‘पञ्ञा’’ति केचि वदन्ति। वीरियसंवरो कामवितक्कादीनं विनोदनवसेन पवत्तं वीरियमेव। तेन तेन अङ्गेन तस्स तस्स अङ्गस्स पहानं तदङ्गप्पहानं। विक्खम्भनवसेन पहानं विक्खम्भनप्पहानं। सेसपदत्तयेपि एसेव नयो।
Avinītoti na vinīto adhisīlasikkhādīnaṃ vasena na sikkhito. Yesaṃ saṃvaravinayādīnaṃ abhāvena ayaṃ ‘‘avinīto’’ti vuccati, te tāva dassetuṃ ‘‘duvidho vinayo nāmā’’tiādimāha. Tattha sīlasaṃvaroti pātimokkhasaṃvaro veditabbo, so ca atthato kāyikavācasiko avītikkamo. Satisaṃvaroti indriyārakkhā, sā ca tathāpavattā satiyeva. Ñāṇasaṃvaroti ‘‘sotānaṃ saṃvaraṃ brūmī’’ti (su. ni. 1041) vatvā ‘‘paññāyete pidhīyare’’ti (su. ni. 1041) vacanato sotasaṅkhātānaṃ taṇhādiṭṭhiduccaritaavijjāavasiṭṭhakilesānaṃ saṃvaro pidahanaṃ samucchedañāṇanti veditabbaṃ. Khantisaṃvaroti adhivāsanā, sā ca tathāpavattā khandhā, adoso vā, ‘‘paññā’’ti keci vadanti. Vīriyasaṃvaro kāmavitakkādīnaṃ vinodanavasena pavattaṃ vīriyameva. Tena tena aṅgena tassa tassa aṅgassa pahānaṃ tadaṅgappahānaṃ. Vikkhambhanavasena pahānaṃ vikkhambhanappahānaṃ. Sesapadattayepi eseva nayo.
इमिना पातिमोक्खसंवरेनातिआदि सीलसंवरादीनं विवरणं। तत्थ समुपेतोति इति-सद्दो आदिअत्थो। तेन ‘‘उपगतो’’तिआदिना विभङ्गे (विभ॰ ५११) आगतं संवरविभङ्गं दस्सेति। कायदुच्चरितादीनन्ति दुस्सील्यसङ्खातानं कायवचीदुच्चरितादीनं मुट्ठसच्चसङ्खातस्स पमादस्स, अभिज्झादीनं वा अक्खन्तिअञ्ञाणकोसज्जानञ्च। संवरणतोति पिदहनतो, विनयनतोति कायवाचाचित्तानं विरूपपवत्तिया विनयनतो, कायदुच्चरितादीनं वा अपनयनतो, कायादीनं वा जिम्हपवत्तिं विच्छिन्दित्वा उजुकनयनतोति अत्थो। पच्चयसमवाये उप्पज्जनारहानं कायदुच्चरितादीनं तथा तथा अनुप्पादनमेव संवरणं विनयनञ्च वेदितब्बं।
Iminā pātimokkhasaṃvarenātiādi sīlasaṃvarādīnaṃ vivaraṇaṃ. Tattha samupetoti iti-saddo ādiattho. Tena ‘‘upagato’’tiādinā vibhaṅge (vibha. 511) āgataṃ saṃvaravibhaṅgaṃ dasseti. Kāyaduccaritādīnanti dussīlyasaṅkhātānaṃ kāyavacīduccaritādīnaṃ muṭṭhasaccasaṅkhātassa pamādassa, abhijjhādīnaṃ vā akkhantiaññāṇakosajjānañca. Saṃvaraṇatoti pidahanato, vinayanatoti kāyavācācittānaṃ virūpapavattiyā vinayanato, kāyaduccaritādīnaṃ vā apanayanato, kāyādīnaṃ vā jimhapavattiṃ vicchinditvā ujukanayanatoti attho. Paccayasamavāye uppajjanārahānaṃ kāyaduccaritādīnaṃ tathā tathā anuppādanameva saṃvaraṇaṃ vinayanañca veditabbaṃ.
यं पहानन्ति सम्बन्धो। ‘‘नामरूपपरिच्छेदादीसु विपस्सनाञाणेसू’’ति कस्मा वुत्तं? ननु नामरूपपरिच्छेदपच्चयपरिग्गहकङ्खावितरणानि न विपस्सनाञाणानि सम्मसनाकारेन अप्पवत्तनतो? सच्चमेतं, विपस्सनाञाणस्स पन अधिट्ठानभावतो एवं वुत्तं। नामरूपमत्तमिदं, ‘‘नत्थि एत्थ अत्ता वा अत्तनियं वा’’ति एवं पवत्तञाणं नामरूपववत्थानं। सति विज्जमाने खन्धपञ्चकसङ्खाते काये, सयं वा सती तस्मिं काये दिट्ठि सक्कायदिट्ठि, सा च ‘‘रूपं अत्ततो समनुपस्सती’’ति एवं पवत्ता अत्तदिट्ठि। तस्स नामरूपस्स कम्माविज्जादिपच्चयपरिग्गण्हनञाणं पच्चयपरिग्गहो। ‘‘नत्थि हेतु, नत्थि पच्चयो सत्तानं संकिलेसाया’’तिआदिनयप्पवत्ता अहेतुदिट्ठि। ‘‘इस्सरपुरिसपजापतिपकतिअणुकालादीहि लोको पवत्तति निवत्तति चा’’ति तथा तथा पवत्ता दिट्ठि विसमहेतुदिट्ठि। तस्सेवाति पच्चयपरिग्गहस्सेव। कङ्खावितरणेनाति यथा एतरहि नामरूपस्स कम्मादिपच्चयतो उप्पत्ति, एवं अतीते अनागतेपीति तीसु कालेसु विचिकिच्छापनयनञाणेन। कथंकथीभावस्साति ‘‘अहोसिं नु खो अहं अतीतमद्धान’’न्तिआदिनयपवत्ताय (म॰ नि॰ १.१८; सं॰ नि॰ २.२०) संसयप्पवत्तिया। कलापसम्मसनेनाति ‘‘यं किञ्चि रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्न’’न्तिआदिना (सं॰ नि॰ ३.४८-४९) खन्धपञ्चकं एकादससु ओकासेसु पक्खिपित्वा सम्मसनवसेन पवत्तेन विपस्सनाञाणेन। अहं ममाति गाहस्साति ‘‘अत्ता अत्तनिय’’न्ति गहणस्स। मग्गामग्गववत्थानेनाति मग्गामग्गञाणविसुद्धिया। अमग्गे मग्गसञ्ञायाति अमग्गे ओभासादिके ‘‘मग्गो’’ति उप्पन्नसञ्ञाय। यस्मा सम्मदेव सङ्खारानं उदयं पस्सन्तो ‘‘एवमेते सङ्खारा अनुरूपकारणतो उप्पज्जन्ति, न पन उच्छिज्जन्ती’’ति गण्हाति, तस्मा वुत्तं ‘‘उदयदस्सनेन उच्छेददिट्ठिया’’ति। यस्मा पन सङ्खारानं वयं ‘‘यदिपिमे सङ्खारा अविच्छिन्ना वत्तन्ति, उप्पन्नुप्पन्ना पन अप्पटिसन्धिका निरुज्झन्तेवा’’ति पस्सतो कुतो सस्सतग्गाहो। तस्मा वुत्तं ‘‘वयदस्सनेन सस्सतदिट्ठिया’’ति। भयदस्सनेनाति भयतूपट्ठानञाणेन। सभयेति सब्बभयानं आकरभावतो सकलदुक्खवूपसमसङ्खातस्स परमस्सासस्स पटिपक्खभावतो च सभये खन्धपञ्चके। अभयसञ्ञायाति ‘‘अभयं खेम’’न्ति उप्पन्नसञ्ञाय। अस्सादसञ्ञा नाम पञ्चुपादानक्खन्धेसु अस्सादनवसेन पवत्तसञ्ञा, यो ‘‘आलयाभिनिवेसो’’तिपि वुच्चति। अभिरतिसञ्ञा तत्थेव अभिरमणवसेन पवत्तसञ्ञा, या ‘‘नन्दी’’तिपि वुच्चति। अमुच्चितुकामता आदानं। अनुपेक्खा सङ्खारेहि अनिब्बिन्दनं, सालयताति अत्थो। धम्मट्ठितियं पटिच्चसमुप्पादे। पटिलोमभावो सस्सतुच्छेदग्गाहो, पच्चयाकारपटिच्छादकमोहो वा। निब्बाने च पटिलोमभावो सङ्खारेसु नति, निब्बानपटिच्छादकमोहो वा। सङ्खारनिमित्तग्गाहोति यादिसस्स किलेसस्स अप्पहीनता विपस्सना सङ्खारनिमित्तं न मुञ्चति, सो किलेसो, यो ‘‘संयोगाभिनिवेसो’’तिपि वुच्चति, सङ्खारनिमित्तग्गाहस्स, अतिक्कमनमेव वा पहानं।
Yaṃ pahānanti sambandho. ‘‘Nāmarūpaparicchedādīsu vipassanāñāṇesū’’ti kasmā vuttaṃ? Nanu nāmarūpaparicchedapaccayapariggahakaṅkhāvitaraṇāni na vipassanāñāṇāni sammasanākārena appavattanato? Saccametaṃ, vipassanāñāṇassa pana adhiṭṭhānabhāvato evaṃ vuttaṃ. Nāmarūpamattamidaṃ, ‘‘natthi ettha attā vā attaniyaṃ vā’’ti evaṃ pavattañāṇaṃ nāmarūpavavatthānaṃ. Sati vijjamāne khandhapañcakasaṅkhāte kāye, sayaṃ vā satī tasmiṃ kāye diṭṭhi sakkāyadiṭṭhi, sā ca ‘‘rūpaṃ attato samanupassatī’’ti evaṃ pavattā attadiṭṭhi. Tassa nāmarūpassa kammāvijjādipaccayapariggaṇhanañāṇaṃ paccayapariggaho. ‘‘Natthi hetu, natthi paccayo sattānaṃ saṃkilesāyā’’tiādinayappavattā ahetudiṭṭhi. ‘‘Issarapurisapajāpatipakatiaṇukālādīhi loko pavattati nivattati cā’’ti tathā tathā pavattā diṭṭhi visamahetudiṭṭhi. Tassevāti paccayapariggahasseva. Kaṅkhāvitaraṇenāti yathā etarahi nāmarūpassa kammādipaccayato uppatti, evaṃ atīte anāgatepīti tīsu kālesu vicikicchāpanayanañāṇena. Kathaṃkathībhāvassāti ‘‘ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhāna’’ntiādinayapavattāya (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) saṃsayappavattiyā. Kalāpasammasanenāti ‘‘yaṃ kiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppanna’’ntiādinā (saṃ. ni. 3.48-49) khandhapañcakaṃ ekādasasu okāsesu pakkhipitvā sammasanavasena pavattena vipassanāñāṇena. Ahaṃ mamāti gāhassāti ‘‘attā attaniya’’nti gahaṇassa. Maggāmaggavavatthānenāti maggāmaggañāṇavisuddhiyā. Amagge maggasaññāyāti amagge obhāsādike ‘‘maggo’’ti uppannasaññāya. Yasmā sammadeva saṅkhārānaṃ udayaṃ passanto ‘‘evamete saṅkhārā anurūpakāraṇato uppajjanti, na pana ucchijjantī’’ti gaṇhāti, tasmā vuttaṃ ‘‘udayadassanena ucchedadiṭṭhiyā’’ti. Yasmā pana saṅkhārānaṃ vayaṃ ‘‘yadipime saṅkhārā avicchinnā vattanti, uppannuppannā pana appaṭisandhikā nirujjhantevā’’ti passato kuto sassataggāho. Tasmā vuttaṃ ‘‘vayadassanena sassatadiṭṭhiyā’’ti. Bhayadassanenāti bhayatūpaṭṭhānañāṇena. Sabhayeti sabbabhayānaṃ ākarabhāvato sakaladukkhavūpasamasaṅkhātassa paramassāsassa paṭipakkhabhāvato ca sabhaye khandhapañcake. Abhayasaññāyāti ‘‘abhayaṃ khema’’nti uppannasaññāya. Assādasaññā nāma pañcupādānakkhandhesu assādanavasena pavattasaññā, yo ‘‘ālayābhiniveso’’tipi vuccati. Abhiratisaññā tattheva abhiramaṇavasena pavattasaññā, yā ‘‘nandī’’tipi vuccati. Amuccitukāmatā ādānaṃ. Anupekkhā saṅkhārehi anibbindanaṃ, sālayatāti attho. Dhammaṭṭhitiyaṃ paṭiccasamuppāde. Paṭilomabhāvo sassatucchedaggāho, paccayākārapaṭicchādakamoho vā. Nibbāneca paṭilomabhāvo saṅkhāresu nati, nibbānapaṭicchādakamoho vā. Saṅkhāranimittaggāhoti yādisassa kilesassa appahīnatā vipassanā saṅkhāranimittaṃ na muñcati, so kileso, yo ‘‘saṃyogābhiniveso’’tipi vuccati, saṅkhāranimittaggāhassa, atikkamanameva vā pahānaṃ.
पवत्ति एव पवत्तिभावो, परियुट्ठानन्ति अत्थो। नीवरणादिधम्मानन्ति आदि-सद्देन नीवरणपक्खिया किलेसा वितक्कविचारादयो च गय्हन्ति। चतुन्नं अरियमग्गानं भावितत्ता अच्चन्तं अप्पवत्तिभावेन यं पहानन्ति सम्बन्धो। केन पन पहानन्ति? ‘‘अरियमग्गेहेवा’’ति विञ्ञायमानोयमत्थो तेसं भावितत्ता अप्पवत्तिवचनतो। ‘‘समुदयपक्खिकस्सा’’ति एत्थ चत्तारोपि मग्गा चतुसच्चाभिसमयाति कत्वा तेहि पहातब्बेन तेन तेन समुदयसङ्खातेन लोभेन सह पहातब्बत्ता समुदयसभावत्ता च। सच्चविभङ्गे च सब्बकिलेसानं समुदयभावस्स वुत्तत्ता ‘‘समुदयपक्खिका’’ति दिट्ठिआदयो वुच्चन्ति। पटिपस्सद्धत्तं वूपसन्तता।
Pavatti eva pavattibhāvo, pariyuṭṭhānanti attho. Nīvaraṇādidhammānanti ādi-saddena nīvaraṇapakkhiyā kilesā vitakkavicārādayo ca gayhanti. Catunnaṃ ariyamaggānaṃ bhāvitattā accantaṃ appavattibhāvena yaṃ pahānanti sambandho. Kena pana pahānanti? ‘‘Ariyamaggehevā’’ti viññāyamānoyamattho tesaṃ bhāvitattā appavattivacanato. ‘‘Samudayapakkhikassā’’ti ettha cattāropi maggā catusaccābhisamayāti katvā tehi pahātabbena tena tena samudayasaṅkhātena lobhena saha pahātabbattā samudayasabhāvattā ca. Saccavibhaṅge ca sabbakilesānaṃ samudayabhāvassa vuttattā ‘‘samudayapakkhikā’’ti diṭṭhiādayo vuccanti. Paṭipassaddhattaṃ vūpasantatā.
सङ्खतनिस्सटता सङ्खारसभावाभावो। पहीनसब्बसङ्खतन्ति विरहितसब्बसङ्खतं, विसङ्खारन्ति अत्थो। पहानञ्च तं विनयो चाति पहानविनयो पुरिमेन अत्थेन। दुतियेन पन पहीयतीति पहानं, तस्स विनयोति योजेतब्बो।
Saṅkhatanissaṭatā saṅkhārasabhāvābhāvo. Pahīnasabbasaṅkhatanti virahitasabbasaṅkhataṃ, visaṅkhāranti attho. Pahānañca taṃ vinayo cāti pahānavinayo purimena atthena. Dutiyena pana pahīyatīti pahānaṃ, tassa vinayoti yojetabbo.
भिन्नसंवरत्ताति नट्ठसंवरत्ता, संवराभावतोति अत्थो। तेन असमादिन्नसंवरोपि सङ्गहितोव होति। समादानेन हि सम्पादेतब्बो संवरो, तदभावे न होतीति। अरियेति अरियो। पच्चत्तवचनञ्हेतं। एसेसेति एसो एसो, अत्थतो अनञ्ञोति अत्थो। तज्जातेति अत्थतो तंसभावो, सप्पुरिसो अरियसभावो, अरियो च सप्पुरिसभावोति अत्थो।
Bhinnasaṃvarattāti naṭṭhasaṃvarattā, saṃvarābhāvatoti attho. Tena asamādinnasaṃvaropi saṅgahitova hoti. Samādānena hi sampādetabbo saṃvaro, tadabhāve na hotīti. Ariyeti ariyo. Paccattavacanañhetaṃ. Eseseti eso eso, atthato anaññoti attho. Tajjāteti atthato taṃsabhāvo, sappuriso ariyasabhāvo, ariyo ca sappurisabhāvoti attho.
सो अहन्ति अत्तना परिकप्पितं अत्तानं दिट्ठिगतिको वदति। ‘‘अहंबुद्धिनिबन्धनो अत्ता’’ति हि अत्तवादिनो लद्धि। अद्वयन्ति द्वयतारहितं। अभिन्नं वण्णमेव ‘‘अच्ची’’ति गहेत्वा ‘‘अच्चीति वण्णो एवा’’ति तेसं एकत्तं पस्सन्तो विय यथापरिकप्पितं अत्तानं ‘‘रूप’’न्ति, यथादिट्ठं वा रूपं, ‘‘अत्ता’’ति गहेत्वा तेसं एकत्तं पस्सन्तो दट्ठब्बो। एत्थ च ‘‘रूपं अत्ता’’ति इमिस्सा पवत्तिया अभावेपि रूपे अत्तग्गहणं पवत्तमानं अच्चियं वण्णग्गहणं विय ‘‘अद्वयदस्सन’’न्ति वुत्तं। उपमायो च अनञ्ञत्तादिगहणनिदस्सनवसेनेव वुत्ता, न वण्णादीनं विय अत्तनो विज्जमानदस्सनत्थं। न हि अत्तनि सामिभावेन रूपञ्च सकिञ्चनभावेन समनुपस्सति। अत्तनि वा रूपन्ति अत्तानं रूपस्स सभावतो आधारणभावेन। रूपस्मिं वा अत्तानन्ति रूपस्स अत्तनो आधारणभावेन दिट्ठिपस्सनाय पस्सति। परियुट्ठट्ठायीति परियुट्ठानप्पत्ताहि दिट्ठितण्हाहि ‘‘रूपं अत्ता, रूपवा अत्ता’’तिआदिना खन्धपञ्चकं मिच्छा गहेत्वा तिट्ठनतो। तेनाह ‘‘परियुट्ठानाकारेना’’तिआदि। एसेव नयोति यो ‘‘इधेकच्चो रूपं अत्ततो समनुपस्सती’’तिआदिना रूपक्खन्धे वुत्तो संवण्णनानयो, वेदनाक्खन्धादीसुपि एसो एव नयो वेदितब्बो।
So ahanti attanā parikappitaṃ attānaṃ diṭṭhigatiko vadati. ‘‘Ahaṃbuddhinibandhano attā’’ti hi attavādino laddhi. Advayanti dvayatārahitaṃ. Abhinnaṃ vaṇṇameva ‘‘accī’’ti gahetvā ‘‘accīti vaṇṇo evā’’ti tesaṃ ekattaṃ passanto viya yathāparikappitaṃ attānaṃ ‘‘rūpa’’nti, yathādiṭṭhaṃ vā rūpaṃ, ‘‘attā’’ti gahetvā tesaṃ ekattaṃ passanto daṭṭhabbo. Ettha ca ‘‘rūpaṃ attā’’ti imissā pavattiyā abhāvepi rūpe attaggahaṇaṃ pavattamānaṃ acciyaṃ vaṇṇaggahaṇaṃ viya ‘‘advayadassana’’nti vuttaṃ. Upamāyo ca anaññattādigahaṇanidassanavaseneva vuttā, na vaṇṇādīnaṃ viya attano vijjamānadassanatthaṃ. Na hi attani sāmibhāvena rūpañca sakiñcanabhāvena samanupassati. Attani vā rūpanti attānaṃ rūpassa sabhāvato ādhāraṇabhāvena. Rūpasmiṃ vā attānanti rūpassa attano ādhāraṇabhāvena diṭṭhipassanāya passati. Pariyuṭṭhaṭṭhāyīti pariyuṭṭhānappattāhi diṭṭhitaṇhāhi ‘‘rūpaṃ attā, rūpavā attā’’tiādinā khandhapañcakaṃ micchā gahetvā tiṭṭhanato. Tenāha ‘‘pariyuṭṭhānākārenā’’tiādi. Eseva nayoti yo ‘‘idhekacco rūpaṃ attato samanupassatī’’tiādinā rūpakkhandhe vutto saṃvaṇṇanānayo, vedanākkhandhādīsupi eso eva nayo veditabbo.
सुद्धरूपमेवाति अरूपेन अमिस्सितं केवलं रूपमेव। अरूपन्ति सुद्धअरूपं रूपस्स अग्गहितत्ता। चतूसु खन्धेसु तिण्णं तिण्णं वसेनाति चतूसु खन्धेसु तिण्णं तिण्णं गहणवसेन रूपारूपमिस्सको अत्ता कथितो तस्मिं तस्मिं गहणे वेदनादिविनिमुत्तअरूपधम्मे कसिणरूपेन सद्धिं सब्बरूपधम्मे च एकज्झं गहणसिद्धितो। पञ्चसु ठानेसु उच्छेददिट्ठि कथिता, ते ते एव धम्मे ‘‘अत्ता’’ति गहणतो तेसञ्च उच्छेदभावतो। अवसेसेसु पन पन्नरससु ठानेसु रूपं ‘‘अत्ता’’ति गहेत्वापि दिट्ठिगतिको तत्थ निच्चसञ्ञं न विस्सज्जेति कसिणरूपेन तं मिस्सेत्वा तस्स च उप्पादादीनं अदस्सनतो, तस्मास्स तत्थपि होतियेव सस्सतदिट्ठि एकच्चसस्सतगाहवसेनपि। मग्गावरणा विपरीतदस्सनतो। न सग्गावरणा अकम्मपथप्पत्तताय। अकिरियाहेतुकनत्थिकदिट्ठियो एव हि कम्मपथदिट्ठियो।
Suddharūpamevāti arūpena amissitaṃ kevalaṃ rūpameva. Arūpanti suddhaarūpaṃ rūpassa aggahitattā. Catūsu khandhesu tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ vasenāti catūsu khandhesu tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ gahaṇavasena rūpārūpamissako attā kathito tasmiṃ tasmiṃ gahaṇe vedanādivinimuttaarūpadhamme kasiṇarūpena saddhiṃ sabbarūpadhamme ca ekajjhaṃ gahaṇasiddhito. Pañcasu ṭhānesu ucchedadiṭṭhi kathitā, te te eva dhamme ‘‘attā’’ti gahaṇato tesañca ucchedabhāvato. Avasesesu pana pannarasasu ṭhānesu rūpaṃ ‘‘attā’’ti gahetvāpi diṭṭhigatiko tattha niccasaññaṃ na vissajjeti kasiṇarūpena taṃ missetvā tassa ca uppādādīnaṃ adassanato, tasmāssa tatthapi hotiyeva sassatadiṭṭhi ekaccasassatagāhavasenapi. Maggāvaraṇā viparītadassanato. Na saggāvaraṇā akammapathappattatāya. Akiriyāhetukanatthikadiṭṭhiyo eva hi kammapathadiṭṭhiyo.
कायोति रूपकायो। सो आतुरोयेव असवसभावतो। रागदोसमोहानुगतन्ति अप्पहीनरागदोसमोहसन्ताने पवत्तं। इधाति इमस्मिं सुत्ते। दस्सितं आतुरभावेन। निक्किलेसतायाति सयं पहीनकिलेससन्तानगतताय। सेखा नेव आतुरचित्ता पहीनकिलेसे उपादाय, अप्पहीने पन उपादाय आतुरचित्ता। अनातुरचित्ततंयेव भजन्ति वट्टानुसारिमहाजनस्स विय तेसं चित्तस्स किलेसवसेन आतुरत्ताभावतो।
Kāyoti rūpakāyo. So āturoyeva asavasabhāvato. Rāgadosamohānugatanti appahīnarāgadosamohasantāne pavattaṃ. Idhāti imasmiṃ sutte. Dassitaṃ āturabhāvena. Nikkilesatāyāti sayaṃ pahīnakilesasantānagatatāya. Sekhā neva āturacittā pahīnakilese upādāya, appahīne pana upādāya āturacittā. Anāturacittataṃyeva bhajanti vaṭṭānusārimahājanassa viya tesaṃ cittassa kilesavasena āturattābhāvato.
नकुलपितुसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Nakulapitusuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / १. नकुलपितुसुत्तं • 1. Nakulapitusuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / १. नकुलपितुसुत्तवण्णना • 1. Nakulapitusuttavaṇṇanā
