| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
नवमचित्तं
Navamacittaṃ
४१३. नवमं छसु आरम्मणेसु दोमनस्सितस्स पटिघं उप्पादयतो उप्पज्जति। तस्स समयववत्थानवारे ताव दुट्ठु मनो, हीनवेदनत्ता वा कुच्छितं मनोति दुम्मनो; दुम्मनस्स भावो दोमनस्सं। तेन सहगतन्ति दोमनस्ससहगतं। असम्पियायनभावेन आरम्मणस्मिं पटिहञ्ञतीति पटिघं। तेन सम्पयुत्तन्ति पटिघसम्पयुत्तं।
413. Navamaṃ chasu ārammaṇesu domanassitassa paṭighaṃ uppādayato uppajjati. Tassa samayavavatthānavāre tāva duṭṭhu mano, hīnavedanattā vā kucchitaṃ manoti dummano; dummanassa bhāvo domanassaṃ. Tena sahagatanti domanassasahagataṃ. Asampiyāyanabhāvena ārammaṇasmiṃ paṭihaññatīti paṭighaṃ. Tena sampayuttanti paṭighasampayuttaṃ.
धम्मुद्देसे तीसुपि ठानेसु दोमनस्सवेदनाव आगता। तत्थ वेदनापदं वुत्तमेव। तथा दुक्खदोमनस्सपदानि लक्खणादितो पन अनिट्ठारम्मणानुभवनलक्खणं दोमनस्सं, यथातथा वा अनिट्ठाकारसम्भोगरसं, चेतसिकाबाधपच्चुपट्ठानं, एकन्तेनेव हदयवत्थुपदट्ठानं।
Dhammuddese tīsupi ṭhānesu domanassavedanāva āgatā. Tattha vedanāpadaṃ vuttameva. Tathā dukkhadomanassapadāni lakkhaṇādito pana aniṭṭhārammaṇānubhavanalakkhaṇaṃ domanassaṃ, yathātathā vā aniṭṭhākārasambhogarasaṃ, cetasikābādhapaccupaṭṭhānaṃ, ekanteneva hadayavatthupadaṭṭhānaṃ.
मूलकम्मपथेसु यथा पुरिमचित्तेसु लोभो होति, अभिज्झा होतीति आगतं, एवं दोसो होति, ब्यापादो होतीति वुत्तं। तत्थ दुस्सन्ति तेन, सयं वा दुस्सति, दुस्सनमत्तमेव वा तन्ति दोसो सो चण्डिक्कलक्खणो पहटासिविसो विय, विसप्पनरसो विसनिपातो विय, अत्तनो निस्सयदहनरसो वा दावग्गि विय, दुस्सनपच्चुपट्ठानो लद्धोकासो विय सपत्तो, आघातवत्थुपदट्ठानो विससंसट्ठपूतिमुत्तं विय दट्ठब्बो।
Mūlakammapathesu yathā purimacittesu lobho hoti, abhijjhā hotīti āgataṃ, evaṃ doso hoti, byāpādo hotīti vuttaṃ. Tattha dussanti tena, sayaṃ vā dussati, dussanamattameva vā tanti doso so caṇḍikkalakkhaṇo pahaṭāsiviso viya, visappanaraso visanipāto viya, attano nissayadahanaraso vā dāvaggi viya, dussanapaccupaṭṭhāno laddhokāso viya sapatto, āghātavatthupadaṭṭhāno visasaṃsaṭṭhapūtimuttaṃ viya daṭṭhabbo.
ब्यापज्जति तेन चित्तं, पूतिभावं उपगच्छति, ब्यापादयति वा विनयाचाररूपसम्पत्तिहितसुखादीनीति ब्यापादो। अत्थतो पनेस दोसोयेव। इध पदपटिपाटिया एकूनतिंस पदानि होन्ति। अग्गहितग्गहणेन चुद्दस। तेसं वसेन सविभत्तिकाविभत्तिकरासिभेदो वेदितब्बो।
Byāpajjati tena cittaṃ, pūtibhāvaṃ upagacchati, byāpādayati vā vinayācārarūpasampattihitasukhādīnīti byāpādo. Atthato panesa dosoyeva. Idha padapaṭipāṭiyā ekūnatiṃsa padāni honti. Aggahitaggahaṇena cuddasa. Tesaṃ vasena savibhattikāvibhattikarāsibhedo veditabbo.
येवापनकेसु छन्दाधिमोक्खमनसिकारउद्धच्चानि नियतानि। इस्सामच्छरियकुक्कुच्चेसु पन अञ्ञतरेन सद्धिं पञ्च पञ्च हुत्वापि उप्पज्जन्ति। एवमेपि तयो धम्मा अनियतयेवापनका नाम। तेसु इस्सतीति ‘इस्सा’। सा परसम्पत्तीनं उसूयनलक्खणा, तत्थेव अनभिरतिरसा, ततो विमुखभावपच्चुपट्ठाना, परसम्पत्तिपदट्ठाना। संयोजनन्ति दट्ठब्बा। मच्छेरभावो ‘मच्छरियं’। तं लद्धानं वा लभितब्बानं वा अत्तनो सम्पत्तीनं निगूहनलक्खणं, तासंयेव परेहि साधारणभावअक्खमनरसं, सङ्कोचनपच्चुपट्ठानं कटुकञ्चुकतापच्चुपट्ठानं वा, अत्तसम्पत्तिपदट्ठानं। चेतसो विरूपभावोति दट्ठब्बं। कुच्छितं कतं कुकतं। तस्स भावो ‘कुक्कुच्चं’। तं पच्छानुतापलक्खणं, कताकतानुसोचनरसं, विप्पटिसारपच्चुपट्ठानं, कताकतपदट्ठानं। दासब्यं विय दट्ठब्बं। अयं ताव उद्देसवारे विसेसो।
Yevāpanakesu chandādhimokkhamanasikārauddhaccāni niyatāni. Issāmacchariyakukkuccesu pana aññatarena saddhiṃ pañca pañca hutvāpi uppajjanti. Evamepi tayo dhammā aniyatayevāpanakā nāma. Tesu issatīti ‘issā’. Sā parasampattīnaṃ usūyanalakkhaṇā, tattheva anabhiratirasā, tato vimukhabhāvapaccupaṭṭhānā, parasampattipadaṭṭhānā. Saṃyojananti daṭṭhabbā. Maccherabhāvo ‘macchariyaṃ’. Taṃ laddhānaṃ vā labhitabbānaṃ vā attano sampattīnaṃ nigūhanalakkhaṇaṃ, tāsaṃyeva parehi sādhāraṇabhāvaakkhamanarasaṃ, saṅkocanapaccupaṭṭhānaṃ kaṭukañcukatāpaccupaṭṭhānaṃ vā, attasampattipadaṭṭhānaṃ. Cetaso virūpabhāvoti daṭṭhabbaṃ. Kucchitaṃ kataṃ kukataṃ. Tassa bhāvo ‘kukkuccaṃ’. Taṃ pacchānutāpalakkhaṇaṃ, katākatānusocanarasaṃ, vippaṭisārapaccupaṭṭhānaṃ, katākatapadaṭṭhānaṃ. Dāsabyaṃ viya daṭṭhabbaṃ. Ayaṃ tāva uddesavāre viseso.
४१५. निद्देसवारे वेदनानिद्देसे असातं सातपटिपक्खवसेन वेदितब्बं।
415. Niddesavāre vedanāniddese asātaṃ sātapaṭipakkhavasena veditabbaṃ.
४१८. दोसनिद्देसे दुस्सतीति दोसो। दुस्सनाति दुस्सनाकारो। दुस्सितत्तन्ति दुस्सितभावो। पकतिभावविजहनट्ठेन ब्यापज्जनं ब्यापत्ति। ब्यापज्जनाति ब्यापज्जनाकारो। विरुज्झतीति विरोधो। पुनप्पुनं विरुज्झतीति पटिविरोधो। विरुद्धाकारपटिविरुद्धाकारवसेन वा इदं वुत्तं। चण्डिको वुच्चति चण्डो, थद्धपुग्गलो; तस्स भावो चण्डिक्कं। न एतेन सुरोपितं वचनं होति, दुरुत्तं अपरिपुण्णमेव होतीति असुरोपो। कुद्धकाले हि परिपुण्णवचनं नाम नत्थि। सचेपि कस्सचि होति तं अप्पमाणं। अपरे पन अस्सुजननट्ठेन अस्सुरोपनतो अस्सुरोपोति वदन्ति। तं अकारणं, सोमनस्सस्सापि अस्सुजननतो। हेट्ठा वुत्तअत्तमनतापटिपक्खतो न अत्तमनताति अनत्तमनता। सा पन यस्मा चित्तस्सेव, न सत्तस्स, तस्मा चित्तस्साति वुत्तं। सेसमेत्थ सङ्गहसुञ्ञतवारेसु च हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बन्ति।
418. Dosaniddese dussatīti doso. Dussanāti dussanākāro. Dussitattanti dussitabhāvo. Pakatibhāvavijahanaṭṭhena byāpajjanaṃ byāpatti. Byāpajjanāti byāpajjanākāro. Virujjhatīti virodho. Punappunaṃ virujjhatīti paṭivirodho. Viruddhākārapaṭiviruddhākāravasena vā idaṃ vuttaṃ. Caṇḍiko vuccati caṇḍo, thaddhapuggalo; tassa bhāvo caṇḍikkaṃ. Na etena suropitaṃ vacanaṃ hoti, duruttaṃ aparipuṇṇameva hotīti asuropo. Kuddhakāle hi paripuṇṇavacanaṃ nāma natthi. Sacepi kassaci hoti taṃ appamāṇaṃ. Apare pana assujananaṭṭhena assuropanato assuropoti vadanti. Taṃ akāraṇaṃ, somanassassāpi assujananato. Heṭṭhā vuttaattamanatāpaṭipakkhato na attamanatāti anattamanatā. Sā pana yasmā cittasseva, na sattassa, tasmā cittassāti vuttaṃ. Sesamettha saṅgahasuññatavāresu ca heṭṭhā vuttanayeneva veditabbanti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / द्वादस अकुसलानि • Dvādasa akusalāni
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / नवमचित्तवण्णना • Navamacittavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / नवमचित्तवण्णना • Navamacittavaṇṇanā
