| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī |
नयसमुट्ठानविभावना
Nayasamuṭṭhānavibhāvanā
७९. येन येन संवण्णनाविसेसभूतेन देसनाहारसम्पातादिना हारसम्पातेन एकसुत्तप्पदेसत्था निद्धारेत्वा विभत्ता, सो संवण्णनाविसेसभूतो देसनाहारसम्पातादिहारसम्पातो परिपुण्णो, ‘‘कतमं नयसमुट्ठान’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं नयसमुट्ठान’’न्तिआदि आरद्धं। अट्ठकथायं पन –‘‘एवं नानासुत्तवसेन, एकसुत्तवसेन च हारविचारं दस्सेत्वा इदानि नयविचारं दस्सेतुं ‘तत्थ कतमं नयसमुट्ठान’न्तिआदि आरद्ध’’न्ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ७९) वुत्तं। ‘‘तत्थ कतमो नन्दियावट्टनयो’’तिआदिं अनारभित्वा ‘‘तत्थ कतमं नयसमुट्ठान’’न्तिआदिआरम्भने कारणं अट्ठकथायं वुत्तमेव। तत्थ तत्थाति तेसु हारादीसु यो अत्थनयो संवण्णनानयेन निद्दिट्ठो, तस्सेव अत्थनयस्स समुट्ठानं भूमिं पुच्छति ‘‘कतमं नयसमुट्ठान’’न्ति।
79. Yena yena saṃvaṇṇanāvisesabhūtena desanāhārasampātādinā hārasampātena ekasuttappadesatthā niddhāretvā vibhattā, so saṃvaṇṇanāvisesabhūto desanāhārasampātādihārasampāto paripuṇṇo, ‘‘katamaṃ nayasamuṭṭhāna’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ nayasamuṭṭhāna’’ntiādi āraddhaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana –‘‘evaṃ nānāsuttavasena, ekasuttavasena ca hāravicāraṃ dassetvā idāni nayavicāraṃ dassetuṃ ‘tattha katamaṃ nayasamuṭṭhāna’ntiādi āraddha’’nti (netti. aṭṭha. 79) vuttaṃ. ‘‘Tattha katamo nandiyāvaṭṭanayo’’tiādiṃ anārabhitvā ‘‘tattha katamaṃ nayasamuṭṭhāna’’ntiādiārambhane kāraṇaṃ aṭṭhakathāyaṃ vuttameva. Tattha tatthāti tesu hārādīsu yo atthanayo saṃvaṇṇanānayena niddiṭṭho, tasseva atthanayassa samuṭṭhānaṃ bhūmiṃ pucchati ‘‘katamaṃ nayasamuṭṭhāna’’nti.
किञ्चापि संवण्णनानया निद्दिट्ठा, तथापि अत्थनयसंवण्णनानयानं विसेसस्स पाकटं कातुं पुन कथयिस्साम। तण्हाअविज्जाहि संकिलेसपक्खस्स सुत्तत्थस्स चतुसच्चयोजनमुखेन नयनलक्खणो संवण्णनाविसेसो चेव समथविपस्सनाहि वोदानपक्खस्स सुत्तत्थस्स चतुसच्चयोजनमुखेन नयनलक्खणो संवण्णनाविसेसो च नन्दियावट्टो नयो नाम। तीहि अकुसलमूलेहि लोभादीहि संकिलेसपक्खस्स सुत्तत्थस्स चतुसच्चयोजनमुखेन नयनलक्खणो संवण्णनाविसेसो चेव तीहि कुसलमूलेहि अलोभादीहि वोदानपक्खस्स सुत्तत्थस्स चतुसच्चयोजनमुखेन नयनलक्खणो संवण्णनाविसेसो च तिपुक्खलो नयो नाम। चतूहि सुभसञ्ञादीहि विपल्लासेहि सकलसंकिलेसपक्खस्स सुत्तत्थस्स चतुसच्चयोजनमुखेन नयनलक्खणो संवण्णनाविसेसो चेव चतूहि असुभसञ्ञादीहि अविपल्लासेहि सतिपट्ठानेहि, सद्धिन्द्रियेहि वा वोदानपक्खस्स सुत्तत्थस्स चतुसच्चयोजनमुखेन नयनलक्खणो संवण्णनाविसेसो च सीहविक्कीळितो नयो नामाति वुत्ता नया संवण्णनानया नाम। तेसं संवण्णनानयानं समुट्ठानं पुच्छति ‘‘कतमं नयसमुट्ठान’’न्ति।
Kiñcāpi saṃvaṇṇanānayā niddiṭṭhā, tathāpi atthanayasaṃvaṇṇanānayānaṃ visesassa pākaṭaṃ kātuṃ puna kathayissāma. Taṇhāavijjāhi saṃkilesapakkhassa suttatthassa catusaccayojanamukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso ceva samathavipassanāhi vodānapakkhassa suttatthassa catusaccayojanamukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso ca nandiyāvaṭṭo nayo nāma. Tīhi akusalamūlehi lobhādīhi saṃkilesapakkhassa suttatthassa catusaccayojanamukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso ceva tīhi kusalamūlehi alobhādīhi vodānapakkhassa suttatthassa catusaccayojanamukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso ca tipukkhalo nayo nāma. Catūhi subhasaññādīhi vipallāsehi sakalasaṃkilesapakkhassa suttatthassa catusaccayojanamukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso ceva catūhi asubhasaññādīhi avipallāsehi satipaṭṭhānehi, saddhindriyehi vā vodānapakkhassa suttatthassa catusaccayojanamukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso ca sīhavikkīḷito nayo nāmāti vuttā nayā saṃvaṇṇanānayā nāma. Tesaṃ saṃvaṇṇanānayānaṃ samuṭṭhānaṃ pucchati ‘‘katamaṃ nayasamuṭṭhāna’’nti.
नया पन नानासुत्ततो निद्धारितेहि तण्हाअविज्जादीहि मूलपदेहि चतुसच्चयोजनाय नयतो अनुबुज्झियमानो दुक्खादिअत्थो। सो हि मग्गञाणं नयति सम्पापेतीति ‘‘नयो’’ति वुत्तो, सो अत्थनयो नाम। तस्सेव अत्थनयस्स समुट्ठानं पुच्छति ‘‘कतमं नयसमुट्ठान’’न्ति? तस्मा चतुसच्चयोजनाय नयग्गाहतो नीयति अनुपुच्छीयतीति नयो, को सो? सुत्तत्थभूतो दुक्खादिको अत्थो। नयति मग्गञाणं पापेतीति वा नयो, दुक्खादिको अत्थोव। तेनाह – ‘‘अनुबुज्झियमानो दुक्खादिअत्थो। सो हि मग्गञाणं नयति सम्पापेतीति नयो’’ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ७९)। समुट्ठहन्ति नया एतेनाति समुट्ठानं, किं तं? अविज्जातण्हादिकारणं, तंदीपना संवण्णना च। अविज्जातण्हादिना हि दुक्खादिअत्थनया सम्भवन्ति। अथ वा अविज्जातण्हादीहि चतुसच्चयोजना समुट्ठानं नाम। तेन वुत्तं – ‘‘किं पन तं? तंतंमूलपदेहि चतुसच्चयोजना’’ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ७९)। एवं अत्थे गय्हमाने सति संवण्णनानयापि गहिता होन्ति, नयानं समुट्ठानं नयसमुट्ठानं, तस्मिं नयसमुट्ठाने।
Nayā pana nānāsuttato niddhāritehi taṇhāavijjādīhi mūlapadehi catusaccayojanāya nayato anubujjhiyamāno dukkhādiattho. So hi maggañāṇaṃ nayati sampāpetīti ‘‘nayo’’ti vutto, so atthanayo nāma. Tasseva atthanayassa samuṭṭhānaṃ pucchati ‘‘katamaṃ nayasamuṭṭhāna’’nti? Tasmā catusaccayojanāya nayaggāhato nīyati anupucchīyatīti nayo, ko so? Suttatthabhūto dukkhādiko attho. Nayati maggañāṇaṃ pāpetīti vā nayo, dukkhādiko atthova. Tenāha – ‘‘anubujjhiyamāno dukkhādiattho. So hi maggañāṇaṃ nayati sampāpetīti nayo’’ti (netti. aṭṭha. 79). Samuṭṭhahanti nayā etenāti samuṭṭhānaṃ, kiṃ taṃ? Avijjātaṇhādikāraṇaṃ, taṃdīpanā saṃvaṇṇanā ca. Avijjātaṇhādinā hi dukkhādiatthanayā sambhavanti. Atha vā avijjātaṇhādīhi catusaccayojanā samuṭṭhānaṃ nāma. Tena vuttaṃ – ‘‘kiṃ pana taṃ? Taṃtaṃmūlapadehi catusaccayojanā’’ti (netti. aṭṭha. 79). Evaṃ atthe gayhamāne sati saṃvaṇṇanānayāpi gahitā honti, nayānaṃ samuṭṭhānaṃ nayasamuṭṭhānaṃ, tasmiṃ nayasamuṭṭhāne.
‘‘कतमं नन्दियावट्टनयसमुट्ठान’’न्ति पुच्छितब्बत्ता पठमं नन्दियावट्टनयसमुट्ठानं दस्सेतुं ‘‘पुब्बा कोटि न पञ्ञायती’’तिआदि वुत्तं। नन्दियावट्टनयसमुट्ठानभूताय अविज्जाय च तण्हाय च पुब्बा कोटि ‘‘असुकस्स बुद्धस्स भगवतो उप्पज्जनकाले उप्पन्ना, असुकस्स चक्कवत्तिनो उप्पज्जनकाले उप्पन्ना’’ति न पञ्ञायति कोटिया अभावतोति योजना। ‘‘अविज्जातण्हासु कतमा नीवरणं, कतमा संयोजन’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ अविज्जा नीवरणं तण्हा संयोजन’’न्ति वुत्तं। तत्थाति तासु अविज्जातण्हासु। आदीनवपटिच्छादिकत्ता अविज्जा नीवरणं। भवेसु संयोजनतो तण्हा संयोजनं। ‘‘अविज्जानीवरणा सत्ता कथं विचरन्ति, कथं वुच्चन्ति, तण्हासंयोजना सत्ता कथं विचरन्ति कथं वुच्चन्ती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘अविज्जानीवरणा सत्ता’’तिआदि वुत्तं। अविज्जानीवरणमेतेसमत्थीति अविज्जानीवरणा। अविज्जाय संयुत्ता विय पवत्ता अविज्जाय अभिनिविसवत्थूसु संयुत्ता विय पवत्ता सत्ता अविज्जापक्खेन विपल्लासेन निच्चादिअभिनिवेसवत्थुभूते रूपादिआरम्मणे विचरन्ति विविधा चरन्ति पवत्तन्ति, ते निच्चादिअभिनिविसन्ता विचरन्ता सत्ता ‘‘दिट्ठिचरिता’’ति वुच्चन्ति। तण्हासंयोजनमेतेसन्ति तण्हासंयोजना। तण्हाय संयुत्ता विय पवत्ता, तण्हाय वा आरम्मणभूते वत्थुकामे संयुत्ता विय पवत्ता सत्ता तण्हापक्खेन अट्ठसततण्हाविचरितेन आरम्मणभूते वत्थुस्मिं विचरन्ति पवत्तन्तीति अत्थो।
‘‘Katamaṃ nandiyāvaṭṭanayasamuṭṭhāna’’nti pucchitabbattā paṭhamaṃ nandiyāvaṭṭanayasamuṭṭhānaṃ dassetuṃ ‘‘pubbā koṭi na paññāyatī’’tiādi vuttaṃ. Nandiyāvaṭṭanayasamuṭṭhānabhūtāya avijjāya ca taṇhāya ca pubbā koṭi ‘‘asukassa buddhassa bhagavato uppajjanakāle uppannā, asukassa cakkavattino uppajjanakāle uppannā’’ti na paññāyati koṭiyā abhāvatoti yojanā. ‘‘Avijjātaṇhāsu katamā nīvaraṇaṃ, katamā saṃyojana’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha avijjā nīvaraṇaṃ taṇhā saṃyojana’’nti vuttaṃ. Tatthāti tāsu avijjātaṇhāsu. Ādīnavapaṭicchādikattā avijjā nīvaraṇaṃ. Bhavesu saṃyojanato taṇhā saṃyojanaṃ. ‘‘Avijjānīvaraṇā sattā kathaṃ vicaranti, kathaṃ vuccanti, taṇhāsaṃyojanā sattā kathaṃ vicaranti kathaṃ vuccantī’’ti pucchitabbattā ‘‘avijjānīvaraṇā sattā’’tiādi vuttaṃ. Avijjānīvaraṇametesamatthīti avijjānīvaraṇā. Avijjāya saṃyuttā viya pavattā avijjāya abhinivisavatthūsu saṃyuttā viya pavattā sattā avijjāpakkhena vipallāsena niccādiabhinivesavatthubhūte rūpādiārammaṇe vicaranti vividhā caranti pavattanti, te niccādiabhinivisantā vicarantā sattā ‘‘diṭṭhicaritā’’ti vuccanti. Taṇhāsaṃyojanametesanti taṇhāsaṃyojanā. Taṇhāya saṃyuttā viya pavattā, taṇhāya vā ārammaṇabhūte vatthukāme saṃyuttā viya pavattā sattā taṇhāpakkhena aṭṭhasatataṇhāvicaritena ārammaṇabhūte vatthusmiṃ vicaranti pavattantīti attho.
‘‘दिट्ठिचरिता सत्ता कं पटिपत्तिं अनुयुत्ता विहरन्ति, तण्हाचरिता सत्ता कं पटिपत्तिं अनुयुत्ता विहरन्ती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘दिट्ठिचरिता’’तिआदि वुत्तं। दिट्ठिचरिता सत्ता इतो सासनतो बहिद्धा पब्बजिता होन्तापि ‘‘सुखेन अधिगन्तब्बं सुखं नत्थि, दुक्खेन अधिगन्तब्बं सुखं पन अत्थी’’ति मनसि करोन्ता अत्तकिलमथानुयोगं पञ्चातपादिपटिपत्तिं अनुयुत्ता विहरन्ति। तण्हाचरिता सत्ता इतो सासनतो बहिद्धा पब्बजिता होन्तापि ‘‘कामे पटिसेवन्ता लोकं वड्ढापेन्ता बहुं पुञ्ञं वड्ढापेन्ती’’ति मनसि करोन्ता कामेसु कामसुखल्लिकानुयोगं पटिपत्तिं अनुयुत्ता विहरन्ति।
‘‘Diṭṭhicaritā sattā kaṃ paṭipattiṃ anuyuttā viharanti, taṇhācaritā sattā kaṃ paṭipattiṃ anuyuttā viharantī’’ti pucchitabbattā ‘‘diṭṭhicaritā’’tiādi vuttaṃ. Diṭṭhicaritā sattā ito sāsanato bahiddhā pabbajitā hontāpi ‘‘sukhena adhigantabbaṃ sukhaṃ natthi, dukkhena adhigantabbaṃ sukhaṃ pana atthī’’ti manasi karontā attakilamathānuyogaṃ pañcātapādipaṭipattiṃ anuyuttā viharanti. Taṇhācaritā sattā ito sāsanato bahiddhā pabbajitā hontāpi ‘‘kāme paṭisevantā lokaṃ vaḍḍhāpentā bahuṃ puññaṃ vaḍḍhāpentī’’ti manasi karontā kāmesu kāmasukhallikānuyogaṃ paṭipattiṃ anuyuttā viharanti.
‘‘कस्मा दिट्ठिचरिता तथाविधं पटिपत्तिं अनुयुत्ता विहरन्ति, कस्मा तण्हाचरिता तथाविधं पटिपत्तिं अनुयुत्ता विहरन्ती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ किं कारण’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थाति तत्थ तेसु दिट्ठिचरिततण्हाचरितेसु। यं यस्मा कारणा विहरन्ति, तं कारणं किन्ति पुच्छति। इतो सासनतो बहिद्धा येसं पुग्गलानं सच्चववत्थानं नत्थि, चतुसच्चप्पकासना कुतो च अत्थि, समथविपस्सनाकोसल्लं वा उपसमसुखप्पत्ति वा कुतो अत्थि, ते पुग्गला उपसमसुखस्स अनभिञ्ञा विपरीतचेता हुत्वा एवं आहंसु ‘‘सुखेन अधिगन्तब्बं सुखं नत्थि , दुक्खेन अधिगन्तब्बं सुखं नाम अत्थी’’ति। ते एवंसञ्ञी एवंदिट्ठी दुक्खेन सुखं पत्थयमाना हुत्वा अत्तकिलमथानुयोगमनुयुत्ता विहरन्ति। इतो सासनतो बहिद्धा येसं पुग्गलानं सच्चववत्थानं नत्थि, चतुसच्चप्पकासना कुतो च अत्थि, समथविपस्सनाकोसल्लं वा उपसमसुखप्पत्ति वा कुतो अत्थि, ते पुग्गला उपसमसुखस्स अनभिञ्ञा विपरीतचेता हुत्वा एवमाहंसु ‘‘यो कामे पटिसेवति, सो लोकं वड्ढयति, यो लोकं वड्ढयति, सो बहुं पुञ्ञं पसवती’’ति। ते एवंसञ्ञी एवंदिट्ठी कामेसु सुखसञ्ञी हुत्वा कामसुखल्लिकानुयोगं अनुयुत्ता च विहरन्तीति योजना कातब्बा।
‘‘Kasmā diṭṭhicaritā tathāvidhaṃ paṭipattiṃ anuyuttā viharanti, kasmā taṇhācaritā tathāvidhaṃ paṭipattiṃ anuyuttā viharantī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha kiṃ kāraṇa’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tattha tesu diṭṭhicaritataṇhācaritesu. Yaṃ yasmā kāraṇā viharanti, taṃ kāraṇaṃ kinti pucchati. Ito sāsanato bahiddhā yesaṃ puggalānaṃ saccavavatthānaṃ natthi, catusaccappakāsanā kuto ca atthi, samathavipassanākosallaṃ vā upasamasukhappatti vā kuto atthi, te puggalā upasamasukhassa anabhiññā viparītacetā hutvā evaṃ āhaṃsu ‘‘sukhena adhigantabbaṃ sukhaṃ natthi , dukkhena adhigantabbaṃ sukhaṃ nāma atthī’’ti. Te evaṃsaññī evaṃdiṭṭhī dukkhena sukhaṃ patthayamānā hutvā attakilamathānuyogamanuyuttā viharanti. Ito sāsanato bahiddhā yesaṃ puggalānaṃ saccavavatthānaṃ natthi, catusaccappakāsanā kuto ca atthi, samathavipassanākosallaṃ vā upasamasukhappatti vā kuto atthi, te puggalā upasamasukhassa anabhiññā viparītacetā hutvā evamāhaṃsu ‘‘yo kāme paṭisevati, so lokaṃ vaḍḍhayati, yo lokaṃ vaḍḍhayati, so bahuṃ puññaṃ pasavatī’’ti. Te evaṃsaññī evaṃdiṭṭhī kāmesu sukhasaññī hutvā kāmasukhallikānuyogaṃ anuyuttā ca viharantīti yojanā kātabbā.
‘‘तथा विहरन्ता किं वड्ढयन्ती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘ते तदभिञ्ञा सन्ता रोगमेव वड्ढयन्ती’’ति वुत्तं। ‘‘तथा वड्ढयन्ता रोगादीनं भेसज्जं समथविपस्सनं वड्ढयन्ति कि’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘ते रोगाभितुन्ना गण्डपटिपीळिता सल्लानुविद्धा निरयतिरच्छानयोनिपेतासुरेसु उम्मुज्जनिमुज्जानि करोन्ता उग्घातनिग्घातं पच्चनुभोन्ता रोगगण्डसल्लभेसज्जं न विन्दन्ती’’ति वुत्तं। अत्थो पन अट्ठकथायं (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ७९) वुत्तो। ‘‘कतमे संकिलेसवोदाना, कतमे रोगादयो, कतमं भेसज्ज’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ अत्तकिलमथानुयोगो’’तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु संकिलेसवोदानरोगभेसज्जादीसु। अत्तकिलमथानुयोगो च कामसुखल्लिकानुयोगो च संकिलेसो होति, समथविपस्सना वोदानं होति, अत्तकिलमथानुयोगो च रोगो होति, समथविपस्सना रोगनिग्घातकभेसज्जं…पे॰.. समथविपस्सना सल्लुद्धारणभेसज्जं होति।
‘‘Tathā viharantā kiṃ vaḍḍhayantī’’ti pucchitabbattā ‘‘te tadabhiññā santā rogameva vaḍḍhayantī’’ti vuttaṃ. ‘‘Tathā vaḍḍhayantā rogādīnaṃ bhesajjaṃ samathavipassanaṃ vaḍḍhayanti ki’’nti pucchitabbattā ‘‘te rogābhitunnā gaṇḍapaṭipīḷitā sallānuviddhā nirayatiracchānayonipetāsuresu ummujjanimujjāni karontā ugghātanigghātaṃ paccanubhontā rogagaṇḍasallabhesajjaṃ navindantī’’ti vuttaṃ. Attho pana aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 79) vutto. ‘‘Katame saṃkilesavodānā, katame rogādayo, katamaṃ bhesajja’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha attakilamathānuyogo’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu saṃkilesavodānarogabhesajjādīsu. Attakilamathānuyogo ca kāmasukhallikānuyogo ca saṃkileso hoti, samathavipassanā vodānaṃ hoti, attakilamathānuyogo ca rogo hoti, samathavipassanā roganigghātakabhesajjaṃ…pe... samathavipassanā salluddhāraṇabhesajjaṃ hoti.
‘‘कतमो कतमं सच्च’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ संकिलेसो दुक्ख’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु संकिलेसादीसु संकिलेसो एकदेसवसेन दुक्खं दुक्खसच्चं होति। तदभिसङ्गोति तस्मिं संकिलेसे अभिसङ्गो विय पवत्तो लोकियधम्मो निरवसेसवसेन दुक्खसच्चं होति। अथ वा तस्मिं दुक्खे अभिसङ्गो विय पवत्ता तण्हा दुक्खसमुदयो समुदयसच्चं होति। तण्हानिरोधो दुक्खनिरोधो निरोधसच्चं होति। समथविपस्सना दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा मग्गसच्चं होति। इमानि चत्तारि सच्चानि निद्धारेत्वा योजेतब्बानि। ‘‘तेसु चतूसु सच्चेसु कतमं परिञ्ञेय्यं, कतमो पहातब्बो, कतमो भावेतब्बो, कतमो सच्छिकातब्बो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘दुक्खं परिञ्ञेय्य’’न्तिआदि वुत्तं।
‘‘Katamo katamaṃ sacca’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha saṃkileso dukkha’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu saṃkilesādīsu saṃkileso ekadesavasena dukkhaṃ dukkhasaccaṃ hoti. Tadabhisaṅgoti tasmiṃ saṃkilese abhisaṅgo viya pavatto lokiyadhammo niravasesavasena dukkhasaccaṃ hoti. Atha vā tasmiṃ dukkhe abhisaṅgo viya pavattā taṇhā dukkhasamudayo samudayasaccaṃ hoti. Taṇhānirodho dukkhanirodho nirodhasaccaṃ hoti. Samathavipassanā dukkhanirodhagāminī paṭipadā maggasaccaṃ hoti. Imāni cattāri saccāni niddhāretvā yojetabbāni. ‘‘Tesu catūsu saccesu katamaṃ pariññeyyaṃ, katamo pahātabbo, katamo bhāvetabbo, katamo sacchikātabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘dukkhaṃ pariññeyya’’ntiādi vuttaṃ.
८०. दिट्ठिचरिततण्हाचरितानं अत्तकिलमथानुयोगादिवसेन चत्तारि सच्चानि निद्धारितानि, ‘‘कथं दिट्ठिचरिततण्हाचरितानं सक्कायदस्सने पवत्तिभेदवसेन चत्तारि सच्चानि निद्धारितानी’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ दिट्ठिचरिता’’तिआदि वुत्तं। अथ वा ‘‘दिट्ठिचरिततण्हाचरितानं सक्कायदस्सने कतमो पवत्तिभेदो’’ति पुच्छितब्बत्ता इमेसं सक्कायदस्सने अयं पवत्तिभेदोति विभजित्वा दस्सेतुं ‘‘तत्थ दिट्ठिचरिता’’तिआदि वुत्तं। तेन वुत्तं – ‘‘इदानि दिट्ठिचरिततण्हाचरितानं सक्कायदिट्ठिदस्सने पवत्तिभेदं दस्सेतुं ‘दिट्ठिचरिता’तिआदि वुत्त’’न्ति। तत्थाति तेसु दिट्ठिचरिततण्हाचरितेसु। दिट्ठिचरिता पुग्गला रूपं ‘‘अत्ता’’ति अत्ततो उपगच्छन्ति…पे॰… विञ्ञाणं ‘‘अत्ता’’ति अत्ततो उपगच्छन्ति दिट्ठिचरितानं अत्ताभिनिवेसस्स बलवभावतो, तण्हाचरिता पन रूपं वा ‘‘अत्ता’’ति रूपवन्तं अत्तानं उपगच्छन्ति अत्तनि वा रूपं, रूपस्मिं वा ‘‘अत्ता’’ति अत्तानं उपगच्छन्ति…पे॰… विञ्ञाणस्मिं वा ‘‘अत्ता’’ति अत्तानं उपगच्छन्ति तण्हाचरितानं अत्तनियाभिनिवेसस्स बलवभावतो। पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु एकेकं निस्साय चतुब्बिधत्ता वीसतिवत्थुका अयं मिच्छादिट्ठि ‘‘सक्कायदिट्ठी’’ति वुच्चति। एवं दिट्ठिचरिततण्हाचरितानं सक्कायदस्सने पवत्तिभेदो विञ्ञातब्बोति अत्थो।
80. Diṭṭhicaritataṇhācaritānaṃ attakilamathānuyogādivasena cattāri saccāni niddhāritāni, ‘‘kathaṃ diṭṭhicaritataṇhācaritānaṃ sakkāyadassane pavattibhedavasena cattāri saccāni niddhāritānī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha diṭṭhicaritā’’tiādi vuttaṃ. Atha vā ‘‘diṭṭhicaritataṇhācaritānaṃ sakkāyadassane katamo pavattibhedo’’ti pucchitabbattā imesaṃ sakkāyadassane ayaṃ pavattibhedoti vibhajitvā dassetuṃ ‘‘tattha diṭṭhicaritā’’tiādi vuttaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘idāni diṭṭhicaritataṇhācaritānaṃ sakkāyadiṭṭhidassane pavattibhedaṃ dassetuṃ ‘diṭṭhicaritā’tiādi vutta’’nti. Tatthāti tesu diṭṭhicaritataṇhācaritesu. Diṭṭhicaritā puggalā rūpaṃ ‘‘attā’’ti attato upagacchanti…pe… viññāṇaṃ ‘‘attā’’ti attato upagacchanti diṭṭhicaritānaṃ attābhinivesassa balavabhāvato, taṇhācaritā pana rūpaṃ vā ‘‘attā’’ti rūpavantaṃ attānaṃ upagacchanti attani vā rūpaṃ, rūpasmiṃ vā ‘‘attā’’ti attānaṃ upagacchanti…pe… viññāṇasmiṃ vā ‘‘attā’’ti attānaṃ upagacchanti taṇhācaritānaṃ attaniyābhinivesassa balavabhāvato. Pañcasu upādānakkhandhesu ekekaṃ nissāya catubbidhattā vīsativatthukā ayaṃ micchādiṭṭhi ‘‘sakkāyadiṭṭhī’’ti vuccati. Evaṃ diṭṭhicaritataṇhācaritānaṃ sakkāyadassane pavattibhedo viññātabboti attho.
‘‘सक्कायदिट्ठिया कतमो पटिपक्खो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तस्सा पटिपक्खो’’तिआदि वुत्तं। तस्सा सक्कायदिट्ठिया पजहनवसेन लोकुत्तरा सम्मादिट्ठि पटिपक्खो, तस्सा सम्मादिट्ठिया अन्वायिका अनुगुणभावेन पवत्तनका धम्मा च सक्कायदिट्ठिया पजहनवसेन पटिपक्खा भवन्ति। ‘‘कतमे धम्मा अन्वायिका’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘सम्मासङ्कप्पो’’तिआदि वुत्तं। सम्मासङ्कप्पो…पे॰… सम्मासमाधि इमे धम्मा अन्वायिका होन्ति। अयं सम्मादिट्ठिआदिको अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो तस्सा सक्कायदिट्ठिया पटिपक्खो होति पहायकत्ता। ‘‘ते सम्मादिट्ठियादयो धम्मा खन्धतो कित्तका होन्ती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘ते तयो खन्धा’’तिआदि वुत्तं। ‘‘कतमो खन्धो समथो, कतमो खन्धो विपस्सना’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘सीलक्खन्धो समाधिक्खन्धो च समथो, पञ्ञाक्खन्धो विपस्सना’’ति वुत्तं। ‘‘सक्कायादीसु कतमो कतमं सच्चं, कतमो कतमं सच्च’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ सक्कायो’’तिआदि वुत्तं।
‘‘Sakkāyadiṭṭhiyā katamo paṭipakkho’’ti pucchitabbattā ‘‘tassā paṭipakkho’’tiādi vuttaṃ. Tassā sakkāyadiṭṭhiyā pajahanavasena lokuttarā sammādiṭṭhi paṭipakkho, tassā sammādiṭṭhiyā anvāyikā anuguṇabhāvena pavattanakā dhammā ca sakkāyadiṭṭhiyā pajahanavasena paṭipakkhā bhavanti. ‘‘Katame dhammā anvāyikā’’ti pucchitabbattā ‘‘sammāsaṅkappo’’tiādi vuttaṃ. Sammāsaṅkappo…pe… sammāsamādhi ime dhammā anvāyikā honti. Ayaṃ sammādiṭṭhiādiko ariyo aṭṭhaṅgiko maggo tassā sakkāyadiṭṭhiyā paṭipakkho hoti pahāyakattā. ‘‘Te sammādiṭṭhiyādayo dhammā khandhato kittakā hontī’’ti pucchitabbattā ‘‘te tayo khandhā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Katamo khandho samatho, katamo khandho vipassanā’’ti pucchitabbattā ‘‘sīlakkhandho samādhikkhandho ca samatho, paññākkhandho vipassanā’’ti vuttaṃ. ‘‘Sakkāyādīsu katamo katamaṃ saccaṃ, katamo katamaṃ sacca’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha sakkāyo’’tiādi vuttaṃ.
‘‘दिट्ठिचरिततण्हाचरितानं सक्कायदिट्ठितप्पटिपक्खवसेन चत्तारि सच्चानि निद्धारितानि, कथं अन्तद्वयमज्झिमपटिपदा निद्धारिता’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तत्थ ये रूपं अत्ततो’’तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु दिट्ठिचरिततण्हाचरितेसु ये दिट्ठिचरिता पुग्गला रूपं ‘‘अत्ता’’ति अत्ततो उपगच्छन्ति…पे॰… विञ्ञाणं ‘‘अत्ता’’ति अत्ततो उपगच्छन्ति। इमे दिट्ठिचरिता पुग्गला ‘‘रूपादयो च अत्ता, रूपादीनञ्च अनिच्चत्ता, अत्तस्सापि अनिच्चत्ता अत्ता उच्छिज्जति, अत्ता विनस्सति, अत्ता परं मरणा न होती’’ति अभिनिविसनतो ‘‘उच्छेदवादिनो’’ति वुच्चन्ति। ये तण्हाचरिता पुग्गला रूपं वा ‘‘अत्ता’’ति रूपवन्तं अत्तानं उपगच्छन्ति…पे॰… विञ्ञाणं वा ‘‘अत्ता’’ति विञ्ञाणवन्तं अत्तानं उपगच्छन्ति। अत्तनि वा विञ्ञाणं, विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानं उपगच्छन्ति। इमे तण्हाचरिता पुग्गला ‘‘रूपादीहि अत्ता अञ्ञो अञ्ञत्ता अत्ता निच्चो सस्सतो’’ति अभिनिविसनतो ‘‘सस्सतवादिनो’’ति वुच्चन्ति।
‘‘Diṭṭhicaritataṇhācaritānaṃ sakkāyadiṭṭhitappaṭipakkhavasena cattāri saccāni niddhāritāni, kathaṃ antadvayamajjhimapaṭipadā niddhāritā’’ti vattabbattā ‘‘tattha ye rūpaṃ attato’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu diṭṭhicaritataṇhācaritesu ye diṭṭhicaritā puggalā rūpaṃ ‘‘attā’’ti attato upagacchanti…pe… viññāṇaṃ ‘‘attā’’ti attato upagacchanti. Ime diṭṭhicaritā puggalā ‘‘rūpādayo ca attā, rūpādīnañca aniccattā, attassāpi aniccattā attā ucchijjati, attā vinassati, attā paraṃ maraṇā na hotī’’ti abhinivisanato ‘‘ucchedavādino’’ti vuccanti. Ye taṇhācaritā puggalā rūpaṃ vā ‘‘attā’’ti rūpavantaṃ attānaṃ upagacchanti…pe… viññāṇaṃ vā ‘‘attā’’ti viññāṇavantaṃ attānaṃ upagacchanti. Attani vā viññāṇaṃ, viññāṇasmiṃ vā attānaṃ upagacchanti. Ime taṇhācaritā puggalā ‘‘rūpādīhi attā añño aññattā attā nicco sassato’’ti abhinivisanato ‘‘sassatavādino’’ti vuccanti.
तत्थ तेसु उच्छेदवादीसस्सतवादीपुग्गलेसु पवत्ता उच्छेदवादसस्सतवादा उभो अन्ता अन्तद्वयपटिपदा होन्ति। अयं अन्तद्वयपटिपदा संसारपवत्तनस्स हेतुभावतो संसारपवत्ति होति, तस्स अन्तद्वयस्स पटिपज्जनस्स पजहनवसेन मज्झिमपटिपदासङ्खातोव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो पटिपक्खो होति पहायकत्ता। अयं मग्गो संसारनिवत्तनस्स हेतुभावतो संसारनिवत्ति होति। तत्थ संसारपवत्तिसंसारनिवत्तीसु पवत्ति संसारपवत्ति दुक्खं दुक्खसच्चं, तदभिसङ्गो तस्मिं दुक्खे अभिसङ्गो तण्हा समुदयो समुदयसच्चं, तण्हानिरोधो दुक्खनिरोधो निरोधसच्चं, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा मग्गसच्चं, इति इमानि चत्तारि सच्चानि निद्धारितानि। ‘‘दुक्खं परिञ्ञेय्य’’न्तिआदिम्हि वुत्तनयोव अत्थो।
Tattha tesu ucchedavādīsassatavādīpuggalesu pavattā ucchedavādasassatavādā ubho antā antadvayapaṭipadā honti. Ayaṃ antadvayapaṭipadā saṃsārapavattanassa hetubhāvato saṃsārapavatti hoti, tassa antadvayassa paṭipajjanassa pajahanavasena majjhimapaṭipadāsaṅkhātova ariyo aṭṭhaṅgiko maggo paṭipakkho hoti pahāyakattā. Ayaṃ maggo saṃsāranivattanassa hetubhāvato saṃsāranivatti hoti. Tattha saṃsārapavattisaṃsāranivattīsu pavatti saṃsārapavatti dukkhaṃ dukkhasaccaṃ, tadabhisaṅgo tasmiṃ dukkhe abhisaṅgo taṇhā samudayo samudayasaccaṃ, taṇhānirodho dukkhanirodho nirodhasaccaṃ, ariyo aṭṭhaṅgiko maggo dukkhanirodhagāminī paṭipadā maggasaccaṃ, iti imāni cattāri saccāni niddhāritāni. ‘‘Dukkhaṃ pariññeyya’’ntiādimhi vuttanayova attho.
‘‘उच्छेदसस्सतस्स कित्तको पभेदो, मग्गस्स कित्तको’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ उच्छेदसस्सत’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ उच्छेदसस्सतअरियमग्गेसु उच्छेदसस्सतदस्सनं समासतो सङ्खेपतो वीसतिवत्थुका सक्कायदिट्ठि। उच्छेदो पञ्चुपादानक्खन्धे निस्साय पवत्तत्ता पञ्चविधो, सस्सतदस्सनं एकेकस्मिं तिधा उप्पज्जनतो पन्नरसविधन्ति वीसतिविधं होति। वित्थारतो द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि। कतमानि? चत्तारो सस्सतवादा, चत्तारो एकच्चसस्सतवादा, चत्तारो अन्तानन्तवादा, चत्तारो अमराविक्खेपवादा, द्वे अधिच्चसमुप्पन्नवादा, सोळस सञ्ञीवादा, अट्ठ असञ्ञीवादा, अट्ठ नेवसञ्ञीनासञ्ञीवादा, सत्त उच्छेदवादा, पञ्च दिट्ठधम्मनिब्बानवादाति द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि वेदितब्बानि। वित्थारतो पन ब्रह्मजालसुत्ते (दी॰ नि॰ १.३० आदयो) आगतानि। तेसं उच्छेदसस्सतदस्सनानं तेचत्तालीसं बोधिपक्खियधम्मा पटिपक्खो मग्गो। कतमे तेचत्तालीसं? ‘‘अनिच्चसञ्ञा दुक्खसञ्ञा अनत्तसञ्ञा’’ति तिस्सो सञ्ञा च ‘‘पहानसञ्ञा विरागसञ्ञा निरोधसञ्ञा’’ति तिस्सो सञ्ञा चाति छ सञ्ञा च ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना, चत्तारो सम्मप्पधाना, चत्तारो इद्धिपादा, पञ्चिन्द्रियानि, पञ्च बलानि, सत्त बोज्झङ्गा, अट्ठ मग्गङ्गानी’’ति तेचत्तालीसं बोधिपक्खियधम्मा विपस्सनावसेन पटिपक्खो मग्गो नाम।
‘‘Ucchedasassatassa kittako pabhedo, maggassa kittako’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha ucchedasassata’’ntiādi vuttaṃ. Tattha ucchedasassataariyamaggesu ucchedasassatadassanaṃ samāsato saṅkhepato vīsativatthukā sakkāyadiṭṭhi. Ucchedo pañcupādānakkhandhe nissāya pavattattā pañcavidho, sassatadassanaṃ ekekasmiṃ tidhā uppajjanato pannarasavidhanti vīsatividhaṃ hoti. Vitthārato dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni. Katamāni? Cattāro sassatavādā, cattāro ekaccasassatavādā, cattāro antānantavādā, cattāro amarāvikkhepavādā, dve adhiccasamuppannavādā, soḷasa saññīvādā, aṭṭha asaññīvādā, aṭṭha nevasaññīnāsaññīvādā, satta ucchedavādā, pañca diṭṭhadhammanibbānavādāti dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni veditabbāni. Vitthārato pana brahmajālasutte (dī. ni. 1.30 ādayo) āgatāni. Tesaṃ ucchedasassatadassanānaṃ tecattālīsaṃ bodhipakkhiyadhammā paṭipakkho maggo. Katame tecattālīsaṃ? ‘‘Aniccasaññā dukkhasaññā anattasaññā’’ti tisso saññā ca ‘‘pahānasaññā virāgasaññā nirodhasaññā’’ti tisso saññā cāti cha saññā ca ‘‘cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, pañcindriyāni, pañca balāni, satta bojjhaṅgā, aṭṭha maggaṅgānī’’ti tecattālīsaṃ bodhipakkhiyadhammā vipassanāvasena paṭipakkho maggo nāma.
‘‘समथवसेन कतमो पटिपक्खो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘अट्ठ विमोक्खा’’तिआदि वुत्तं। अट्ठ विमोक्खा पाकटा। दस कसिणायतनानि समथवसेन पटिपक्खो मग्गो नाम। ‘‘कतमं ञाणं कतमस्स धम्मस्स पदालन’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘द्वासट्ठि दिट्ठिगतानी’’तिआदि वुत्तं। दिट्ठिचरिते पवत्तानि दिट्ठिगतानि, मोहो। तण्हाचरिते पवत्तानि दिट्ठिगतानि, जालं। अनादिवसेन पवत्तो मोहो। अनिधनवसेन पवत्तं जालं। अट्ठ समापत्तियो समापज्जित्वा तेजेत्वा तिक्खं विपस्सनाञाणञ्च अरियमग्गञाणञ्चञाणवजिरं नाम बोधिपक्खियधम्मानं ञाणपदट्ठानत्ता। मोहो च जालञ्च मोहजालं। पदालेतीति पदालनं, कत्तरि युपच्चयो, मोहजालस्स पदालनन्ति मोहजालपदालनं। पदालनञ्हि दुविधं विक्खम्भनपदालनं समुच्छेदपदालनन्ति। पुब्बभागे समथविपस्सनावसेन विक्खम्भनपदालनं, मग्गक्खणे समुच्छेदपदालनं एव दट्ठब्बं। तत्थाति तस्मिं मोहजाले अविज्जा मोहो, भवतण्हा जालं। अत्तनो आधारं पुग्गलं दुक्खादीसु अट्ठसु ठानेसु मोहेतीति मोहो। पठमं जालं जटं लायित्वा जटावसेन लाति पवत्ततीति जालं, अत्तनि जातं मच्छसकुणादिकं लाति गण्हाति, लापेति गण्हापेतीति वा जालं, जालं वियाति जालं। तेन वुत्तं – ‘‘अतीतादिभेदभिन्नेसु रूपादीसु, सकअत्तभावादीसु च संसिब्बनवसेन पवत्तनतो जालं भवतण्हा’’ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ८०)। ‘‘अविज्जातण्हाहि अत्तकिलमथानुयोगादीनं किलेसपक्खानं निद्धारणं कतं कथं केन सद्दहितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘तेन वुच्चति ‘पुब्बा कोटि न पञ्ञायति अविज्जाय च भवतण्हाय चा’ति’’ वुत्तं।
‘‘Samathavasena katamo paṭipakkho’’ti vattabbattā ‘‘aṭṭha vimokkhā’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭha vimokkhā pākaṭā. Dasa kasiṇāyatanāni samathavasena paṭipakkho maggo nāma. ‘‘Katamaṃ ñāṇaṃ katamassa dhammassa padālana’’nti pucchitabbattā ‘‘dvāsaṭṭhi diṭṭhigatānī’’tiādi vuttaṃ. Diṭṭhicarite pavattāni diṭṭhigatāni, moho. Taṇhācarite pavattāni diṭṭhigatāni, jālaṃ. Anādivasena pavatto moho. Anidhanavasena pavattaṃ jālaṃ. Aṭṭha samāpattiyo samāpajjitvā tejetvā tikkhaṃ vipassanāñāṇañca ariyamaggañāṇañcañāṇavajiraṃ nāma bodhipakkhiyadhammānaṃ ñāṇapadaṭṭhānattā. Moho ca jālañca mohajālaṃ. Padāletīti padālanaṃ, kattari yupaccayo, mohajālassa padālananti mohajālapadālanaṃ. Padālanañhi duvidhaṃ vikkhambhanapadālanaṃ samucchedapadālananti. Pubbabhāge samathavipassanāvasena vikkhambhanapadālanaṃ, maggakkhaṇe samucchedapadālanaṃ eva daṭṭhabbaṃ. Tatthāti tasmiṃ mohajāle avijjā moho, bhavataṇhā jālaṃ. Attano ādhāraṃ puggalaṃ dukkhādīsu aṭṭhasu ṭhānesu mohetīti moho. Paṭhamaṃ jālaṃ jaṭaṃ lāyitvā jaṭāvasena lāti pavattatīti jālaṃ, attani jātaṃ macchasakuṇādikaṃ lāti gaṇhāti, lāpeti gaṇhāpetīti vā jālaṃ, jālaṃ viyāti jālaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘atītādibhedabhinnesu rūpādīsu, sakaattabhāvādīsu ca saṃsibbanavasena pavattanato jālaṃ bhavataṇhā’’ti (netti. aṭṭha. 80). ‘‘Avijjātaṇhāhi attakilamathānuyogādīnaṃ kilesapakkhānaṃ niddhāraṇaṃ kataṃ kathaṃ kena saddahitabba’’nti vattabbattā ‘‘tena vuccati ‘pubbā koṭi na paññāyati avijjāya ca bhavataṇhāya cā’ti’’ vuttaṃ.
८१. ‘‘इतो सासनतो बहिद्धा दिट्ठिचरिततण्हाचरितानं पटिपदादयो निद्धारिता, सासने दिट्ठिचरिततण्हाचरितानं पटिपदादयो कथं निद्धारितब्बा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘संकिलेसपक्खा सुत्तत्था आचरियेन दस्सिता, वोदानपक्खसुत्तत्था कथं दस्सितब्बा’’ति वत्तब्बत्ता वा ‘‘तत्थ दिट्ठिचरितो अस्मिं सासने’’तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु दिट्ठिचरिततण्हाचरितेसु। दिट्ठिचरितो पुग्गलो अस्मिं सासने पब्बजितो हुत्वा चतूसु पच्चयेसु सल्लेखानुसन्ततवुत्ति भवति। कस्मा? यस्मा सल्लेखे तिब्बगारवो, तस्मा सल्लेखे तिब्बगारवत्ता। तण्हाचरितो पुग्गलो अस्मिं सासने पब्बजितो हुत्वा सिक्खानुसन्ततवुत्ति भवति । कस्मा? यस्मा सिक्खाय तिब्बगारवो, तस्मा सिक्खाय तिब्बगारवत्ता। दिट्ठिचरितो पुग्गलो सम्मत्तनियामं ओक्कमन्तो हुत्वा धम्मानुसारी पुग्गलो भवति। कस्मा? दिट्ठिया दिट्ठिविसये पञ्ञासदिसपवत्तनतो। तण्हाचरितो पुग्गलो सम्मत्तनियामं ओक्कमन्तो हुत्वा सद्धानुसारी भवति। कस्मा? तण्हावसेन मिच्छाधिमोक्खत्ता। दिट्ठिचरितो पुग्गलो सुखाय पटिपदाय, दन्धाभिञ्ञाय च निय्याति, सुखाय पटिपदाय, खिप्पाभिञ्ञाय च निय्याति सुखेन किलेसेहि विक्खम्भितुं समत्थत्ता। तण्हाचरितो पुग्गलो दुक्खाय पटिपदाय, दन्धाभिञ्ञाय च निय्याति, दुक्खाय पटिपदाय, खिप्पाभिञ्ञाय च निय्याति दुक्खेन किलेसेहि विक्खम्भितुं समत्थत्ता।
81. ‘‘Ito sāsanato bahiddhā diṭṭhicaritataṇhācaritānaṃ paṭipadādayo niddhāritā, sāsane diṭṭhicaritataṇhācaritānaṃ paṭipadādayo kathaṃ niddhāritabbā’’ti vattabbattā ‘‘saṃkilesapakkhā suttatthā ācariyena dassitā, vodānapakkhasuttatthā kathaṃ dassitabbā’’ti vattabbattā vā ‘‘tattha diṭṭhicarito asmiṃ sāsane’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu diṭṭhicaritataṇhācaritesu. Diṭṭhicarito puggalo asmiṃ sāsane pabbajito hutvā catūsu paccayesu sallekhānusantatavutti bhavati. Kasmā? Yasmā sallekhe tibbagāravo, tasmā sallekhe tibbagāravattā. Taṇhācarito puggalo asmiṃ sāsane pabbajito hutvā sikkhānusantatavutti bhavati . Kasmā? Yasmā sikkhāya tibbagāravo, tasmā sikkhāya tibbagāravattā. Diṭṭhicarito puggalo sammattaniyāmaṃ okkamanto hutvā dhammānusārī puggalo bhavati. Kasmā? Diṭṭhiyā diṭṭhivisaye paññāsadisapavattanato. Taṇhācarito puggalo sammattaniyāmaṃ okkamanto hutvā saddhānusārī bhavati. Kasmā? Taṇhāvasena micchādhimokkhattā. Diṭṭhicarito puggalo sukhāya paṭipadāya, dandhābhiññāya ca niyyāti, sukhāya paṭipadāya, khippābhiññāya ca niyyāti sukhena kilesehi vikkhambhituṃ samatthattā. Taṇhācarito puggalo dukkhāya paṭipadāya, dandhābhiññāya ca niyyāti, dukkhāya paṭipadāya, khippābhiññāya ca niyyāti dukkhena kilesehi vikkhambhituṃ samatthattā.
‘‘तथा कस्मा निय्याती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ किं कारणं य’’न्तिआदि वुत्तं। यं येन कारणेन निय्याति, तं कारणं किन्ति पुच्छति। तस्स तण्हाचरितस्स कामा सुखेन अपरिच्चत्ता हि यस्मा भवन्ति, तस्मा कामानं सुखेन अपरिच्चत्तत्ता तथा निय्याति। सो तण्हाचरितो कामेहि वत्थुकामकिलेसकामेहि विवेचियमानो दुक्खेन पटिनिस्सरति, दन्धञ्च धम्मं चतुसच्चधम्मं आजानाति। यो पन अयं पुग्गलो दिट्ठिचरितो होति, सो अयं दिट्ठिचरितो पुग्गलो आदितो आदिम्हियेव कामेहि किलेसकामवत्थुकामेहि अनत्थिको भवति। सो दिट्ठिचरितो ततो तेहि कामेहि विवेचियमानो खिप्पञ्च सुखेन पटिनिस्सरति, खिप्पञ्च धम्मं आजानाति।
‘‘Tathā kasmā niyyātī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha kiṃ kāraṇaṃ ya’’ntiādi vuttaṃ. Yaṃ yena kāraṇena niyyāti, taṃ kāraṇaṃ kinti pucchati. Tassa taṇhācaritassa kāmā sukhena apariccattā hi yasmā bhavanti, tasmā kāmānaṃ sukhena apariccattattā tathā niyyāti. So taṇhācarito kāmehi vatthukāmakilesakāmehi viveciyamāno dukkhena paṭinissarati, dandhañca dhammaṃ catusaccadhammaṃ ājānāti. Yo pana ayaṃ puggalo diṭṭhicarito hoti, so ayaṃ diṭṭhicarito puggalo ādito ādimhiyeva kāmehi kilesakāmavatthukāmehi anatthiko bhavati. So diṭṭhicarito tato tehi kāmehi viveciyamāno khippañca sukhena paṭinissarati, khippañca dhammaṃ ājānāti.
‘‘तण्हाचरितो दुक्खाय पटिपदाय दन्धाभिञ्ञाय निय्याति, दिट्ठिचरितो सुखाय पटिपदाय खिप्पाभिञ्ञाय निय्यातीति एकेकाय पटिपदाय भवितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘दुक्खापि पटिपदा दुविधा दन्धाभिञ्ञा च खिप्पाभिञ्ञा च, सुखापि पटिपदा दुविधा दन्धाभिञ्ञा च खिप्पाभिञ्ञा चा’’ति वुत्तं। ‘‘एवं सति एकोव द्वीहि द्वीहि पटिपदाहि निय्यातीति आपज्जती’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘सत्तापी’’तिआदि वुत्तं। तण्हाचरिता सत्तापि दुविधा मुदिन्द्रियापि तिक्खिन्द्रियापि, दिट्ठिचरिता सत्तापि दुविधा मुदिन्द्रियापि तिक्खिन्द्रियापीति योजना कातब्बा। ये तण्हाचरितदिट्ठिचरिता मुदिन्द्रिया भवन्ति, ते तण्हाचरितदिट्ठिचरिता दन्धञ्च पटिनिस्सरन्ति, दन्धञ्च धम्मं आजानन्ति। ये तण्हाचरितदिट्ठिचरिता तिक्खिन्द्रिया भवन्ति, ते तण्हाचरितदिट्ठिचरिता खिप्पञ्च पटिनिस्सरन्ति, खिप्पञ्च धम्मं आजानन्ति, तस्मा एकेकस्सेव एकेका पटिपदा युत्तावाति। ‘‘इमाहि पटिपदाहि निय्यन्तियेव, न निय्यिंसु निय्यिस्सन्तीति आपज्जेय्य वत्तमानविभत्तिया निद्दिट्ठत्ता’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘इमा चतस्सो’’तिआदि वुत्तं। अतीतेपि इमाहि चतूहि पटिपदाहि निय्यिंसु, पच्चुप्पन्नेसुपि निय्यन्ति, अनागतेपि निय्यिस्सन्तीति अत्थो गहेतब्बो यथा ‘‘पब्बतो तिट्ठती’’ति।
‘‘Taṇhācarito dukkhāya paṭipadāya dandhābhiññāya niyyāti, diṭṭhicarito sukhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyātīti ekekāya paṭipadāya bhavitabba’’nti vattabbattā ‘‘dukkhāpi paṭipadā duvidhā dandhābhiññā ca khippābhiññā ca, sukhāpi paṭipadā duvidhā dandhābhiññā ca khippābhiññā cā’’ti vuttaṃ. ‘‘Evaṃ sati ekova dvīhi dvīhi paṭipadāhi niyyātīti āpajjatī’’ti vattabbattā ‘‘sattāpī’’tiādi vuttaṃ. Taṇhācaritā sattāpi duvidhā mudindriyāpi tikkhindriyāpi, diṭṭhicaritā sattāpi duvidhā mudindriyāpi tikkhindriyāpīti yojanā kātabbā. Ye taṇhācaritadiṭṭhicaritā mudindriyā bhavanti, te taṇhācaritadiṭṭhicaritā dandhañca paṭinissaranti, dandhañca dhammaṃ ājānanti. Ye taṇhācaritadiṭṭhicaritā tikkhindriyā bhavanti, te taṇhācaritadiṭṭhicaritā khippañca paṭinissaranti, khippañca dhammaṃ ājānanti, tasmā ekekasseva ekekā paṭipadā yuttāvāti. ‘‘Imāhi paṭipadāhi niyyantiyeva, na niyyiṃsu niyyissantīti āpajjeyya vattamānavibhattiyā niddiṭṭhattā’’ti vattabbattā ‘‘imā catasso’’tiādi vuttaṃ. Atītepi imāhi catūhi paṭipadāhi niyyiṃsu, paccuppannesupi niyyanti, anāgatepi niyyissantīti attho gahetabbo yathā ‘‘pabbato tiṭṭhatī’’ti.
एवन्ति एवं वुत्तप्पकारेन। अरियपुग्गला चतुक्कमग्गं पटिपदं पञ्ञापेन्ति। ‘‘किमत्थं पञ्ञापेन्ती’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘अबुधजनसेविताया’’तिआदि वुत्तं। अयं वुच्चति नन्दियावट्टस्स नयस्स भूमीति तण्हाअविज्जानं वसेन संकिलेसपक्खे द्विदिसा चतुसच्चयोजनापि समथविपस्सनानं वसेन वोदानपक्खे द्विदिसा चतुसच्चयोजनापि दस्सिता। अयं चतुब्बिधा चतुसच्चयोजना नन्दियावट्टस्स नयस्स समुट्ठानं भूमि समुट्ठानभावतोति। ‘‘तथाविधाय चतुसच्चयोजनाय नन्दियावट्टस्स नयस्स समुट्ठानभूमिभावो केन सद्दहितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तेनाहा’’तिआदि वुत्तं।
Evanti evaṃ vuttappakārena. Ariyapuggalā catukkamaggaṃ paṭipadaṃ paññāpenti. ‘‘Kimatthaṃ paññāpentī’’ti vattabbattā ‘‘abudhajanasevitāyā’’tiādi vuttaṃ. Ayaṃ vuccati nandiyāvaṭṭassa nayassa bhūmīti taṇhāavijjānaṃ vasena saṃkilesapakkhe dvidisā catusaccayojanāpi samathavipassanānaṃ vasena vodānapakkhe dvidisā catusaccayojanāpi dassitā. Ayaṃ catubbidhā catusaccayojanā nandiyāvaṭṭassa nayassa samuṭṭhānaṃ bhūmi samuṭṭhānabhāvatoti. ‘‘Tathāvidhāya catusaccayojanāya nandiyāvaṭṭassa nayassa samuṭṭhānabhūmibhāvo kena saddahitabbo’’ti vattabbattā ‘‘tenāhā’’tiādi vuttaṃ.
८२. ‘‘नन्दियावट्टस्स नयस्स समुट्ठानभूता भूमि दस्सिता, तस्स नन्दियावट्टस्स नयस्स कत्थ कतमा दिसा कित्तकेन उपपरिक्खितब्बा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘वेय्याकरणेसु ही’’तिआदि वुत्तं। हि-सद्दो पक्खन्तरत्थो। ये दिसाभूता आहारादयो धम्मा वेय्याकरणेसु ‘‘कुसलाकुसला’’ति वुत्तं, ते दिसाभूता आहारादयो धम्मा दुविधेन ‘‘इमे अकुसला धम्मा संकिलेसधम्मा, इमे कुसला वोदानधम्मा’’ति दुविधेन उपपरिक्खितब्बा आलोचितब्बा। ‘‘कतमेन दुविधेना’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘लोकवट्टानुसारी च लोकविवट्टानुसारी चा’’ति वुत्तं। ‘‘कतमं वट्टं, कतमं विवट्ट’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘वट्टं नाम संसारो, विवट्टं निब्बान’’न्ति वुत्तं। ‘‘संसारस्स कतमो हेतू’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘कम्मकिलेसा हेतु संसारस्सा’’ति वुत्तं। ‘‘कतमं कम्मं नाम, चेतनायेव कम्मं नाम किं, उदाहु चेतसिकञ्च फलदानसमत्थासमत्थम्पि कम्मं कि’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कम्म’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु कम्मकिलेसेसु। ‘‘तं कम्मं कथं केन पकारेन दट्ठब्ब’’न्ति चे वदेय्य, यथा येन उपचयेन कतं कम्मं फलदानसमत्थं होति, तस्मिं उपचये तं कम्मं दट्ठब्बं। ‘‘ते किलेसा कतमेहि धम्मेहि निद्दिसितब्बा’’ति चे पुच्छेय्य, सब्बेपि किलेसा चतूहि विपल्लासेहि निद्दिसितब्बा। ‘‘ते किलेसा कत्थ दट्ठब्बा’’ति चे पुच्छेय्य, दसवत्थुके किलेसपुञ्जे ते किलेसा दट्ठब्बा।
82. ‘‘Nandiyāvaṭṭassa nayassa samuṭṭhānabhūtā bhūmi dassitā, tassa nandiyāvaṭṭassa nayassa kattha katamā disā kittakena upaparikkhitabbā’’ti vattabbattā ‘‘veyyākaraṇesu hī’’tiādi vuttaṃ. Hi-saddo pakkhantarattho. Ye disābhūtā āhārādayo dhammā veyyākaraṇesu ‘‘kusalākusalā’’ti vuttaṃ, te disābhūtā āhārādayo dhammā duvidhena ‘‘ime akusalā dhammā saṃkilesadhammā, ime kusalā vodānadhammā’’ti duvidhena upaparikkhitabbā ālocitabbā. ‘‘Katamena duvidhenā’’ti pucchitabbattā ‘‘lokavaṭṭānusārī ca lokavivaṭṭānusārī cā’’ti vuttaṃ. ‘‘Katamaṃ vaṭṭaṃ, katamaṃ vivaṭṭa’’nti pucchitabbattā ‘‘vaṭṭaṃ nāma saṃsāro, vivaṭṭaṃ nibbāna’’nti vuttaṃ. ‘‘Saṃsārassa katamo hetū’’ti pucchitabbattā ‘‘kammakilesā hetu saṃsārassā’’ti vuttaṃ. ‘‘Katamaṃ kammaṃ nāma, cetanāyeva kammaṃ nāma kiṃ, udāhu cetasikañca phaladānasamatthāsamatthampi kammaṃ ki’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha kamma’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu kammakilesesu. ‘‘Taṃ kammaṃ kathaṃ kena pakārena daṭṭhabba’’nti ce vadeyya, yathā yena upacayena kataṃ kammaṃ phaladānasamatthaṃ hoti, tasmiṃ upacaye taṃ kammaṃ daṭṭhabbaṃ. ‘‘Te kilesā katamehi dhammehi niddisitabbā’’ti ce puccheyya, sabbepi kilesā catūhi vipallāsehi niddisitabbā. ‘‘Te kilesā kattha daṭṭhabbā’’ti ce puccheyya, dasavatthuke kilesapuñje te kilesā daṭṭhabbā.
‘‘कतमानि दस वत्थूनी’’ति चे पुच्छेय्य, चत्तारो आहारा, चत्तारो विपल्लासा, चत्तारि उपादानानि, चत्तारो योगा, चत्तारो गन्था, चत्तारो आसवा, चत्तारो ओघा, चत्तारो सल्ला, चतस्सो विञ्ञाणट्ठितियो, चत्तारि अगतिगमनानीति दस वत्थूनीति वेदितब्बानि चतुन्नं किच्चवसेन एकत्ता। एत्थ च किलेसानं पच्चयो वत्थुकामोपि किलेसोपि किलेसवत्थु होति पुरिमानं पुरिमानं किलेसानं पच्छिमानं पच्छिमानं किलेसानं पच्चयभावतो।
‘‘Katamāni dasa vatthūnī’’ti ce puccheyya, cattāro āhārā, cattāro vipallāsā, cattāri upādānāni, cattāro yogā, cattāro ganthā, cattāro āsavā, cattāro oghā, cattāro sallā, catasso viññāṇaṭṭhitiyo, cattāri agatigamanānīti dasa vatthūnīti veditabbāni catunnaṃ kiccavasena ekattā. Ettha ca kilesānaṃ paccayo vatthukāmopi kilesopi kilesavatthu hoti purimānaṃ purimānaṃ kilesānaṃ pacchimānaṃ pacchimānaṃ kilesānaṃ paccayabhāvato.
‘‘कतमो कतमो कतमस्स कतमस्स वत्थू’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘पठमे आहारे’’तिआदि वुत्तं। आलम्बितब्बे पठमे कबळीकाराहारे पठमो ‘‘रूपं सुभ’’न्ति विपल्लासो आरम्मणकरणवसेन पवत्तति। आलम्बितब्बे दुतिये फस्साहारे दुतियो ‘‘फस्सपच्चया वेदना सुखा’’ति विपल्लासो पवत्तति। आलम्बितब्बे ततिये चित्ताहारे ततियो ‘‘चित्तं निच्च’’न्ति विपल्लासो पवत्तति, आलम्बितब्बे चतुत्थे मनोसञ्चेतनाहारे ‘‘धम्मो अत्ता’’ति विपल्लासो आरम्मणकरणवसेन पवत्तति। आलम्बितब्बे पठमे ‘‘रूपं सुभ’’न्ति विपल्लासो पठमं कामुपादानं आरम्मणकरणवसेन पवत्तति। सेसेसुपि यथारहं नयानुसारेन योजेत्वा अत्थो वेदितब्बो।
‘‘Katamo katamo katamassa katamassa vatthū’’ti pucchitabbattā ‘‘paṭhame āhāre’’tiādi vuttaṃ. Ālambitabbe paṭhame kabaḷīkārāhāre paṭhamo ‘‘rūpaṃ subha’’nti vipallāso ārammaṇakaraṇavasena pavattati. Ālambitabbe dutiye phassāhāre dutiyo ‘‘phassapaccayā vedanā sukhā’’ti vipallāso pavattati. Ālambitabbe tatiye cittāhāre tatiyo ‘‘cittaṃ nicca’’nti vipallāso pavattati, ālambitabbe catutthe manosañcetanāhāre ‘‘dhammo attā’’ti vipallāso ārammaṇakaraṇavasena pavattati. Ālambitabbe paṭhame ‘‘rūpaṃ subha’’nti vipallāso paṭhamaṃ kāmupādānaṃ ārammaṇakaraṇavasena pavattati. Sesesupi yathārahaṃ nayānusārena yojetvā attho veditabbo.
८३. ‘‘तेसु आहारादीसु कतमो कतमस्स पुग्गलस्स उपक्किलेसो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तत्थ यो चा’’तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु आहारादीसु, तण्हाचरितदिट्ठिचरितेसु वा। तण्हाचरितस्स रूपवेदनासु तिब्बच्छन्दरागस्स उप्पज्जनतो यो च कबळीकारो आहारो, यो च फस्साहारो पवत्तति, इमे कबळीकाराहारफस्साहारा तण्हाचरितस्स पुग्गलस्स उपक्किलेसा भवन्ति। दिट्ठिचरितस्स धम्मचित्तेसु बलवअत्तनिच्चाभिनिवेसस्स उप्पज्जनतो यो च मनोसञ्चेतनाहारो, यो च विञ्ञाणाहारो पवत्तति, इमे मनोसञ्चेतनाहारविञ्ञाणाहारा दिट्ठिचरितस्स पुग्गलस्स उपक्किलेसा भवन्ति। ‘‘तत्थ यो च असुभे सुभ’’न्तिआदीसुपि वुत्तनयानुसारेन अत्थो गहेतब्बोति। पुरिमानं द्विन्नं द्विन्नं तण्हापधानत्ता चेव तण्हासभावत्ता च, पच्छिमानं द्विन्नं द्विन्नं दिट्ठिपधानत्ता चेव दिट्ठिसभावत्ता चाति।
83. ‘‘Tesu āhārādīsu katamo katamassa puggalassa upakkileso’’ti vattabbattā ‘‘tattha yo cā’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu āhārādīsu, taṇhācaritadiṭṭhicaritesu vā. Taṇhācaritassa rūpavedanāsu tibbacchandarāgassa uppajjanato yo ca kabaḷīkāro āhāro, yo ca phassāhāro pavattati, ime kabaḷīkārāhāraphassāhārā taṇhācaritassa puggalassa upakkilesā bhavanti. Diṭṭhicaritassa dhammacittesu balavaattaniccābhinivesassa uppajjanato yo ca manosañcetanāhāro, yo ca viññāṇāhāro pavattati, ime manosañcetanāhāraviññāṇāhārā diṭṭhicaritassa puggalassa upakkilesā bhavanti. ‘‘Tattha yo ca asubhe subha’’ntiādīsupi vuttanayānusārena attho gahetabboti. Purimānaṃ dvinnaṃ dvinnaṃ taṇhāpadhānattā ceva taṇhāsabhāvattā ca, pacchimānaṃ dvinnaṃ dvinnaṃ diṭṭhipadhānattā ceva diṭṭhisabhāvattā cāti.
८४. ‘‘कतमस्मिं पठमादिके आहारे कतमो पठमादिको विपल्लासो पवत्तती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कबळीकारे आहारे’’तिआदिना नामवसेन नियमेत्वा पुब्बे वुत्तत्थमेव दस्सेति। ‘‘कतमस्मिं विपल्लासे ठितो कतमं उपादियती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘पठमे विपल्लासे ठितो’’तिआदि वुत्तं। पठमे विपल्लासे ठितो पुग्गलो कामे येन उपादानेन उपादियति, इदं उपादानं ‘‘कामुपादानं नामा’’ति वुच्चति। सेसेसु इमिना नयेन योजना कातब्बा।
84. ‘‘Katamasmiṃ paṭhamādike āhāre katamo paṭhamādiko vipallāso pavattatī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha kabaḷīkāre āhāre’’tiādinā nāmavasena niyametvā pubbe vuttatthameva dasseti. ‘‘Katamasmiṃ vipallāse ṭhito katamaṃ upādiyatī’’ti pucchitabbattā ‘‘paṭhame vipallāse ṭhito’’tiādi vuttaṃ. Paṭhame vipallāse ṭhito puggalo kāme yena upādānena upādiyati, idaṃ upādānaṃ ‘‘kāmupādānaṃ nāmā’’ti vuccati. Sesesu iminā nayena yojanā kātabbā.
‘‘येन कामुपादानेन कामेहि पुग्गलो संयुज्जति, अयं कामुपादानधम्मो ‘कामयोगो’ति वुच्चती’’तिआदिना योजना कातब्बा। सेसानं योजनत्थादयो पाळितो, अट्ठकथातो च पाकटा।
‘‘Yena kāmupādānena kāmehi puggalo saṃyujjati, ayaṃ kāmupādānadhammo ‘kāmayogo’ti vuccatī’’tiādinā yojanā kātabbā. Sesānaṃ yojanatthādayo pāḷito, aṭṭhakathāto ca pākaṭā.
८५. ‘‘आहारादीसु कतमे कतमा दिसा’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ इमा चतस्सो दिसा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तेसु आहारचतुक्कादीसु दससु चतुक्केसु पठमो पठमो कबळीकाराहारादिको पठमा दिसा, दुतियो दुतियो फस्साहारादिको दुतिया दिसा, ततियो ततियो विञ्ञाणाहारादिको ततिया दिसा, चतुत्थो चतुत्थो मनोसञ्चेतनाहारादिको चतुत्था दिसाति वेदितब्बा।
85. ‘‘Āhārādīsu katame katamā disā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha imā catasso disā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tesu āhāracatukkādīsu dasasu catukkesu paṭhamo paṭhamo kabaḷīkārāhārādiko paṭhamā disā, dutiyo dutiyo phassāhārādiko dutiyā disā, tatiyo tatiyo viññāṇāhārādiko tatiyā disā, catuttho catuttho manosañcetanāhārādiko catutthā disāti veditabbā.
‘‘तासु चतूसु दिसासु तेसु कबळीकाराहारादीसु धम्मेसु कतमे धम्मा कतमस्स उपक्किलेसा’’ति पुच्छितब्बत्ता इमे आहारादयो धम्मा इमस्स पुग्गलस्स उपक्किलेसाति विभत्ताति दस्सेतुं ‘‘तत्थ यो च कबळीकारो आहारो…पे॰… इमे दिट्ठिचरितस्स उदत्तस्स उपक्किलेसा’’ति वुत्तं। अट्ठकथायं पन – ‘‘कबळीकाराहारो आहारोतिआदि आहारादीसु ये यस्स पुग्गलस्स उपक्किलेसा, तं विभजित्वा दस्सेतुं आरद्ध’’न्ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ८५) वुत्तं। दसन्नं सुत्तानन्ति एकदेसभूतानं दसन्नं सुत्तानं। अत्थोति सभावधम्मो। सद्दत्थो हि असमानोति। ‘‘ब्यञ्जनमेव नान’’न्ति एतेन च सद्दत्थस्स नानत्तं दस्सेति।
‘‘Tāsu catūsu disāsu tesu kabaḷīkārāhārādīsu dhammesu katame dhammā katamassa upakkilesā’’ti pucchitabbattā ime āhārādayo dhammā imassa puggalassa upakkilesāti vibhattāti dassetuṃ ‘‘tattha yo ca kabaḷīkāro āhāro…pe… ime diṭṭhicaritassa udattassa upakkilesā’’ti vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana – ‘‘kabaḷīkārāhāro āhārotiādi āhārādīsu ye yassa puggalassa upakkilesā, taṃ vibhajitvā dassetuṃ āraddha’’nti (netti. aṭṭha. 85) vuttaṃ. Dasannaṃ suttānanti ekadesabhūtānaṃ dasannaṃ suttānaṃ. Atthoti sabhāvadhammo. Saddattho hi asamānoti. ‘‘Byañjanameva nāna’’nti etena ca saddatthassa nānattaṃ dasseti.
‘‘कबळीकाराहारादीसु कतमे आहारादयो कतमेन विमोक्खमुखेन परिञ्ञं पहानं गच्छन्ती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ यो च कबळीकारो’’तिआदि वुत्तं।
‘‘Kabaḷīkārāhārādīsu katame āhārādayo katamena vimokkhamukhena pariññaṃ pahānaṃ gacchantī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yo ca kabaḷīkāro’’tiādi vuttaṃ.
इतीति एवं वुत्तप्पकारा। सब्बेति सब्बे आहारादयो धम्मा लोकवट्टानुसारिनो भवन्ति। तेति ते सब्बे आहारादयो धम्मा। लोकाति लोकतो वट्टतो। तीहि विमोक्खमुखेहि अनिच्चानुपस्सनादीहि निय्यन्ति।
Itīti evaṃ vuttappakārā. Sabbeti sabbe āhārādayo dhammā lokavaṭṭānusārino bhavanti. Teti te sabbe āhārādayo dhammā. Lokāti lokato vaṭṭato. Tīhi vimokkhamukhehi aniccānupassanādīhi niyyanti.
८६. संकिलेसपक्खे दिसाभूता आहारचतुक्कादयो दस चतुक्का धम्मा आचरियेन निद्धारेत्वा दस्सिता, अम्हेहि च ञाता, ‘‘वोदानपक्खे कतमे दिसाभूता धम्मा’’ति पुच्छितब्बत्ता वोदानपक्खे दिसाभूते धम्मे दस्सेतुं ‘‘चतस्सो पटिपदा’’तिआदि वुत्तं। चत्तारो विहाराति दिब्बविहारा ब्रह्मविहारा अरियविहारा आनेञ्जविहाराति चत्तारो विहारा। तेसु रूपावचरसमापत्तियो दिब्बविहारा, चतस्सो अप्पमञ्ञायो ब्रह्मविहारा, चतस्सो फलसमापत्तियो अरियविहारा, चतस्सो अरूपसमापत्तियो आनेञ्जविहारा चत्तारो अच्छरिया अब्भुता धम्माति मानपहानं आलयसमुग्घातो अविज्जापहानं भवूपसमोति चत्तारो अच्छरियअब्भुतधम्मा। चत्तारि अधिट्ठानानीति सच्चाधिट्ठानं चागाधिट्ठानं पञ्ञाधिट्ठानं उपसमाधिट्ठानन्ति चत्तारि अधिट्ठानानि। चतस्सो समाधिभावनाति छन्दसमाधिभावना वीरियसमाधिभावना चित्तसमाधिभावना वीमंसासमाधिभावनाति चतस्सो समाधिभावना। चत्तारो सुखभागियाति इन्द्रियसंवरो तपो बोज्झङ्गो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गोति चत्तारो सुखभागिया। अवसेसा पाकटा।
86. Saṃkilesapakkhe disābhūtā āhāracatukkādayo dasa catukkā dhammā ācariyena niddhāretvā dassitā, amhehi ca ñātā, ‘‘vodānapakkhe katame disābhūtā dhammā’’ti pucchitabbattā vodānapakkhe disābhūte dhamme dassetuṃ ‘‘catasso paṭipadā’’tiādi vuttaṃ. Cattāro vihārāti dibbavihārā brahmavihārā ariyavihārā āneñjavihārāti cattāro vihārā. Tesu rūpāvacarasamāpattiyo dibbavihārā, catasso appamaññāyo brahmavihārā, catasso phalasamāpattiyo ariyavihārā, catasso arūpasamāpattiyo āneñjavihārācattāro acchariyā abbhutā dhammāti mānapahānaṃ ālayasamugghāto avijjāpahānaṃ bhavūpasamoti cattāro acchariyaabbhutadhammā. Cattāri adhiṭṭhānānīti saccādhiṭṭhānaṃ cāgādhiṭṭhānaṃ paññādhiṭṭhānaṃ upasamādhiṭṭhānanti cattāri adhiṭṭhānāni. Catasso samādhibhāvanāti chandasamādhibhāvanā vīriyasamādhibhāvanā cittasamādhibhāvanā vīmaṃsāsamādhibhāvanāti catasso samādhibhāvanā. Cattārosukhabhāgiyāti indriyasaṃvaro tapo bojjhaṅgo sabbūpadhipaṭinissaggoti cattāro sukhabhāgiyā. Avasesā pākaṭā.
‘‘चतूसु चतूसु पटिपदादीसु कतमो पटिपदादिको पठमो सतिपट्ठानादिको भवती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘पठमा पटिपदा पठमं सतिपट्ठान’’न्तिआदि वुत्तं। ‘‘पटिपदादयो पञ्ञापदट्ठानादिका, सतिपट्ठानादयो पन सतिपदट्ठानादिका, तस्मा ‘पठमा पटिपदा पठमं सतिपट्ठान’न्तिआदियोजना कातब्बा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘पठमा पटिपदा भाविता बहुलीकता पठमं सतिपट्ठानं पूरेती’’तिआदि वुत्तं, पूरकपूरेतब्बभावतो तथा योजना कातब्बाति अधिप्पायो। अथ वा ‘‘भाविता बहुलीकता कतमे पटिपदादयो कतमे सतिपट्ठानादिके पूरेन्ती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘पठमा पटिपदा भाविता बहुलीकता पठमं सतिपट्ठानं पूरेती’’तिआदि वुत्तं।
‘‘Catūsu catūsu paṭipadādīsu katamo paṭipadādiko paṭhamo satipaṭṭhānādiko bhavatī’’ti pucchitabbattā ‘‘paṭhamā paṭipadā paṭhamaṃ satipaṭṭhāna’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Paṭipadādayo paññāpadaṭṭhānādikā, satipaṭṭhānādayo pana satipadaṭṭhānādikā, tasmā ‘paṭhamā paṭipadā paṭhamaṃ satipaṭṭhāna’ntiādiyojanā kātabbā’’ti vattabbattā ‘‘paṭhamā paṭipadā bhāvitā bahulīkatā paṭhamaṃ satipaṭṭhānaṃ pūretī’’tiādi vuttaṃ, pūrakapūretabbabhāvato tathā yojanā kātabbāti adhippāyo. Atha vā ‘‘bhāvitā bahulīkatā katame paṭipadādayo katame satipaṭṭhānādike pūrentī’’ti pucchitabbattā ‘‘paṭhamā paṭipadā bhāvitā bahulīkatā paṭhamaṃ satipaṭṭhānaṃ pūretī’’tiādi vuttaṃ.
८७. ‘‘तेसु दससु पटिपदाचतुक्कादीसु कतमे धम्मा कतमा दिसा, कतमे धम्मा कतमा दिसा’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ इमा चतस्सो दिसा पठमा पटिपदा, पठमो सतिपट्ठानो’’तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु दससु पटिपदाचतुक्कादीसु। इमा मया वुच्चमाना पठमा पटिपदादयो दिसा चतस्सो दिसा भवन्ति।
87. ‘‘Tesu dasasu paṭipadācatukkādīsu katame dhammā katamā disā, katame dhammā katamā disā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha imā catasso disā paṭhamā paṭipadā, paṭhamo satipaṭṭhāno’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu dasasu paṭipadācatukkādīsu. Imā mayā vuccamānā paṭhamā paṭipadādayo disā catasso disā bhavanti.
‘‘तेसु चतूसु दिसाभूतेसु पटिपदाचतुक्कादीसु कतमो दिसाभूतो अत्थो कतमस्स पुग्गलस्स भेसज्ज’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ पठमा पटिपदा…पे॰… दिट्ठिचरितस्स उदत्तस्स भेसज्ज’’न्ति वुत्तं।
‘‘Tesu catūsu disābhūtesu paṭipadācatukkādīsu katamo disābhūto attho katamassa puggalassa bhesajja’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha paṭhamā paṭipadā…pe… diṭṭhicaritassa udattassa bhesajja’’nti vuttaṃ.
‘‘तेसु दससु पटिपदादिचतुक्केसु धम्मेसु कतमो कतमो कतमं कतमं विमोक्खमुख’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ दुक्खा च पटिपदा’’तिआदि वुत्तं। अत्थो पन टीकायं वित्थारेन वुत्तो पाकटो। संकिलेसपक्खे दिसाभूता आहारचतुक्कादयो दस चतुक्का समतिक्कमितब्बपहातब्बभावेन निद्धारिता, वोदानपक्खे पन दिसाभूता पटिपदाचतुक्कादयो दस चतुक्का समतिक्कमपहायकभावेन निद्धारिता।
‘‘Tesu dasasu paṭipadādicatukkesu dhammesu katamo katamo katamaṃ katamaṃ vimokkhamukha’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha dukkhā ca paṭipadā’’tiādi vuttaṃ. Attho pana ṭīkāyaṃ vitthārena vutto pākaṭo. Saṃkilesapakkhe disābhūtā āhāracatukkādayo dasa catukkā samatikkamitabbapahātabbabhāvena niddhāritā, vodānapakkhe pana disābhūtā paṭipadācatukkādayo dasa catukkā samatikkamapahāyakabhāvena niddhāritā.
‘‘तेसं आहारचतुक्कादीनं दसन्नं चतुक्कानं समतिक्कमनपहानसङ्खातं यं विक्कीळितञ्च तेसं पटिपदाचतुक्कादीनं दसन्नं चतुक्कानं भावनासङ्खातं यं विक्कीळितञ्च सच्छिकिरियासङ्खातं यं विक्कीळितञ्च अत्थि, तं तिविधं विक्कीळितं कतमेसं पुग्गलानं विक्कीळितं भवती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तेसं विक्कीळित’’न्ति वुत्तं। अथ वा ‘‘यथावुत्तप्पकारेहि विमोक्खमुखेहि ये बुद्धपच्चेकबुद्धसावका विमुच्चिंसु, तेसु बुद्धस्सेव विक्कीळितं भवति किं, पच्चेकबुद्धस्सेव विक्कीळितं भवति किं, सावकस्सेव विक्कीळितं भवति किं, उदाहु सब्बेसं बुद्धपच्चेकबुद्धसावकानं विक्कीळितं भवति कि’’न्ति विचारणाय सम्भवतो ‘‘तेसं विक्कीळित’’न्ति वुत्तं। यथावुत्तप्पकारेहि विमोक्खमुखेहि ये बुद्धपच्चेकबुद्धसावका मुच्चिंसु, तेसं बुद्धपच्चेकबुद्धसावकानं विक्कीळितं। यं आहारचतुक्कादीनं दसन्नं चतुक्कानं सपरसन्ताने समतिक्कमनपहानञ्च या पटिपदाचतुक्कादीनं दसन्नं चतुक्कानं सपरसन्ताने भावनासम्पादना, सच्छिकिरियासम्पादना च अत्थि, इदं सब्बं विक्कीळितं नाम भवतीति अत्थो।
‘‘Tesaṃ āhāracatukkādīnaṃ dasannaṃ catukkānaṃ samatikkamanapahānasaṅkhātaṃ yaṃ vikkīḷitañca tesaṃ paṭipadācatukkādīnaṃ dasannaṃ catukkānaṃ bhāvanāsaṅkhātaṃ yaṃ vikkīḷitañca sacchikiriyāsaṅkhātaṃ yaṃ vikkīḷitañca atthi, taṃ tividhaṃ vikkīḷitaṃ katamesaṃ puggalānaṃ vikkīḷitaṃ bhavatī’’ti pucchitabbattā ‘‘tesaṃ vikkīḷita’’nti vuttaṃ. Atha vā ‘‘yathāvuttappakārehi vimokkhamukhehi ye buddhapaccekabuddhasāvakā vimucciṃsu, tesu buddhasseva vikkīḷitaṃ bhavati kiṃ, paccekabuddhasseva vikkīḷitaṃ bhavati kiṃ, sāvakasseva vikkīḷitaṃ bhavati kiṃ, udāhu sabbesaṃ buddhapaccekabuddhasāvakānaṃ vikkīḷitaṃ bhavati ki’’nti vicāraṇāya sambhavato ‘‘tesaṃ vikkīḷita’’nti vuttaṃ. Yathāvuttappakārehi vimokkhamukhehi ye buddhapaccekabuddhasāvakā mucciṃsu, tesaṃ buddhapaccekabuddhasāvakānaṃ vikkīḷitaṃ. Yaṃ āhāracatukkādīnaṃ dasannaṃ catukkānaṃ saparasantāne samatikkamanapahānañca yā paṭipadācatukkādīnaṃ dasannaṃ catukkānaṃ saparasantāne bhāvanāsampādanā, sacchikiriyāsampādanā ca atthi, idaṃ sabbaṃ vikkīḷitaṃ nāma bhavatīti attho.
‘‘सब्बेसं आहारचतुक्कादीनं दसन्नं चतुक्कानं सब्बे पटिपदाचतुक्कादयो दस चतुक्का पटिपक्खा होन्ति किं, उदाहु यथाक्कमं चतुक्कानं चतुक्का पटिपक्खा होन्ति कि’’न्ति विचारणाय सम्भवतो यथाक्कमं चतुक्कानं चतुक्का पटिपक्खा होन्ति पहातब्बपहायकभावेनाति दस्सेन्तो ‘‘चत्तारो आहारा तेसं पटिपक्खो चतस्सो पटिपदा’’तिआदिमाह। अट्ठकथायं पन – ‘‘इदानि आहारादीनं पटिपदादीहि येन समतिक्कमनं, तं नेसं पटिपक्खभावं दस्सेन्तो ‘चत्तारो आहारा तेसं पटिपक्खो चतस्सो पटिपदा’तिआदिमाहा’’ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ८७) वुत्तं। तत्थ संकिलेसपक्खे चत्तारो ये आहारा निद्धारिता, तेसं चतुन्नं आहारानं वोदानपक्खे या चतस्सो पटिपदा निद्धारिता, ता चतस्सो पटिपदा पटिपक्खो आहारानं पहातब्बत्ता, पटिपदानं पन पहायकत्ता। सतिपि आहारानं अप्पहातब्बभावे विपस्सनारम्मणत्ता आहारपटिबद्धछन्दरागप्पहानवसेन पहातब्बभावो वुत्तोति एवमादियोजना कातब्बा।
‘‘Sabbesaṃ āhāracatukkādīnaṃ dasannaṃ catukkānaṃ sabbe paṭipadācatukkādayo dasa catukkā paṭipakkhā honti kiṃ, udāhu yathākkamaṃ catukkānaṃ catukkā paṭipakkhā honti ki’’nti vicāraṇāya sambhavato yathākkamaṃ catukkānaṃ catukkā paṭipakkhā honti pahātabbapahāyakabhāvenāti dassento ‘‘cattāro āhārā tesaṃ paṭipakkho catasso paṭipadā’’tiādimāha. Aṭṭhakathāyaṃ pana – ‘‘idāni āhārādīnaṃ paṭipadādīhi yena samatikkamanaṃ, taṃ nesaṃ paṭipakkhabhāvaṃ dassento ‘cattāro āhārā tesaṃ paṭipakkho catasso paṭipadā’tiādimāhā’’ti (netti. aṭṭha. 87) vuttaṃ. Tattha saṃkilesapakkhe cattāro ye āhārā niddhāritā, tesaṃ catunnaṃ āhārānaṃ vodānapakkhe yā catasso paṭipadā niddhāritā, tā catasso paṭipadā paṭipakkho āhārānaṃ pahātabbattā, paṭipadānaṃ pana pahāyakattā. Satipi āhārānaṃ appahātabbabhāve vipassanārammaṇattā āhārapaṭibaddhachandarāgappahānavasena pahātabbabhāvo vuttoti evamādiyojanā kātabbā.
सीहाति सीहसदिसा बुद्धा च सीहसदिसा पच्चेकबुद्धा च सीहसदिसा सावका चाति सीहसदिसा विसुं विसुं योजेतब्बा। सावका पन अहतरागदोसमोहापि सन्ति, तेपि ‘‘सीहा’’ति मञ्ञेय्युन्ति तं निवत्तापनत्थं ‘‘हतरागदोसमोहा’’ति वुत्तं। हनितब्बाति हता, रागो च दोसो च मोहो च रागदोसमोहा, हता रागदोसमोहा एतेहि सावकेहीति हतरागदोसमोहा, सावकाति योजना कातब्बा सावकानंयेव ब्यभिचारसम्भवतोति। तेसं सीहानं बुद्धानं, तेसं सीहानं पच्चेकबुद्धानं, तेसं सीहानं सावकानं भावना वोदानपक्खे भावितब्बानं बोधिपक्खियधम्मानं भावना वड्ढना च, सच्छिकिरिया वोदानपक्खेयेव सच्छिकातब्बानं फलनिब्बानानं सच्छिकिरिया च, ब्यन्तीकिरिया संकिलेसपक्खे पहातब्बानं पहानसङ्खाता ब्यन्तीकिरिया च विक्कीळितं नाम भवति।
Sīhāti sīhasadisā buddhā ca sīhasadisā paccekabuddhā ca sīhasadisā sāvakā cāti sīhasadisā visuṃ visuṃ yojetabbā. Sāvakā pana ahatarāgadosamohāpi santi, tepi ‘‘sīhā’’ti maññeyyunti taṃ nivattāpanatthaṃ ‘‘hatarāgadosamohā’’ti vuttaṃ. Hanitabbāti hatā, rāgo ca doso ca moho ca rāgadosamohā, hatā rāgadosamohā etehi sāvakehīti hatarāgadosamohā, sāvakāti yojanā kātabbā sāvakānaṃyeva byabhicārasambhavatoti. Tesaṃ sīhānaṃ buddhānaṃ, tesaṃ sīhānaṃ paccekabuddhānaṃ, tesaṃ sīhānaṃ sāvakānaṃ bhāvanā vodānapakkhe bhāvitabbānaṃ bodhipakkhiyadhammānaṃ bhāvanā vaḍḍhanā ca, sacchikiriyā vodānapakkheyeva sacchikātabbānaṃ phalanibbānānaṃ sacchikiriyā ca, byantīkiriyā saṃkilesapakkhe pahātabbānaṃ pahānasaṅkhātā byantīkiriyā ca vikkīḷitaṃ nāma bhavati.
इन्द्रियाधिट्ठानन्ति सद्धिन्द्रियादीनं इन्द्रियानं अधिट्ठानं पवत्तनं भावना, सच्छिकिरिया च। विपरियासानधिट्ठानन्ति विपल्लासानं अधिट्ठानं पहानवसेन अप्पवत्तनं, अनुप्पादनञ्च सङ्खेपतो विक्कीळितं नामाति गहितं। इन्द्रियानि सद्धिन्द्रियादीनि सद्धम्मगोचरो सद्धम्मस्स वोदानपक्खस्स गोचरो पवत्तनहेतूति अधिप्पेतानि। विपरियासा विपल्लासा किलेसगोचरो संकिलेसपक्खस्स गोचरो पवत्तिहेतूति अधिप्पेता।
Indriyādhiṭṭhānanti saddhindriyādīnaṃ indriyānaṃ adhiṭṭhānaṃ pavattanaṃ bhāvanā, sacchikiriyā ca. Vipariyāsānadhiṭṭhānanti vipallāsānaṃ adhiṭṭhānaṃ pahānavasena appavattanaṃ, anuppādanañca saṅkhepato vikkīḷitaṃ nāmāti gahitaṃ. Indriyāni saddhindriyādīni saddhammagocaro saddhammassa vodānapakkhassa gocaro pavattanahetūti adhippetāni. Vipariyāsā vipallāsā kilesagocaro saṃkilesapakkhassa gocaro pavattihetūti adhippetā.
‘‘चत्तारो आहारातिआदिना संकिलेसपक्खे आहारचतुक्कादीनं दसन्नं चतुक्कानं तण्हाचरितादीनं चतुन्नं पुग्गलानं उपक्किलेसविभावनामुखेन या निद्धारणा आचरियेन कता, ‘चतस्सो पटिपदा’तिआदिना च वोदानपक्खे पटिपदाचतुक्कादीनं दसन्नं चतुक्कानं तण्हाचरितादीनं चतुन्नं पुग्गलानं वोदानविभावनामुखेन या निद्धारणा आचरियेन कता, सा अयं निद्धारणा कतमस्स नयस्स समुट्ठानं भूमीति वुच्चती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘अयं वुच्चति सीहविक्कीळितस्स नयस्स भूमी’’ति वुत्तं। तत्थ अयन्ति या अयं वुत्तनयेन द्विप्पकारा निद्धारणा कता, सा अयं द्विप्पकारा निद्धारणा सीहविक्कीळितस्स नयस्स भूमि पवत्तिट्ठानं समुट्ठानन्ति नयसमुट्ठानकोसल्लेहि पुग्गलेहि वुच्चतीति योजना कातब्बाति।
‘‘Cattāro āhārātiādinā saṃkilesapakkhe āhāracatukkādīnaṃ dasannaṃ catukkānaṃ taṇhācaritādīnaṃ catunnaṃ puggalānaṃ upakkilesavibhāvanāmukhena yā niddhāraṇā ācariyena katā, ‘catasso paṭipadā’tiādinā ca vodānapakkhe paṭipadācatukkādīnaṃ dasannaṃ catukkānaṃ taṇhācaritādīnaṃ catunnaṃ puggalānaṃ vodānavibhāvanāmukhena yā niddhāraṇā ācariyena katā, sā ayaṃ niddhāraṇā katamassa nayassa samuṭṭhānaṃ bhūmīti vuccatī’’ti pucchitabbattā ‘‘ayaṃ vuccati sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmī’’ti vuttaṃ. Tattha ayanti yā ayaṃ vuttanayena dvippakārā niddhāraṇā katā, sā ayaṃ dvippakārā niddhāraṇā sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmi pavattiṭṭhānaṃ samuṭṭhānanti nayasamuṭṭhānakosallehi puggalehi vuccatīti yojanā kātabbāti.
‘‘वुत्तप्पकाराय निद्धारिताय नयस्स भूमिभावो कस्मा विञ्ञायती’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तेनाहा’’तिआदि वुत्तं। तेन वुत्तप्पकाराय निद्धारणाय नयभूमिभावेन ‘‘यो नेति…पे॰… कुसलाति चा’’ति यं वचनं आचरियो आह, तेन वचनेन विञ्ञायतीति।
‘‘Vuttappakārāya niddhāritāya nayassa bhūmibhāvo kasmā viññāyatī’’ti vattabbattā ‘‘tenāhā’’tiādi vuttaṃ. Tena vuttappakārāya niddhāraṇāya nayabhūmibhāvena ‘‘yo neti…pe… kusalāti cā’’ti yaṃ vacanaṃ ācariyo āha, tena vacanena viññāyatīti.
सीहविक्कीळितनयभूमि आचरियेन विभाविता, अम्हेहि च ञाता, ‘‘कतमा तिपुक्खलनयभूमी’’ति पुच्छितब्बत्ता तिपुक्खलनयभूमिं विभावेतुकामो ‘‘तत्थ ये दुक्खाय पटिपदाया’’तिआदिमाह। एवं सति ‘‘अयं संकिलेसो, तीणि अकुसलमूलानी’’तिआदिवचनमेव आचरियेन वत्तब्बं, कस्मा पन ‘‘तत्थ ये दुक्खाय पटिपदाया’’तिआदिवचनं वत्तब्बन्ति? सच्चं, तिपुक्खलनयभूमिभावना पन उग्घटितञ्ञुआदिपुग्गलत्तयवसेन पवत्ता, तस्मा उग्घटितञ्ञुआदिपुग्गलत्तयं विभावेतुं ‘‘तत्थ ये दुक्खाय पटिपदाया’’तिआदिवचनं वुत्तं। एवमपि ‘‘तत्थ यो सुखाय पटिपदाय खिप्पाभिञ्ञाय निय्याति, अयं उग्घटितञ्ञू’’तिआदिवचनमेव वत्तब्बं , कस्मा पन ‘‘तत्थ ये दुक्खाय पटिपदाया’’तिआदिवचनं वत्तब्बन्ति? सच्चं, उग्घटितञ्ञुआदिपुग्गलत्तयं पन सीहविक्कीळितनयतो तिपुक्खलनयस्स निग्गच्छनतो निक्खमनतो सीहविक्कीळितनयभूमिविभावनायं पटिपदाविभागतो विभावितपुग्गलचतुक्कतो निद्धारितं, सीहविक्कीळितनयभूमिविभावनायं पटिपदाविभागतो विभावितं पुग्गलचतुक्कं पठमं विभावेतुं ‘‘तत्थ ये दुक्खाय पटिपदाया’’तिआदि वुत्तं। तत्थाति यो पटिपदाचतुक्को सीहविक्कीळितनयभूमिविभावनायं निद्धारितो, तस्मिं पटिपदाचतुक्के। येति ये दन्धउदत्ता दिट्ठिचरितपुग्गला यथाक्कमं सुखाय पटिपदाय दन्धाभिञ्ञाय च सुखाय पटिपदाय खिप्पाभिञ्ञाय च निय्यन्ति, इति निय्यका द्वे पुग्गला च निद्धारिता। ‘‘तेसं चतुन्नं पुग्गलानं कतमो संकिलेसो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तेसं चतुन्नं पुग्गलानं अयं संकिलेसो’’ति विस्सज्जेतुं ‘‘तेसं चतुन्नं पुग्गलानं अयं संकिलेसो’’तिआदि वुत्तं। चत्तारो आहारा निद्धारिता…पे॰… चत्तारि अगतिगमनानि निद्धारितानि, इति अयं दसविधो आहारचतुक्कादिचतुक्को तेसं चतुन्नं पुग्गलानं संकिलेसो होति। तेसं चतुन्नं पुग्गलानं संकिलेसो आचरियेन निद्धारितो, ‘‘कतमं वोदान’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तेसं चतुन्नं पुग्गलानं इदं वोदान’’न्तिआदि वुत्तं। चतस्सो पटिपदा निद्धारिता, चतस्सो अप्पमाणा निद्धारिता, इति इदं दसविधं पटिपदाचतुक्कादिचतुक्कभूतं धम्मजातं तेसं चतुन्नं पुग्गलानं वोदानं होति।
Sīhavikkīḷitanayabhūmi ācariyena vibhāvitā, amhehi ca ñātā, ‘‘katamā tipukkhalanayabhūmī’’ti pucchitabbattā tipukkhalanayabhūmiṃ vibhāvetukāmo ‘‘tattha ye dukkhāya paṭipadāyā’’tiādimāha. Evaṃ sati ‘‘ayaṃ saṃkileso, tīṇi akusalamūlānī’’tiādivacanameva ācariyena vattabbaṃ, kasmā pana ‘‘tattha ye dukkhāya paṭipadāyā’’tiādivacanaṃ vattabbanti? Saccaṃ, tipukkhalanayabhūmibhāvanā pana ugghaṭitaññuādipuggalattayavasena pavattā, tasmā ugghaṭitaññuādipuggalattayaṃ vibhāvetuṃ ‘‘tattha ye dukkhāya paṭipadāyā’’tiādivacanaṃ vuttaṃ. Evamapi ‘‘tattha yo sukhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyāti, ayaṃ ugghaṭitaññū’’tiādivacanameva vattabbaṃ , kasmā pana ‘‘tattha ye dukkhāya paṭipadāyā’’tiādivacanaṃ vattabbanti? Saccaṃ, ugghaṭitaññuādipuggalattayaṃ pana sīhavikkīḷitanayato tipukkhalanayassa niggacchanato nikkhamanato sīhavikkīḷitanayabhūmivibhāvanāyaṃ paṭipadāvibhāgato vibhāvitapuggalacatukkato niddhāritaṃ, sīhavikkīḷitanayabhūmivibhāvanāyaṃ paṭipadāvibhāgato vibhāvitaṃ puggalacatukkaṃ paṭhamaṃ vibhāvetuṃ ‘‘tattha ye dukkhāya paṭipadāyā’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti yo paṭipadācatukko sīhavikkīḷitanayabhūmivibhāvanāyaṃ niddhārito, tasmiṃ paṭipadācatukke. Yeti ye dandhaudattā diṭṭhicaritapuggalā yathākkamaṃ sukhāya paṭipadāya dandhābhiññāya ca sukhāya paṭipadāya khippābhiññāya ca niyyanti, iti niyyakā dve puggalā ca niddhāritā. ‘‘Tesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ katamo saṃkileso’’ti pucchitabbattā ‘‘tesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ ayaṃ saṃkileso’’ti vissajjetuṃ ‘‘tesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ ayaṃ saṃkileso’’tiādi vuttaṃ. Cattāro āhārā niddhāritā…pe… cattāri agatigamanāni niddhāritāni, iti ayaṃ dasavidho āhāracatukkādicatukko tesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ saṃkileso hoti. Tesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ saṃkileso ācariyena niddhārito, ‘‘katamaṃ vodāna’’nti pucchitabbattā ‘‘tesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ idaṃ vodāna’’ntiādi vuttaṃ. Catasso paṭipadā niddhāritā, catasso appamāṇā niddhāritā, iti idaṃ dasavidhaṃ paṭipadācatukkādicatukkabhūtaṃ dhammajātaṃ tesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ vodānaṃ hoti.
८८. ‘‘तेसु चतूसु पुग्गलेसु कतमो पुग्गलो उग्घटितञ्ञू, कतमो पुग्गलो विपञ्चितञ्ञू, कतमो पुग्गलो नेय्यो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ ये’’तिआदि वुत्तं। ‘‘पुब्बेपि ‘तत्थ ये’तिआदिना चत्तारो पुग्गला निद्धारिता, कस्मा पन पुन ‘‘तत्थ ये’तिआदिना चत्तारो पुग्गला निद्धारिता’’ति चे वदेय्य? पुब्बे संकिलेसवोदानं सामिभावेन निद्धारिता, पच्छा पन उग्घटितञ्ञुआदीनं अवयवानं समूहभावेन निद्धारिताति विसेसत्थो गहेतब्बो। तत्थ ये…पे॰… इमे द्वे पुग्गलाति एत्थ योजनत्थो हेट्ठा वुत्तसदिसोव। तत्थाति तेसु चतूसु पुग्गलेसु। योति उदत्तो दिट्ठिचरितो। अयन्ति अयं नियतो उदत्तो दिट्ठिचरितो। पुन योति उदत्तोव तण्हाचरितो च मन्दो दिट्ठिचरितो च। साधारणायाति दुक्खाय पटिपदाय खिप्पाभिञ्ञाय च सुखाय पटिपदाय दन्धाभिञ्ञाय च।
88. ‘‘Tesu catūsu puggalesu katamo puggalo ugghaṭitaññū, katamo puggalo vipañcitaññū, katamo puggalo neyyo’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha ye’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Pubbepi ‘tattha ye’tiādinā cattāro puggalā niddhāritā, kasmā pana puna ‘‘tattha ye’tiādinā cattāro puggalā niddhāritā’’ti ce vadeyya? Pubbe saṃkilesavodānaṃ sāmibhāvena niddhāritā, pacchā pana ugghaṭitaññuādīnaṃ avayavānaṃ samūhabhāvena niddhāritāti visesattho gahetabbo. Tattha ye…pe… ime dve puggalāti ettha yojanattho heṭṭhā vuttasadisova. Tatthāti tesu catūsu puggalesu. Yoti udatto diṭṭhicarito. Ayanti ayaṃ niyato udatto diṭṭhicarito. Puna yoti udattova taṇhācarito ca mando diṭṭhicarito ca. Sādhāraṇāyāti dukkhāya paṭipadāya khippābhiññāya ca sukhāya paṭipadāya dandhābhiññāya ca.
‘‘उग्घटितञ्ञुआदयो तयो पुग्गला आचरियेन निद्धारिता, तेसु तीसु पुग्गलेसु कतमस्स कतमस्स कतमं कतमं भगवा उपदिसती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ भगवा’’तिआदि वुत्तं। अथ वा ‘‘पटिपदाभेदेन पुग्गलभेदो आचरियेन विभावितो, कथं देसनाभेदेन पुग्गलभेदो विभावितो’’ति वत्तब्बत्ता देसनाभेदेनपि पुग्गलभेदं विभावेतुं ‘‘तत्थ भगवा’’तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु तीसु उग्घटितञ्ञुआदीसु पुग्गलेसु। ‘‘समथदेसनाविपस्सनादेसनाभेदेनेव पुग्गलभेदो विभावितो’’ति वत्तब्बत्ता मुदुधम्मदेसनातिक्खधम्मदेसनाभेदेनपि पुग्गलभेदं विभावेतुं ‘‘तत्थ भगवा’’तिआदि वुत्तं। सेसेसुपि एवमेव अनुसन्ध्यत्थो वत्तब्बो।
‘‘Ugghaṭitaññuādayo tayo puggalā ācariyena niddhāritā, tesu tīsu puggalesu katamassa katamassa katamaṃ katamaṃ bhagavā upadisatī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Atha vā ‘‘paṭipadābhedena puggalabhedo ācariyena vibhāvito, kathaṃ desanābhedena puggalabhedo vibhāvito’’ti vattabbattā desanābhedenapi puggalabhedaṃ vibhāvetuṃ ‘‘tattha bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu tīsu ugghaṭitaññuādīsu puggalesu. ‘‘Samathadesanāvipassanādesanābhedeneva puggalabhedo vibhāvito’’ti vattabbattā mududhammadesanātikkhadhammadesanābhedenapi puggalabhedaṃ vibhāvetuṃ ‘‘tattha bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Sesesupi evameva anusandhyattho vattabbo.
विसुं विसुं पटिपदाभेदेन चत्तारो हुत्वा विसुं च सम्पिण्डिता च पटिपदाभेदेन चेव देसनाभेदेन च तयो होन्तीति विभावेतुं ‘‘तत्थ ये’’तिआदिं पुन वत्वा ‘‘इति खो चत्तारि हुत्वा तीणि भवन्ती’’ति वुत्तं। तत्थ चत्तारि तीणीति लिङ्गविपल्लासनिद्देसो, ‘‘चत्तारो तयो’’ति पन पकतिलिङ्गनिद्देसो कातब्बोव।
Visuṃ visuṃ paṭipadābhedena cattāro hutvā visuṃ ca sampiṇḍitā ca paṭipadābhedena ceva desanābhedena ca tayo hontīti vibhāvetuṃ ‘‘tattha ye’’tiādiṃ puna vatvā ‘‘iti kho cattāri hutvā tīṇi bhavantī’’ti vuttaṃ. Tattha cattāri tīṇīti liṅgavipallāsaniddeso, ‘‘cattāro tayo’’ti pana pakatiliṅganiddeso kātabbova.
‘‘तेसं तिण्णं पुग्गलानं कतमो संकिलेसो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तेसं तिण्णं पुग्गलानं अयं संकिलेसो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ अयं संकिलेसोति ‘‘तीणि अकुसलमूलानि…पे॰… सीलविपत्ति दिट्ठिविपत्ति आचारविपत्ती’’ति निद्धारितानं अकुसलानं धम्मानं इति अयं समूहो संकिलेसो होति। ‘‘तेसं तिण्णं पुग्गलानं संकिलेसो आचरियेन निद्धारितो, कथं वोदानं निद्धारितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘तेसं तिण्णं पुग्गलानं इदं वोदान’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ इदं वोदानन्ति ‘‘तीणि कुसलमूलानि…पे॰… तीणि विमोक्खमुखानि सुञ्ञतं अनिमित्तं अप्पणिहित’’न्ति निद्धारितानं कुसलधम्मानं समूहभूतं इति इदं धम्मजातं वोदानं होति।
‘‘Tesaṃ tiṇṇaṃ puggalānaṃ katamo saṃkileso’’ti pucchitabbattā ‘‘tesaṃ tiṇṇaṃ puggalānaṃ ayaṃ saṃkileso’’tiādi vuttaṃ. Tattha ayaṃ saṃkilesoti ‘‘tīṇi akusalamūlāni…pe… sīlavipatti diṭṭhivipatti ācāravipattī’’ti niddhāritānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ iti ayaṃ samūho saṃkileso hoti. ‘‘Tesaṃ tiṇṇaṃ puggalānaṃ saṃkileso ācariyena niddhārito, kathaṃ vodānaṃ niddhāritabba’’nti vattabbattā ‘‘tesaṃ tiṇṇaṃ puggalānaṃ idaṃ vodāna’’ntiādi vuttaṃ. Tattha idaṃ vodānanti ‘‘tīṇi kusalamūlāni…pe… tīṇi vimokkhamukhāni suññataṃ animittaṃ appaṇihita’’nti niddhāritānaṃ kusaladhammānaṃ samūhabhūtaṃ iti idaṃ dhammajātaṃ vodānaṃ hoti.
‘‘वुत्तप्पकारेन चत्तारो हुत्वा तयो पुग्गला भवन्तीति आचरियेन विभाविता, तयो हुत्वा कित्तका पुग्गला भवन्ती’’ति वत्तब्बभावतो ‘‘इति खो चत्तारि हुत्वा तीणि भवन्ति, तीणि हुत्वा द्वे भवन्ति तण्हाचरितो च दिट्ठिचरितो चा’’तिआदि वुत्तं। इतीति हेट्ठा वुत्तप्पकारेन चत्तारि चत्तारो हुत्वा तीणि तयो भवन्ति। तीणि तयो हुत्वा तण्हाचरितो च दिट्ठिचरितो चाति द्वे पुग्गला भवन्ति।
‘‘Vuttappakārena cattāro hutvā tayo puggalā bhavantīti ācariyena vibhāvitā, tayo hutvā kittakā puggalā bhavantī’’ti vattabbabhāvato ‘‘iti kho cattāri hutvā tīṇi bhavanti, tīṇi hutvā dve bhavanti taṇhācarito ca diṭṭhicarito cā’’tiādi vuttaṃ. Itīti heṭṭhā vuttappakārena cattāri cattāro hutvā tīṇi tayo bhavanti. Tīṇi tayo hutvā taṇhācarito ca diṭṭhicarito cāti dve puggalā bhavanti.
‘‘तेसं द्विन्नं पुग्गलानं कतमो संकिलेसो’’ति वत्तब्बभावतो ‘‘तेसं द्विन्नं पुग्गलानं अयं संकिलेसो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ अयं संकिलेसोति ‘‘तण्हा च अविज्जा च…पे॰… सस्सतदिट्ठि च उच्छेददिट्ठि चा’’ति निद्धारितानं अकुसलधम्मानं इति अयं समूहो संकिलेसो होति।
‘‘Tesaṃ dvinnaṃ puggalānaṃ katamo saṃkileso’’ti vattabbabhāvato ‘‘tesaṃ dvinnaṃ puggalānaṃ ayaṃ saṃkileso’’tiādi vuttaṃ. Tattha ayaṃ saṃkilesoti ‘‘taṇhā ca avijjā ca…pe… sassatadiṭṭhi ca ucchedadiṭṭhi cā’’ti niddhāritānaṃ akusaladhammānaṃ iti ayaṃ samūho saṃkileso hoti.
‘‘तेसं द्विन्नं पुग्गलानं संकिलेसो आचरियेन निद्धारितो, कथं वोदान’’न्ति वत्तब्बभावतो ‘‘तेसं द्विन्नं पुग्गलानं इदं वोदान’’न्तिआदि वुत्तं। इदं वोदानन्ति ‘‘समथो च विपस्सना च…पे॰… सउपादिसेसा च निब्बानधातु, अनुपादिसेसा च निब्बानधातू’’ति निद्धारितानं कुसलधम्मानं समूहभूतं इति इदं धम्मजातं वोदानं होति।
‘‘Tesaṃ dvinnaṃ puggalānaṃ saṃkileso ācariyena niddhārito, kathaṃ vodāna’’nti vattabbabhāvato ‘‘tesaṃ dvinnaṃ puggalānaṃ idaṃ vodāna’’ntiādi vuttaṃ. Idaṃ vodānanti ‘‘samatho ca vipassanā ca…pe… saupādisesā ca nibbānadhātu, anupādisesā ca nibbānadhātū’’ti niddhāritānaṃ kusaladhammānaṃ samūhabhūtaṃ iti idaṃ dhammajātaṃ vodānaṃ hoti.
‘‘तीणि अकुसलमूलानी’’तिआदिना संकिलेसपक्खे अकुसलमूलतिकादीनं द्विन्नं द्वादसन्नं तिकानं, तिण्णं उग्घटितञ्ञुआदिपुग्गलानं संकिलेसविभावनामुखेन या निद्धारणा कता, ‘‘तीणि कुसलमूलानी’’तिआदिना वोदानपक्खे कुसलमूलतिकादीनं द्विन्नं द्वादसन्नं तिकानं, तिण्णं उग्घटितञ्ञुआदिपुग्गलानं वोदानविभावनामुखेन या निद्धारणा कता, अयं वुत्तप्पकारनिद्धारणा तिपुक्खलस्स च नयस्स, अङ्कुसस्स च नयस्स भूमि समुट्ठानं पवत्तिहेतु नामाति योजेत्वा ‘‘तण्हा च अविज्जा चा’’तिआदिना संकिलेसपक्खे तण्हाअविज्जादुकादीनं पन्नरसन्नं दुकानं, द्विन्नं तण्हाचरितदिट्ठिचरितानं पुग्गलानं वोदानविभावनामुखेन या निद्धारणा कता, ‘‘समथो च विपस्सना चा’’तिआदिना वोदानपक्खे समथविपस्सनादुकादीनं एकूनवीसतिदुकानं, द्विन्नं तण्हाचरितदिट्ठिचरितानं पुग्गलानं वोदानविभावनामुखेन या निद्धारणा कता, अयं वुत्तप्पकारा नन्दियावट्टस्स नयस्स भूमीतिपि नीहरित्वा योजेतब्बा। पुग्गलाधिट्ठानवसेन हि नन्दियावट्टनयतो सीहविक्कीळितनयस्स सम्भवो, सीहविक्कीळितनयतो च तिपुक्खलनयस्स सम्भवो होति। धम्माधिट्ठानवसेन पन सीहविक्कीळितनयतो तिपुक्खलनयस्स सम्भवो, तिपुक्खलनयतो च नन्दियावट्टनयस्स सम्भवो होति। तेनाह अट्ठकथायं ‘‘अन्ते ‘तण्हा च अविज्जा चा’तिआदिना समथस्स नयस्स भूमि दस्सिता। तेनेव हि ‘चत्तारि हुत्वा तीणि भवन्ति, तीणि हुत्वा द्वे भवन्ती’ति वुत्त’’न्ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ८८)।
‘‘Tīṇi akusalamūlānī’’tiādinā saṃkilesapakkhe akusalamūlatikādīnaṃ dvinnaṃ dvādasannaṃ tikānaṃ, tiṇṇaṃ ugghaṭitaññuādipuggalānaṃ saṃkilesavibhāvanāmukhena yā niddhāraṇā katā, ‘‘tīṇi kusalamūlānī’’tiādinā vodānapakkhe kusalamūlatikādīnaṃ dvinnaṃ dvādasannaṃ tikānaṃ, tiṇṇaṃ ugghaṭitaññuādipuggalānaṃ vodānavibhāvanāmukhena yā niddhāraṇā katā, ayaṃ vuttappakāraniddhāraṇā tipukkhalassa ca nayassa, aṅkusassa ca nayassa bhūmi samuṭṭhānaṃ pavattihetu nāmāti yojetvā ‘‘taṇhā ca avijjā cā’’tiādinā saṃkilesapakkhe taṇhāavijjādukādīnaṃ pannarasannaṃ dukānaṃ, dvinnaṃ taṇhācaritadiṭṭhicaritānaṃ puggalānaṃ vodānavibhāvanāmukhena yā niddhāraṇā katā, ‘‘samatho ca vipassanā cā’’tiādinā vodānapakkhe samathavipassanādukādīnaṃ ekūnavīsatidukānaṃ, dvinnaṃ taṇhācaritadiṭṭhicaritānaṃ puggalānaṃ vodānavibhāvanāmukhena yā niddhāraṇā katā, ayaṃ vuttappakārā nandiyāvaṭṭassa nayassa bhūmītipi nīharitvā yojetabbā. Puggalādhiṭṭhānavasena hi nandiyāvaṭṭanayato sīhavikkīḷitanayassa sambhavo, sīhavikkīḷitanayato ca tipukkhalanayassa sambhavo hoti. Dhammādhiṭṭhānavasena pana sīhavikkīḷitanayato tipukkhalanayassa sambhavo, tipukkhalanayato ca nandiyāvaṭṭanayassa sambhavo hoti. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘ante ‘taṇhā ca avijjā cā’tiādinā samathassa nayassa bhūmi dassitā. Teneva hi ‘cattāri hutvā tīṇi bhavanti, tīṇi hutvā dve bhavantī’ti vutta’’nti (netti. aṭṭha. 88).
‘‘कस्मा पन अयं वुत्तप्पकाराय निद्धारणाय तिपुक्खलस्स च नयस्स, अङ्कुसस्स च नयस्स भूमिभावो विञ्ञायती’’ति वत्तब्बभावतो ‘‘तेनाहा’’तिआदि वुत्तं। तेन यथावुत्तस्स निद्धारणाय भूमिभावेन आचरियो ‘‘यो अकुसले…पे॰… दिसालोचनेनाति चा’’ति यं वचनं आह, तेन वचनेन वुत्तप्पकाराय निद्धारणाय तिपुक्खल…पे॰… यस्स भूमिभावो विञ्ञायतीति अत्थो।
‘‘Kasmā pana ayaṃ vuttappakārāya niddhāraṇāya tipukkhalassa ca nayassa, aṅkusassa ca nayassa bhūmibhāvo viññāyatī’’ti vattabbabhāvato ‘‘tenāhā’’tiādi vuttaṃ. Tena yathāvuttassa niddhāraṇāya bhūmibhāvena ācariyo ‘‘yo akusale…pe… disālocanenāti cā’’ti yaṃ vacanaṃ āha, tena vacanena vuttappakārāya niddhāraṇāya tipukkhala…pe… yassa bhūmibhāvo viññāyatīti attho.
‘‘एत्तावता नयसमुट्ठानं परिपुण्णं होति, अञ्ञं नत्थी’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘नियुत्तं नयसमुट्ठान’’न्ति वुत्तं। येन येन नयसमुट्ठानेन संकिलेसपक्खे वा अकुसला धम्मा निद्धारिता , वोदानपक्खे वा कुसला धम्मा निद्धारिता, तं तं नयसमुट्ठानं नियुत्तं यथारहं निद्धारेत्वा युज्जितब्बन्ति अत्थो गहेतब्बो।
‘‘Ettāvatā nayasamuṭṭhānaṃ paripuṇṇaṃ hoti, aññaṃ natthī’’ti vattabbattā ‘‘niyuttaṃ nayasamuṭṭhāna’’nti vuttaṃ. Yena yena nayasamuṭṭhānena saṃkilesapakkhe vā akusalā dhammā niddhāritā , vodānapakkhe vā kusalā dhammā niddhāritā, taṃ taṃ nayasamuṭṭhānaṃ niyuttaṃ yathārahaṃ niddhāretvā yujjitabbanti attho gahetabbo.
नयक्कमेन पन सङ्खेपतो दस्सयिस्सामि – द्वे पुग्गला, तयो पुग्गला, चत्तारो पुग्गलाति पुग्गला तिकोट्ठासा भवन्ति, चतुदिसा, छदिसा, अट्ठदिसाति दिसापि तिकोट्ठासा भवन्ति। तत्थ द्वे पुग्गलाति तण्हाचरितो पुग्गलो, दिट्ठिचरितो पुग्गलोति द्वे पुग्गला भवन्ति। तयो पुग्गलाति उग्घटितञ्ञुपुग्गलो, विपञ्चितञ्ञुपुग्गलो, नेय्यपुग्गलोति तयो पुग्गला भवन्ति। चत्तारो पुग्गलाति दुक्खापटिपदादन्धाभिञ्ञादिभेदेन भिन्ना मुदिन्द्रियो तण्हाचरितो पुग्गलो, मुदिन्द्रियो दिट्ठिचरितो पुग्गलो, तिक्खिन्द्रियो तण्हाचरितो पुग्गलो, तिक्खिन्द्रियो दिट्ठिचरितो पुग्गलोति चत्तारो पुग्गला भवन्ति। चतुदिसाति संकिलेसपक्खे द्वे द्वे दिसा, वोदानपक्खे द्वे द्वे दिसाति चतुदिसा भवन्ति। छदिसाति संकिलेसपक्खे तिस्सो तिस्सो दिसा, वोदानपक्खे तिस्सो तिस्सो दिसाति छदिसा भवन्ति। अट्ठदिसाति संकिलेसपक्खे चतस्सो चतस्सो दिसा, वोदानपक्खे चतस्सो चतस्सो दिसाति अट्ठदिसा भवन्ति। तेसु द्वे द्वे तण्हाचरितदिट्ठिचरिते पुग्गले, चतुदिसा च निस्साय नन्दियावट्टनयसमुट्ठानं भवति। तयो उग्घटितञ्ञुविपञ्चितञ्ञुनेय्यपुग्गले च छदिसा च निस्साय तिपुक्खलनयसमुट्ठानं भवति। दुक्खापटिपदादन्धाभिञ्ञादिभेदेन भिन्ने चत्तारो मुदिन्द्रियतण्हाचरिततिक्खिन्द्रियतण्हाचरितमुदिन्द्रियदिट्ठिचरिततिक्खिन्द्रियदिट्ठिचरिते पुग्गले च अट्ठदिसा च निस्साय सीहविक्कीळितनयसमुट्ठानं भवति । एकेकस्मिं नयसमुट्ठाने विभजिते दिसालोचनअङ्कुसनयसमुट्ठानानिपि विभजितानि भवन्ति।
Nayakkamena pana saṅkhepato dassayissāmi – dve puggalā, tayo puggalā, cattāro puggalāti puggalā tikoṭṭhāsā bhavanti, catudisā, chadisā, aṭṭhadisāti disāpi tikoṭṭhāsā bhavanti. Tattha dve puggalāti taṇhācarito puggalo, diṭṭhicarito puggaloti dve puggalā bhavanti. Tayo puggalāti ugghaṭitaññupuggalo, vipañcitaññupuggalo, neyyapuggaloti tayo puggalā bhavanti. Cattāro puggalāti dukkhāpaṭipadādandhābhiññādibhedena bhinnā mudindriyo taṇhācarito puggalo, mudindriyo diṭṭhicarito puggalo, tikkhindriyo taṇhācarito puggalo, tikkhindriyo diṭṭhicarito puggaloti cattāro puggalā bhavanti. Catudisāti saṃkilesapakkhe dve dve disā, vodānapakkhe dve dve disāti catudisā bhavanti. Chadisāti saṃkilesapakkhe tisso tisso disā, vodānapakkhe tisso tisso disāti chadisā bhavanti. Aṭṭhadisāti saṃkilesapakkhe catasso catasso disā, vodānapakkhe catasso catasso disāti aṭṭhadisā bhavanti. Tesu dve dve taṇhācaritadiṭṭhicarite puggale, catudisā ca nissāya nandiyāvaṭṭanayasamuṭṭhānaṃ bhavati. Tayo ugghaṭitaññuvipañcitaññuneyyapuggale ca chadisā ca nissāya tipukkhalanayasamuṭṭhānaṃ bhavati. Dukkhāpaṭipadādandhābhiññādibhedena bhinne cattāro mudindriyataṇhācaritatikkhindriyataṇhācaritamudindriyadiṭṭhicaritatikkhindriyadiṭṭhicarite puggale ca aṭṭhadisā ca nissāya sīhavikkīḷitanayasamuṭṭhānaṃ bhavati . Ekekasmiṃ nayasamuṭṭhāne vibhajite disālocanaaṅkusanayasamuṭṭhānānipi vibhajitāni bhavanti.
‘‘कथं नन्दियावट्टनयसमुट्ठानं भवती’’ति चे वदेय्य? ‘‘तण्हा च अविज्जा च अहिरिकञ्च अनोत्तप्पञ्च अस्सति च असम्पजञ्ञञ्च अयोनिसोमनसिकारो च कोसज्जञ्च दोवचस्सञ्च अहंकारो च ममंकारो च अस्सद्धा च पमादो च असद्धम्मस्सवनञ्च असंवरो च अभिज्झा च ब्यापादो च नीवरणञ्च संयोजनञ्च कोधो च उपनाहो च मक्खो च पळासो च इस्सा च मच्छेरञ्च माया च साठेय्यञ्च सस्सतदिट्ठि च उच्छेददिट्ठि चा’’ति (नेत्ति॰ ८८) दुकदुकवसेन देसितो अयं दिसाभूतो अकुसलधम्मसमूहो द्विन्नं तण्हाचरितदिट्ठिचरितानं पुग्गलानं संकिलेसो होतीति संकिलेसपक्खे संकिलेससामञ्ञभावेन योजेत्वा ‘‘इमेसु पन्नरससु दुकदुकवसेन देसितेसु दिसाभूतेसु अकुसलधम्मेसु कतमो अकुसलधम्मो कतमस्स पुग्गलस्स दिसा’’ति मनसाव दिसाधम्मभावेन ओलोकेत्वा ‘‘अयं अयं पठमो पठमो अकुसलधम्मो तण्हाचरितस्स पुग्गलस्स संकिलेसपक्खे पठमा दिसा नाम, अयं अयं दुतियो दुतियो अकुसलधम्मो दिट्ठिचरितस्स पुग्गलस्स संकिलेसपक्खे दुतिया दिसा नामा’’ति विसुं विसुं योजेत्वा समुदयसच्चदुक्खसच्चानि यथारहं नीहरित्वा विभजितब्बधम्मसभावो च येन संवण्णनाविसेसेन दस्सितो, सो संवण्णनाविसेसो च नन्दियावट्टनयसमुट्ठानं भवति, तस्स ओलोकना च येन संवण्णनाविसेसेन दस्सिता, सो संवण्णनाविसेसो च दिसालोचननयसमुट्ठानं भवति, तथा ओलोकेत्वा दिसाविसेसभूतस्स धम्मविसेसस्स पुग्गलानं नयनञ्च येन संवण्णनाविसेसेन नयति, सो संवण्णनाविसेसो च अङ्कुसनयसमुट्ठानं भवति।
‘‘Kathaṃ nandiyāvaṭṭanayasamuṭṭhānaṃ bhavatī’’ti ce vadeyya? ‘‘Taṇhā ca avijjā ca ahirikañca anottappañca assati ca asampajaññañca ayonisomanasikāro ca kosajjañca dovacassañca ahaṃkāro ca mamaṃkāro ca assaddhā ca pamādo ca asaddhammassavanañca asaṃvaro ca abhijjhā ca byāpādo ca nīvaraṇañca saṃyojanañca kodho ca upanāho ca makkho ca paḷāso ca issā ca maccherañca māyā ca sāṭheyyañca sassatadiṭṭhi ca ucchedadiṭṭhi cā’’ti (netti. 88) dukadukavasena desito ayaṃ disābhūto akusaladhammasamūho dvinnaṃ taṇhācaritadiṭṭhicaritānaṃ puggalānaṃ saṃkileso hotīti saṃkilesapakkhe saṃkilesasāmaññabhāvena yojetvā ‘‘imesu pannarasasu dukadukavasena desitesu disābhūtesu akusaladhammesu katamo akusaladhammo katamassa puggalassa disā’’ti manasāva disādhammabhāvena oloketvā ‘‘ayaṃ ayaṃ paṭhamo paṭhamo akusaladhammo taṇhācaritassa puggalassa saṃkilesapakkhe paṭhamā disā nāma, ayaṃ ayaṃ dutiyo dutiyo akusaladhammo diṭṭhicaritassa puggalassa saṃkilesapakkhe dutiyā disā nāmā’’ti visuṃ visuṃ yojetvā samudayasaccadukkhasaccāni yathārahaṃ nīharitvā vibhajitabbadhammasabhāvo ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassito, so saṃvaṇṇanāviseso ca nandiyāvaṭṭanayasamuṭṭhānaṃ bhavati, tassa olokanā ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassitā, so saṃvaṇṇanāviseso ca disālocananayasamuṭṭhānaṃ bhavati, tathā oloketvā disāvisesabhūtassa dhammavisesassa puggalānaṃ nayanañca yena saṃvaṇṇanāvisesena nayati, so saṃvaṇṇanāviseso ca aṅkusanayasamuṭṭhānaṃ bhavati.
‘‘समथो च विपस्सना च, हिरी च ओत्तप्पञ्च, सति च सम्पजञ्ञञ्च, योनिसोमनसिकारो च वीरियारम्भो च, सोवचस्सञ्च धम्मे ञाणञ्च अन्वये ञाणञ्च, खये ञाणञ्च अनुप्पादे ञाणञ्च, सद्धा च अप्पमादो च, सद्धम्मस्सवनञ्च संवरो च, अनभिज्झा च अब्यापादो च, रागविरागा च चेतोविमुत्ति, अविज्जाविरागा च पञ्ञाविमुत्ति, अभिसमयो च अप्पिच्छता च, सन्तुट्ठि च अक्कोधो च, अनुपनाहो च अमक्खो च, अपळासो च इस्सापहानञ्च मच्छरियप्पहानञ्च विज्जा च, विमुत्ति च सङ्खतारम्मणो च विमोक्खो, असङ्खतारम्मणो च विमोक्खो, सउपादिसेसा च निब्बानधातु, अनुपादिसेसा च निब्बानधातू’’ति (नेत्ति॰ ८८) तिकदुकवसेन देसितं इदं दिसाभूतं कुसलसमूहधम्मजातं द्विन्नं तण्हाचरितदिट्ठिचरितानं पुग्गलानं वोदानं होतीति वोदानपक्खे वोदानसामञ्ञभावेन योजेत्वा ‘‘इमेसु एकूनवीसतिया दुकदुकवसेन वा देसितेसु दिसाभूतेसु धम्मेसु कतमो कतमो कुसलधम्मो कतमस्स कतमस्स पुग्गलस्स दिसा’’ति मनसाव दिसाधम्मभावेन ओलोकेत्वा ‘‘अयं पठमो पठमो कुसलधम्मो तण्हाचरितस्स पुग्गलस्स वोदानपक्खे पठमा दिसा नाम, अयं दुतियो दुतियो कुसलधम्मो दिट्ठिचरितस्स पुग्गलस्स वोदानपक्खे दुतिया दिसा नामा’’ति विसुं विसुं योजेत्वा मग्गसच्चनिरोधसच्चानि यथारहं नीहरित्वा विभजितब्बधम्मभावो च येन संवण्णनाविसेसेन दस्सितो, सो संवण्णनाविसेसो च नन्दियावट्टनयसमुट्ठानं भवति, तस्स ओलोकना च येन संवण्णनाविसेसेन दस्सिता, सो संवण्णनाविसेसो च दिसालोचननयसमुट्ठानं भवति, तथा ओलोकेत्वा दिसाविसेसभूतस्स धम्मविसेसस्स पुग्गलानं नयनञ्च येन संवण्णनाविसेसेन नयति, सो संवण्णनाविसेसो च अङ्कुसनयसमुट्ठानं भवति।
‘‘Samatho ca vipassanā ca, hirī ca ottappañca, sati ca sampajaññañca, yonisomanasikāro ca vīriyārambho ca, sovacassañca dhamme ñāṇañca anvaye ñāṇañca, khaye ñāṇañca anuppāde ñāṇañca, saddhā ca appamādo ca, saddhammassavanañca saṃvaro ca, anabhijjhā ca abyāpādo ca, rāgavirāgā ca cetovimutti, avijjāvirāgā ca paññāvimutti, abhisamayo ca appicchatā ca, santuṭṭhi ca akkodho ca, anupanāho ca amakkho ca, apaḷāso ca issāpahānañca macchariyappahānañca vijjā ca, vimutti ca saṅkhatārammaṇo ca vimokkho, asaṅkhatārammaṇo ca vimokkho, saupādisesā ca nibbānadhātu, anupādisesā ca nibbānadhātū’’ti (netti. 88) tikadukavasena desitaṃ idaṃ disābhūtaṃ kusalasamūhadhammajātaṃ dvinnaṃ taṇhācaritadiṭṭhicaritānaṃ puggalānaṃ vodānaṃ hotīti vodānapakkhe vodānasāmaññabhāvena yojetvā ‘‘imesu ekūnavīsatiyā dukadukavasena vā desitesu disābhūtesu dhammesu katamo katamo kusaladhammo katamassa katamassa puggalassa disā’’ti manasāva disādhammabhāvena oloketvā ‘‘ayaṃ paṭhamo paṭhamo kusaladhammo taṇhācaritassa puggalassa vodānapakkhe paṭhamā disā nāma, ayaṃ dutiyo dutiyo kusaladhammo diṭṭhicaritassa puggalassa vodānapakkhe dutiyā disā nāmā’’ti visuṃ visuṃ yojetvā maggasaccanirodhasaccāni yathārahaṃ nīharitvā vibhajitabbadhammabhāvo ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassito, so saṃvaṇṇanāviseso ca nandiyāvaṭṭanayasamuṭṭhānaṃ bhavati, tassa olokanā ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassitā, so saṃvaṇṇanāviseso ca disālocananayasamuṭṭhānaṃ bhavati, tathā oloketvā disāvisesabhūtassa dhammavisesassa puggalānaṃ nayanañca yena saṃvaṇṇanāvisesena nayati, so saṃvaṇṇanāviseso ca aṅkusanayasamuṭṭhānaṃ bhavati.
‘‘कथं तिपुक्खलनयसमुट्ठानं भवती’’ति चे पुच्छेय्य, ‘‘तीणि अकुसलमूलानि – लोभो अकुसलमूलं, दोसो अकुसलमूलं, मोहो अकुसलमूलं। तीणि दुच्चरितानि – कायदुच्चरितं , वचीदुच्चरितं, मनोदुच्चरितं। तयो अकुसलवितक्का – कामवितक्को, ब्यापादवितक्को, विहिंसावितक्को। तिस्सो अकुसलसञ्ञा – कामसञ्ञा, ब्यापादसञ्ञा, विहिंसासञ्ञा। तिस्सो विपरीतसञ्ञा – निच्चसञ्ञा, सुखसञ्ञा, अत्तसञ्ञा। तिस्सो वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना। तिस्सो दुक्खता – दुक्खदुक्खता, सङ्खारदुक्खता, विपरिणामदुक्खता। तयो अग्गी – रागग्गि, दोसग्गि, मोहग्गि। तयो सल्ला – रागसल्लो, दोससल्लो, मोहसल्लो। तिस्सो जटा – रागजटा, दोसजटा, मोहजटा। तिस्सो अकुसलूपपरिक्खा – अकुसलं कायकम्मं , अकुसलं वचीकम्मं, अकुसलं मनोकम्मं। तिस्सो विपत्तियो – सीलविपत्ति, दिट्ठिविपत्ति, आचारविपत्ती’’ति (नेत्ति॰ ८८) तिकवसेन देसितो अयं दिसाभूतो अकुसलधम्मसमूहो तिण्णं उग्घटितञ्ञुविपञ्चितञ्ञुनेय्यपुग्गलानं संकिलेसो होतीति संकिलेसपक्खे संकिलेससामञ्ञभावेन योजेत्वा ‘‘इमेसु द्वादससु तिकतिकवसेन देसितेसु दिसाभूतेसु अकुसलधम्मेसु कतमो कतमो अकुसलो धम्मो कतमस्स कतमस्स पुग्गलस्स दिसा’’ति मनसाव दिसाधम्मभावेन ओलोकेत्वा ‘‘अयं अयं पठमो पठमो अकुसलधम्मो उग्घटितञ्ञुपुग्गलस्स संकिलेसपक्खे पठमा दिसा नाम। अयं अयं दुतियो दुतियो अकुसलधम्मो विपञ्चितञ्ञुपुग्गलस्स संकिलेसपक्खे दुतिया दिसा नाम। अयं अयं ततियो ततियो अकुसलधम्मो नेय्यस्स पुग्गलस्स संकिलेसपक्खे ततिया दिसा नामा’’ति विसुं विसुं योजेत्वा समुदयसच्चदुक्खसच्चानि यथारहं नीहरित्वा विभजितब्बधम्मसभावो च येन संवण्णनाविसेसेन दस्सितो। सो संवण्णनाविसेसो च तिपुक्खलनयसमुट्ठानं भवति। तस्स ओलोकना च येन संवण्णनाविसेसेन दस्सिता, सो संवण्णनाविसेसो च दिसालोचननयसमुट्ठानं भवति तथा ओलोकेत्वा दिसाविसेसभूतस्स धम्मविसेसस्स पुग्गलानं नयनञ्च येन संवण्णनाविसेसेन नयति, सो संवण्णनाविसेसो अङ्कुसनयसमुट्ठानं भवति।
‘‘Kathaṃ tipukkhalanayasamuṭṭhānaṃ bhavatī’’ti ce puccheyya, ‘‘tīṇi akusalamūlāni – lobho akusalamūlaṃ, doso akusalamūlaṃ, moho akusalamūlaṃ. Tīṇi duccaritāni – kāyaduccaritaṃ , vacīduccaritaṃ, manoduccaritaṃ. Tayo akusalavitakkā – kāmavitakko, byāpādavitakko, vihiṃsāvitakko. Tisso akusalasaññā – kāmasaññā, byāpādasaññā, vihiṃsāsaññā. Tisso viparītasaññā – niccasaññā, sukhasaññā, attasaññā. Tisso vedanā – sukhā vedanā, dukkhā vedanā, adukkhamasukhā vedanā. Tisso dukkhatā – dukkhadukkhatā, saṅkhāradukkhatā, vipariṇāmadukkhatā. Tayo aggī – rāgaggi, dosaggi, mohaggi. Tayo sallā – rāgasallo, dosasallo, mohasallo. Tisso jaṭā – rāgajaṭā, dosajaṭā, mohajaṭā. Tisso akusalūpaparikkhā – akusalaṃ kāyakammaṃ , akusalaṃ vacīkammaṃ, akusalaṃ manokammaṃ. Tisso vipattiyo – sīlavipatti, diṭṭhivipatti, ācāravipattī’’ti (netti. 88) tikavasena desito ayaṃ disābhūto akusaladhammasamūho tiṇṇaṃ ugghaṭitaññuvipañcitaññuneyyapuggalānaṃ saṃkileso hotīti saṃkilesapakkhe saṃkilesasāmaññabhāvena yojetvā ‘‘imesu dvādasasu tikatikavasena desitesu disābhūtesu akusaladhammesu katamo katamo akusalo dhammo katamassa katamassa puggalassa disā’’ti manasāva disādhammabhāvena oloketvā ‘‘ayaṃ ayaṃ paṭhamo paṭhamo akusaladhammo ugghaṭitaññupuggalassa saṃkilesapakkhe paṭhamā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ dutiyo dutiyo akusaladhammo vipañcitaññupuggalassa saṃkilesapakkhe dutiyā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ tatiyo tatiyo akusaladhammo neyyassa puggalassa saṃkilesapakkhe tatiyā disā nāmā’’ti visuṃ visuṃ yojetvā samudayasaccadukkhasaccāni yathārahaṃ nīharitvā vibhajitabbadhammasabhāvo ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassito. So saṃvaṇṇanāviseso ca tipukkhalanayasamuṭṭhānaṃ bhavati. Tassa olokanā ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassitā, so saṃvaṇṇanāviseso ca disālocananayasamuṭṭhānaṃ bhavati tathā oloketvā disāvisesabhūtassa dhammavisesassa puggalānaṃ nayanañca yena saṃvaṇṇanāvisesena nayati, so saṃvaṇṇanāviseso aṅkusanayasamuṭṭhānaṃ bhavati.
‘‘तीणि कुसलमूलानि – अलोभो कुसलमूलं, अदोसो कुसलमूलं, अमोहो कुसलमूलं। तीणि सुचरितानि – कायसुचरितं, वचीसुचरितं, मनोसुचरितं। तयो कुसलवितक्का – नेक्खम्मवितक्को, अब्यापादवितक्को, अविहिंसावितक्को। तयो समाधी – सवितक्को सविचारो समाधि, अवितक्को विचारमत्तो समाधि, अवितक्को अविचारो समाधि। तिस्सो कुसलसञ्ञा – नेक्खम्मसञ्ञा, अब्यापादसञ्ञा, अविहिंसासञ्ञा। तिस्सो अविपरीतसञ्ञा – अनिच्चसञ्ञा, दुक्खसञ्ञा, अनत्तसञ्ञा। तिस्सो कुसलूपपरिक्खा – कुसलं कायकम्मं, कुसलं वचीकम्मं, कुसलं मनोकम्मं। तीणि सोचेय्यानि – कायसोचेय्यं, वचीसोचेय्यं, मनोसोचेय्यं। तिस्सो सम्पत्तियो – सीलसम्पत्ति, समाधिसम्पत्ति, पञ्ञासम्पत्ति । तिस्सो सिक्खा – अधिसीलसिक्खा, अधिचित्तसिक्खा , अधिपञ्ञासिक्खा। तयो खन्धा – सीलक्खन्धो, समाधिक्खन्धो, पञ्ञाक्खन्धो। तीणि विमोक्खमुखानि – सुञ्ञतं, अनिमित्तं, अप्पणिहित’’न्ति (नेत्ति॰ ८८) तिकतिकवसेन देसितं इदं दिसाभूतं कुसलसमूहधम्मजातं तिण्णं उग्घटितञ्ञुविपञ्चितञ्ञुनेय्यपुग्गलानं वोदानं होतीति वोदानपक्खे वोदानसामञ्ञभावेन योजेत्वा ‘‘इमेसु द्वीसु द्वादससु तिकतिकवसेन देसितेसु दिसाभूतेसु कुसलधम्मेसु कतमो कतमो कुसलधम्मो कतमस्स कतमस्स पुग्गलस्स दिसा’’ति मनसाव दिसाधम्मभावेन ओलोकेत्वा ‘‘अयं अयं पठमो पठमो कुसलधम्मो उग्घटितञ्ञुपुग्गलस्स वोदानपक्खे पठमा दिसा नाम। अयं अयं दुतियो दुतियो कुसलो धम्मो विपञ्चितञ्ञुपुग्गलस्स वोदानपक्खे दुतिया दिसा नाम। अयं अयं ततियो ततियो कुसलधम्मो नेय्यपुग्गलस्स वोदानपक्खे ततिया दिसा नामा’’ति विसुं विसुं दिसाभावेन योजेत्वा मग्गसच्चनिरोधसच्चानि यथारहं नीहरित्वा विभजितब्बधम्मसभावो च येन संवण्णनाविसेसेन दस्सितो। सो संवण्णनाविसेसो च तिपुक्खलनयसमुट्ठानं भवति। तस्स ओलोकना च येन संवण्णनाविसेसेन दस्सिता, सो संवण्णनाविसेसो च दिसालोचननयसमुट्ठानं भवति। तथा ओलोकेत्वा दिसाविसेसभूतस्स धम्मस्स पुग्गलानं नयनञ्च येन संवण्णनाविसेसेन नयति, सो संवण्णनाविसेसो च अङ्कुसनयसमुट्ठानं भवति।
‘‘Tīṇi kusalamūlāni – alobho kusalamūlaṃ, adoso kusalamūlaṃ, amoho kusalamūlaṃ. Tīṇi sucaritāni – kāyasucaritaṃ, vacīsucaritaṃ, manosucaritaṃ. Tayo kusalavitakkā – nekkhammavitakko, abyāpādavitakko, avihiṃsāvitakko. Tayo samādhī – savitakko savicāro samādhi, avitakko vicāramatto samādhi, avitakko avicāro samādhi. Tisso kusalasaññā – nekkhammasaññā, abyāpādasaññā, avihiṃsāsaññā. Tisso aviparītasaññā – aniccasaññā, dukkhasaññā, anattasaññā. Tisso kusalūpaparikkhā – kusalaṃ kāyakammaṃ, kusalaṃ vacīkammaṃ, kusalaṃ manokammaṃ. Tīṇi soceyyāni – kāyasoceyyaṃ, vacīsoceyyaṃ, manosoceyyaṃ. Tisso sampattiyo – sīlasampatti, samādhisampatti, paññāsampatti . Tisso sikkhā – adhisīlasikkhā, adhicittasikkhā , adhipaññāsikkhā. Tayo khandhā – sīlakkhandho, samādhikkhandho, paññākkhandho. Tīṇi vimokkhamukhāni – suññataṃ, animittaṃ, appaṇihita’’nti (netti. 88) tikatikavasena desitaṃ idaṃ disābhūtaṃ kusalasamūhadhammajātaṃ tiṇṇaṃ ugghaṭitaññuvipañcitaññuneyyapuggalānaṃ vodānaṃ hotīti vodānapakkhe vodānasāmaññabhāvena yojetvā ‘‘imesu dvīsu dvādasasu tikatikavasena desitesu disābhūtesu kusaladhammesu katamo katamo kusaladhammo katamassa katamassa puggalassa disā’’ti manasāva disādhammabhāvena oloketvā ‘‘ayaṃ ayaṃ paṭhamo paṭhamo kusaladhammo ugghaṭitaññupuggalassa vodānapakkhe paṭhamā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ dutiyo dutiyo kusalo dhammo vipañcitaññupuggalassa vodānapakkhe dutiyā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ tatiyo tatiyo kusaladhammo neyyapuggalassa vodānapakkhe tatiyā disā nāmā’’ti visuṃ visuṃ disābhāvena yojetvā maggasaccanirodhasaccāni yathārahaṃ nīharitvā vibhajitabbadhammasabhāvo ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassito. So saṃvaṇṇanāviseso ca tipukkhalanayasamuṭṭhānaṃ bhavati. Tassa olokanā ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassitā, so saṃvaṇṇanāviseso ca disālocananayasamuṭṭhānaṃ bhavati. Tathā oloketvā disāvisesabhūtassa dhammassa puggalānaṃ nayanañca yena saṃvaṇṇanāvisesena nayati, so saṃvaṇṇanāviseso ca aṅkusanayasamuṭṭhānaṃ bhavati.
‘‘कथं सीहविक्कीळितनयसमुट्ठान’’न्ति चे पुच्छेय्य, ‘‘चत्तारो आहारा, चत्तारो विपल्लासा, चत्तारि उपादानानि, चत्तारो योगा, चत्तारो गन्था, चत्तारो आसवा, चत्तारो ओघा, चत्तारो सल्ला, चतस्सो विञ्ञाणट्ठितियो, चत्तारि अगतिगमनानी’’ति (नेत्ति॰ ८७) चतुक्कचतुक्कवसेन देसितो अयं दिसाभूतो चतुक्को चतुक्को अकुसलधम्मो ‘‘दुक्खाय पटिपदाय दन्धाभिञ्ञाय निय्यकस्स मुदिन्द्रियस्स तण्हाचरितस्स च दुक्खाय पटिपदाय खिप्पाभिञ्ञाय निय्यकस्स तिक्खिन्द्रियस्स तण्हाचरितस्स च सुखाय पटिपदाय दन्धाभिञ्ञाय निय्यकस्स मुदिन्द्रियस्स दिट्ठिचरितस्स च सुखाय पटिपदाय खिप्पाभिञ्ञाय निय्यकस्स तिक्खिन्द्रियस्स दिट्ठिचरितस्स चा’’ति चतुन्नं पुग्गलानं संकिलेसोति संकिलेसपक्खे संकिलेससामञ्ञभावेन योजेत्वा ‘‘इमेसु चतुक्कचतुक्कवसेन देसितेसु दससु चतुक्केसु धम्मेसु कतमो कतमो अकुसलधम्मो कतमस्स कतमस्स पुग्गलस्स दिसा’’ति मनसाव संकिलेसपक्खे दिसाधम्मभावेन ओलोकेत्वा ‘‘अयं अयं पठमो पठमो अकुसलधम्मो दुक्खाय पटिपदाय दन्धाभिञ्ञाय निय्यकस्स मुदिन्द्रियस्स तण्हाचरितस्स पुग्गलस्स पठमा दिसा नाम। अयं अयं दुतियो दुतियो अकुसलधम्मो दुक्खाय पटिपदाय खिप्पाभिञ्ञाय निय्यकस्स तिक्खिन्द्रियस्स तण्हाचरितस्स पुग्गलस्स दुतिया दिसा नाम। अयं अयं ततियो ततियो अकुसलधम्मो सुखाय पटिपदाय दन्धाभिञ्ञाय निय्यकस्स मुदिन्द्रियस्स दिट्ठिचरितस्स पुग्गलस्स ततिया दिसा नाम। अयं अयं चतुत्थो चतुत्थो अकुसलधम्मो सुखाय पटिपदाय खिप्पाभिञ्ञाय निय्यकस्स तिक्खिन्द्रियस्स दिट्ठिचरितस्स पुग्गलस्स चतुत्था दिसा नामा’’ति विसुं विसुं दिसाभावेन योजेत्वा, समुदयसच्चदुक्खसच्चानि यथारहं नीहरित्वा, विभजितब्बधम्मसभावो च येन संवण्णनाविसेसेन दस्सितो। सो संवण्णनाविसेसो च सीहविक्कीळितनयसमुट्ठानं भवति। तस्स ओलोकना च येन संवण्णनाविसेसेन दस्सिता, सो संवण्णनाविसेसो च दिसालोचननयसमुट्ठानं भवति। तथा ओलोकेत्वा दिसाविसेसभूतस्स धम्मस्स पुग्गलानं नयनञ्च येन संवण्णनाविसेसेन नयति, सो संवण्णनाविसेसो च अङ्कुसनयसमुट्ठानं भवति।
‘‘Kathaṃ sīhavikkīḷitanayasamuṭṭhāna’’nti ce puccheyya, ‘‘cattāro āhārā, cattāro vipallāsā, cattāri upādānāni, cattāro yogā, cattāro ganthā, cattāro āsavā, cattāro oghā, cattāro sallā, catasso viññāṇaṭṭhitiyo, cattāri agatigamanānī’’ti (netti. 87) catukkacatukkavasena desito ayaṃ disābhūto catukko catukko akusaladhammo ‘‘dukkhāya paṭipadāya dandhābhiññāya niyyakassa mudindriyassa taṇhācaritassa ca dukkhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyakassa tikkhindriyassa taṇhācaritassa ca sukhāya paṭipadāya dandhābhiññāya niyyakassa mudindriyassa diṭṭhicaritassa ca sukhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyakassa tikkhindriyassa diṭṭhicaritassa cā’’ti catunnaṃ puggalānaṃ saṃkilesoti saṃkilesapakkhe saṃkilesasāmaññabhāvena yojetvā ‘‘imesu catukkacatukkavasena desitesu dasasu catukkesu dhammesu katamo katamo akusaladhammo katamassa katamassa puggalassa disā’’ti manasāva saṃkilesapakkhe disādhammabhāvena oloketvā ‘‘ayaṃ ayaṃ paṭhamo paṭhamo akusaladhammo dukkhāya paṭipadāya dandhābhiññāya niyyakassa mudindriyassa taṇhācaritassa puggalassa paṭhamā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ dutiyo dutiyo akusaladhammo dukkhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyakassa tikkhindriyassa taṇhācaritassa puggalassa dutiyā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ tatiyo tatiyo akusaladhammo sukhāya paṭipadāya dandhābhiññāya niyyakassa mudindriyassa diṭṭhicaritassa puggalassa tatiyā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ catuttho catuttho akusaladhammo sukhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyakassa tikkhindriyassa diṭṭhicaritassa puggalassa catutthā disā nāmā’’ti visuṃ visuṃ disābhāvena yojetvā, samudayasaccadukkhasaccāni yathārahaṃ nīharitvā, vibhajitabbadhammasabhāvo ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassito. So saṃvaṇṇanāviseso ca sīhavikkīḷitanayasamuṭṭhānaṃ bhavati. Tassa olokanā ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassitā, so saṃvaṇṇanāviseso ca disālocananayasamuṭṭhānaṃ bhavati. Tathā oloketvā disāvisesabhūtassa dhammassa puggalānaṃ nayanañca yena saṃvaṇṇanāvisesena nayati, so saṃvaṇṇanāviseso ca aṅkusanayasamuṭṭhānaṃ bhavati.
‘‘चतस्सो पटिपदा, चत्तारो सतिपट्ठाना, चत्तारि झानानि, चत्तारो विहारा, चत्तारो सम्मप्पधाना, चत्तारो अच्छरिया अब्भुता धम्मा, चत्तारि अधिट्ठानानि, चतस्सो समाधिभावना, चत्तारो सुखभागिया धम्मा, चतस्सो अप्पमाणा’’ति (नेत्ति॰ ८६) चतुक्कचतुक्कवसेन देसितं इदं दिसाभूतं कुसलसमूहधम्मजातं ‘‘दुक्खाय पटिपदाय दन्धाभिञ्ञाय निय्यकस्स मुदिन्द्रियस्स तण्हाचरितस्स च दुक्खाय पटिपदाय खिप्पाभिञ्ञाय निय्यकस्स तिक्खिन्द्रियस्स तण्हाचरितस्स च सुखाय पटिपदाय दन्धाभिञ्ञाय निय्यकस्स मुदिन्द्रियस्स दिट्ठिचरितस्स स सुखाय पटिपदाय खिप्पाभिञ्ञाय निय्यकस्स तिक्खिन्द्रियस्स दिट्ठिचरितस्स चा’’ति चतुन्नं पुग्गलानं वोदानं होतीति वोदानपक्खे वोदानसामञ्ञभावेन योजेत्वा ‘‘इमेसु चतुक्कचतुक्कवसेन देसितेसु दससु चतुक्केसु कुसलधम्मेसु कतमो कतमो कुसलधम्मो कतमस्स कतमस्स पुग्गलस्स दिसा’’ति मनसाव दिसाधम्मभावेन ओलोकेत्वा, ‘‘अयं अयं पठमो पठमो कुसलधम्मो दुक्खाय पटिपदाय दन्धाभिञ्ञाय निय्यकस्स मुदिन्द्रियस्स तण्हाचरितस्स पुग्गलस्स पठमा दिसा नाम। अयं अयं दुतियो दुतियो कुसलधम्मो दुक्खाय पटिपदाय खिप्पाभिञ्ञाय निय्यकस्स तिक्खिन्द्रियस्स तण्हाचरितस्स पुग्गलस्स दुतिया दिसा नाम। अयं अयं ततियो ततियो कुसलधम्मो सुखाय पटिपदाय दन्धाभिञ्ञाय निय्यकस्स मुदिन्द्रियस्स दिट्ठिचरितस्स पुग्गलस्स ततिया दिसा नाम। अयं अयं चतुत्थो चतुत्थो कुसलधम्मो सुखाय पटिपदाय खिप्पाभिञ्ञाय निय्यकस्स तिक्खिन्द्रियस्स दिट्ठिचरितस्स पुग्गलस्स चतुत्था दिसा नामा’’ति विसुं विसुं दिसाभावेन योजेत्वा, मग्गसच्चनिरोधसच्चानि यथारहं नीहरित्वा, विभजितब्बधम्मसभावो च येन संवण्णनाविसेसेन दस्सितो। सो संवण्णनाविसेसो च सीहविक्कीळितनयसमुट्ठानं भवति। तस्स ओलोकना च येन संवण्णनाविसेसेन दस्सिता। सो संवण्णनाविसेसो च दिसालोचननयसमुट्ठानं भवति। तथा ओलोकेत्वा दिसाविसेसस्स धम्मस्स पुग्गलानं नयनञ्च येन संवण्णनाविसेसेन नयति, सो संवण्णनाविसेसो च अङ्कुसनयसमुट्ठानं भवतीति नयक्कमेन सङ्खेपतो नयसमुट्ठानं भवतीति विञ्ञातब्बन्ति।
‘‘Catasso paṭipadā, cattāro satipaṭṭhānā, cattāri jhānāni, cattāro vihārā, cattāro sammappadhānā, cattāro acchariyā abbhutā dhammā, cattāri adhiṭṭhānāni, catasso samādhibhāvanā, cattāro sukhabhāgiyā dhammā, catasso appamāṇā’’ti (netti. 86) catukkacatukkavasena desitaṃ idaṃ disābhūtaṃ kusalasamūhadhammajātaṃ ‘‘dukkhāya paṭipadāya dandhābhiññāya niyyakassa mudindriyassa taṇhācaritassa ca dukkhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyakassa tikkhindriyassa taṇhācaritassa ca sukhāya paṭipadāya dandhābhiññāya niyyakassa mudindriyassa diṭṭhicaritassa sa sukhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyakassa tikkhindriyassa diṭṭhicaritassa cā’’ti catunnaṃ puggalānaṃ vodānaṃ hotīti vodānapakkhe vodānasāmaññabhāvena yojetvā ‘‘imesu catukkacatukkavasena desitesu dasasu catukkesu kusaladhammesu katamo katamo kusaladhammo katamassa katamassa puggalassa disā’’ti manasāva disādhammabhāvena oloketvā, ‘‘ayaṃ ayaṃ paṭhamo paṭhamo kusaladhammo dukkhāya paṭipadāya dandhābhiññāya niyyakassa mudindriyassa taṇhācaritassa puggalassa paṭhamā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ dutiyo dutiyo kusaladhammo dukkhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyakassa tikkhindriyassa taṇhācaritassa puggalassa dutiyā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ tatiyo tatiyo kusaladhammo sukhāya paṭipadāya dandhābhiññāya niyyakassa mudindriyassa diṭṭhicaritassa puggalassa tatiyā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ catuttho catuttho kusaladhammo sukhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyakassa tikkhindriyassa diṭṭhicaritassa puggalassa catutthā disā nāmā’’ti visuṃ visuṃ disābhāvena yojetvā, maggasaccanirodhasaccāni yathārahaṃ nīharitvā, vibhajitabbadhammasabhāvo ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassito. So saṃvaṇṇanāviseso ca sīhavikkīḷitanayasamuṭṭhānaṃ bhavati. Tassa olokanā ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassitā. So saṃvaṇṇanāviseso ca disālocananayasamuṭṭhānaṃ bhavati. Tathā oloketvā disāvisesassa dhammassa puggalānaṃ nayanañca yena saṃvaṇṇanāvisesena nayati, so saṃvaṇṇanāviseso ca aṅkusanayasamuṭṭhānaṃ bhavatīti nayakkamena saṅkhepato nayasamuṭṭhānaṃ bhavatīti viññātabbanti.
इति नयसमुट्ठाने सत्तिबलानुरूपा रचिता
Iti nayasamuṭṭhāne sattibalānurūpā racitā
विभावना निट्ठिता।
Vibhāvanā niṭṭhitā.
पण्डितेहि पन अट्ठकथाटीकानुसारेन गम्भीरत्थो वित्थारतो विभजित्वा गहेतब्बोति।
Paṇḍitehi pana aṭṭhakathāṭīkānusārena gambhīrattho vitthārato vibhajitvā gahetabboti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / नयसमुट्ठानं • Nayasamuṭṭhānaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / नयसमुट्ठानवारवण्णना • Nayasamuṭṭhānavāravaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / नयसमुट्ठानवारवण्णना • Nayasamuṭṭhānavāravaṇṇanā
