| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं
Nevasaññānāsaññāyatanaṃ
आकिञ्चञ्ञायतनं समतिक्कम्माति एत्थापि पुब्बे वुत्तनयेनेव आकिञ्चञ्ञं आयतनमस्स अधिट्ठानट्ठेनाति झानम्पि आकिञ्चञ्ञायतनं। वुत्तनयेनेव आरम्मणम्पि। एवमेतं झानञ्च आरम्मणञ्चाति उभयम्पि अप्पवत्तिकरणेन च अमनसिकरणे च समतिक्कमित्वाव यस्मा इदं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहातब्बं, तस्मा उभयम्पेतं एकज्झं कत्वा ‘आकिञ्चञ्ञायतनं समतिक्कम्मा’ति इदं वुत्तन्ति वेदितब्बं।
Ākiñcaññāyatanaṃ samatikkammāti etthāpi pubbe vuttanayeneva ākiñcaññaṃ āyatanamassa adhiṭṭhānaṭṭhenāti jhānampi ākiñcaññāyatanaṃ. Vuttanayeneva ārammaṇampi. Evametaṃ jhānañca ārammaṇañcāti ubhayampi appavattikaraṇena ca amanasikaraṇe ca samatikkamitvāva yasmā idaṃ nevasaññānāsaññāyatanaṃ upasampajja vihātabbaṃ, tasmā ubhayampetaṃ ekajjhaṃ katvā ‘ākiñcaññāyatanaṃ samatikkammā’ti idaṃ vuttanti veditabbaṃ.
नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसञ्ञासहगतन्ति एत्थ पन याय सञ्ञाय भावतो तं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनन्ति वुच्चति, यथा पटिपन्नस्स सा सञ्ञा होति, तं ताव दस्सेतुं विभङ्गे ‘‘नेवसञ्ञीनासञ्ञी’’ति उद्धरित्वा ‘‘तञ्ञेव आकिञ्चञ्ञायतनं सन्ततो मनसिकरोति सङ्खारावसेससमापत्तिं भावेति, तेन वुच्चति नेवसञ्ञीनासञ्ञी’’ति (विभ॰ ६१९) वुत्तं। तत्थ ‘सन्ततो मनसिकरोती’ति ‘सन्ता वतायं समापत्ति, यत्र हि नाम नत्थिभावम्पि आरम्मणं करित्वा ठस्सती’ति एवं सन्तारम्मणताय नं ‘सन्ता’ति मनसिकरोति। सन्ततो चे मनसिकरोति, कथं समतिक्कमो होतीति? अनावज्जितुकामताय। सो हि किञ्चापि नं सन्ततो मनसिकरोति, अथ ख्वस्स ‘अहमेतं आवज्जिस्सामि समापज्जिस्सामि अधिट्ठहिस्सामि वुट्ठहिस्सामि पच्चवेक्खिस्सामी’ति एस आभोगो समन्नाहारो मनसिकारो न होति। कस्मा? आकिञ्चञ्ञायतनतो नेवसञ्ञानासञ्ञायतनस्स सन्ततरपणीततरताय।
Nevasaññānāsaññāyatanasaññāsahagatanti ettha pana yāya saññāya bhāvato taṃ nevasaññānāsaññāyatananti vuccati, yathā paṭipannassa sā saññā hoti, taṃ tāva dassetuṃ vibhaṅge ‘‘nevasaññīnāsaññī’’ti uddharitvā ‘‘taññeva ākiñcaññāyatanaṃ santato manasikaroti saṅkhārāvasesasamāpattiṃ bhāveti, tena vuccati nevasaññīnāsaññī’’ti (vibha. 619) vuttaṃ. Tattha ‘santato manasikarotī’ti ‘santā vatāyaṃ samāpatti, yatra hi nāma natthibhāvampi ārammaṇaṃ karitvā ṭhassatī’ti evaṃ santārammaṇatāya naṃ ‘santā’ti manasikaroti. Santato ce manasikaroti, kathaṃ samatikkamo hotīti? Anāvajjitukāmatāya. So hi kiñcāpi naṃ santato manasikaroti, atha khvassa ‘ahametaṃ āvajjissāmi samāpajjissāmi adhiṭṭhahissāmi vuṭṭhahissāmi paccavekkhissāmī’ti esa ābhogo samannāhāro manasikāro na hoti. Kasmā? Ākiñcaññāyatanato nevasaññānāsaññāyatanassa santatarapaṇītataratāya.
यथा हि राजा महच्चराजानुभावेन हत्थिक्खन्धगतो नगरवीथियं विचरन्तो दन्तकारादयो सिप्पिके एकं वत्थं दळ्हं निवासेत्वा एकेन सीसं वेठेत्वा दन्तचुण्णादीहि समोकिण्णगत्ते अनेकानि दन्तविकतिआदीनि करोन्ते दिस्वा ‘अहो वत रे छेका आचरिया, ईदिसानिपि नाम सिप्पानि करिस्सन्ती’ति, एवं तेसं छेकताय तुस्सति, न चस्स एवं होति – ‘अहो वताहं रज्जं पहाय एवरूपो सिप्पिको भवेय्य’न्ति। तं किस्स हेतु? रज्जसिरिया महानिसंसताय। सो सिप्पिके समतिक्कमित्वाव गच्छति। एवमेवेस किञ्चापि तं समापत्तिं सन्ततो मनसिकरोति, अथ ख्वस्स ‘अहमेतं समापत्तिं आवज्जिस्सामि समापज्जिस्सामि अधिट्ठहिस्सामि वुट्ठहिस्सामि पच्चवेक्खिस्सामी’ति नेव एस आभोगो समन्नाहारो मनसिकारो होति। सो तं सन्ततो मनसि करोन्तो तं परमसुखुमं अप्पनाप्पत्तं सञ्ञं पापुणाति, याय ‘नेवसञ्ञीनासञ्ञी नाम होति, सङ्खारावसेससमापत्तिं भावेती’ति वुच्चति। ‘सङ्खारावसेससमापत्ति’न्ति अच्चन्तसुखुमभावप्पत्तसङ्खारं चतुत्थारुप्पसमापत्तिं।
Yathā hi rājā mahaccarājānubhāvena hatthikkhandhagato nagaravīthiyaṃ vicaranto dantakārādayo sippike ekaṃ vatthaṃ daḷhaṃ nivāsetvā ekena sīsaṃ veṭhetvā dantacuṇṇādīhi samokiṇṇagatte anekāni dantavikatiādīni karonte disvā ‘aho vata re chekā ācariyā, īdisānipi nāma sippāni karissantī’ti, evaṃ tesaṃ chekatāya tussati, na cassa evaṃ hoti – ‘aho vatāhaṃ rajjaṃ pahāya evarūpo sippiko bhaveyya’nti. Taṃ kissa hetu? Rajjasiriyā mahānisaṃsatāya. So sippike samatikkamitvāva gacchati. Evamevesa kiñcāpi taṃ samāpattiṃ santato manasikaroti, atha khvassa ‘ahametaṃ samāpattiṃ āvajjissāmi samāpajjissāmi adhiṭṭhahissāmi vuṭṭhahissāmi paccavekkhissāmī’ti neva esa ābhogo samannāhāro manasikāro hoti. So taṃ santato manasi karonto taṃ paramasukhumaṃ appanāppattaṃ saññaṃ pāpuṇāti, yāya ‘nevasaññīnāsaññī nāma hoti, saṅkhārāvasesasamāpattiṃ bhāvetī’ti vuccati. ‘Saṅkhārāvasesasamāpatti’nti accantasukhumabhāvappattasaṅkhāraṃ catutthāruppasamāpattiṃ.
इदानि यं तं एवं अधिगताय सञ्ञाय वसेन नेवसञ्ञानासञ्ञायतनन्ति वुच्चति, तं अत्थतो दस्सेतुं ‘‘नेवसञ्ञानासञ्ञायतनन्ति नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समापन्नस्स वा, उपपन्नस्स वा, दिट्ठधम्मसुखविहारिस्स वा चित्तचेतसिका धम्मा’’ति (विभ॰ ६२०) वुत्तं। तेसु इध समापन्नस्स चित्तचेतसिका धम्मा अधिप्पेता।
Idāni yaṃ taṃ evaṃ adhigatāya saññāya vasena nevasaññānāsaññāyatananti vuccati, taṃ atthato dassetuṃ ‘‘nevasaññānāsaññāyatananti nevasaññānāsaññāyatanaṃ samāpannassa vā, upapannassa vā, diṭṭhadhammasukhavihārissa vā cittacetasikā dhammā’’ti (vibha. 620) vuttaṃ. Tesu idha samāpannassa cittacetasikā dhammā adhippetā.
वचनत्थो पनेत्थ – ओळारिकाय सञ्ञाय अभावतो, सुखुमाय च भावतो, नेवस्स ससम्पयुत्तधम्मस्स झानस्स सञ्ञा, नासञ्ञाति नेवसञ्ञानासञ्ञं। नेवसञ्ञानासञ्ञञ्च तं मनायतनधम्मायतनपरियापन्नत्ता आयतनञ्चाति नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं। अथ वा यायमेत्थ सञ्ञा, सा पटुसञ्ञाकिच्चं कातुं असमत्थताय नेवसञ्ञा , सङ्खारावसेससुखुमभावेन विज्जमानत्ता नासञ्ञाति नेवसञ्ञानासञ्ञा। नेवसञ्ञानासञ्ञा च सा सेसधम्मानं अधिट्ठानट्ठेन आयतनञ्चाति नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं।
Vacanattho panettha – oḷārikāya saññāya abhāvato, sukhumāya ca bhāvato, nevassa sasampayuttadhammassa jhānassa saññā, nāsaññāti nevasaññānāsaññaṃ. Nevasaññānāsaññañca taṃ manāyatanadhammāyatanapariyāpannattā āyatanañcāti nevasaññānāsaññāyatanaṃ. Atha vā yāyamettha saññā, sā paṭusaññākiccaṃ kātuṃ asamatthatāya nevasaññā , saṅkhārāvasesasukhumabhāvena vijjamānattā nāsaññāti nevasaññānāsaññā. Nevasaññānāsaññā ca sā sesadhammānaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanañcāti nevasaññānāsaññāyatanaṃ.
न केवलञ्चेत्थ सञ्ञाव एदिसी, अथ खो वेदनापि नेववेदना नावेदना, चित्तम्पि नेवचित्तं नाचित्तं, फस्सोपि नेवफस्सो नाफस्सोति। एस नयो सेससम्पयुत्तधम्मेसु। सञ्ञासीसेन पनायं देसना कताति वेदितब्बा। पत्तमक्खनतेलप्पभुतीहि च उपमाहि एसमत्थो विभावेतब्बो – सामणेरो किर तेलेन पत्तं मक्खेत्वा ठपेसि। तं यागुपानकाले थेरो ‘पत्तमाहरा’ति आह। सो ‘पत्ते तेलमत्थि, भन्ते’ति आह। ततो ‘आहर, सामणेर, तेलं नाळिं पूरेस्सामी’ति वुत्ते ‘नत्थि, भन्ते, तेल’न्ति आह। तत्थ यथा अन्तोवुत्थत्ता यागुया सद्धिं अकप्पियट्ठेन तेलं अत्थीति होति, नाळिपूरणादीनं अभाववसेन नत्थीति होति, एवं सापि सञ्ञा पटुसञ्ञाकिच्चं कातुं असमत्थताय नेवसञ्ञा, सङ्खारावसेससुखुमभावेन विज्जमानत्ता नासञ्ञा होति।
Na kevalañcettha saññāva edisī, atha kho vedanāpi nevavedanā nāvedanā, cittampi nevacittaṃ nācittaṃ, phassopi nevaphasso nāphassoti. Esa nayo sesasampayuttadhammesu. Saññāsīsena panāyaṃ desanā katāti veditabbā. Pattamakkhanatelappabhutīhi ca upamāhi esamattho vibhāvetabbo – sāmaṇero kira telena pattaṃ makkhetvā ṭhapesi. Taṃ yāgupānakāle thero ‘pattamāharā’ti āha. So ‘patte telamatthi, bhante’ti āha. Tato ‘āhara, sāmaṇera, telaṃ nāḷiṃ pūressāmī’ti vutte ‘natthi, bhante, tela’nti āha. Tattha yathā antovutthattā yāguyā saddhiṃ akappiyaṭṭhena telaṃ atthīti hoti, nāḷipūraṇādīnaṃ abhāvavasena natthīti hoti, evaṃ sāpi saññā paṭusaññākiccaṃ kātuṃ asamatthatāya nevasaññā, saṅkhārāvasesasukhumabhāvena vijjamānattā nāsaññā hoti.
किम्पनेत्थ सञ्ञाकिच्चन्ति? आरम्मणसञ्जाननञ्चेव विपस्सनाय च विसयभावं उपगन्त्वा निब्बिदाजननं। दहनकिच्चमिव हि सुखोदके तेजोधातु, सञ्जाननकिच्चम्पेसा पटुं कातुं न सक्कोति। सेससमापत्तीसु सञ्ञा विय विपस्सनाय विसयभावं उपगन्त्वा निब्बिदाजननम्पि कातुं न सक्कोति। अञ्ञेसु हि खन्धेसु अकताभिनिवेसो भिक्खु नेवसञ्ञानासञ्ञायतनक्खन्धे सम्मसित्वा निब्बिदं पत्तुं समत्थो नाम नत्थि। अपिच आयस्मा सारिपुत्तो, पकतिविपस्सको पन महापञ्ञो सारिपुत्तसदिसोव सक्कुणेय्य। सोपि ‘‘एवं किरिमे धम्मा अहुत्वा सम्भोन्ति, हुत्वा पटिवेन्ती’’ति (म॰ नि॰ ३.९५) एवं कलापसम्मसनवसेनेव, नो अनुपदधम्मविपस्सनावसेन। एवं सुखुमत्तं गता एसा समापत्ति।
Kimpanettha saññākiccanti? Ārammaṇasañjānanañceva vipassanāya ca visayabhāvaṃ upagantvā nibbidājananaṃ. Dahanakiccamiva hi sukhodake tejodhātu, sañjānanakiccampesā paṭuṃ kātuṃ na sakkoti. Sesasamāpattīsu saññā viya vipassanāya visayabhāvaṃ upagantvā nibbidājananampi kātuṃ na sakkoti. Aññesu hi khandhesu akatābhiniveso bhikkhu nevasaññānāsaññāyatanakkhandhe sammasitvā nibbidaṃ pattuṃ samattho nāma natthi. Apica āyasmā sāriputto, pakativipassako pana mahāpañño sāriputtasadisova sakkuṇeyya. Sopi ‘‘evaṃ kirime dhammā ahutvā sambhonti, hutvā paṭiventī’’ti (ma. ni. 3.95) evaṃ kalāpasammasanavaseneva, no anupadadhammavipassanāvasena. Evaṃ sukhumattaṃ gatā esā samāpatti.
यथा च पत्तमक्खनतेलूपमाय एवं मग्गुदकूपमायपि अयमत्थो विभावेतब्बो। मग्गपटिपन्नस्स किर थेरस्स पुरतो गच्छन्तो सामणेरो थोकमुदकं दिस्वा ‘उदकं, भन्ते, उपाहना ओमुञ्चथा’ति आह। ततो थेरेन ‘सचे उदकमत्थि, आहर न्हानसाटकं, न्हायिस्सामी’ति वुत्ते ‘नत्थि, भन्ते’ति आह। तत्थ यथा उपाहनतेमनमत्तट्ठेन उदकं अत्थीति होति , न्हानट्ठेन नत्थीति होति, एवम्पि सा पटुसञ्ञाकिच्चं कातुं असमत्थताय नेव सञ्ञा, सङ्खारावसेससुखुमभावेन विज्जमानत्ता नासञ्ञा होति। न केवलञ्च एताहेव, अञ्ञाहिपि अनुरूपाहि उपमाहि एस अत्थो विभावेतब्बो। इति इमाय नेवसञ्ञानासञ्ञायतने पवत्ताय सञ्ञाय नेवसञ्ञानासञ्ञायतनभूताय वा सञ्ञाय सहगतन्ति नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसञ्ञासहगतं। आकिञ्चञ्ञायतनसमापत्तिआरम्मणस्स झानस्सेतं अधिवचनं।
Yathā ca pattamakkhanatelūpamāya evaṃ maggudakūpamāyapi ayamattho vibhāvetabbo. Maggapaṭipannassa kira therassa purato gacchanto sāmaṇero thokamudakaṃ disvā ‘udakaṃ, bhante, upāhanā omuñcathā’ti āha. Tato therena ‘sace udakamatthi, āhara nhānasāṭakaṃ, nhāyissāmī’ti vutte ‘natthi, bhante’ti āha. Tattha yathā upāhanatemanamattaṭṭhena udakaṃ atthīti hoti , nhānaṭṭhena natthīti hoti, evampi sā paṭusaññākiccaṃ kātuṃ asamatthatāya neva saññā, saṅkhārāvasesasukhumabhāvena vijjamānattā nāsaññā hoti. Na kevalañca etāheva, aññāhipi anurūpāhi upamāhi esa attho vibhāvetabbo. Iti imāya nevasaññānāsaññāyatane pavattāya saññāya nevasaññānāsaññāyatanabhūtāya vā saññāya sahagatanti nevasaññānāsaññāyatanasaññāsahagataṃ. Ākiñcaññāyatanasamāpattiārammaṇassa jhānassetaṃ adhivacanaṃ.
इध आकिञ्चञ्ञायतनसमापत्तिया निकन्तिपरियादानदुक्खताय दुक्खा पटिपदा, परियादिन्ननिकन्तिकस्स अप्पनापरिवासदन्धताय दन्धाभिञ्ञा। विपरियायेन सुखा पटिपदा खिप्पाभिञ्ञा च। परित्तकसिणुग्घाटिमाकासे पवत्तितविञ्ञाणापगमारम्मणं समापत्तिं आरब्भ पवत्तिताय परित्तारम्मणता, विपरियायेन अप्पमाणारम्मणता वेदितब्बा। सेसं पुरिमसदिसमेव।
Idha ākiñcaññāyatanasamāpattiyā nikantipariyādānadukkhatāya dukkhā paṭipadā, pariyādinnanikantikassa appanāparivāsadandhatāya dandhābhiññā. Vipariyāyena sukhā paṭipadā khippābhiññā ca. Parittakasiṇugghāṭimākāse pavattitaviññāṇāpagamārammaṇaṃ samāpattiṃ ārabbha pavattitāya parittārammaṇatā, vipariyāyena appamāṇārammaṇatā veditabbā. Sesaṃ purimasadisameva.
असदिसरूपो नाथो, आरुप्पं यं चतुब्बिधं आह।
Asadisarūpo nātho, āruppaṃ yaṃ catubbidhaṃ āha;
तं इति ञत्वा तस्मिं, पकिण्णककथापि विञ्ञेय्या॥
Taṃ iti ñatvā tasmiṃ, pakiṇṇakakathāpi viññeyyā.
अरूपसमापत्तियो हि –
Arūpasamāpattiyo hi –
आरम्मणातिक्कमतो, चतस्सोपि भवन्तिमा।
Ārammaṇātikkamato, catassopi bhavantimā;
अङ्गातिक्कममेतासं, न इच्छन्ति विभाविनो॥
Aṅgātikkamametāsaṃ, na icchanti vibhāvino.
एतासु हि रूपनिमित्तातिक्कमतो पठमा, आकासातिक्कमतो दुतिया, आकासे पवत्तितविञ्ञाणातिक्कमतो ततिया, आकासे पवत्तितविञ्ञाणस्स अपगमातिक्कमतो चतुत्थाति सब्बथा ‘आरम्मणातिक्कमतो चतस्सोपि भवन्तिमा’ अरूपसमापत्तियोति वेदितब्बा। अङ्गातिक्कमं पन एतासं न इच्छन्ति पण्डिता। न हि रूपावचरसमापत्तीसु विय एतासु अङ्गातिक्कमो अत्थि। सब्बासुपि हि एतासु उपेक्खा चित्तेकग्गताति द्वे एव झानङ्गानि होन्ति। एवं सन्तेपि –
Etāsu hi rūpanimittātikkamato paṭhamā, ākāsātikkamato dutiyā, ākāse pavattitaviññāṇātikkamato tatiyā, ākāse pavattitaviññāṇassa apagamātikkamato catutthāti sabbathā ‘ārammaṇātikkamato catassopi bhavantimā’ arūpasamāpattiyoti veditabbā. Aṅgātikkamaṃ pana etāsaṃ na icchanti paṇḍitā. Na hi rūpāvacarasamāpattīsu viya etāsu aṅgātikkamo atthi. Sabbāsupi hi etāsu upekkhā cittekaggatāti dve eva jhānaṅgāni honti. Evaṃ santepi –
सुपणीततरा होन्ति, पच्छिमा पच्छिमा इध।
Supaṇītatarā honti, pacchimā pacchimā idha;
उपमा तत्थ विञ्ञेय्या, पासादतलसाटिका॥
Upamā tattha viññeyyā, pāsādatalasāṭikā.
यथा हि चतुभूमकपासादस्स हेट्ठिमतले दिब्बनच्चगीतवादितसुरभिगन्धमालासादुरसपानभोजनसयनच्छादनादिवसेन पणीता पञ्च कामगुणा पच्चुपट्ठिता अस्सु, दुतिये ततो पणीततरा, ततिये ततो पणीततमा, चतुत्थे सब्बपणीता; तत्थ किञ्चापि तानि चत्तारिपि पासादतलानेव, नत्थि नेसं पासादतलभावेन विसेसो, पञ्चकामगुणसमिद्धिविसेसेन पन हेट्ठिमतो हेट्ठिमतो उपरिमं उपरिमं पणीततरं होति।
Yathā hi catubhūmakapāsādassa heṭṭhimatale dibbanaccagītavāditasurabhigandhamālāsādurasapānabhojanasayanacchādanādivasena paṇītā pañca kāmaguṇā paccupaṭṭhitā assu, dutiye tato paṇītatarā, tatiye tato paṇītatamā, catutthe sabbapaṇītā; tattha kiñcāpi tāni cattāripi pāsādatalāneva, natthi nesaṃ pāsādatalabhāvena viseso, pañcakāmaguṇasamiddhivisesena pana heṭṭhimato heṭṭhimato uparimaṃ uparimaṃ paṇītataraṃ hoti.
यथा च एकाय इत्थिया कन्तितथूलसण्हसण्हतरसण्हतमसुत्तानं चतुपलतिपलद्विपलएकपलसाटिका अस्सु, आयामेन वित्थारेन च समप्पमाणा; तत्थ किञ्चापि ता साटिका चतस्सोपि आयामतो च वित्थारतो च समप्पमाणा, नत्थि तासं पमाणतो विसेसो, सुखसम्फस्ससुखुमभावमहग्घभावेहि पन पुरिमाय पुरिमाय पच्छिमा पच्छिमा पणीततरा होन्ति, एवमेव किञ्चापि चतूसुपि एतासु उपेक्खा चित्तेकग्गताति एतानि द्वेयेव अङ्गानि होन्ति, अथ खो भावनाविसेसेन तेसं अङ्गानं पणीतपणीततरभावेन सुपणीततरा होन्ति पच्छिमा पच्छिमा इधाति वेदितब्बा। एवं अनुपुब्बेन पणीतपणीता चेता –
Yathā ca ekāya itthiyā kantitathūlasaṇhasaṇhatarasaṇhatamasuttānaṃ catupalatipaladvipalaekapalasāṭikā assu, āyāmena vitthārena ca samappamāṇā; tattha kiñcāpi tā sāṭikā catassopi āyāmato ca vitthārato ca samappamāṇā, natthi tāsaṃ pamāṇato viseso, sukhasamphassasukhumabhāvamahagghabhāvehi pana purimāya purimāya pacchimā pacchimā paṇītatarā honti, evameva kiñcāpi catūsupi etāsu upekkhā cittekaggatāti etāni dveyeva aṅgāni honti, atha kho bhāvanāvisesena tesaṃ aṅgānaṃ paṇītapaṇītatarabhāvena supaṇītatarā honti pacchimā pacchimā idhāti veditabbā. Evaṃ anupubbena paṇītapaṇītā cetā –
असुचिम्हि मण्डपे लग्गो, एको तं निस्सितो परो।
Asucimhi maṇḍape laggo, eko taṃ nissito paro;
अञ्ञो बहि अनिस्साय, तं तं निस्साय चापरो॥
Añño bahi anissāya, taṃ taṃ nissāya cāparo.
ठितो चतूहि एतेहि, पुरिसेहि यथाक्कमं।
Ṭhito catūhi etehi, purisehi yathākkamaṃ;
समानताय ञातब्बा, चतस्सोपि विभाविना॥ (विसुद्धि॰ १.२९१)।
Samānatāya ñātabbā, catassopi vibhāvinā. (visuddhi. 1.291);
तत्रायमत्थयोजना – असुचिम्हि किर देसे एको मण्डपो। अथेको पुरिसो आगन्त्वा तं असुचिं जिगुच्छमानो तं मण्डपं हत्थेहि आलम्बित्वा तत्थ लग्गो, लग्गितो विय अट्ठासि। अथापरो आगन्त्वा तं मण्डपलग्गं पुरिसं निस्सितो। अथञ्ञो आगन्त्वा चिन्तेसि – ‘यो एस मण्डपे लग्गो, यो च तं निस्सितो, उभोपेते दुट्ठिता; धुवो च नेसं मण्डपपपाते पातो, हन्दाहं बहियेव तिट्ठामी’ति सो तन्निस्सितं अनिस्साय बहियेव अट्ठासि। अथापरो आगन्त्वा मण्डपलग्गस्स तन्निस्सितस्स च अखेमभावं चिन्तेत्वा बहिठितञ्च सुट्ठितोति मन्त्वा तं निस्साय अट्ठासि।
Tatrāyamatthayojanā – asucimhi kira dese eko maṇḍapo. Atheko puriso āgantvā taṃ asuciṃ jigucchamāno taṃ maṇḍapaṃ hatthehi ālambitvā tattha laggo, laggito viya aṭṭhāsi. Athāparo āgantvā taṃ maṇḍapalaggaṃ purisaṃ nissito. Athañño āgantvā cintesi – ‘yo esa maṇḍape laggo, yo ca taṃ nissito, ubhopete duṭṭhitā; dhuvo ca nesaṃ maṇḍapapapāte pāto, handāhaṃ bahiyeva tiṭṭhāmī’ti so tannissitaṃ anissāya bahiyeva aṭṭhāsi. Athāparo āgantvā maṇḍapalaggassa tannissitassa ca akhemabhāvaṃ cintetvā bahiṭhitañca suṭṭhitoti mantvā taṃ nissāya aṭṭhāsi.
तत्थ असुचिम्हि देसे मण्डपो विय कसिणुग्घाटिमाकासं दट्ठब्बं। असुचिजिगुच्छाय मण्डपलग्गो पुरिसो विय रूपनिमित्तजिगुच्छाय आकासारम्मणं आकासानञ्चायतनं । मण्डपलग्गं पुरिसं निस्सितो विय आकासारम्मणं आकासानञ्चायतनं आरब्भ पवत्तं विञ्ञाणञ्चायतनं। तेसं द्विन्नम्पि अखेमभावं चिन्तेत्वा अनिस्साय तं मण्डपलग्गं, बहिठितो विय, आकासानञ्चायतनं आरम्मणं अकत्वा तदभावारम्मणं आकिञ्चञ्ञायतनं। मण्डपलग्गस्स तन्निस्सितस्स च अखेमतं चिन्तेत्वा बहिठितञ्च ‘सुट्ठितो’ति मन्त्वा तं निस्साय ठितो विय विञ्ञाणाभावसङ्खाते बहिपदेसे ठितं आकिञ्चञ्ञायतनं आरब्भ पवत्तं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं दट्ठब्बं। एवं पवत्तमानञ्च –
Tattha asucimhi dese maṇḍapo viya kasiṇugghāṭimākāsaṃ daṭṭhabbaṃ. Asucijigucchāya maṇḍapalaggo puriso viya rūpanimittajigucchāya ākāsārammaṇaṃ ākāsānañcāyatanaṃ . Maṇḍapalaggaṃ purisaṃ nissito viya ākāsārammaṇaṃ ākāsānañcāyatanaṃ ārabbha pavattaṃ viññāṇañcāyatanaṃ. Tesaṃ dvinnampi akhemabhāvaṃ cintetvā anissāya taṃ maṇḍapalaggaṃ, bahiṭhito viya, ākāsānañcāyatanaṃ ārammaṇaṃ akatvā tadabhāvārammaṇaṃ ākiñcaññāyatanaṃ. Maṇḍapalaggassa tannissitassa ca akhemataṃ cintetvā bahiṭhitañca ‘suṭṭhito’ti mantvā taṃ nissāya ṭhito viya viññāṇābhāvasaṅkhāte bahipadese ṭhitaṃ ākiñcaññāyatanaṃ ārabbha pavattaṃ nevasaññānāsaññāyatanaṃ daṭṭhabbaṃ. Evaṃ pavattamānañca –
आरम्मणं करोतेव, अञ्ञाभावेन तं इदं।
Ārammaṇaṃ karoteva, aññābhāvena taṃ idaṃ;
दिट्ठदोसम्पि राजानं, वुत्तिहेतु यथा जनो॥ (विसुद्धि॰ १.२९२)।
Diṭṭhadosampi rājānaṃ, vuttihetu yathā jano. (visuddhi. 1.292);
इदञ्हि नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं ‘आसन्नविञ्ञाणञ्चायतनपच्चत्थिका अयं समापत्ती’ति एवं दिट्ठदोसम्पि तं आकिञ्चञ्ञायतनं अञ्ञस्स आरम्मणस्स अभावा आरम्मणं करोतेव। यथा किं? ‘दिट्ठदोसम्पि राजानं वुत्तिहेतु यथा जनो’। यथा हि असंयतं फरुसकायवचीमनोसमाचारं कञ्चि सब्बदिसम्पतिं राजानं ‘फरुससमाचारो अय’न्ति एवं दिट्ठदोसम्पि अञ्ञत्थ वुत्तिं अलभमानो जनो वुत्तिहेतु निस्साय वत्तति, एवं दिट्ठदोसम्पि तं आकिञ्चञ्ञायतनं अञ्ञं आरम्मणं अलभमानमिदं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं आरम्मणं करोतेव। एवं कुरुमानञ्च –
Idañhi nevasaññānāsaññāyatanaṃ ‘āsannaviññāṇañcāyatanapaccatthikā ayaṃ samāpattī’ti evaṃ diṭṭhadosampi taṃ ākiñcaññāyatanaṃ aññassa ārammaṇassa abhāvā ārammaṇaṃ karoteva. Yathā kiṃ? ‘Diṭṭhadosampi rājānaṃ vuttihetu yathā jano’. Yathā hi asaṃyataṃ pharusakāyavacīmanosamācāraṃ kañci sabbadisampatiṃ rājānaṃ ‘pharusasamācāro aya’nti evaṃ diṭṭhadosampi aññattha vuttiṃ alabhamāno jano vuttihetu nissāya vattati, evaṃ diṭṭhadosampi taṃ ākiñcaññāyatanaṃ aññaṃ ārammaṇaṃ alabhamānamidaṃ nevasaññānāsaññāyatanaṃ ārammaṇaṃ karoteva. Evaṃ kurumānañca –
आरुळ्हो दीघनिस्सेणिं, यथा निस्सेणिबाहुकं।
Āruḷho dīghanisseṇiṃ, yathā nisseṇibāhukaṃ;
पब्बतग्गञ्च आरुळ्हो, यथा पब्बतमत्थकं॥
Pabbataggañca āruḷho, yathā pabbatamatthakaṃ.
यथा वा गिरिमारुळ्हो, अत्तनोयेव जण्णुकं।
Yathā vā girimāruḷho, attanoyeva jaṇṇukaṃ;
ओलुब्भति तथेवेतं, झानमोलुब्भ वत्ततीति॥ (विसुद्धि॰ १.२९३)।
Olubbhati tathevetaṃ, jhānamolubbha vattatīti. (visuddhi. 1.293);
अरूपावचरकुसलकथा निट्ठिता।
Arūpāvacarakusalakathā niṭṭhitā.
