Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ථෙරගාථා-අට්ඨකථා • Theragāthā-aṭṭhakathā |
9. නන්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
9. Nandattheragāthāvaṇṇanā
අයොනිසො මනසිකාරාති ආයස්මතො නන්දත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො භගවතො සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙන්තො භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච පූජාසක්කාරබහුලං මහාදානං පවත්තෙත්වා, ‘‘අහම්පි අනාගතෙ තුම්හාදිසස්ස බුද්ධස්ස එවරූපො සාවකො භවෙය්ය’’න්ති පණිධානං කත්වා තතො පට්ඨාය දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අත්ථදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ විනතාය නාම නදියා මහන්තො කච්ඡපො හුත්වා නිබ්බත්තො එකදිවසං සත්ථාරං නදියා පාරං ගන්තුං තීරෙ ඨිතං දිස්වා සයං භගවන්තං තාරෙතුකාමො සත්ථු පාදමූලෙ නිපජ්ජි . සත්ථා තස්ස අජ්ඣාසයං ඔලොකෙත්වා පිට්ඨිං අභිරුහි. සො හට්ඨතුට්ඨො වෙගෙන සොතං ඡින්දන්තො සීඝතරං පරතීරමෙව පාපෙසි. භගවා තස්ස අනුමොදනං වදන්තො භාවිනිං සම්පත්තිං කථෙත්වා පක්කාමි.
Ayoniso manasikārāti āyasmato nandattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayaṃ kira padumuttarassa bhagavato kāle haṃsavatīnagare kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto bhagavato santike dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ indriyesu guttadvārānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā sayampi taṃ ṭhānantaraṃ patthento bhagavato bhikkhusaṅghassa ca pūjāsakkārabahulaṃ mahādānaṃ pavattetvā, ‘‘ahampi anāgate tumhādisassa buddhassa evarūpo sāvako bhaveyya’’nti paṇidhānaṃ katvā tato paṭṭhāya devamanussesu saṃsaranto atthadassissa bhagavato kāle vinatāya nāma nadiyā mahanto kacchapo hutvā nibbatto ekadivasaṃ satthāraṃ nadiyā pāraṃ gantuṃ tīre ṭhitaṃ disvā sayaṃ bhagavantaṃ tāretukāmo satthu pādamūle nipajji . Satthā tassa ajjhāsayaṃ oloketvā piṭṭhiṃ abhiruhi. So haṭṭhatuṭṭho vegena sotaṃ chindanto sīghataraṃ paratīrameva pāpesi. Bhagavā tassa anumodanaṃ vadanto bhāviniṃ sampattiṃ kathetvā pakkāmi.
සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුස්මිං සුද්ධොදනමහාරාජස්ස පුත්තො හුත්වා මහාපජාපතියා ගොතමියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති. තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ඤාතිසඞ්ඝං නන්දෙන්තො ජාතොති නන්දොත්වෙව නාමං අකංසු. තස්ස වයප්පත්තකාලෙ සත්ථා පවත්තවරධම්මචක්කො ලොකානුග්ගහං කරොන්තො කපිලවත්ථුං ගන්ත්වා ඤාතිසමාගමෙ පොක්ඛරවස්සං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා වෙස්සන්තරජාතකං (ජා. 2.22.1655 ආදයො) කථෙත්වා දුතියදිවසෙ පිණ්ඩාය පවිට්ඨො ‘‘උත්තිට්ඨෙ නප්පමජ්ජෙය්යා’’ති (ධ. ප. 168) ගාථාය පිතරං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා නිවෙසනං ගන්ත්වා ‘‘ධම්මං චරෙ සුචරිත’’න්ති (ධ. ප. 169) ගාථාය මහාපජාපතිං සොතාපත්තිඵලෙ රාජානං සකදාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තතියෙ දිවසෙ නන්දකුමාරස්ස අභිසෙකනිවෙසනප්පවෙසනවිවාහමඞ්ගලෙසු වත්තමානෙසු පිණ්ඩාය පවිසිත්වා නන්දකුමාරස්ස හත්ථෙ පත්තං දත්වා මඞ්ගලං වත්වා තස්ස හත්ථතො පත්තං අගහෙත්වාව විහාරං ගතො තං පත්තහත්ථං විහාරං ආගතං අනිච්ඡමානංයෙව පබ්බාජෙත්වා තථා පබ්බජිතත්තායෙව අනභිරතියා පීළිතං ඤත්වා උපායෙන තස්ස තං අනභිරතිං විනොදෙසි. සො යොනිසො පටිසඞ්ඛාය විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.49.148-163) –
So tena puññakammena sugatīsuyeva saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kapilavatthusmiṃ suddhodanamahārājassa putto hutvā mahāpajāpatiyā gotamiyā kucchimhi nibbatti. Tassa nāmaggahaṇadivase ñātisaṅghaṃ nandento jātoti nandotveva nāmaṃ akaṃsu. Tassa vayappattakāle satthā pavattavaradhammacakko lokānuggahaṃ karonto kapilavatthuṃ gantvā ñātisamāgame pokkharavassaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā vessantarajātakaṃ (jā. 2.22.1655 ādayo) kathetvā dutiyadivase piṇḍāya paviṭṭho ‘‘uttiṭṭhe nappamajjeyyā’’ti (dha. pa. 168) gāthāya pitaraṃ sotāpattiphale patiṭṭhāpetvā nivesanaṃ gantvā ‘‘dhammaṃ care sucarita’’nti (dha. pa. 169) gāthāya mahāpajāpatiṃ sotāpattiphale rājānaṃ sakadāgāmiphale patiṭṭhāpetvā tatiye divase nandakumārassa abhisekanivesanappavesanavivāhamaṅgalesu vattamānesu piṇḍāya pavisitvā nandakumārassa hatthe pattaṃ datvā maṅgalaṃ vatvā tassa hatthato pattaṃ agahetvāva vihāraṃ gato taṃ pattahatthaṃ vihāraṃ āgataṃ anicchamānaṃyeva pabbājetvā tathā pabbajitattāyeva anabhiratiyā pīḷitaṃ ñatvā upāyena tassa taṃ anabhiratiṃ vinodesi. So yoniso paṭisaṅkhāya vipassanaṃ paṭṭhapetvā nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.49.148-163) –
‘‘අත්ථදස්සී තු භගවා, සයම්භූ ලොකනායකො;
‘‘Atthadassī tu bhagavā, sayambhū lokanāyako;
විනතානදියා තීරං, උපාගච්ඡි තථාගතො.
Vinatānadiyā tīraṃ, upāgacchi tathāgato.
‘‘උදකා අභිනික්ඛම්ම, කච්ඡපො වාරිගොචරො;
‘‘Udakā abhinikkhamma, kacchapo vārigocaro;
බුද්ධං තාරෙතුකාමොහං, උපෙසිං ලොකනායකං.
Buddhaṃ tāretukāmohaṃ, upesiṃ lokanāyakaṃ.
‘‘අභිරූහතු මං බුද්ධො, අත්ථදස්සී මහාමුනි;
‘‘Abhirūhatu maṃ buddho, atthadassī mahāmuni;
අහං තං තාරයිස්සාමි, දුක්ඛස්සන්තකරො තුවං.
Ahaṃ taṃ tārayissāmi, dukkhassantakaro tuvaṃ.
‘‘මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, අත්ථදස්සී මහායසො;
‘‘Mama saṅkappamaññāya, atthadassī mahāyaso;
අභිරූහිත්වා මෙ පිට්ඨිං, අට්ඨාසි ලොකනායකො.
Abhirūhitvā me piṭṭhiṃ, aṭṭhāsi lokanāyako.
‘‘යතො සරාමි අත්තානං, යතො පත්තොස්මි විඤ්ඤුතං;
‘‘Yato sarāmi attānaṃ, yato pattosmi viññutaṃ;
සුඛං මෙ තාදිසං නත්ථි, ඵුට්ඨෙ පාදතලෙ යථා.
Sukhaṃ me tādisaṃ natthi, phuṭṭhe pādatale yathā.
‘‘උත්තරිත්වාන සම්බුද්ධො, අත්ථදස්සී මහායසො;
‘‘Uttaritvāna sambuddho, atthadassī mahāyaso;
නදිතීරම්හි ඨත්වාන, ඉමා ගාථා අභාසථ.
Naditīramhi ṭhatvāna, imā gāthā abhāsatha.
‘‘යාවතා වත්තතෙ චිත්තං, ගඞ්ගාසොතං තරාමහං;
‘‘Yāvatā vattate cittaṃ, gaṅgāsotaṃ tarāmahaṃ;
අයඤ්ච කච්ඡපො රාජා, තාරෙසි මම පඤ්ඤවා.
Ayañca kacchapo rājā, tāresi mama paññavā.
‘‘ඉමිනා බුද්ධතරණෙන, මෙත්තචිත්තවතාය ච;
‘‘Iminā buddhataraṇena, mettacittavatāya ca;
අට්ඨාරසෙ කප්පසතෙ, දෙවලොකෙ රමිස්සති.
Aṭṭhārase kappasate, devaloke ramissati.
‘‘දෙවලොකා ඉධාගන්ත්වා, සුක්කමූලෙන චොදිතො;
‘‘Devalokā idhāgantvā, sukkamūlena codito;
එකාසනෙ නිසීදිත්වා, කඞ්ඛාසොතං තරිස්සති.
Ekāsane nisīditvā, kaṅkhāsotaṃ tarissati.
‘‘යථාපි භද්දකෙ ඛෙත්තෙ, බීජං අප්පම්පි රොපිතං;
‘‘Yathāpi bhaddake khette, bījaṃ appampi ropitaṃ;
සම්මාධාරං පවෙච්ඡන්තෙ, ඵලං තොසෙති කස්සකං.
Sammādhāraṃ pavecchante, phalaṃ toseti kassakaṃ.
‘‘තථෙවිදං බුද්ධඛෙත්තං, සම්මාසම්බුද්ධදෙසිතං;
‘‘Tathevidaṃ buddhakhettaṃ, sammāsambuddhadesitaṃ;
සම්මාධාරං පවෙච්ඡන්තෙ, ඵලං මං තොසයිස්සති.
Sammādhāraṃ pavecchante, phalaṃ maṃ tosayissati.
‘‘පධානපහිතත්තොම්හි, උපසන්තො නිරූපධි;
‘‘Padhānapahitattomhi, upasanto nirūpadhi;
සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, විහරාමි අනාසවො.
Sabbāsave pariññāya, viharāmi anāsavo.
‘‘අට්ඨාරසෙ කප්පසතෙ, යං කම්මමකරිං තදා;
‘‘Aṭṭhārase kappasate, yaṃ kammamakariṃ tadā;
දුග්ගතිං නාභිජානාමි, තරණාය ඉදං ඵලං.
Duggatiṃ nābhijānāmi, taraṇāya idaṃ phalaṃ.
‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ.… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
අරහත්තං පන පත්වා විමුත්තිසුඛං අනුභවන්තො ‘‘අහො සත්ථු උපායකොසල්ලං, යෙනාහං භවපඞ්කතො උද්ධරිත්වා නිබ්බානථලෙ පතිට්ඨාපිතො’’ති අත්තනො පහීනසංකිලෙසං පටිලද්ධඤ්ච සුඛං පච්චවෙක්ඛිත්වා සඤ්ජාතසොමනස්සො උදානවසෙන –
Arahattaṃ pana patvā vimuttisukhaṃ anubhavanto ‘‘aho satthu upāyakosallaṃ, yenāhaṃ bhavapaṅkato uddharitvā nibbānathale patiṭṭhāpito’’ti attano pahīnasaṃkilesaṃ paṭiladdhañca sukhaṃ paccavekkhitvā sañjātasomanasso udānavasena –
157.
157.
‘‘අයොනිසො මනසිකාරා, මණ්ඩනං අනුයුඤ්ජිසං;
‘‘Ayoniso manasikārā, maṇḍanaṃ anuyuñjisaṃ;
උද්ධතො චපලො චාසිං, කාමරාගෙන අට්ටිතො.
Uddhato capalo cāsiṃ, kāmarāgena aṭṭito.
158.
158.
‘‘උපායකුසලෙනාහං, බුද්ධෙනාදිච්චබන්ධුනා;
‘‘Upāyakusalenāhaṃ, buddhenādiccabandhunā;
යොනිසො පටිපජ්ජිත්වා, භවෙ චිත්තං උදබ්බහි’’න්ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;
Yoniso paṭipajjitvā, bhave cittaṃ udabbahi’’nti. – gāthādvayaṃ abhāsi;
තත්ථ අයොනිසො මනසිකාරාති අනුපායමනසිකාරතො අසුභං කායං සුභතො මනසි කරිත්වා සුභතො මනසිකාරහෙතු, අසුභං කායං සුභසඤ්ඤායාති අත්ථො. මණ්ඩනන්ති හත්ථූපගාදිආභරණෙහි චෙව මාලාගන්ධාදීහි ච අත්තභාවස්ස අලඞ්කරණං. අනුයුඤ්ජිසන්ති අනුයුඤ්ජිං, සරීරස්ස විභූසනප්පසුතො අහොසින්ති අත්ථො. උද්ධතොති ජාතිගොත්තරූපයොබ්බනමදාදීහි උද්ධතො අවූපසන්තචිත්තො. චපලොති වනමක්කටො විය අනවට්ඨිතචිත්තතාය ලොලො, කායමණ්ඩනවත්ථමණ්ඩනාදිචාපල්යෙ යුත්තතාය වා චපලො ච. ආසින්ති අහොසිං. කාමරාගෙනාති වත්ථුකාමෙසු ඡන්දරාගෙන අට්ටිතො පීළිතො විබාධිතො ආසින්ති යොජනා.
Tattha ayoniso manasikārāti anupāyamanasikārato asubhaṃ kāyaṃ subhato manasi karitvā subhato manasikārahetu, asubhaṃ kāyaṃ subhasaññāyāti attho. Maṇḍananti hatthūpagādiābharaṇehi ceva mālāgandhādīhi ca attabhāvassa alaṅkaraṇaṃ. Anuyuñjisanti anuyuñjiṃ, sarīrassa vibhūsanappasuto ahosinti attho. Uddhatoti jātigottarūpayobbanamadādīhi uddhato avūpasantacitto. Capaloti vanamakkaṭo viya anavaṭṭhitacittatāya lolo, kāyamaṇḍanavatthamaṇḍanādicāpalye yuttatāya vā capalo ca. Āsinti ahosiṃ. Kāmarāgenāti vatthukāmesu chandarāgena aṭṭito pīḷito vibādhito āsinti yojanā.
උපායකුසලෙනාති විනෙය්යානං දමනූපායච්ඡෙකෙන කොවිදෙන බුද්ධෙන භගවතා හෙතුභූතෙන. හෙතුඅත්ථෙ හි එතං කරණවචනං. පලුට්ඨමක්කටීදෙවච්ඡරාදස්සනෙන හි උපක්කිතවාදචොදනාය අත්තනො කාමරාගාපනයනං සන්ධාය වදති. භගවා හි ආයස්මන්තං නන්දත්ථෙරං පඨමං ජනපදකල්යාණිං උපාදාය ‘‘යථායං මක්කටී, එවං කකුටපාදිනියො උපාදාය ජනපදකල්යාණී’’ති මහතියා ආණියා ඛුද්දකං ආණිං නීහරන්තො ඡඩ්ඩකො විය, සිනෙහපානෙන සරීරං කිලෙදෙත්වා වමනවිරෙචනෙහි දොසං නීහරන්තො භිසක්කො විය ච කකුටපාදිනිදස්සනෙන ජනපදකල්යාණියං විරත්තචිත්තං කාරෙත්වා පුන උපක්කිතවාදෙන කකුටපාදිනීසුපි චිත්තං විරාජෙත්වා සම්මදෙව සමථවිපස්සනානුයොගෙන අරියමග්ගෙ පතිට්ඨාපෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘යොනිසො පටිපජ්ජිත්වා, භවෙ චිත්තං උදබ්බහි’’න්ති. උපායෙන ඤායෙන සම්මදෙව සමථවිපස්සනාය විසුද්ධිපටිපදං පටිපජ්ජිත්වා භවෙ සංසාරපඞ්කෙ නිමුග්ගඤ්ච මෙ චිත්තං අරියමග්ගෙන හත්ථෙන උත්තාරිං, නිබ්බානථලෙ පතිට්ඨාපෙසින්ති අත්ථො.
Upāyakusalenāti vineyyānaṃ damanūpāyacchekena kovidena buddhena bhagavatā hetubhūtena. Hetuatthe hi etaṃ karaṇavacanaṃ. Paluṭṭhamakkaṭīdevaccharādassanena hi upakkitavādacodanāya attano kāmarāgāpanayanaṃ sandhāya vadati. Bhagavā hi āyasmantaṃ nandattheraṃ paṭhamaṃ janapadakalyāṇiṃ upādāya ‘‘yathāyaṃ makkaṭī, evaṃ kakuṭapādiniyo upādāya janapadakalyāṇī’’ti mahatiyā āṇiyā khuddakaṃ āṇiṃ nīharanto chaḍḍako viya, sinehapānena sarīraṃ kiledetvā vamanavirecanehi dosaṃ nīharanto bhisakko viya ca kakuṭapādinidassanena janapadakalyāṇiyaṃ virattacittaṃ kāretvā puna upakkitavādena kakuṭapādinīsupi cittaṃ virājetvā sammadeva samathavipassanānuyogena ariyamagge patiṭṭhāpesi. Tena vuttaṃ ‘‘yoniso paṭipajjitvā, bhave cittaṃ udabbahi’’nti. Upāyena ñāyena sammadeva samathavipassanāya visuddhipaṭipadaṃ paṭipajjitvā bhave saṃsārapaṅke nimuggañca me cittaṃ ariyamaggena hatthena uttāriṃ, nibbānathale patiṭṭhāpesinti attho.
ඉමං උදානං උදානෙත්වා ථෙරො පුනදිවසෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා එවමාහ – ‘‘යං මෙ, භන්තෙ, භගවා පාටිභොගො පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං පටිලාභාය කකුටපාදානං, මුඤ්චාමහං, භන්තෙ, භගවන්තං එතස්මා පටිස්සවා’’ති (උදා. 22). භගවාපි, ‘‘යදෙව ඛො තෙ, නන්ද, අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුත්තං, අථාහං මුත්තො එතස්මා පටිස්සවා’’ති (උදා. 22) ආහ. අථස්ස භගවා සවිසෙසං ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතං ඤත්වා තං ගුණං විභාවෙන්තො, ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරානං යදිදං නන්දො’’ති (අ. නි. 1.219, 230) ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරභාවෙන අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. ථෙරො හි ‘‘යමෙවාහං ඉන්ද්රියානං අසංවරං නිස්සාය ඉමං විප්පකාරං පත්තො, තමෙවාහං සුට්ඨු නිග්ගහෙස්සාමී’’ති උස්සාහජාතො බලවහිරොත්තප්පො තත්ථ ච කතාධිකාරත්තා ඉන්ද්රියසංවරෙ උක්කංසපාරමිං අගමාසීති.
Imaṃ udānaṃ udānetvā thero punadivase bhagavantaṃ upasaṅkamitvā evamāha – ‘‘yaṃ me, bhante, bhagavā pāṭibhogo pañcannaṃ accharāsatānaṃ paṭilābhāya kakuṭapādānaṃ, muñcāmahaṃ, bhante, bhagavantaṃ etasmā paṭissavā’’ti (udā. 22). Bhagavāpi, ‘‘yadeva kho te, nanda, anupādāya āsavehi cittaṃ vimuttaṃ, athāhaṃ mutto etasmā paṭissavā’’ti (udā. 22) āha. Athassa bhagavā savisesaṃ indriyesu guttadvārataṃ ñatvā taṃ guṇaṃ vibhāvento, ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ indriyesu guttadvārānaṃ yadidaṃ nando’’ti (a. ni. 1.219, 230) indriyesu guttadvārabhāvena aggaṭṭhāne ṭhapesi. Thero hi ‘‘yamevāhaṃ indriyānaṃ asaṃvaraṃ nissāya imaṃ vippakāraṃ patto, tamevāhaṃ suṭṭhu niggahessāmī’’ti ussāhajāto balavahirottappo tattha ca katādhikārattā indriyasaṃvare ukkaṃsapāramiṃ agamāsīti.
නන්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
Nandattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්දකනිකාය • Khuddakanikāya / ථෙරගාථාපාළි • Theragāthāpāḷi / 9. නන්දත්ථෙරගාථා • 9. Nandattheragāthā