Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā

    [१२३] ३. नङ्गलीसजातकवण्णना

    [123] 3. Naṅgalīsajātakavaṇṇanā

    असब्बत्थगामिं वाचन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो लाळुदायित्थेरं आरब्भ कथेसि। सो किर धम्मं कथेन्तो ‘‘इमस्मिं ठाने इदं कथेतब्बं, इमस्मिं ठाने इदं न कथेतब्ब’’न्ति युत्तायुत्तं न जानाति, मङ्गले अवमङ्गलं वदन्तो ‘‘तिरोकुट्टेसु तिट्ठन्ति, सन्धिसिङ्घाटकेसु चा’’ति इदं अवमङ्गलं मङ्गलं कत्वा अनुमोदनं कथेति। अवमङ्गलेसु अनुमोदनं करोन्तो ‘‘बहू देवा मनुस्सा च, मङ्गलानि अचिन्तयु’’न्ति वत्वा ‘‘एवरूपानं मङ्गलानं सतम्पि सहस्सम्पि कातुं समत्था होथा’’ति वदति। अथेकदिवसं धम्मसभायं भिक्खू ‘‘आवुसो, लाळुदायी युत्तायुत्तं न जानाति, सब्बत्थ अभासितब्बवाचं भासती’’ति कथं समुट्ठापेसुं। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्‍निसिन्‍ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, लाळुदायी इदानेव दन्धपरिसक्‍कनो युत्तायुत्तं न जानाति, पुब्बेपि एवरूपो अहोसि, निच्‍चं लाळकोयेव एसो’’ति वत्वा अतीतं आहरि।

    Asabbatthagāmiṃvācanti idaṃ satthā jetavane viharanto lāḷudāyittheraṃ ārabbha kathesi. So kira dhammaṃ kathento ‘‘imasmiṃ ṭhāne idaṃ kathetabbaṃ, imasmiṃ ṭhāne idaṃ na kathetabba’’nti yuttāyuttaṃ na jānāti, maṅgale avamaṅgalaṃ vadanto ‘‘tirokuṭṭesu tiṭṭhanti, sandhisiṅghāṭakesu cā’’ti idaṃ avamaṅgalaṃ maṅgalaṃ katvā anumodanaṃ katheti. Avamaṅgalesu anumodanaṃ karonto ‘‘bahū devā manussā ca, maṅgalāni acintayu’’nti vatvā ‘‘evarūpānaṃ maṅgalānaṃ satampi sahassampi kātuṃ samatthā hothā’’ti vadati. Athekadivasaṃ dhammasabhāyaṃ bhikkhū ‘‘āvuso, lāḷudāyī yuttāyuttaṃ na jānāti, sabbattha abhāsitabbavācaṃ bhāsatī’’ti kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, lāḷudāyī idāneva dandhaparisakkano yuttāyuttaṃ na jānāti, pubbepi evarūpo ahosi, niccaṃ lāḷakoyeva eso’’ti vatvā atītaṃ āhari.

    अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्‍जं कारेन्ते बोधिसत्तो ब्राह्मणमहासालकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो तक्‍कसिलायं सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा बाराणसियं दिसापामोक्खो आचरियो हुत्वा पञ्‍च माणवकसतानि सिप्पं वाचेसि। तदा तेसु माणवेसु एको दन्धपरिसक्‍कनो लाळको माणवो धम्मन्तेवासिको हुत्वा सिप्पं उग्गण्हाति, दन्धभावेन पन उग्गण्हितुं न सक्‍कोति। बोधिसत्तस्स पन उपकारो होति, दासो विय सब्बकिच्‍चानि करोति। अथेकदिवसं बोधिसत्तो सायमासं भुञ्‍जित्वा सयने निपन्‍नो तं माणवं हत्थपादपिट्ठिपरिकम्मानि कत्वा गच्छन्तं आह ‘‘तात, मञ्‍चपादे उपत्थम्भेत्वा याही’’ति। माणवो एकं पादं उपत्थम्भेत्वा एकस्स उपत्थम्भकं अलभन्तो अत्तनो ऊरुम्हि ठपेत्वा रत्तिं खेपेसि।

    Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto brāhmaṇamahāsālakule nibbattitvā vayappatto takkasilāyaṃ sabbasippāni uggaṇhitvā bārāṇasiyaṃ disāpāmokkho ācariyo hutvā pañca māṇavakasatāni sippaṃ vācesi. Tadā tesu māṇavesu eko dandhaparisakkano lāḷako māṇavo dhammantevāsiko hutvā sippaṃ uggaṇhāti, dandhabhāvena pana uggaṇhituṃ na sakkoti. Bodhisattassa pana upakāro hoti, dāso viya sabbakiccāni karoti. Athekadivasaṃ bodhisatto sāyamāsaṃ bhuñjitvā sayane nipanno taṃ māṇavaṃ hatthapādapiṭṭhiparikammāni katvā gacchantaṃ āha ‘‘tāta, mañcapāde upatthambhetvā yāhī’’ti. Māṇavo ekaṃ pādaṃ upatthambhetvā ekassa upatthambhakaṃ alabhanto attano ūrumhi ṭhapetvā rattiṃ khepesi.

    बोधिसत्तो पच्‍चूससमये उट्ठाय तं दिस्वा ‘‘किं, तात, निसिन्‍नोसी’’ति पुच्छि। ‘‘आचरिय, एकस्स मञ्‍चपादस्स उपत्थम्भकं अलभन्तो ऊरुम्हि ठपेत्वा निसिन्‍नोम्ही’’ति। बोधिसत्तो संविग्गमानसो हुत्वा ‘‘अयं अति विय मय्हं उपकारो, एत्तकानं पन माणवकानं अन्तरे अयमेव दन्धो सिप्पं सिक्खितुं न सक्‍कोति, कथं नु खो अहं इमं पण्डितं करेय्य’’न्ति चिन्तेसि। अथस्स एतदहोसि ‘‘अत्थेको उपायो, अहं इमं माणवं दारुअत्थाय पण्णत्थाय च वनं गन्त्वा आगतं ‘अज्‍ज ते किं दिट्ठं, किं कत’न्ति पुच्छिस्सामि। अथ मे ‘इदं नाम अज्‍ज मया दिट्ठं, इदं कत’न्ति आचिक्खिस्सति। अथ नं ‘तया दिट्ठञ्‍च कतञ्‍च कीदिस’न्ति पुच्छिस्सामि, सो ‘एवरूपं नामा’ति उपमाय च कारणेन च कथेस्सति। इति नं नवं नवं उपमञ्‍च कारणञ्‍च कथापेत्वा इमिना उपायेन पण्डितं करिस्सामी’’ति। सो तं पक्‍कोसापेत्वा ‘‘तात माणव, इतो पट्ठाय दारुअत्थाय वा पण्णत्थाय वा गतट्ठाने यं ते तत्थ दिट्ठं वा सुतं वा भुत्तं वा पीतं वा खादितं वा होति, तं आगन्त्वा मय्हं आरोचेय्यासी’’ति आह।

    Bodhisatto paccūsasamaye uṭṭhāya taṃ disvā ‘‘kiṃ, tāta, nisinnosī’’ti pucchi. ‘‘Ācariya, ekassa mañcapādassa upatthambhakaṃ alabhanto ūrumhi ṭhapetvā nisinnomhī’’ti. Bodhisatto saṃviggamānaso hutvā ‘‘ayaṃ ati viya mayhaṃ upakāro, ettakānaṃ pana māṇavakānaṃ antare ayameva dandho sippaṃ sikkhituṃ na sakkoti, kathaṃ nu kho ahaṃ imaṃ paṇḍitaṃ kareyya’’nti cintesi. Athassa etadahosi ‘‘attheko upāyo, ahaṃ imaṃ māṇavaṃ dāruatthāya paṇṇatthāya ca vanaṃ gantvā āgataṃ ‘ajja te kiṃ diṭṭhaṃ, kiṃ kata’nti pucchissāmi. Atha me ‘idaṃ nāma ajja mayā diṭṭhaṃ, idaṃ kata’nti ācikkhissati. Atha naṃ ‘tayā diṭṭhañca katañca kīdisa’nti pucchissāmi, so ‘evarūpaṃ nāmā’ti upamāya ca kāraṇena ca kathessati. Iti naṃ navaṃ navaṃ upamañca kāraṇañca kathāpetvā iminā upāyena paṇḍitaṃ karissāmī’’ti. So taṃ pakkosāpetvā ‘‘tāta māṇava, ito paṭṭhāya dāruatthāya vā paṇṇatthāya vā gataṭṭhāne yaṃ te tattha diṭṭhaṃ vā sutaṃ vā bhuttaṃ vā pītaṃ vā khāditaṃ vā hoti, taṃ āgantvā mayhaṃ āroceyyāsī’’ti āha.

    सो ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा एकदिवसं माणवेहि सद्धिं दारुअत्थाय अरञ्‍ञं गतो तत्थ सप्पं दिस्वा आगन्त्वा ‘‘आचरिय, सप्पो मे दिट्ठो’’ति आरोचेसि। ‘‘सप्पो नाम, तात, कीदिसो होती’’ति? ‘‘सेय्यथापि नङ्गलीसा’’ति। ‘‘साधु, तात, मनापा ते उपमा आहटा, सप्पा नाम नङ्गलीससदिसाव होन्ती’’ति। अथ बोधिसत्तो ‘‘माणवकेन मनापा उपमा आहटा, सक्खिस्सामि नं पण्डितं कातु’’न्ति चिन्तेसि। माणवो पुन एकदिवसं अरञ्‍ञे हत्थिं दिस्वा ‘‘हत्थी मे आचरिय दिट्ठो’’ति आह। ‘‘हत्थी नाम, तात, कीदिसो’’ति? ‘‘सेय्यथापि, नङ्गलीसा’’ति। बोधिसत्तो ‘‘हत्थिस्स सोण्डा नङ्गलीससदिसा होन्ति, दन्तादयो एवरूपा च एवरूपा च। अयं पन बालताय विभजित्वा कथेतुं असक्‍कोन्तो सोण्डं सन्धाय कथेसि मञ्‍ञे’’ति तुण्ही अहोसि। अथेकदिवसं निमन्तने उच्छुं लभित्वा ‘‘आचरिय, अज्‍ज मयं उच्छु खादिम्हा’’ति आह। ‘‘उच्छु नाम कीदिसो’’ति वुत्ते ‘‘सेय्यथापि नङ्गलीसा’’ति आह। आचरियो ‘‘थोकं पतिरूपं कारणं कथेसी’’ति तुण्ही जातो।

    So ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā ekadivasaṃ māṇavehi saddhiṃ dāruatthāya araññaṃ gato tattha sappaṃ disvā āgantvā ‘‘ācariya, sappo me diṭṭho’’ti ārocesi. ‘‘Sappo nāma, tāta, kīdiso hotī’’ti? ‘‘Seyyathāpi naṅgalīsā’’ti. ‘‘Sādhu, tāta, manāpā te upamā āhaṭā, sappā nāma naṅgalīsasadisāva hontī’’ti. Atha bodhisatto ‘‘māṇavakena manāpā upamā āhaṭā, sakkhissāmi naṃ paṇḍitaṃ kātu’’nti cintesi. Māṇavo puna ekadivasaṃ araññe hatthiṃ disvā ‘‘hatthī me ācariya diṭṭho’’ti āha. ‘‘Hatthī nāma, tāta, kīdiso’’ti? ‘‘Seyyathāpi, naṅgalīsā’’ti. Bodhisatto ‘‘hatthissa soṇḍā naṅgalīsasadisā honti, dantādayo evarūpā ca evarūpā ca. Ayaṃ pana bālatāya vibhajitvā kathetuṃ asakkonto soṇḍaṃ sandhāya kathesi maññe’’ti tuṇhī ahosi. Athekadivasaṃ nimantane ucchuṃ labhitvā ‘‘ācariya, ajja mayaṃ ucchu khādimhā’’ti āha. ‘‘Ucchu nāma kīdiso’’ti vutte ‘‘seyyathāpi naṅgalīsā’’ti āha. Ācariyo ‘‘thokaṃ patirūpaṃ kāraṇaṃ kathesī’’ti tuṇhī jāto.

    पुनेकदिवसं निमन्तने एकच्‍चे माणवा गुळं दधिना भुञ्‍जिंसु, एकच्‍चे खीरेन। सो आगन्त्वा ‘‘आचरिय, अज्‍ज मयं दधिना खीरेन च भुञ्‍जिम्हा’’ति वत्वा ‘‘दधिखीरं नाम कीदिसं होती’’ति वुत्ते ‘‘सेय्यथापि नङ्गलीसा’’ति आह। आचरियो ‘‘अयं माणवो ‘सप्पो नङ्गलीससदिसो’ति कथेन्तो ताव सुकथितं कथेसि, ‘हत्थी नङ्गलीससदिसो’ति कथेन्तेनापि सोण्डं सन्धाय लेसेन कथितं। ‘उच्छु नङ्गलीससदिस’न्ति कथनेपि लेसो अत्थि, ‘दधिखीरानि पन निच्‍चं पण्डरानि पक्खित्तभाजनसण्ठानानी’ति इध सब्बेन सब्बं उपमं न कथेसि, न सक्‍का इमं लाळकं सिक्खापेतु’’न्ति वत्वा इमं गाथमाह –

    Punekadivasaṃ nimantane ekacce māṇavā guḷaṃ dadhinā bhuñjiṃsu, ekacce khīrena. So āgantvā ‘‘ācariya, ajja mayaṃ dadhinā khīrena ca bhuñjimhā’’ti vatvā ‘‘dadhikhīraṃ nāma kīdisaṃ hotī’’ti vutte ‘‘seyyathāpi naṅgalīsā’’ti āha. Ācariyo ‘‘ayaṃ māṇavo ‘sappo naṅgalīsasadiso’ti kathento tāva sukathitaṃ kathesi, ‘hatthī naṅgalīsasadiso’ti kathentenāpi soṇḍaṃ sandhāya lesena kathitaṃ. ‘Ucchu naṅgalīsasadisa’nti kathanepi leso atthi, ‘dadhikhīrāni pana niccaṃ paṇḍarāni pakkhittabhājanasaṇṭhānānī’ti idha sabbena sabbaṃ upamaṃ na kathesi, na sakkā imaṃ lāḷakaṃ sikkhāpetu’’nti vatvā imaṃ gāthamāha –

    १२३.

    123.

    ‘‘असब्बत्थगामिं वाचं, बालो सब्बत्थ भासति।

    ‘‘Asabbatthagāmiṃ vācaṃ, bālo sabbattha bhāsati;

    नायं दधिं वेदि न नङ्गलीसं, दधिप्पयं मञ्‍ञति नङ्गलीस’’न्ति॥

    Nāyaṃ dadhiṃ vedi na naṅgalīsaṃ, dadhippayaṃ maññati naṅgalīsa’’nti.

    तत्रायं सङ्खेपत्थो – या वाचा ओपम्मवसेन सब्बत्थ न गच्छति, तं असब्बत्थगामिं वाचं बालो दन्धपुग्गलो सब्बत्थ भासति, ‘‘दधि नाम कीदिस’’न्ति पुट्ठोपि ‘‘सेय्यथापि, नङ्गलीसा’’ति वदतेव। एवं वदन्तो नायं दधिं वेदि न नङ्गलीसं। किंकारणा? दधिप्पयं मञ्‍ञति नङ्गलीसं, यस्मा अयं दधिम्पि नङ्गलीसमेव मञ्‍ञति। अथ वा दधीति दधिमेव, पयन्ति खीरं, दधि च पयञ्‍च दधिप्पयं। यस्मा दधिखीरानिपि अयं नङ्गलीसमेव मञ्‍ञति, एदिसो चायं बालो, किं इमिनाति अन्तेवासिकानं धम्मकथं कथेत्वा परिब्बयं दत्वा तं उय्योजेसि।

    Tatrāyaṃ saṅkhepattho – yā vācā opammavasena sabbattha na gacchati, taṃ asabbatthagāmiṃ vācaṃ bālo dandhapuggalo sabbattha bhāsati, ‘‘dadhi nāma kīdisa’’nti puṭṭhopi ‘‘seyyathāpi, naṅgalīsā’’ti vadateva. Evaṃ vadanto nāyaṃ dadhiṃ vedi na naṅgalīsaṃ. Kiṃkāraṇā? Dadhippayaṃ maññati naṅgalīsaṃ, yasmā ayaṃ dadhimpi naṅgalīsameva maññati. Atha vā dadhīti dadhimeva, payanti khīraṃ, dadhi ca payañca dadhippayaṃ. Yasmā dadhikhīrānipi ayaṃ naṅgalīsameva maññati, ediso cāyaṃ bālo, kiṃ imināti antevāsikānaṃ dhammakathaṃ kathetvā paribbayaṃ datvā taṃ uyyojesi.

    सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा लाळकमाणवो लाळुदायी अहोसि, दिसापामोक्खो आचरियो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।

    Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā lāḷakamāṇavo lāḷudāyī ahosi, disāpāmokkho ācariyo pana ahameva ahosi’’nti.

    नङ्गलीसजातकवण्णना ततिया।

    Naṅgalīsajātakavaṇṇanā tatiyā.







    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / १२३. नङ्गलीसजातकं • 123. Naṅgalīsajātakaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact