| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
७. निब्बानधातुसुत्तवण्णना
7. Nibbānadhātusuttavaṇṇanā
४४. सत्तमे द्वेमाति द्वे इमा। वानं वुच्चति तण्हा, निक्खन्तं वानतो, नत्थि वा एत्थ वानं, इमस्मिं वा अधिगते वानस्स अभावोति निब्बानं, तदेव निस्सत्तनिज्जीवट्ठेन सभावधारणट्ठेन च धातूति निब्बानधातु। यदिपि तस्सा परमत्थतो भेदो नत्थि , परियायेन पन पञ्ञायतीति तं परियायभेदं सन्धाय ‘‘द्वेमा, भिक्खवे, निब्बानधातुयो’’ति वत्वा यथाधिप्पेतप्पभेदं दस्सेतुं ‘‘सउपादिसेसा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तण्हादीहि फलभावेन उपादीयतीति उपादि, खन्धपञ्चकं। उपादियेव सेसोति उपादिसेसो, सह उपादिसेसेनाति सउपादिसेसा, तदभावतो अनुपादिसेसा।
44. Sattame dvemāti dve imā. Vānaṃ vuccati taṇhā, nikkhantaṃ vānato, natthi vā ettha vānaṃ, imasmiṃ vā adhigate vānassa abhāvoti nibbānaṃ, tadeva nissattanijjīvaṭṭhena sabhāvadhāraṇaṭṭhena ca dhātūti nibbānadhātu. Yadipi tassā paramatthato bhedo natthi , pariyāyena pana paññāyatīti taṃ pariyāyabhedaṃ sandhāya ‘‘dvemā, bhikkhave, nibbānadhātuyo’’ti vatvā yathādhippetappabhedaṃ dassetuṃ ‘‘saupādisesā’’tiādi vuttaṃ. Tattha taṇhādīhi phalabhāvena upādīyatīti upādi, khandhapañcakaṃ. Upādiyeva sesoti upādiseso, saha upādisesenāti saupādisesā, tadabhāvato anupādisesā.
अरहन्ति आरककिलेसो, दूरकिलेसोति अत्थो। वुत्तञ्हेतं भगवता –
Arahanti ārakakileso, dūrakilesoti attho. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अरहं होति, आरकास्स होन्ति पापका अकुसला धम्मा, संकिलेसिका पोनोब्भविका, सदरा दुक्खविपाका, आयतिं जातिजरामरणिया। एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरहं होती’’ति (म॰ नि॰ १.४३४)।
‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu arahaṃ hoti, ārakāssa honti pāpakā akusalā dhammā, saṃkilesikā ponobbhavikā, sadarā dukkhavipākā, āyatiṃ jātijarāmaraṇiyā. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu arahaṃ hotī’’ti (ma. ni. 1.434).
खीणासवोति कामासवादयो चत्तारोपि आसवा अरहतो खीणा समुच्छिन्ना पहीना पटिप्पस्सद्धा अभब्बुप्पत्तिका ञाणग्गिना दड्ढाति खीणासवो। वुसितवाति गरुसंवासेपि अरियमग्गेपि दससु अरियवासेसुपि वसि परिवसि परिवुट्ठो वुट्ठवासो चिण्णचरणोति वुसितवा। कतकरणीयोति पुथुज्जनकल्याणकं उपादाय सत्त सेखा चतूहि मग्गेहि करणीयं करोन्ति नाम, खीणासवस्स सब्बकरणीयानि कतानि परियोसितानि, नत्थि उत्तरिं करणीयं दुक्खक्खयाधिगमायाति कतकरणीयो। वुत्तम्पि चेतं –
Khīṇāsavoti kāmāsavādayo cattāropi āsavā arahato khīṇā samucchinnā pahīnā paṭippassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhāti khīṇāsavo. Vusitavāti garusaṃvāsepi ariyamaggepi dasasu ariyavāsesupi vasi parivasi parivuṭṭho vuṭṭhavāso ciṇṇacaraṇoti vusitavā. Katakaraṇīyoti puthujjanakalyāṇakaṃ upādāya satta sekhā catūhi maggehi karaṇīyaṃ karonti nāma, khīṇāsavassa sabbakaraṇīyāni katāni pariyositāni, natthi uttariṃ karaṇīyaṃ dukkhakkhayādhigamāyāti katakaraṇīyo. Vuttampi cetaṃ –
‘‘तस्स सम्मा विमुत्तस्स, सन्तचित्तस्स भिक्खुनो।
‘‘Tassa sammā vimuttassa, santacittassa bhikkhuno;
कतस्स पटिचयो नत्थि, करणीयं न विज्जती’’ति॥ (अ॰ नि॰ ६.५५; महाव॰ २४४)।
Katassa paṭicayo natthi, karaṇīyaṃ na vijjatī’’ti. (a. ni. 6.55; mahāva. 244);
ओहितभारोति तयो भारा – खन्धभारो, किलेसभारो, अभिसङ्खारभारोति। तस्सिमे तयोपि भारा ओहिता ओरोपिता निक्खित्ता पातिताति ओहितभारो। अनुप्पत्तसदत्थोति अनुप्पत्तो सदत्थं, सकत्थन्ति वुत्तं होति, ककारस्स दकारो कतो। अनुप्पत्तो सदत्थो एतेनाति अनुप्पत्तसदत्थो, सदत्थोति च अरहत्तं वेदितब्बं। तञ्हि अत्तुपनिबन्धट्ठेन अत्तनो अविजहनट्ठेन अत्तनो परमत्थेन च अत्तनो अत्थत्ता सकत्थो होति। परिक्खीणभवसंयोजनोति कामरागसंयोजनं, पटिघसंयोजनं, मानदिट्ठिविचिकिच्छासीलब्बतपरामासभवरागइस्सामच्छरियअविज्जासंयोजनन्ति इमानि सत्ते भवेसु। भवं वा भवेन संयोजेन्ति उपनिबन्धन्तीति भवसंयोजनानि नाम। तानि अरहतो परिक्खीणानि, पहीनानि, ञाणग्गिना, दड्ढानीति परिक्खीणभवसंयोजनो। सम्मदञ्ञा विमुत्तोति एत्थ सम्मदञ्ञाति सम्मा अञ्ञाय, इदं वुत्तं होति – खन्धानं खन्धट्ठं, आयतनानं आयतनट्ठं, धातूनं सुञ्ञट्ठं, दुक्खस्स पीळनट्ठं, समुदयस्स पभवट्ठं, निरोधस्स सन्तट्ठं, मग्गस्स दस्सनट्ठं ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति एवमादिभेदं वा सम्मा यथाभूतं अञ्ञाय जानित्वा तीरयित्वा तुलयित्वा विभावेत्वा विभूतं कत्वा। विमुत्तोति द्वे विमुत्तियो चित्तस्स च विमुत्ति निब्बानञ्च। अरहा हि सब्बकिलेसेहि विमुत्तत्ता चित्तविमुत्तियापि विमुत्तो, निब्बानेपि विमुत्तोति। तेन वुत्तं ‘‘सम्मदञ्ञा विमुत्तो’’ति।
Ohitabhāroti tayo bhārā – khandhabhāro, kilesabhāro, abhisaṅkhārabhāroti. Tassime tayopi bhārā ohitā oropitā nikkhittā pātitāti ohitabhāro. Anuppattasadatthoti anuppatto sadatthaṃ, sakatthanti vuttaṃ hoti, kakārassa dakāro kato. Anuppatto sadattho etenāti anuppattasadattho, sadatthoti ca arahattaṃ veditabbaṃ. Tañhi attupanibandhaṭṭhena attano avijahanaṭṭhena attano paramatthena ca attano atthattā sakattho hoti. Parikkhīṇabhavasaṃyojanoti kāmarāgasaṃyojanaṃ, paṭighasaṃyojanaṃ, mānadiṭṭhivicikicchāsīlabbataparāmāsabhavarāgaissāmacchariyaavijjāsaṃyojananti imāni satte bhavesu. Bhavaṃ vā bhavena saṃyojenti upanibandhantīti bhavasaṃyojanāni nāma. Tāni arahato parikkhīṇāni, pahīnāni, ñāṇagginā, daḍḍhānīti parikkhīṇabhavasaṃyojano. Sammadaññā vimuttoti ettha sammadaññāti sammā aññāya, idaṃ vuttaṃ hoti – khandhānaṃ khandhaṭṭhaṃ, āyatanānaṃ āyatanaṭṭhaṃ, dhātūnaṃ suññaṭṭhaṃ, dukkhassa pīḷanaṭṭhaṃ, samudayassa pabhavaṭṭhaṃ, nirodhassa santaṭṭhaṃ, maggassa dassanaṭṭhaṃ ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’ti evamādibhedaṃ vā sammā yathābhūtaṃ aññāya jānitvā tīrayitvā tulayitvā vibhāvetvā vibhūtaṃ katvā. Vimuttoti dve vimuttiyo cittassa ca vimutti nibbānañca. Arahā hi sabbakilesehi vimuttattā cittavimuttiyāpi vimutto, nibbānepi vimuttoti. Tena vuttaṃ ‘‘sammadaññā vimutto’’ti.
तस्स तिट्ठन्तेव पञ्चिन्द्रियानीति तस्स अरहतो चरिमभवहेतुभूतं कम्मं याव न खीयति, ताव तिट्ठन्तियेव चक्खादीनि पञ्चिन्द्रियानि। अविघातत्ताति अनुप्पादनिरोधवसेन अनिरुद्धत्ता। मनापामनापन्ति इट्ठानिट्ठं रूपादिगोचरं। पच्चनुभोतीति विन्दति पटिलभति। सुखदुक्खं पटिसंवेदेतीति विपाकभूतं सुखञ्च दुक्खञ्च पटिसंवेदेति तेहि द्वारेहि पटिलभति।
Tassa tiṭṭhanteva pañcindriyānīti tassa arahato carimabhavahetubhūtaṃ kammaṃ yāva na khīyati, tāva tiṭṭhantiyeva cakkhādīni pañcindriyāni. Avighātattāti anuppādanirodhavasena aniruddhattā. Manāpāmanāpanti iṭṭhāniṭṭhaṃ rūpādigocaraṃ. Paccanubhotīti vindati paṭilabhati. Sukhadukkhaṃ paṭisaṃvedetīti vipākabhūtaṃ sukhañca dukkhañca paṭisaṃvedeti tehi dvārehi paṭilabhati.
एत्तावता उपादिसेसं दस्सेत्वा इदानि सउपादिसेसं निब्बानधातुं दस्सेतुं ‘‘तस्स यो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तस्साति तस्स सउपादिसेसस्स सतो अरहतो। यो रागक्खयोति रागस्स खयो खीणाकारो अभावो अच्चन्तमनुप्पादो। एस नयो सेसेसुपि। एत्तावता रागादिक्खयो सउपादिसेसा निब्बानधातूति दस्सितं होति।
Ettāvatā upādisesaṃ dassetvā idāni saupādisesaṃ nibbānadhātuṃ dassetuṃ ‘‘tassa yo’’tiādi vuttaṃ. Tattha tassāti tassa saupādisesassa sato arahato. Yo rāgakkhayoti rāgassa khayo khīṇākāro abhāvo accantamanuppādo. Esa nayo sesesupi. Ettāvatā rāgādikkhayo saupādisesā nibbānadhātūti dassitaṃ hoti.
इधेवाति इमस्मिंयेव अत्तभावे। सब्बवेदयितानीति सुखादयो सब्बा अब्याकतवेदना, कुसलाकुसलवेदना पन पुब्बेयेव पहीनाति। अनभिनन्दितानीति तण्हादीहि न अभिनन्दितानि। सीतिभविस्सन्तीति अच्चन्तवूपसमेन सङ्खारदरथपटिप्पस्सद्धिया सीतली भविस्सन्ति, अप्पटिसन्धिकनिरोधेन निरुज्झिस्सन्तीति अत्थो। न केवलं वेदयितानियेव, सब्बेपि पन खीणासवसन्ताने पञ्चक्खन्धा निरुज्झिस्सन्ति, वेदयितसीसेन देसना कता।
Idhevāti imasmiṃyeva attabhāve. Sabbavedayitānīti sukhādayo sabbā abyākatavedanā, kusalākusalavedanā pana pubbeyeva pahīnāti. Anabhinanditānīti taṇhādīhi na abhinanditāni. Sītibhavissantīti accantavūpasamena saṅkhāradarathapaṭippassaddhiyā sītalī bhavissanti, appaṭisandhikanirodhena nirujjhissantīti attho. Na kevalaṃ vedayitāniyeva, sabbepi pana khīṇāsavasantāne pañcakkhandhā nirujjhissanti, vedayitasīsena desanā katā.
गाथासु चक्खुमताति बुद्धचक्खु, धम्मचक्खु, दिब्बचक्खु, पञ्ञाचक्खु, समन्तचक्खूति पञ्चहि चक्खूहि चक्खुमता। अनिस्सितेनाति तण्हादिट्ठिनिस्सयवसेन कञ्चि धम्मं अनिस्सितेन, रागबन्धनादीहि वा अबन्धेन। तादिनाति छळङ्गुपेक्खावसेन सब्बत्थ इट्ठादीसु एकसभावतासङ्खातेन तादिलक्खणेन तादिना। दिट्ठधम्मिकाति इमस्मिं अत्तभावे भवा वत्तमाना। भवनेत्तिसङ्खयाति भवनेत्तिया तण्हाय परिक्खया। सम्परायिकाति सम्पराये खन्धभेदतो परभागे भवा। यम्हीति यस्मिं अनुपादिसेसनिब्बाने। भवानीति लिङ्गविपल्लासेन वुत्तं, उपपत्तिभवा सब्बसो अनवसेसा निरुज्झन्ति, न पवत्तन्ति।
Gāthāsu cakkhumatāti buddhacakkhu, dhammacakkhu, dibbacakkhu, paññācakkhu, samantacakkhūti pañcahi cakkhūhi cakkhumatā. Anissitenāti taṇhādiṭṭhinissayavasena kañci dhammaṃ anissitena, rāgabandhanādīhi vā abandhena. Tādināti chaḷaṅgupekkhāvasena sabbattha iṭṭhādīsu ekasabhāvatāsaṅkhātena tādilakkhaṇena tādinā. Diṭṭhadhammikāti imasmiṃ attabhāve bhavā vattamānā. Bhavanettisaṅkhayāti bhavanettiyā taṇhāya parikkhayā. Samparāyikāti samparāye khandhabhedato parabhāge bhavā. Yamhīti yasmiṃ anupādisesanibbāne. Bhavānīti liṅgavipallāsena vuttaṃ, upapattibhavā sabbaso anavasesā nirujjhanti, na pavattanti.
तेति ते एवं विमुत्तचित्ता। धम्मसाराधिगमाति विमुत्तिसारत्ता इमस्स धम्मविनयस्स, धम्मेसु सारभूतस्स अरहत्तस्स अधिगमनतो। खयेति रागादिक्खयभूते निब्बाने रता अभिरता। अथ वा निच्चभावतो सेट्ठभावतो च धम्मेसु सारन्ति धम्मसारं, निब्बानं। वुत्तञ्हेतं ‘‘विरागो सेट्ठो धम्मानं (ध॰ प॰ २७३), विरागो तेसं अग्गमक्खायती’’ति (इतिवु॰ ९०; अ॰ नि॰ ४.३४) च। तस्स धम्मसारस्स अधिगमहेतु खये सब्बसङ्खारपरिक्खये अनुपादिसेसनिब्बाने रता। पहंसूति पजहिंसु। तेति निपातमत्तं। सेसं वुत्तनयमेव।
Teti te evaṃ vimuttacittā. Dhammasārādhigamāti vimuttisārattā imassa dhammavinayassa, dhammesu sārabhūtassa arahattassa adhigamanato. Khayeti rāgādikkhayabhūte nibbāne ratā abhiratā. Atha vā niccabhāvato seṭṭhabhāvato ca dhammesu sāranti dhammasāraṃ, nibbānaṃ. Vuttañhetaṃ ‘‘virāgo seṭṭho dhammānaṃ (dha. pa. 273), virāgo tesaṃ aggamakkhāyatī’’ti (itivu. 90; a. ni. 4.34) ca. Tassa dhammasārassa adhigamahetu khaye sabbasaṅkhāraparikkhaye anupādisesanibbāne ratā. Pahaṃsūti pajahiṃsu. Teti nipātamattaṃ. Sesaṃ vuttanayameva.
सत्तमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Sattamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / ७. निब्बानधातुसुत्तं • 7. Nibbānadhātusuttaṃ
