| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
२. नालन्दवग्गो
2. Nālandavaggo
२. नालन्दसुत्तवण्णना
2. Nālandasuttavaṇṇanā
३७८. दुतियवग्गे पठमसुत्तं हेट्ठा वुत्तनयत्ता सुविञ्ञेय्यन्ति तं लङ्घित्वा ‘‘दुतिये’’ति वुत्तं।
378. Dutiyavagge paṭhamasuttaṃ heṭṭhā vuttanayattā suviññeyyanti taṃ laṅghitvā ‘‘dutiye’’ti vuttaṃ.
भिय्यतरो अभिञ्ञातोति सम्बोधिया सेट्ठतरोति अभिलक्खितो। भिय्यतराभिञ्ञोति सब्बसत्तेसु अधिकतरपञ्ञो। तेनाह ‘‘उत्तरितरञाणो’’ति। सम्मा अनवसेसतो बुज्झति एतेनाति सम्बोधीति आह – ‘‘सम्बोधियन्ति सब्बञ्ञुतञ्ञाणे’’ति। निप्पदेसा गहिताति अनवसेसा बुद्धगुणा गहिता अग्गमग्गसिद्धियाव भगवतो सब्बगुणानं सिद्धत्ता। न केवलञ्च बुद्धानं, अथ खो अग्गसावकपच्चेकबुद्धानम्पि तंतंगुणसमिज्झनं अग्गमग्गाधिगमेनेवाति दस्सेन्तो ‘‘द्वेपि अग्गसावका’’तिआदिमाह।
Bhiyyataro abhiññātoti sambodhiyā seṭṭhataroti abhilakkhito. Bhiyyatarābhiññoti sabbasattesu adhikatarapañño. Tenāha ‘‘uttaritarañāṇo’’ti. Sammā anavasesato bujjhati etenāti sambodhīti āha – ‘‘sambodhiyanti sabbaññutaññāṇe’’ti. Nippadesā gahitāti anavasesā buddhaguṇā gahitā aggamaggasiddhiyāva bhagavato sabbaguṇānaṃ siddhattā. Na kevalañca buddhānaṃ, atha kho aggasāvakapaccekabuddhānampi taṃtaṃguṇasamijjhanaṃ aggamaggādhigamenevāti dassento ‘‘dvepi aggasāvakā’’tiādimāha.
अपरो नयो – पसन्नोति इमिना पसादस्स वत्तमानता दीपिताति उप्पन्नसद्धोति इमिनापि सद्धाय पच्चुप्पन्नता पकासिताति आह – ‘‘एवं सद्दहामीति अत्थो’’ति। अभिजानाति अभिमुखभावेन सब्बञ्ञेय्यं जानातीति अभिञ्ञो, भिय्यो अधिको अभिञ्ञोति भिय्योभिञ्ञो। सो एव अतिसयवचनिच्छावसेन भिय्योभिञ्ञतरोति वुत्तोति आह – ‘‘भिय्यतरो अभिञ्ञातो’’ति। दुतियविकप्पे पन अभिजानातीति अभिञ्ञा, अभिविसिट्ठा पञ्ञा। भिय्यो अभिञ्ञा एतस्साति भिय्योभिञ्ञो, सो एव अतिसयवचनिच्छावसेन भिय्योभिञ्ञतरो। स्वायं अस्स अतिसयो अभिञ्ञाय भिय्योभावकतोति आह – ‘‘भिय्यतराभिञ्ञो वा’’ति। सम्बुज्झति एतायाति सम्बोधि, सब्बञ्ञुतञ्ञाणं अग्गमग्गञाणञ्च। सब्बञ्ञुतञ्ञाणपदट्ठानञ्हि अग्गमग्गञाणं, अग्गमग्गञाणपदट्ठानञ्च सब्बञ्ञुतञ्ञाणं सम्बोधि नाम। तत्थ पधानवसेन तदत्थदस्सने पठमविकप्पो, पदट्ठानवसेन दुतियविकप्पो। कस्मा पनेत्थ अरहत्तमग्गञाणस्सेव गहणं, ननु हेट्ठिमानिपि भगवतो मग्गञाणानि सवासनमेव यथासकं पटिपक्खविधमनवसेन पवत्तानि। सवासनप्पहानञ्हि ञेय्यावरणप्पहानन्ति? सच्चमेतं, तं पन अपरिपुण्णं पटिपक्खविधमनस्स विप्पकतभावतोति आह ‘‘अरहत्तमग्गञाणे वा’’ति। सब्बन्ति सम्मासम्बुद्धेन अधिगन्तब्बं सब्बं।
Aparo nayo – pasannoti iminā pasādassa vattamānatā dīpitāti uppannasaddhoti imināpi saddhāya paccuppannatā pakāsitāti āha – ‘‘evaṃ saddahāmīti attho’’ti. Abhijānāti abhimukhabhāvena sabbaññeyyaṃ jānātīti abhiñño, bhiyyo adhiko abhiññoti bhiyyobhiñño. So eva atisayavacanicchāvasena bhiyyobhiññataroti vuttoti āha – ‘‘bhiyyataro abhiññāto’’ti. Dutiyavikappe pana abhijānātīti abhiññā, abhivisiṭṭhā paññā. Bhiyyo abhiññā etassāti bhiyyobhiñño, so eva atisayavacanicchāvasena bhiyyobhiññataro. Svāyaṃ assa atisayo abhiññāya bhiyyobhāvakatoti āha – ‘‘bhiyyatarābhiñño vā’’ti. Sambujjhati etāyāti sambodhi, sabbaññutaññāṇaṃ aggamaggañāṇañca. Sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānañhi aggamaggañāṇaṃ, aggamaggañāṇapadaṭṭhānañca sabbaññutaññāṇaṃ sambodhi nāma. Tattha padhānavasena tadatthadassane paṭhamavikappo, padaṭṭhānavasena dutiyavikappo. Kasmā panettha arahattamaggañāṇasseva gahaṇaṃ, nanu heṭṭhimānipi bhagavato maggañāṇāni savāsanameva yathāsakaṃ paṭipakkhavidhamanavasena pavattāni. Savāsanappahānañhi ñeyyāvaraṇappahānanti? Saccametaṃ, taṃ pana aparipuṇṇaṃ paṭipakkhavidhamanassa vippakatabhāvatoti āha ‘‘arahattamaggañāṇe vā’’ti. Sabbanti sammāsambuddhena adhigantabbaṃ sabbaṃ.
खादनीयानं उळारता सातरसानुभावेनाति आह ‘‘मधुरे आगच्छती’’ति। पसंसाय उळारता विसिट्ठभावेनाति आह – ‘‘सेट्ठे’’ति। ओभासस्स उळारता महन्तभावेनाति वुत्तं – ‘‘विपुले’’ति। उसभस्स अयन्ति आसभी, इध पन आसभी वियाति आसभी। तेनाह – ‘‘उसभस्स वाचासदिसी’’ति। येन गुणेन सा तंसदिसा, तं दस्सेतुं ‘‘अचला असम्पवेधी’’ति वुत्तं। यतो कुतोचि अनुस्सवनं अनुस्सवो। विज्जाट्ठानादीसु कतपरिचयानं आचरियानं तं तं अत्थं ञापेन्ती पवेणी आचरियपरम्परा। केवलं अत्तनो मतिया ‘‘इति किर एवं किरा’’ति परिकप्पना इतिकिरा। पिटकस्स गन्थस्स सम्पदानतो भूततो तस्स गहणं पिटकसम्पदानं। यथासुतानं अत्तानं आकारस्स परिवितक्कनं आकारपरिवितक्को। तथेवस्स ‘‘एवमेत’’न्ति दिट्ठिया निज्झानक्खमनं दिट्ठिनिज्झानक्खन्ति। आगमाधिगमेहि विना केवलं अनुस्सुततो तक्कमग्गं निस्साय तक्कनं तक्को। अनुमानविधिं निस्साय गहणं नयग्गाहो। यस्मा बुद्धविसये ठत्वा भगवतो अयं थेरस्स चोदना थेरस्स च सो अविसयो, तस्मा ‘‘पच्चक्खतो ञाणेन पटिविज्झित्वा विया’’ति वुत्तं। सीहनादो वियाति सीहनादो। तंसदिसता चस्स सेट्ठभावेन, सो चेत्थ एवं वेदितब्बोति दस्सेन्तो ‘‘सीहनादो’’तिआदिमाह। उन्नादयन्तेनाति असनिसदिसं करोन्तेन।
Khādanīyānaṃ uḷāratā sātarasānubhāvenāti āha ‘‘madhure āgacchatī’’ti. Pasaṃsāya uḷāratā visiṭṭhabhāvenāti āha – ‘‘seṭṭhe’’ti. Obhāsassa uḷāratā mahantabhāvenāti vuttaṃ – ‘‘vipule’’ti. Usabhassa ayanti āsabhī, idha pana āsabhī viyāti āsabhī. Tenāha – ‘‘usabhassa vācāsadisī’’ti. Yena guṇena sā taṃsadisā, taṃ dassetuṃ ‘‘acalā asampavedhī’’ti vuttaṃ. Yato kutoci anussavanaṃ anussavo. Vijjāṭṭhānādīsu kataparicayānaṃ ācariyānaṃ taṃ taṃ atthaṃ ñāpentī paveṇī ācariyaparamparā. Kevalaṃ attano matiyā ‘‘iti kira evaṃ kirā’’ti parikappanā itikirā. Piṭakassa ganthassa sampadānato bhūtato tassa gahaṇaṃ piṭakasampadānaṃ. Yathāsutānaṃ attānaṃ ākārassa parivitakkanaṃ ākāraparivitakko. Tathevassa ‘‘evameta’’nti diṭṭhiyā nijjhānakkhamanaṃ diṭṭhinijjhānakkhanti. Āgamādhigamehi vinā kevalaṃ anussutato takkamaggaṃ nissāya takkanaṃ takko. Anumānavidhiṃ nissāya gahaṇaṃ nayaggāho. Yasmā buddhavisaye ṭhatvā bhagavato ayaṃ therassa codanā therassa ca so avisayo, tasmā ‘‘paccakkhato ñāṇena paṭivijjhitvā viyā’’ti vuttaṃ. Sīhanādo viyāti sīhanādo. Taṃsadisatā cassa seṭṭhabhāvena, so cettha evaṃ veditabboti dassento ‘‘sīhanādo’’tiādimāha. Unnādayantenāti asanisadisaṃ karontena.
अनुयोगदापनत्थन्ति अनुयोगं सोधापेतुं। विमद्दक्खमञ्हि सीहनादं नदन्तो अत्थतो अनुयोगं सोधेति नाम, अनुयुज्झन्तो च नं सोधापेति नाम। दातुन्ति सोधेतुं। केचि ‘‘दानत्थ’’न्ति अत्थं वदन्ति, तं न युत्तं। न हि यो सीहदानं नदति, सो एव तत्थ अनुयोगं देतीति युज्जति। निघंसनन्ति विमद्दनं। धममानन्ति तापयमानं। तापनञ्चेत्थ गग्गरिया धम्मापनसीसेन वदति।
Anuyogadāpanatthanti anuyogaṃ sodhāpetuṃ. Vimaddakkhamañhi sīhanādaṃ nadanto atthato anuyogaṃ sodheti nāma, anuyujjhanto ca naṃ sodhāpeti nāma. Dātunti sodhetuṃ. Keci ‘‘dānattha’’nti atthaṃ vadanti, taṃ na yuttaṃ. Na hi yo sīhadānaṃ nadati, so eva tattha anuyogaṃ detīti yujjati. Nighaṃsananti vimaddanaṃ. Dhamamānanti tāpayamānaṃ. Tāpanañcettha gaggariyā dhammāpanasīsena vadati.
सब्बे तेति सब्बे ते अतीते निरुद्धे सम्मासम्बुद्धे। तेनेतं दस्सेति – ये ते अहेसुं अतीतमद्धानं तव अभिनीहारतो ओरं सम्मासम्बुद्धा, तेसं ताव सावकञाणगोचरे धम्मे परिच्छिन्दन्तो मारादयो विय च बुद्धानं लोकियचित्ताचारं त्वं जानेय्यासि। ये पन ते अब्भतीता, ततो परतो छिन्नवटुमा छिन्नपपञ्चा परियादिन्नवट्टा सब्बदुक्खवीतिवत्ता सम्मासम्बुद्धा, तेसं सब्बेसम्पि तव सावकञाणस्स अविसयभूते धम्मे कथं जानिस्ससीति। तेनाति सम्बोधिसङ्खातेन सब्बञ्ञुतञ्ञाणपदट्ठानेन अरहत्तमग्गञाणेन। एवंसीलाति तादिससीला। समाधिपक्खाति समाधि च समाधिपक्खा च समाधिपक्खा एकदेससरूपेकसेसनयेन। तत्थ समाधिपक्खाति वीरियसतियो तदनुगुणा च धम्मा वेदितब्बा । झानसमापत्तीसु येभुय्येन विहारवोहारो, झानसमापत्तियो समाधिप्पधानाति वुत्तं ‘‘समाधिपक्खानं धम्मानं गहितत्ता विहारो गहितो’’ति।
Sabbe teti sabbe te atīte niruddhe sammāsambuddhe. Tenetaṃ dasseti – ye te ahesuṃ atītamaddhānaṃ tava abhinīhārato oraṃ sammāsambuddhā, tesaṃ tāva sāvakañāṇagocare dhamme paricchindanto mārādayo viya ca buddhānaṃ lokiyacittācāraṃ tvaṃ jāneyyāsi. Ye pana te abbhatītā, tato parato chinnavaṭumā chinnapapañcā pariyādinnavaṭṭā sabbadukkhavītivattā sammāsambuddhā, tesaṃ sabbesampi tava sāvakañāṇassa avisayabhūte dhamme kathaṃ jānissasīti. Tenāti sambodhisaṅkhātena sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānena arahattamaggañāṇena. Evaṃsīlāti tādisasīlā. Samādhipakkhāti samādhi ca samādhipakkhā ca samādhipakkhā ekadesasarūpekasesanayena. Tattha samādhipakkhāti vīriyasatiyo tadanuguṇā ca dhammā veditabbā . Jhānasamāpattīsu yebhuyyena vihāravohāro, jhānasamāpattiyo samādhippadhānāti vuttaṃ ‘‘samādhipakkhānaṃ dhammānaṃ gahitattā vihāro gahito’’ti.
यथा पन हेट्ठा गहितापि समाधिपञ्ञा पटिपक्खतो विमुत्तत्ता विमुच्चन-सङ्खात-किच्चविसेस-दस्सनवसेन विमुत्तिपरियायेन पुन गहिता ‘‘एवंविमुत्ता’’ति, एवं दिब्बविहारो दिब्बविहारविसेसदस्सनवसेन पुन गहितो ‘‘एवंविहारी’’ति, तस्मा सब्बेसं समापत्तिविहारानं वसेनेत्थ अत्थो युज्जतीति दट्ठब्बं। विमुत्तीति सङ्खं गच्छन्ति विमुच्चित्थाति कत्वा। एस नयो सेसेसुपि। पटिप्पस्सद्धन्तेति पटिप्पस्सम्भनोसापनेन। सब्बकिलेसेहि निस्सटत्ता असंसट्ठत्ता विमुत्तत्ता च निस्सरणविमुत्ति निब्बानं।
Yathā pana heṭṭhā gahitāpi samādhipaññā paṭipakkhato vimuttattā vimuccana-saṅkhāta-kiccavisesa-dassanavasena vimuttipariyāyena puna gahitā ‘‘evaṃvimuttā’’ti, evaṃ dibbavihāro dibbavihāravisesadassanavasena puna gahito ‘‘evaṃvihārī’’ti, tasmā sabbesaṃ samāpattivihārānaṃ vasenettha attho yujjatīti daṭṭhabbaṃ. Vimuttīti saṅkhaṃ gacchanti vimuccitthāti katvā. Esa nayo sesesupi. Paṭippassaddhanteti paṭippassambhanosāpanena. Sabbakilesehi nissaṭattā asaṃsaṭṭhattā vimuttattā ca nissaraṇavimutti nibbānaṃ.
अनागतबुद्धानं पनाति पन-सद्दो विसेसत्थजोतनो। तेन अतीतेसु ताव खन्धानं भूतपुब्बत्ता तत्थ सिया ञाणस्स सविसये गति, अनागतेसु पन सब्बसो असञ्जातेसु कथन्ति इममत्थं जोतेति। तेनाह ‘‘अनागतापी’’तिआदि। ‘‘अत्तनो चेतसा परिच्छिन्दित्वा विदिता’’ति कस्मा वुत्तं? ननु अतीतानागते सत्ताहे एव पवत्तं चित्तं चेतोपरियञाणस्स विसयो, न ततो परन्ति? नयिदं चेतोपरियञाणकिच्चवसेन वुत्तं, अथ खो पुब्बेनिवासअनागतंसञाणानं वसेन वुत्तं, तस्मा नायं दोसो। विदितट्ठाने न करोति सिक्खापदेनेव तादिसस्स पटिक्खेपस्स पटिक्खित्तत्ता सेतुघाततो च। कथं पन थेरो द्वयसम्भवे पटिक्खेपमेव अकासि, न विभज्ज ब्याकासीति आह ‘‘थेरो किरा’’तिआदि। पारं परियन्तं मिनोतीति पारमी, सा एव ञाणन्ति पारमिञाणं, सावकानं पारमिञाणं सावकपारमिञाणं। तस्मिं सावकानं उक्कंसपरियन्तगते जानने नायमनुयोगो, अथ खो सब्बञ्ञुतञ्ञाणे सब्बञ्ञुताय जानने। केचि पन ‘‘सावकपारमिञाणेति सावकपारमिञाणविसये’’ति अत्थं वदन्ति, तथा सेसपदेसुपि। सील…पे॰… समत्थन्ति सीलसमाधिपञ्ञाविमुत्तिञाणसङ्खातानं कारणानं जाननसमत्थं। बुद्धसीलादयो हि बुद्धानं बुद्धकिच्चस्स परेहि एते बुद्धाति जाननस्स च कारणं।
Anāgatabuddhānaṃ panāti pana-saddo visesatthajotano. Tena atītesu tāva khandhānaṃ bhūtapubbattā tattha siyā ñāṇassa savisaye gati, anāgatesu pana sabbaso asañjātesu kathanti imamatthaṃ joteti. Tenāha ‘‘anāgatāpī’’tiādi. ‘‘Attano cetasā paricchinditvā viditā’’ti kasmā vuttaṃ? Nanu atītānāgate sattāhe eva pavattaṃ cittaṃ cetopariyañāṇassa visayo, na tato paranti? Nayidaṃ cetopariyañāṇakiccavasena vuttaṃ, atha kho pubbenivāsaanāgataṃsañāṇānaṃ vasena vuttaṃ, tasmā nāyaṃ doso. Viditaṭṭhāne na karoti sikkhāpadeneva tādisassa paṭikkhepassa paṭikkhittattā setughātato ca. Kathaṃ pana thero dvayasambhave paṭikkhepameva akāsi, na vibhajja byākāsīti āha ‘‘thero kirā’’tiādi. Pāraṃ pariyantaṃ minotīti pāramī, sā eva ñāṇanti pāramiñāṇaṃ, sāvakānaṃ pāramiñāṇaṃ sāvakapāramiñāṇaṃ. Tasmiṃ sāvakānaṃ ukkaṃsapariyantagate jānane nāyamanuyogo, atha kho sabbaññutaññāṇe sabbaññutāya jānane. Keci pana ‘‘sāvakapāramiñāṇeti sāvakapāramiñāṇavisaye’’ti atthaṃ vadanti, tathā sesapadesupi. Sīla…pe… samatthanti sīlasamādhipaññāvimuttiñāṇasaṅkhātānaṃ kāraṇānaṃ jānanasamatthaṃ. Buddhasīlādayo hi buddhānaṃ buddhakiccassa parehi ete buddhāti jānanassa ca kāraṇaṃ.
अनुमानञाणं विय संसयट्ठितं अहुत्वा इदमिदन्ति यथासभावतो ञेय्यं धारेति निच्छिनोतीति धम्मो, पच्चक्खञाणन्ति आह ‘‘धम्मस्स पच्चक्खतो ञाणस्सा’’ति। अनुएतीति अन्वयोति आह ‘‘अनुयोगं अनुगन्त्वा’’ति। पच्चक्खसिद्धञ्हि अत्थं अनुगन्त्वा अनुमानञाणस्स पवत्ति ‘‘दिट्ठेन अदिट्ठस्स अनुमान’’न्ति वेदितब्बा। विदिते वेदकम्पि ञाणं अत्थतो विदितमेव होतीति ‘‘अनुमानञाणं नयग्गाहो विदितो’’ति वुत्तं। विदितोति विद्धो पटिलद्धो, अधिगतोति अत्थो। अप्पमाणोति अपरिमाणो महाविसयत्ता। तेनाह ‘‘अपरियन्तो’’ति। तेनाति अपरियन्तत्ता। तेन वा अपरियन्तेन ञाणेन। एतेन थेरो यं यं अनुमेय्यमत्थं ञातुकामो होति, तत्थ तत्थ तस्स असङ्गमप्पटिहतं अनुमानञाणं पवत्तेतीति दस्सेति। तेनाह ‘‘सो इमिना’’तिआदि। तत्थ इमिनाति इमिना कारणेन।
Anumānañāṇaṃ viya saṃsayaṭṭhitaṃ ahutvā idamidanti yathāsabhāvato ñeyyaṃ dhāreti nicchinotīti dhammo, paccakkhañāṇanti āha ‘‘dhammassa paccakkhato ñāṇassā’’ti. Anuetīti anvayoti āha ‘‘anuyogaṃ anugantvā’’ti. Paccakkhasiddhañhi atthaṃ anugantvā anumānañāṇassa pavatti ‘‘diṭṭhena adiṭṭhassa anumāna’’nti veditabbā. Vidite vedakampi ñāṇaṃ atthato viditameva hotīti ‘‘anumānañāṇaṃ nayaggāho vidito’’ti vuttaṃ. Viditoti viddho paṭiladdho, adhigatoti attho. Appamāṇoti aparimāṇo mahāvisayattā. Tenāha ‘‘apariyanto’’ti. Tenāti apariyantattā. Tena vā apariyantena ñāṇena. Etena thero yaṃ yaṃ anumeyyamatthaṃ ñātukāmo hoti, tattha tattha tassa asaṅgamappaṭihataṃ anumānañāṇaṃ pavattetīti dasseti. Tenāha ‘‘so iminā’’tiādi. Tattha imināti iminā kāraṇena.
पाकारस्स थिरभावं उद्धमुद्धं आपेतीति उद्धापं, पाकारमूलं। आदि-सद्देन पाकारद्वारबन्धपरिखादीनं सङ्गहो वेदितब्बो। पच्चन्ते भवं पच्चन्तिमं। पण्डितदोवारिकट्ठानियं कत्वा थेरो अत्तानं दस्सेतीति दस्सेन्तो ‘‘एकद्वारन्ति कस्मा आहा’’ति चोदनं समुट्ठापेसि।
Pākārassa thirabhāvaṃ uddhamuddhaṃ āpetīti uddhāpaṃ, pākāramūlaṃ. Ādi-saddena pākāradvārabandhaparikhādīnaṃ saṅgaho veditabbo. Paccante bhavaṃ paccantimaṃ. Paṇḍitadovārikaṭṭhāniyaṃ katvā thero attānaṃ dassetīti dassento ‘‘ekadvāranti kasmā āhā’’ti codanaṃ samuṭṭhāpesi.
यस्सा पञ्ञाय वसेन पुरिसो पण्डितोति वुच्चति, तं पण्डिच्चन्ति आह – ‘‘पण्डिच्चेन समन्नागतो’’ति। तंतंइतिकत्तब्बतासु छेकभावो ब्यत्तभावो वेय्यत्तियं। मेधति अञ्ञाणं हिंसति विधमतीति मेधा, सा एतस्स अत्थीति मेधावी। ठाने ठाने उप्पत्ति एतिस्सा अत्थीति ठानुप्पत्तिका, ठानसो उप्पज्जनपञ्ञा। अनुपरियायन्ति एतेनाति अनुपरियायो, सो एव पथोति अनुपरियायपथो, परितो पाकारस्स अनुयायनमग्गो। पाकारभागा सम्बन्धितब्बा एत्थाति पाकारसन्धि, पाकारस्स फुल्लितपदेसो। सो पन हेट्ठिमन्तेन द्विन्नम्पि इट्ठकानं विगमेन एवं वुच्चतीति आह – ‘‘द्विन्नं इट्ठकानं अपगतट्ठान’’न्ति। छिन्नट्ठानन्ति छिन्नभिन्नपदेसं, छिन्नट्ठानं वा। तञ्हि ‘‘विवर’’न्ति वुच्चति। कीलिट्ठन्ति मलीनं। उपतापेन्तीति किलेसपरिळाहेन सन्तापेन्ति। विबाधेन्तीति पीळेन्ति। उप्पन्नाय पञ्ञाय नीवरणेहि न किञ्चि कातुं सक्काति आह ‘‘अनुप्पन्नाय पञ्ञाय उप्पज्जितुं न देन्ती’’ति। तस्माति पच्चयूपघातेन उप्पज्जितुं अप्पदानतो। चतूसु सतिपट्ठानेसु सुट्ठु ठपितचित्ताति चतुब्बिधायपि सतिपट्ठानभावनाय सम्मदेव ठपितचित्ता अप्पितचित्ता। यथासभावेन भावेत्वाति याथावतो सम्मदेव यथा पटिपक्खा समुच्छिज्जन्ति, एवं भावेत्वा।
Yassā paññāya vasena puriso paṇḍitoti vuccati, taṃ paṇḍiccanti āha – ‘‘paṇḍiccena samannāgato’’ti. Taṃtaṃitikattabbatāsu chekabhāvo byattabhāvo veyyattiyaṃ. Medhati aññāṇaṃ hiṃsati vidhamatīti medhā, sā etassa atthīti medhāvī. Ṭhāne ṭhāne uppatti etissā atthīti ṭhānuppattikā, ṭhānaso uppajjanapaññā. Anupariyāyanti etenāti anupariyāyo, so eva pathoti anupariyāyapatho, parito pākārassa anuyāyanamaggo. Pākārabhāgā sambandhitabbā etthāti pākārasandhi, pākārassa phullitapadeso. So pana heṭṭhimantena dvinnampi iṭṭhakānaṃ vigamena evaṃ vuccatīti āha – ‘‘dvinnaṃ iṭṭhakānaṃ apagataṭṭhāna’’nti. Chinnaṭṭhānanti chinnabhinnapadesaṃ, chinnaṭṭhānaṃ vā. Tañhi ‘‘vivara’’nti vuccati. Kīliṭṭhanti malīnaṃ. Upatāpentīti kilesapariḷāhena santāpenti. Vibādhentīti pīḷenti. Uppannāya paññāya nīvaraṇehi na kiñci kātuṃ sakkāti āha ‘‘anuppannāya paññāya uppajjituṃ na dentī’’ti. Tasmāti paccayūpaghātena uppajjituṃ appadānato. Catūsu satipaṭṭhānesu suṭṭhu ṭhapitacittāti catubbidhāyapi satipaṭṭhānabhāvanāya sammadeva ṭhapitacittā appitacittā. Yathāsabhāvena bhāvetvāti yāthāvato sammadeva yathā paṭipakkhā samucchijjanti, evaṃ bhāvetvā.
पुरिमनये सतिपट्ठानानि बोज्झङ्गा च मिस्सका अधिप्पेताति ततो अञ्ञथा वत्तुं ‘‘अपिचेत्था’’तिआदि वुत्तं। मिस्सकाति समथविपस्सनामग्गवसेन मिस्सका। ‘‘चतूसु सतिपट्ठानेसु सुप्पतिट्ठितचित्ताति पठमं वुत्तत्ता सतिपट्ठानेसु विपस्सनं गहेत्वा सत्त बोज्झङ्गे यथाभूतं भावेत्वाति वुत्तत्ता मग्गपरियापन्नानंयेव च नेसं निप्परियायबोज्झङ्गभावतो तेसु च अधिगतमेव होतीति बोज्झङ्गे मग्गो च सब्बञ्ञुतञ्ञाणञ्चाति गहिते सुन्दरो पञ्हो भवेय्या’’ति महासिवत्थेरो आह। न पनेवं गहितं पोराणेहीति अधिप्पायो। इतीति वुत्तप्पकारपरामसनं। थेरोति सारिपुत्तत्थेरो।
Purimanaye satipaṭṭhānāni bojjhaṅgā ca missakā adhippetāti tato aññathā vattuṃ ‘‘apicetthā’’tiādi vuttaṃ. Missakāti samathavipassanāmaggavasena missakā. ‘‘Catūsu satipaṭṭhānesu suppatiṭṭhitacittāti paṭhamaṃ vuttattā satipaṭṭhānesu vipassanaṃ gahetvā satta bojjhaṅge yathābhūtaṃ bhāvetvāti vuttattā maggapariyāpannānaṃyeva ca nesaṃ nippariyāyabojjhaṅgabhāvato tesu ca adhigatameva hotīti bojjhaṅge maggo ca sabbaññutaññāṇañcāti gahite sundaro pañho bhaveyyā’’ti mahāsivatthero āha. Na panevaṃ gahitaṃ porāṇehīti adhippāyo. Itīti vuttappakāraparāmasanaṃ. Theroti sāriputtatthero.
तत्थाति तेसु पच्चन्तनगरादीसु। नगरं विय निब्बानं तदत्थिकेहि उपगन्तब्बतो उपगतानञ्च परिस्सयरहितसुखाधिगमट्ठानतो। पाकारो विय सीलं तदुपगतानं परितो आरक्खभावतो। अनुपरियायपथो विय हिरी सीलपाकारस्स अधिट्ठानभावतो। वुत्तञ्हेतं – ‘‘परियायपथोति खो भिक्खु हिरिया एतं अधिवचन’’न्ति। द्वारं विय अरियमग्गो निब्बाननगरप्पवेसने अञ्जसभावतो। पण्डितदोवारिको विय धम्मसेनापति निब्बाननगरं पविट्ठपविसनकानं सत्तानं सल्लक्खणतो। दिन्नोति दापितो, सोधितोति अत्थो। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Tatthāti tesu paccantanagarādīsu. Nagaraṃ viya nibbānaṃ tadatthikehi upagantabbato upagatānañca parissayarahitasukhādhigamaṭṭhānato. Pākāro viya sīlaṃ tadupagatānaṃ parito ārakkhabhāvato. Anupariyāyapatho viya hirī sīlapākārassa adhiṭṭhānabhāvato. Vuttañhetaṃ – ‘‘pariyāyapathoti kho bhikkhu hiriyā etaṃ adhivacana’’nti. Dvāraṃ viya ariyamaggo nibbānanagarappavesane añjasabhāvato. Paṇḍitadovāriko viya dhammasenāpati nibbānanagaraṃ paviṭṭhapavisanakānaṃ sattānaṃ sallakkhaṇato. Dinnoti dāpito, sodhitoti attho. Sesaṃ suviññeyyameva.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / २. नालन्दसुत्तं • 2. Nālandasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / २. नालन्दसुत्तवण्णना • 2. Nālandasuttavaṇṇanā
