| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
४. नन्दकत्थेरगाथावण्णना
4. Nandakattheragāthāvaṇṇanā
धिरत्थूतिआदिका आयस्मतो नन्दकत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि किर पदुमुत्तरस्स भगवतो काले हंसवतीनगरे महाविभवो सेट्ठि हुत्वा सत्थु सन्तिके धम्मं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं भिक्खुनोवादकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा तं ठानन्तरं पत्थेत्वा सतसहस्सग्घनिकेन वत्थेन भगवन्तं पूजेत्वा पणिधानमकासि, सत्थु बोधिरुक्खे पदीपपूजञ्च पवत्तेति। सो ततो पट्ठाय देवमनुस्सेसु संसरन्तो ककुसन्धस्स भगवतो काले करविकसकुणो हुत्वा मधुरकूजितं कूजन्तो सत्थारं पदक्खिणं अकासि। अपरभागे मयूरो हुत्वा अञ्ञतरस्स पच्चेकबुद्धस्स वसनगुहाय द्वारे पसन्नमानसो दिवसे दिवसे तिक्खत्तुं मधुरवस्सितं वस्सि, एवं तत्थ तत्थ पुञ्ञानि कत्वा अम्हाकं भगवतो काले सावत्थियं कुलगेहे निब्बत्तित्वा नन्दकोति लद्धनामो वयप्पत्तो सत्थु सन्तिके धम्मं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.४६.२२-२६) –
Dhiratthūtiādikā āyasmato nandakattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi kira padumuttarassa bhagavato kāle haṃsavatīnagare mahāvibhavo seṭṭhi hutvā satthu santike dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ bhikkhunovādakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā taṃ ṭhānantaraṃ patthetvā satasahassagghanikena vatthena bhagavantaṃ pūjetvā paṇidhānamakāsi, satthu bodhirukkhe padīpapūjañca pavatteti. So tato paṭṭhāya devamanussesu saṃsaranto kakusandhassa bhagavato kāle karavikasakuṇo hutvā madhurakūjitaṃ kūjanto satthāraṃ padakkhiṇaṃ akāsi. Aparabhāge mayūro hutvā aññatarassa paccekabuddhassa vasanaguhāya dvāre pasannamānaso divase divase tikkhattuṃ madhuravassitaṃ vassi, evaṃ tattha tattha puññāni katvā amhākaṃ bhagavato kāle sāvatthiyaṃ kulagehe nibbattitvā nandakoti laddhanāmo vayappatto satthu santike dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.46.22-26) –
‘‘पदुमुत्तरबुद्धस्स बोधिया पादपुत्तमे।
‘‘Padumuttarabuddhassa bodhiyā pādaputtame;
पसन्नचित्तो सुमनो, तयो उक्के अधारयिं॥
Pasannacitto sumano, tayo ukke adhārayiṃ.
‘‘सतसहस्सितो कप्पे, सोहं उक्कमधारयिं।
‘‘Satasahassito kappe, sohaṃ ukkamadhārayiṃ;
दुग्गतिं नाभिजानामि, उक्कदानस्सिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, ukkadānassidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहा पन हुत्वा विमुत्तिसुखेन वीतिनामेन्तो सत्थारा भिक्खुनीनं ओवादे आणत्तो एकस्मिं उपोसथदिवसे पञ्च भिक्खुनिसतानि एकोवादेनेव अरहत्तं पापेसि। तेन नं भगवा भिक्खुनोवादकानं अग्गट्ठाने ठपेसि। अथेकदिवसं थेरं सावत्थियं पिण्डाय चरन्तं अञ्ञतरा पुराणदुतियिका इत्थी किलेसवसेन ओलोकेत्वा हसि। थेरो तस्सा तं किरियं दिस्वा सरीरस्स पटिक्कूलविभावनमुखेन धम्मं कथेन्तो –
Arahā pana hutvā vimuttisukhena vītināmento satthārā bhikkhunīnaṃ ovāde āṇatto ekasmiṃ uposathadivase pañca bhikkhunisatāni ekovādeneva arahattaṃ pāpesi. Tena naṃ bhagavā bhikkhunovādakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesi. Athekadivasaṃ theraṃ sāvatthiyaṃ piṇḍāya carantaṃ aññatarā purāṇadutiyikā itthī kilesavasena oloketvā hasi. Thero tassā taṃ kiriyaṃ disvā sarīrassa paṭikkūlavibhāvanamukhena dhammaṃ kathento –
२७९.
279.
‘‘धिरत्थु पूरे दुग्गन्धे, मारपक्खे अवस्सुते।
‘‘Dhiratthu pūre duggandhe, mārapakkhe avassute;
नवसोतानि ते काये, यानि सन्दन्ति सब्बदा॥
Navasotāni te kāye, yāni sandanti sabbadā.
२८०.
280.
‘‘मा पुराणं अमञ्ञित्थो, मासादेसि तथागते।
‘‘Mā purāṇaṃ amaññittho, māsādesi tathāgate;
सग्गेपि ते न रज्जन्ति, किमङ्गं पन मानुसे॥
Saggepi te na rajjanti, kimaṅgaṃ pana mānuse.
२८१.
281.
‘‘ये च खो बाला दुम्मेधा, दुम्मन्ती मोहपारुता।
‘‘Ye ca kho bālā dummedhā, dummantī mohapārutā;
तादिसा तत्थ रज्जन्ति, मारखित्तम्हि बन्धने॥
Tādisā tattha rajjanti, mārakhittamhi bandhane.
२८२.
282.
‘‘येसं रागो च दोसो च, अविज्जा च विराजिता।
‘‘Yesaṃ rāgo ca doso ca, avijjā ca virājitā;
तादी तत्थ न रज्जन्ति, छिन्नसुत्ता अबन्धना’’ति॥ – गाथा अभासि।
Tādī tattha na rajjanti, chinnasuttā abandhanā’’ti. – gāthā abhāsi;
तत्थ धीति जिगुच्छनत्थे निपातो, रत्थूति र-कारो पदसन्धिकरो, धी अत्थु तं जिगुच्छामि तव धिक्कारो होतूति अत्थो। पूरेतिआदीनि तस्सा धिक्कातब्बभावदीपनानि आमन्तनवचनानि। पूरेति अतिविय जेगुच्छेहि नानाकुणपेहि नानाविधअसुचीहि सम्पुण्णे। दुग्गन्धेति कुणपपूरितत्ता एव सभावदुग्गन्धे। मारपक्खेति यस्मा विसभागवत्थु अन्धपुथुज्जनानं अयोनिसोमनसिकारनिमित्तताय किलेसमारं वड्ढेति, देवपुत्तमारस्स च ओतारं पविट्ठं देति। तस्मा मारस्स पक्खो होति। तेन वुत्तं ‘‘मारपक्खे’’ति। अवस्सुतेति सब्बकालं किलेसावस्सवनेन तहिं तहिं असुचिनिस्सन्दनेन च अवस्सुते। इदानिस्सा नवसोतानि ते काये, यानि सन्दन्ति सब्बदाति ‘‘अक्खिम्हा अक्खिगूथको’’तिआदिना (सु॰ नि॰ १९९) वुत्तं असुचिनो अवस्सवनट्ठानं दस्सेति।
Tattha dhīti jigucchanatthe nipāto, ratthūti ra-kāro padasandhikaro, dhī atthu taṃ jigucchāmi tava dhikkāro hotūti attho. Pūretiādīni tassā dhikkātabbabhāvadīpanāni āmantanavacanāni. Pūreti ativiya jegucchehi nānākuṇapehi nānāvidhaasucīhi sampuṇṇe. Duggandheti kuṇapapūritattā eva sabhāvaduggandhe. Mārapakkheti yasmā visabhāgavatthu andhaputhujjanānaṃ ayonisomanasikāranimittatāya kilesamāraṃ vaḍḍheti, devaputtamārassa ca otāraṃ paviṭṭhaṃ deti. Tasmā mārassa pakkho hoti. Tena vuttaṃ ‘‘mārapakkhe’’ti. Avassuteti sabbakālaṃ kilesāvassavanena tahiṃ tahiṃ asucinissandanena ca avassute. Idānissā navasotāni te kāye, yāni sandanti sabbadāti ‘‘akkhimhā akkhigūthako’’tiādinā (su. ni. 199) vuttaṃ asucino avassavanaṭṭhānaṃ dasseti.
एवं पन नवछिद्दं धुवस्सवं असुचिभरितं कायं यथाभूतं जानन्ती मा पुराणं अमञ्ञित्थोति पुराणं अजाननकाले पवत्तं हसितलपितं कीळितं मा मञ्ञि, ‘‘इदानिपि एवं पटिपज्जिस्सती’’ति मा चिन्तेहि। मासादेसि तथागतेति यथा उपनिस्सयसम्पत्तिया पुरिमका बुद्धसावका आगता, यथा वा ते सम्मापटिपत्तिया गता पटिपन्ना, यथा च रूपारूपधम्मानं तथलक्खणं तथधम्मे च अरियसच्चानि आगता अधिगता अवबुद्धा, तथा इमेपीति एवं तथा आगमनादिअत्थेन तथागते अरियसावके पकतिसत्ते विय अवञ्ञाय किलेसवसेन च उपसङ्कममाना मासादेसि। अनासादेतब्बताय कारणमाह। सग्गेपि ते न रज्जन्ति, किमङ्गं पन मानुसेति सब्बञ्ञुबुद्धेनापि अक्खानेन परियोसापेतुं असक्कुणेय्यसुखे सग्गेपि ते सावकबुद्धा न रज्जन्ति, सङ्खारेसु आदीनवस्स सुपरिदिट्ठत्ता रागं न जनेन्ति, किमङ्गं पन मीळ्हरासिसदिसे मानुसे कामगुणे, तत्थ न रज्जन्तीति वत्तब्बमेव नत्थि।
Evaṃ pana navachiddaṃ dhuvassavaṃ asucibharitaṃ kāyaṃ yathābhūtaṃ jānantī mā purāṇaṃ amaññitthoti purāṇaṃ ajānanakāle pavattaṃ hasitalapitaṃ kīḷitaṃ mā maññi, ‘‘idānipi evaṃ paṭipajjissatī’’ti mā cintehi. Māsādesi tathāgateti yathā upanissayasampattiyā purimakā buddhasāvakā āgatā, yathā vā te sammāpaṭipattiyā gatā paṭipannā, yathā ca rūpārūpadhammānaṃ tathalakkhaṇaṃ tathadhamme ca ariyasaccāni āgatā adhigatā avabuddhā, tathā imepīti evaṃ tathā āgamanādiatthena tathāgate ariyasāvake pakatisatte viya avaññāya kilesavasena ca upasaṅkamamānā māsādesi. Anāsādetabbatāya kāraṇamāha. Saggepi te na rajjanti, kimaṅgaṃ pana mānuseti sabbaññubuddhenāpi akkhānena pariyosāpetuṃ asakkuṇeyyasukhe saggepi te sāvakabuddhā na rajjanti, saṅkhāresu ādīnavassa suparidiṭṭhattā rāgaṃ na janenti, kimaṅgaṃ pana mīḷharāsisadise mānuse kāmaguṇe, tattha na rajjantīti vattabbameva natthi.
ये च खोति ये पन बाल्यप्पयोगतो बाला, धम्मोजपञ्ञाय अभावतो दुम्मेधा, असुभे सुभानुपस्सनेन दुचिन्तितचिन्तिताय दुम्मन्ती, मोहेन अञ्ञाणेन सब्बसो पटिच्छादितचित्तताय मोहपारुता तादिसा तथारूपा अन्धपुथुज्जना, तत्थ तस्मिं इत्थिसञ्ञिते, मारखित्तम्हि बन्धने मारेन ओड्डिते मारपासे, रज्जन्ति रत्ता गिद्धा गधिता मुच्छिता अज्झोपन्ना तिट्ठन्ति।
Ye ca khoti ye pana bālyappayogato bālā, dhammojapaññāya abhāvato dummedhā, asubhe subhānupassanena ducintitacintitāya dummantī, mohena aññāṇena sabbaso paṭicchāditacittatāya mohapārutātādisā tathārūpā andhaputhujjanā, tattha tasmiṃ itthisaññite, mārakhittamhi bandhane mārena oḍḍite mārapāse, rajjanti rattā giddhā gadhitā mucchitā ajjhopannā tiṭṭhanti.
विराजिताति येसं पन खीणासवानं तेलञ्जनरागो विय दुम्मोचनीयसभावो रागो सपत्तो विय लद्धोकासो दुस्सनसभावो दोसो अञ्ञाणसभावा अविज्जा च अरियमग्गविरागेन सब्बसो विराजिता पहीना समुच्छिन्ना, तादिसा अग्गमग्गसत्थेन छिन्नभवनेत्तिसुत्ता ततो एव कत्थचिपि बन्धनाभावतो अबन्धना तत्थ तस्मिं यथावुत्ते मारपासे न रज्जन्ति। एवं थेरो तस्सा इत्थिया धम्मं कथेत्वा गतो।
Virājitāti yesaṃ pana khīṇāsavānaṃ telañjanarāgo viya dummocanīyasabhāvo rāgo sapatto viya laddhokāso dussanasabhāvo doso aññāṇasabhāvā avijjā ca ariyamaggavirāgena sabbaso virājitā pahīnā samucchinnā, tādisā aggamaggasatthena chinnabhavanettisuttā tato eva katthacipi bandhanābhāvato abandhanā tattha tasmiṃ yathāvutte mārapāse na rajjanti. Evaṃ thero tassā itthiyā dhammaṃ kathetvā gato.
नन्दकत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Nandakattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ४. नन्दकत्थेरगाथा • 4. Nandakattheragāthā
