Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / මිලින්දපඤ්හපාළි • Milindapañhapāḷi |
3. ඤාණපඤ්ඤාපඤ්හො
3. Ñāṇapaññāpañho
3. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යස්ස ඤාණං උප්පන්නං, තස්ස පඤ්ඤා උප්පන්නා’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, යස්ස ඤාණං උප්පන්නං, තස්ස පඤ්ඤා උප්පන්නා’’ති. ‘‘කිං, භන්තෙ, යඤ්ඤෙව ඤාණං සා යෙව පඤ්ඤා’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, යඤ්ඤෙව ඤාණං සා යෙව පඤ්ඤා’’ති. ‘‘යස්ස පන, භන්තෙ, තඤ්ඤෙව ඤාණං සා යෙව පඤ්ඤා උප්පන්නා, කිං සම්මුය්හෙය්ය සො, උදාහු න සම්මුය්හෙය්යා’’ති? ‘‘කත්ථචි, මහාරාජ, සම්මුය්හෙය්ය, කත්ථචි න සම්මුය්හෙය්යා’’ති. ‘‘කුහිං, භන්තෙ, සම්මුය්හෙය්යා’’ති? ‘‘අඤ්ඤාතපුබ්බෙසු වා, මහාරාජ, සිප්පට්ඨානෙසු, අගතපුබ්බාය වා දිසාය, අස්සුතපුබ්බාය වා නාමපඤ්ඤත්තියා සම්මුය්හෙය්යා’’ති. ‘‘කුහිං න සම්මුය්හෙය්යා’’ති? ‘‘යං ඛො පන, මහාරාජ, තාය පඤ්ඤාය කතං ‘අනිච්ච’න්ති වා ‘දුක්ඛ’න්ති වා ‘අනත්තා’ති වා, තහිං න සම්මුය්හෙය්යා’’ති. ‘‘මොහො පනස්ස, භන්තෙ, කුහිං ගච්ඡතී’’ති? ‘‘මොහො ඛො, මහාරාජ, ඤාණෙ උප්පන්නමත්තෙ තත්ථෙව නිරුජ්ඣතී’’ති.
3. Rājā āha ‘‘bhante nāgasena, yassa ñāṇaṃ uppannaṃ, tassa paññā uppannā’’ti? ‘‘Āma, mahārāja, yassa ñāṇaṃ uppannaṃ, tassa paññā uppannā’’ti. ‘‘Kiṃ, bhante, yaññeva ñāṇaṃ sā yeva paññā’’ti? ‘‘Āma, mahārāja, yaññeva ñāṇaṃ sā yeva paññā’’ti. ‘‘Yassa pana, bhante, taññeva ñāṇaṃ sā yeva paññā uppannā, kiṃ sammuyheyya so, udāhu na sammuyheyyā’’ti? ‘‘Katthaci, mahārāja, sammuyheyya, katthaci na sammuyheyyā’’ti. ‘‘Kuhiṃ, bhante, sammuyheyyā’’ti? ‘‘Aññātapubbesu vā, mahārāja, sippaṭṭhānesu, agatapubbāya vā disāya, assutapubbāya vā nāmapaññattiyā sammuyheyyā’’ti. ‘‘Kuhiṃ na sammuyheyyā’’ti? ‘‘Yaṃ kho pana, mahārāja, tāya paññāya kataṃ ‘anicca’nti vā ‘dukkha’nti vā ‘anattā’ti vā, tahiṃ na sammuyheyyā’’ti. ‘‘Moho panassa, bhante, kuhiṃ gacchatī’’ti? ‘‘Moho kho, mahārāja, ñāṇe uppannamatte tattheva nirujjhatī’’ti.
‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො අන්ධකාරගෙහෙ පදීපං ආරොපෙය්ය, තතො අන්ධකාරො නිරුජ්ඣෙය්ය, ආලොකො පාතුභවෙය්ය. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ඤාණෙ උප්පන්නමත්තෙ මොහො තත්ථෙව නිරුජ්ඣතී’’ති.
‘‘Opammaṃ karohī’’ti. ‘‘Yathā, mahārāja, kocideva puriso andhakāragehe padīpaṃ āropeyya, tato andhakāro nirujjheyya, āloko pātubhaveyya. Evameva kho, mahārāja, ñāṇe uppannamatte moho tattheva nirujjhatī’’ti.
‘‘පඤ්ඤා පන, භන්තෙ, කුහිං ගච්ඡතී’’ති? ‘‘පඤ්ඤාපි ඛො, මහාරාජ, සකිච්චයං කත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති, යං පන තාය පඤ්ඤාය කතං ‘අනිච්ච’න්ති වා ‘දුක්ඛ’න්ති වා ‘අනත්තා’ති වා, තං න නිරුජ්ඣතී’’ති.
‘‘Paññā pana, bhante, kuhiṃ gacchatī’’ti? ‘‘Paññāpi kho, mahārāja, sakiccayaṃ katvā tattheva nirujjhati, yaṃ pana tāya paññāya kataṃ ‘anicca’nti vā ‘dukkha’nti vā ‘anattā’ti vā, taṃ na nirujjhatī’’ti.
‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යං පනෙතං බ්රූසි ‘පඤ්ඤා සකිච්චයං කත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති, යං පන තාය පඤ්ඤාය කතං ‘අනිච්ච’න්ති වා ‘දුක්ඛ’න්ති වා ‘අනත්තා’ති වා, තං න නිරුජ්ඣතී’ති, තස්ස ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, යො කොචි පුරිසො රත්තිං ලෙඛං පෙසෙතුකාමො ලෙඛකං පක්කොසාපෙත්වා පදීපං ආරොපෙත්වා ලෙඛං ලිඛාපෙය්ය, ලිඛිතෙ පන ලෙඛෙ පදීපං විජ්ඣාපෙය්ය, විජ්ඣාපිතෙපි පදීපෙ ලෙඛං න විනස්සෙය්ය. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, පඤ්ඤා සකිච්චයං කත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති, යං පන තාය පඤ්ඤාය කතං ‘අනිච්ච’න්ති වා ‘දුක්ඛ’න්ති වා ‘අනත්තා’ති වා, තං න නිරුජ්ඣතී’’ති.
‘‘Bhante nāgasena, yaṃ panetaṃ brūsi ‘paññā sakiccayaṃ katvā tattheva nirujjhati, yaṃ pana tāya paññāya kataṃ ‘anicca’nti vā ‘dukkha’nti vā ‘anattā’ti vā, taṃ na nirujjhatī’ti, tassa opammaṃ karohī’’ti. ‘‘Yathā, mahārāja, yo koci puriso rattiṃ lekhaṃ pesetukāmo lekhakaṃ pakkosāpetvā padīpaṃ āropetvā lekhaṃ likhāpeyya, likhite pana lekhe padīpaṃ vijjhāpeyya, vijjhāpitepi padīpe lekhaṃ na vinasseyya. Evameva kho, mahārāja, paññā sakiccayaṃ katvā tattheva nirujjhati, yaṃ pana tāya paññāya kataṃ ‘anicca’nti vā ‘dukkha’nti vā ‘anattā’ti vā, taṃ na nirujjhatī’’ti.
‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, පුරත්ථිමෙසු ජනපදෙසු මනුස්සා අනුඝරං පඤ්ච පඤ්ච උදකඝටකානි ඨපෙන්ති ආලිම්පනං විජ්ඣාපෙතුං, ඝරෙ පදිත්තෙ තානි පඤ්ච උදකඝටකානි ඝරස්සූපරි ඛිපන්ති, තතො අග්ගි විජ්ඣායති, කිං නු ඛො, මහාරාජ, තෙසං මනුස්සානං එවං හොති ‘පුන තෙහි ඝටෙහි ඝටකිච්චං කරිස්සාමා’’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, අලං තෙහි ඝටෙහි, කිං තෙහි ඝටෙහී’’ති? ‘‘යථා, මහාරාජ, පඤ්ච උදකඝටකානි, එවං පඤ්චින්ද්රියානි දට්ඨබ්බානි සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං සමාධින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං. යථා තෙ මනුස්සා, එවං යොගාවචරො දට්ඨබ්බො. යථා අග්ගි, එවං කිලෙසා දට්ඨබ්බා. යථා පඤ්චහි උදකඝටකෙහි අග්ගි විජ්ඣාපීයති, එවං පඤ්චින්ද්රියෙහි කිලෙසා විජ්ඣාපියන්ති, විජ්ඣාපිතාපි කිලෙසා න පුන සම්භවන්ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, පඤ්ඤා සකිච්චයං කත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති, යං පන තාය පඤ්ඤාය කතං ‘අනිච්ච’න්ති වා ‘දුක්ඛ’න්ති වා ‘අනත්තා’ති වා, තං න නිරුජ්ඣතී’’ති.
‘‘Bhiyyo opammaṃ karohī’’ti. ‘‘Yathā, mahārāja, puratthimesu janapadesu manussā anugharaṃ pañca pañca udakaghaṭakāni ṭhapenti ālimpanaṃ vijjhāpetuṃ, ghare paditte tāni pañca udakaghaṭakāni gharassūpari khipanti, tato aggi vijjhāyati, kiṃ nu kho, mahārāja, tesaṃ manussānaṃ evaṃ hoti ‘puna tehi ghaṭehi ghaṭakiccaṃ karissāmā’’’ti? ‘‘Na hi, bhante, alaṃ tehi ghaṭehi, kiṃ tehi ghaṭehī’’ti? ‘‘Yathā, mahārāja, pañca udakaghaṭakāni, evaṃ pañcindriyāni daṭṭhabbāni saddhindriyaṃ vīriyindriyaṃ satindriyaṃ samādhindriyaṃ paññindriyaṃ. Yathā te manussā, evaṃ yogāvacaro daṭṭhabbo. Yathā aggi, evaṃ kilesā daṭṭhabbā. Yathā pañcahi udakaghaṭakehi aggi vijjhāpīyati, evaṃ pañcindriyehi kilesā vijjhāpiyanti, vijjhāpitāpi kilesā na puna sambhavanti. Evameva kho, mahārāja, paññā sakiccayaṃ katvā tattheva nirujjhati, yaṃ pana tāya paññāya kataṃ ‘anicca’nti vā ‘dukkha’nti vā ‘anattā’ti vā, taṃ na nirujjhatī’’ti.
‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, වෙජ්ජො පඤ්චමූලභෙසජ්ජානි ගහෙත්වා ගිලානකං උපසඞ්කමිත්වා තානි පඤ්චමූලභෙසජ්ජානි පිසිත්වා 1 ගිලානකං පායෙය්ය, තෙහි ච දොසා නිද්ධමෙය්යුං, කිං නු ඛො, මහාරාජ, තස්ස වෙජ්ජස්ස එවං හොති ‘පුන තෙහි පඤ්චමූලභෙසජ්ජෙහි භෙසජ්ජකිච්චං කරිස්සාමී’’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, අලං තෙහි පඤ්චමූලභෙසජ්ජෙහි, කිං තෙහි පඤ්චමූලභෙසජ්ජෙහී’’ති? ‘‘යථා, මහාරාජ, පඤ්චමූලභෙසජ්ජානි, එවං පඤ්චින්ද්රියානි දට්ඨබ්බානි සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං සමාධින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං, යථා වෙජ්ජො, එවං යොගාවචරො දට්ඨබ්බො. යථා බ්යාධි, එවං කිලෙසා දට්ඨබ්බා. යථා බ්යාධිතො පුරිසො, එවං පුථුජ්ජනො දට්ඨබ්බො. යථා පඤ්චමූලභෙසජ්ජෙහි ගිලානස්ස දොසා නිද්ධන්තා, දොසෙ නිද්ධන්තෙ ගිලානො අරොගො හොති, එවං පඤ්චින්ද්රියෙහි කිලෙසා නිද්ධමීයන්ති, නිද්ධමිතා ච කිලෙසා න පුන සම්භවන්ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, පඤ්ඤා සකිච්චයං කත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති, යං පන තාය පඤ්ඤාය කතං ‘අනිච්ච’න්ති වා ‘දුක්ඛ’න්ති වා ‘අනත්තා’ති වා, තං න නිරුජ්ඣතී’’ති.
‘‘Bhiyyo opammaṃ karohī’’ti. ‘‘Yathā, mahārāja, vejjo pañcamūlabhesajjāni gahetvā gilānakaṃ upasaṅkamitvā tāni pañcamūlabhesajjāni pisitvā 2 gilānakaṃ pāyeyya, tehi ca dosā niddhameyyuṃ, kiṃ nu kho, mahārāja, tassa vejjassa evaṃ hoti ‘puna tehi pañcamūlabhesajjehi bhesajjakiccaṃ karissāmī’’’ti? ‘‘Na hi, bhante, alaṃ tehi pañcamūlabhesajjehi, kiṃ tehi pañcamūlabhesajjehī’’ti? ‘‘Yathā, mahārāja, pañcamūlabhesajjāni, evaṃ pañcindriyāni daṭṭhabbāni saddhindriyaṃ vīriyindriyaṃ satindriyaṃ samādhindriyaṃ paññindriyaṃ, yathā vejjo, evaṃ yogāvacaro daṭṭhabbo. Yathā byādhi, evaṃ kilesā daṭṭhabbā. Yathā byādhito puriso, evaṃ puthujjano daṭṭhabbo. Yathā pañcamūlabhesajjehi gilānassa dosā niddhantā, dose niddhante gilāno arogo hoti, evaṃ pañcindriyehi kilesā niddhamīyanti, niddhamitā ca kilesā na puna sambhavanti. Evameva kho, mahārāja, paññā sakiccayaṃ katvā tattheva nirujjhati, yaṃ pana tāya paññāya kataṃ ‘anicca’nti vā ‘dukkha’nti vā ‘anattā’ti vā, taṃ na nirujjhatī’’ti.
‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, සඞ්ගාමාවචරො යොධො පඤ්ච කණ්ඩානි ගහෙත්වා සඞ්ගාමං ඔතරෙය්ය පරසෙනං විජෙතුං, සො සඞ්ගාමගතො තානි පඤ්ච කණ්ඩානි ඛිපෙය්ය, තෙහි ච පරසෙනා භිජ්ජෙය්ය , කිං නු ඛො, මහාරාජ, තස්ස සඞ්ගාමාවචරස්ස යොධස්ස එවං හොති ‘පුන තෙහි කණ්ඩෙහි කණ්ඩකිච්චං කරිස්සාමී’’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, අලං තෙහි කණ්ඩෙහි, කිං තෙහි කණ්ඩෙහී’’ති? ‘‘යථා, මහාරාජ, පඤ්ච කණ්ඩානි, එවං පඤ්චින්ද්රියානි දට්ඨබ්බානි සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං සමාධින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං. යථා, මහාරාජ, සඞ්ගාමාවචරො යොධො, එවං යොගාවචරො දට්ඨබ්බො. යථා පරසෙනා, එවං කිලෙසා දට්ඨබ්බා. යථා පඤ්චහි කණ්ඩෙහි පරසෙනා භිජ්ජති, එවං පඤ්චින්ද්රියෙහි කිලෙසා භිජ්ජන්ති, භග්ගා ච කිලෙසා න පුන සම්භවන්ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, පඤ්ඤා සකිච්චයං කත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති, යං පන තාය පඤ්ඤාය කතං ‘අනිච්ච’න්ති වා ‘දුක්ඛ’න්ති වා ‘අනත්තා’ති වා, තං න නිරුජ්ඣතී’’ති.
‘‘Bhiyyo opammaṃ karohī’’ti. ‘‘Yathā, mahārāja, saṅgāmāvacaro yodho pañca kaṇḍāni gahetvā saṅgāmaṃ otareyya parasenaṃ vijetuṃ, so saṅgāmagato tāni pañca kaṇḍāni khipeyya, tehi ca parasenā bhijjeyya , kiṃ nu kho, mahārāja, tassa saṅgāmāvacarassa yodhassa evaṃ hoti ‘puna tehi kaṇḍehi kaṇḍakiccaṃ karissāmī’’’ti? ‘‘Na hi, bhante, alaṃ tehi kaṇḍehi, kiṃ tehi kaṇḍehī’’ti? ‘‘Yathā, mahārāja, pañca kaṇḍāni, evaṃ pañcindriyāni daṭṭhabbāni saddhindriyaṃ vīriyindriyaṃ satindriyaṃ samādhindriyaṃ paññindriyaṃ. Yathā, mahārāja, saṅgāmāvacaro yodho, evaṃ yogāvacaro daṭṭhabbo. Yathā parasenā, evaṃ kilesā daṭṭhabbā. Yathā pañcahi kaṇḍehi parasenā bhijjati, evaṃ pañcindriyehi kilesā bhijjanti, bhaggā ca kilesā na puna sambhavanti. Evameva kho, mahārāja, paññā sakiccayaṃ katvā tattheva nirujjhati, yaṃ pana tāya paññāya kataṃ ‘anicca’nti vā ‘dukkha’nti vā ‘anattā’ti vā, taṃ na nirujjhatī’’ti.
‘‘කල්ලොසි, භන්තෙ නාගසෙනා’’ති.
‘‘Kallosi, bhante nāgasenā’’ti.
ඤාණපඤ්ඤාපඤ්හො තතියො.
Ñāṇapaññāpañho tatiyo.
Footnotes: