| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ธมฺมสงฺคณิ-อฎฺฐกถา • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
นวมจิตฺตํ
Navamacittaṃ
๔๑๓. นวมํ ฉสุ อารมฺมเณสุ โทมนสฺสิตสฺส ปฎิฆํ อุปฺปาทยโต อุปฺปชฺชติฯ ตสฺส สมยววตฺถานวาเร ตาว ทุฎฺฐุ มโน, หีนเวทนตฺตา วา กุจฺฉิตํ มโนติ ทุมฺมโน; ทุมฺมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํฯ เตน สหคตนฺติ โทมนสฺสสหคตํฯ อสมฺปิยายนภาเวน อารมฺมณสฺมิํ ปฎิหญฺญตีติ ปฎิฆํฯ เตน สมฺปยุตฺตนฺติ ปฎิฆสมฺปยุตฺตํฯ
413. Navamaṃ chasu ārammaṇesu domanassitassa paṭighaṃ uppādayato uppajjati. Tassa samayavavatthānavāre tāva duṭṭhu mano, hīnavedanattā vā kucchitaṃ manoti dummano; dummanassa bhāvo domanassaṃ. Tena sahagatanti domanassasahagataṃ. Asampiyāyanabhāvena ārammaṇasmiṃ paṭihaññatīti paṭighaṃ. Tena sampayuttanti paṭighasampayuttaṃ.
ธมฺมุเทฺทเส ตีสุปิ ฐาเนสุ โทมนสฺสเวทนาว อาคตาฯ ตตฺถ เวทนาปทํ วุตฺตเมวฯ ตถา ทุกฺขโทมนสฺสปทานิ ลกฺขณาทิโต ปน อนิฎฺฐารมฺมณานุภวนลกฺขณํ โทมนสฺสํ, ยถาตถา วา อนิฎฺฐาการสโมฺภครสํ, เจตสิกาพาธปจฺจุปฎฺฐานํ, เอกเนฺตเนว หทยวตฺถุปทฎฺฐานํฯ
Dhammuddese tīsupi ṭhānesu domanassavedanāva āgatā. Tattha vedanāpadaṃ vuttameva. Tathā dukkhadomanassapadāni lakkhaṇādito pana aniṭṭhārammaṇānubhavanalakkhaṇaṃ domanassaṃ, yathātathā vā aniṭṭhākārasambhogarasaṃ, cetasikābādhapaccupaṭṭhānaṃ, ekanteneva hadayavatthupadaṭṭhānaṃ.
มูลกมฺมปเถสุ ยถา ปุริมจิเตฺตสุ โลโภ โหติ, อภิชฺฌา โหตีติ อาคตํ, เอวํ โทโส โหติ, พฺยาปาโท โหตีติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโส โส จณฺฑิกฺกลกฺขโณ ปหฎาสิวิโส วิย, วิสปฺปนรโส วิสนิปาโต วิย, อตฺตโน นิสฺสยทหนรโส วา ทาวคฺคิ วิย, ทุสฺสนปจฺจุปฎฺฐาโน ลโทฺธกาโส วิย สปโตฺต, อาฆาตวตฺถุปทฎฺฐาโน วิสสํสฎฺฐปูติมุตฺตํ วิย ทฎฺฐโพฺพฯ
Mūlakammapathesu yathā purimacittesu lobho hoti, abhijjhā hotīti āgataṃ, evaṃ doso hoti, byāpādo hotīti vuttaṃ. Tattha dussanti tena, sayaṃ vā dussati, dussanamattameva vā tanti doso so caṇḍikkalakkhaṇo pahaṭāsiviso viya, visappanaraso visanipāto viya, attano nissayadahanaraso vā dāvaggi viya, dussanapaccupaṭṭhāno laddhokāso viya sapatto, āghātavatthupadaṭṭhāno visasaṃsaṭṭhapūtimuttaṃ viya daṭṭhabbo.
พฺยาปชฺชติ เตน จิตฺตํ, ปูติภาวํ อุปคจฺฉติ, พฺยาปาทยติ วา วินยาจารรูปสมฺปตฺติหิตสุขาทีนีติ พฺยาปาโทฯ อตฺถโต ปเนส โทโสเยวฯ อิธ ปทปฎิปาฎิยา เอกูนติํส ปทานิ โหนฺติฯ อคฺคหิตคฺคหเณน จุทฺทสฯ เตสํ วเสน สวิภตฺติกาวิภตฺติกราสิเภโท เวทิตโพฺพฯ
Byāpajjati tena cittaṃ, pūtibhāvaṃ upagacchati, byāpādayati vā vinayācārarūpasampattihitasukhādīnīti byāpādo. Atthato panesa dosoyeva. Idha padapaṭipāṭiyā ekūnatiṃsa padāni honti. Aggahitaggahaṇena cuddasa. Tesaṃ vasena savibhattikāvibhattikarāsibhedo veditabbo.
เยวาปนเกสุ ฉนฺทาธิโมกฺขมนสิการอุทฺธจฺจานิ นิยตานิฯ อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุเจฺจสุ ปน อญฺญตเรน สทฺธิํ ปญฺจ ปญฺจ หุตฺวาปิ อุปฺปชฺชนฺติฯ เอวเมปิ ตโย ธมฺมา อนิยตเยวาปนกา นามฯ เตสุ อิสฺสตีติ ‘อิสฺสา’ฯ สา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสูยนลกฺขณา, ตเตฺถว อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฎฺฐานา, ปรสมฺปตฺติปทฎฺฐานาฯ สํโยชนนฺติ ทฎฺฐพฺพาฯ มเจฺฉรภาโว ‘มจฺฉริยํ’ฯ ตํ ลทฺธานํ วา ลภิตพฺพานํ วา อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ นิคูหนลกฺขณํ, ตาสํเยว ปเรหิ สาธารณภาวอกฺขมนรสํ, สโงฺกจนปจฺจุปฎฺฐานํ กฎุกญฺจุกตาปจฺจุปฎฺฐานํ วา, อตฺตสมฺปตฺติปทฎฺฐานํฯ เจตโส วิรูปภาโวติ ทฎฺฐพฺพํฯ กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํฯ ตสฺส ภาโว ‘กุกฺกุจฺจํ’ฯ ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฎิสารปจฺจุปฎฺฐานํ, กตากตปทฎฺฐานํฯ ทาสพฺยํ วิย ทฎฺฐพฺพํฯ อยํ ตาว อุเทฺทสวาเร วิเสโสฯ
Yevāpanakesu chandādhimokkhamanasikārauddhaccāni niyatāni. Issāmacchariyakukkuccesu pana aññatarena saddhiṃ pañca pañca hutvāpi uppajjanti. Evamepi tayo dhammā aniyatayevāpanakā nāma. Tesu issatīti ‘issā’. Sā parasampattīnaṃ usūyanalakkhaṇā, tattheva anabhiratirasā, tato vimukhabhāvapaccupaṭṭhānā, parasampattipadaṭṭhānā. Saṃyojananti daṭṭhabbā. Maccherabhāvo ‘macchariyaṃ’. Taṃ laddhānaṃ vā labhitabbānaṃ vā attano sampattīnaṃ nigūhanalakkhaṇaṃ, tāsaṃyeva parehi sādhāraṇabhāvaakkhamanarasaṃ, saṅkocanapaccupaṭṭhānaṃ kaṭukañcukatāpaccupaṭṭhānaṃ vā, attasampattipadaṭṭhānaṃ. Cetaso virūpabhāvoti daṭṭhabbaṃ. Kucchitaṃ kataṃ kukataṃ. Tassa bhāvo ‘kukkuccaṃ’. Taṃ pacchānutāpalakkhaṇaṃ, katākatānusocanarasaṃ, vippaṭisārapaccupaṭṭhānaṃ, katākatapadaṭṭhānaṃ. Dāsabyaṃ viya daṭṭhabbaṃ. Ayaṃ tāva uddesavāre viseso.
๔๑๕. นิเทฺทสวาเร เวทนานิเทฺทเส อสาตํ สาตปฎิปกฺขวเสน เวทิตพฺพํฯ
415. Niddesavāre vedanāniddese asātaṃ sātapaṭipakkhavasena veditabbaṃ.
๔๑๘. โทสนิเทฺทเส ทุสฺสตีติ โทโสฯ ทุสฺสนาติ ทุสฺสนากาโรฯ ทุสฺสิตตฺตนฺติ ทุสฺสิตภาโวฯ ปกติภาววิชหนเฎฺฐน พฺยาปชฺชนํ พฺยาปตฺติฯ พฺยาปชฺชนาติ พฺยาปชฺชนากาโรฯ วิรุชฺฌตีติ วิโรโธฯ ปุนปฺปุนํ วิรุชฺฌตีติ ปฎิวิโรโธฯ วิรุทฺธาการปฎิวิรุทฺธาการวเสน วา อิทํ วุตฺตํฯ จณฺฑิโก วุจฺจติ จโณฺฑ, ถทฺธปุคฺคโล; ตสฺส ภาโว จณฺฑิกฺกํฯ น เอเตน สุโรปิตํ วจนํ โหติ, ทุรุตฺตํ อปริปุณฺณเมว โหตีติ อสุโรโปฯ กุทฺธกาเล หิ ปริปุณฺณวจนํ นาม นตฺถิฯ สเจปิ กสฺสจิ โหติ ตํ อปฺปมาณํฯ อปเร ปน อสฺสุชนนเฎฺฐน อสฺสุโรปนโต อสฺสุโรโปติ วทนฺติฯ ตํ อการณํ, โสมนสฺสสฺสาปิ อสฺสุชนนโตฯ เหฎฺฐา วุตฺตอตฺตมนตาปฎิปกฺขโต น อตฺตมนตาติ อนตฺตมนตาฯ สา ปน ยสฺมา จิตฺตเสฺสว, น สตฺตสฺส, ตสฺมา จิตฺตสฺสาติ วุตฺตํฯ เสสเมตฺถ สงฺคหสุญฺญตวาเรสุ จ เหฎฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ
418. Dosaniddese dussatīti doso. Dussanāti dussanākāro. Dussitattanti dussitabhāvo. Pakatibhāvavijahanaṭṭhena byāpajjanaṃ byāpatti. Byāpajjanāti byāpajjanākāro. Virujjhatīti virodho. Punappunaṃ virujjhatīti paṭivirodho. Viruddhākārapaṭiviruddhākāravasena vā idaṃ vuttaṃ. Caṇḍiko vuccati caṇḍo, thaddhapuggalo; tassa bhāvo caṇḍikkaṃ. Na etena suropitaṃ vacanaṃ hoti, duruttaṃ aparipuṇṇameva hotīti asuropo. Kuddhakāle hi paripuṇṇavacanaṃ nāma natthi. Sacepi kassaci hoti taṃ appamāṇaṃ. Apare pana assujananaṭṭhena assuropanato assuropoti vadanti. Taṃ akāraṇaṃ, somanassassāpi assujananato. Heṭṭhā vuttaattamanatāpaṭipakkhato na attamanatāti anattamanatā. Sā pana yasmā cittasseva, na sattassa, tasmā cittassāti vuttaṃ. Sesamettha saṅgahasuññatavāresu ca heṭṭhā vuttanayeneva veditabbanti.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / อภิธมฺมปิฎก • Abhidhammapiṭaka / ธมฺมสงฺคณีปาฬิ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ทฺวาทส อกุสลานิ • Dvādasa akusalāni
ฎีกา • Tīkā / อภิธมฺมปิฎก (ฎีกา) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ธมฺมสงฺคณี-มูลฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / นวมจิตฺตวณฺณนา • Navamacittavaṇṇanā
ฎีกา • Tīkā / อภิธมฺมปิฎก (ฎีกา) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ธมฺมสงฺคณี-อนุฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / นวมจิตฺตวณฺณนา • Navamacittavaṇṇanā
