| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
निदानकथावण्णना
Nidānakathāvaṇṇanā
अट्ठसालिनिं ताव वण्णेन्तेहि आचरियेहि तस्सा सन्निवेसो विभावेतब्बो। तस्मा इदं वुच्चति –
Aṭṭhasāliniṃ tāva vaṇṇentehi ācariyehi tassā sanniveso vibhāvetabbo. Tasmā idaṃ vuccati –
‘‘वचनत्थो परिच्छेदो, सन्निवेसो च पाळिया।
‘‘Vacanattho paricchedo, sanniveso ca pāḷiyā;
सागरेहि तथा चिन्ता, देसनाहि गम्भीरता॥
Sāgarehi tathā cintā, desanāhi gambhīratā.
‘‘देसनाय सरीरस्स, पवत्तिग्गहणं तथा।
‘‘Desanāya sarīrassa, pavattiggahaṇaṃ tathā;
थेरस्स वाचनामग्ग-तप्पभाविततापि च॥
Therassa vācanāmagga-tappabhāvitatāpi ca.
‘‘पटिवेधा तथा बुद्ध-वचनादीहि आदितो।
‘‘Paṭivedhā tathā buddha-vacanādīhi ādito;
आभिधम्मिकभावस्स, साधनं सब्बदस्सिनो॥
Ābhidhammikabhāvassa, sādhanaṃ sabbadassino.
‘‘विनयेनाथ गोसिङ्ग-सुत्तेन च महेसिना।
‘‘Vinayenātha gosiṅga-suttena ca mahesinā;
भासितत्तस्स संसिद्धि, निदानेन च दीपिता॥
Bhāsitattassa saṃsiddhi, nidānena ca dīpitā.
‘‘पकासेत्वा इमं सब्बं, पटिञ्ञातकथा कता।
‘‘Pakāsetvā imaṃ sabbaṃ, paṭiññātakathā katā;
अट्ठसालिनिया एतं, सन्निवेसं विभावये’’ति॥
Aṭṭhasāliniyā etaṃ, sannivesaṃ vibhāvaye’’ti.
वचनत्थविजाननेन विदिताभिधम्मसामञ्ञत्थस्स अभिधम्मकथा वुच्चमाना सोभेय्याति अभिधम्मपरिजाननमेव आदिम्हि युत्तरूपन्ति तदत्थं पुच्छति ‘‘तत्थ केनट्ठेन अभिधम्मो’’ति। तत्थ तत्थाति ‘‘अभिधम्मस्स अत्थं पकासयिस्सामी’’ति यदिदं वुत्तं, तस्मिं। ‘‘यस्स अत्थं पकासयिस्सामी’’ति पटिञ्ञातं, सो अभिधम्मो केनट्ठेन अभिधम्मोति अत्थो। तत्थाति वा ‘‘अभिधम्मकथ’’न्ति एतस्मिं वचने यो अभिधम्मो वुत्तो, सो केनट्ठेन अभिधम्मोति अत्थो। धम्मातिरेकधम्मविसेसट्ठेनाति एत्थ धम्मो अतिरेको धम्मातिरेको, सुत्तन्ताधिका पाळीति अत्थो। धम्मो विसेसो धम्मविसेसो धम्मातिसयो, विचित्ता पाळीति अत्थो, धम्मातिरेकधम्मविसेसा एव अत्थो धम्मातिरेकधम्मविसेसट्ठो। द्विन्नम्पि अत्थानं अभिधम्मसद्दस्स अत्थभावेन सामञ्ञतो एकवचननिद्देसो कतो। तस्माति यस्मा ‘‘अभिक्कमन्ति, अभिक्कन्तवण्णा’’तिआदीसु विय अतिरेकविसेसट्ठदीपको अभिसद्दो, तस्मा अयम्पि धम्मो धम्मातिरेकधम्मविसेसट्ठेन ‘‘अभिधम्मो’’ति वुच्चतीति सम्बन्धो।
Vacanatthavijānanena viditābhidhammasāmaññatthassa abhidhammakathā vuccamānā sobheyyāti abhidhammaparijānanameva ādimhi yuttarūpanti tadatthaṃ pucchati ‘‘tattha kenaṭṭhena abhidhammo’’ti. Tattha tatthāti ‘‘abhidhammassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti yadidaṃ vuttaṃ, tasmiṃ. ‘‘Yassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti paṭiññātaṃ, so abhidhammo kenaṭṭhena abhidhammoti attho. Tatthāti vā ‘‘abhidhammakatha’’nti etasmiṃ vacane yo abhidhammo vutto, so kenaṭṭhena abhidhammoti attho. Dhammātirekadhammavisesaṭṭhenāti ettha dhammo atireko dhammātireko, suttantādhikā pāḷīti attho. Dhammo viseso dhammaviseso dhammātisayo, vicittā pāḷīti attho, dhammātirekadhammavisesā eva attho dhammātirekadhammavisesaṭṭho. Dvinnampi atthānaṃ abhidhammasaddassa atthabhāvena sāmaññato ekavacananiddeso kato. Tasmāti yasmā ‘‘abhikkamanti, abhikkantavaṇṇā’’tiādīsu viya atirekavisesaṭṭhadīpako abhisaddo, tasmā ayampi dhammo dhammātirekadhammavisesaṭṭhena ‘‘abhidhammo’’ti vuccatīti sambandho.
तत्थ सिया – ‘‘अभिक्कमन्ति, अभिक्कन्तवण्णा’’ति एत्थ धातुसद्दस्स पुरतो पयुज्जमानो अभिसद्दो किरियाय अतिरेकविसेसभावदीपको होतीति युत्तं उपसग्गभावतो, धम्मसद्दो पन न धातुसद्दोति एतस्मा पुरतो अभिसद्दो पयोगमेव नारहति। अथापि पयुज्जेय्य, किरियाविसेसका उपसग्गा, न च धम्मो किरियाति धम्मस्स अतिरेकविसेसभावदीपनं न युत्तन्ति? नो न युत्तं। अञ्ञस्सपि हि उपसग्गस्स अधातुसद्दा पुरतो पयुज्जमानस्स अकिरियायपि अतिरेकविसेसभावदीपकस्स दस्सनतोति एतमत्थं विभावेतुं अतिछत्तादिउदाहरणं दस्सेन्तो आह ‘‘यथा’’तिआदि। एवमेवाति यथा छत्तातिरेकछत्तविसेसादिअत्थेन अतिछत्तादयो होन्ति अतिसद्दस्स उपसग्गस्स अधातुसद्दस्सपि पुरतो पयुज्जमानस्स अकिरियाय च तब्भावदीपकत्ता, एवमयम्पि धम्मो धम्मातिरेकधम्मविसेसट्ठेन ‘‘अभिधम्मो’’ति वुच्चति अभि-सद्दस्स उपसग्गस्स अधातुसद्दस्सपि पुरतो पयुज्जमानस्स अकिरियाय च तब्भावदीपकत्ताति अधिप्पायो।
Tattha siyā – ‘‘abhikkamanti, abhikkantavaṇṇā’’ti ettha dhātusaddassa purato payujjamāno abhisaddo kiriyāya atirekavisesabhāvadīpako hotīti yuttaṃ upasaggabhāvato, dhammasaddo pana na dhātusaddoti etasmā purato abhisaddo payogameva nārahati. Athāpi payujjeyya, kiriyāvisesakā upasaggā, na ca dhammo kiriyāti dhammassa atirekavisesabhāvadīpanaṃ na yuttanti? No na yuttaṃ. Aññassapi hi upasaggassa adhātusaddā purato payujjamānassa akiriyāyapi atirekavisesabhāvadīpakassa dassanatoti etamatthaṃ vibhāvetuṃ atichattādiudāharaṇaṃ dassento āha ‘‘yathā’’tiādi. Evamevāti yathā chattātirekachattavisesādiatthena atichattādayo honti atisaddassa upasaggassa adhātusaddassapi purato payujjamānassa akiriyāya ca tabbhāvadīpakattā, evamayampi dhammo dhammātirekadhammavisesaṭṭhena ‘‘abhidhammo’’ti vuccati abhi-saddassa upasaggassa adhātusaddassapi purato payujjamānassa akiriyāya ca tabbhāvadīpakattāti adhippāyo.
एकदेसेनेव विभत्ताति ‘‘कतमे च, भिक्खवे, पञ्चक्खन्धा? रूपक्खन्धो…पे॰… विञ्ञाणक्खन्धो। कतमो च, भिक्खवे, रूपक्खन्धो? यं किञ्चि रूपं अतीता…पे॰… सन्तिके वा, अयं वुच्चति रूपक्खन्धो’’तिएवमादिना (सं॰ नि॰ ३.४८; विभ॰ २) उद्देसनिद्देसमत्तेनेव विभत्ता, ‘‘तत्थ कतमं रूपं अतीत’’न्तिएवमादिना (विभ॰ ३) पटिनिद्देसस्स अभिधम्मभाजनीयस्स पञ्हपुच्छकस्स च अभावा न निप्पदेसेन। अभिधम्मं पत्वा पन…पे॰… निप्पदेसतोव विभत्ता, तस्मा अयम्पि धम्मो धम्मातिरेकधम्मविसेसट्ठेन ‘‘अभिधम्मो’’ति वुच्चति निप्पदेसानं तिण्णम्पि नयानं अतिरेकपाळिभावतो विसेसपाळिभावतो चाति अधिप्पायो। सुत्तन्ते बावीसतिया इन्द्रियानं एकतो अनागतत्ता इन्द्रियविभङ्गे सुत्तन्तभाजनीयं नत्थि। ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा सम्भवन्ती’’तिआदिना पटिच्चसमुप्पादे तस्स तस्स पच्चयधम्मस्स पच्चयुप्पन्नधम्मानं पच्चयभावो उद्दिट्ठो, उद्दिट्ठधम्मानञ्च कुसलादिभावो पुच्छित्वा विस्सज्जेतब्बो, न चेत्थ ‘‘अविज्जासङ्खारा’’ति एवं वुत्तो उद्देसो अत्थीति पञ्हपुच्छकं नत्थि। सुत्तन्ते पञ्च सिक्खापदानि उद्दिट्ठानि पाणातिपाता वेरमणीतिआदीनि। सा पन वेरमणी यदि सभावकिच्चादिवसेन विभजीयेय्य, ‘‘आरति विरती’’तिआदिना अभिधम्मभाजनीयमेव होति। अथापि चित्तुप्पादवसेन विभजीयेय्य, तथापि अभिधम्मभाजनीयमेव होति। अञ्ञो पन वेरमणीनं विभजितब्बप्पकारो नत्थि, येन पकारेन सुत्तन्तभाजनीयं वत्तब्बं सिया। तस्मा सिक्खापदविभङ्गे सुत्तन्तभाजनीयं नत्थि।
Ekadeseneva vibhattāti ‘‘katame ca, bhikkhave, pañcakkhandhā? Rūpakkhandho…pe… viññāṇakkhandho. Katamo ca, bhikkhave, rūpakkhandho? Yaṃ kiñci rūpaṃ atītā…pe… santike vā, ayaṃ vuccati rūpakkhandho’’tievamādinā (saṃ. ni. 3.48; vibha. 2) uddesaniddesamatteneva vibhattā, ‘‘tattha katamaṃ rūpaṃ atīta’’ntievamādinā (vibha. 3) paṭiniddesassa abhidhammabhājanīyassa pañhapucchakassa ca abhāvā na nippadesena. Abhidhammaṃ patvā pana…pe… nippadesatova vibhattā, tasmā ayampi dhammo dhammātirekadhammavisesaṭṭhena ‘‘abhidhammo’’ti vuccati nippadesānaṃ tiṇṇampi nayānaṃ atirekapāḷibhāvato visesapāḷibhāvato cāti adhippāyo. Suttante bāvīsatiyā indriyānaṃ ekato anāgatattā indriyavibhaṅge suttantabhājanīyaṃ natthi. ‘‘Avijjāpaccayā saṅkhārā sambhavantī’’tiādinā paṭiccasamuppāde tassa tassa paccayadhammassa paccayuppannadhammānaṃ paccayabhāvo uddiṭṭho, uddiṭṭhadhammānañca kusalādibhāvo pucchitvā vissajjetabbo, na cettha ‘‘avijjāsaṅkhārā’’ti evaṃ vutto uddeso atthīti pañhapucchakaṃ natthi. Suttante pañca sikkhāpadāni uddiṭṭhāni pāṇātipātā veramaṇītiādīni. Sā pana veramaṇī yadi sabhāvakiccādivasena vibhajīyeyya, ‘‘ārati viratī’’tiādinā abhidhammabhājanīyameva hoti. Athāpi cittuppādavasena vibhajīyeyya, tathāpi abhidhammabhājanīyameva hoti. Añño pana veramaṇīnaṃ vibhajitabbappakāro natthi, yena pakārena suttantabhājanīyaṃ vattabbaṃ siyā. Tasmā sikkhāpadavibhaṅge suttantabhājanīyaṃ natthi.
वचनत्थतो अभिधम्मे ञाते परिच्छेदतो ञापेतुं आह ‘‘पकरणपरिच्छेदतो’’तिआदि। कतिपयाव पञ्हवारा अवसेसाति धम्महदयविभङ्गे अनागता हुत्वा महाधम्महदये आगता धम्महदयविभङ्गवचनवसेन अवसेसा कतिपयाव पञ्हवाराति अत्थो। एत्थेव सङ्गहिताति ‘‘अपुब्बं नत्थी’’ति वुत्तं। अप्पमत्तिकाव तन्ति अवसेसाति धम्महदयविभङ्गे अनागन्त्वा महाधम्महदये आगततन्तितो यदि पथवीआदीनं वित्थारकथा महाधातुकथा रूपकण्डधातुविभङ्गादीसु, अथ धातुकथाय वित्थारकथा धातुकथाय अनागन्त्वा महाधातुकथाय आगततन्ति अप्पमत्तिकावाति अधिप्पायो।
Vacanatthato abhidhamme ñāte paricchedato ñāpetuṃ āha ‘‘pakaraṇaparicchedato’’tiādi. Katipayāva pañhavārā avasesāti dhammahadayavibhaṅge anāgatā hutvā mahādhammahadaye āgatā dhammahadayavibhaṅgavacanavasena avasesā katipayāva pañhavārāti attho. Ettheva saṅgahitāti ‘‘apubbaṃ natthī’’ti vuttaṃ. Appamattikāva tanti avasesāti dhammahadayavibhaṅge anāgantvā mahādhammahadaye āgatatantito yadi pathavīādīnaṃ vitthārakathā mahādhātukathā rūpakaṇḍadhātuvibhaṅgādīsu, atha dhātukathāya vitthārakathā dhātukathāya anāgantvā mahādhātukathāya āgatatanti appamattikāvāti adhippāyo.
यं पन वुत्तं ‘‘सावकभासितत्ता छड्डेथ न’’न्ति, तं बुद्धभासितभावदस्सनेन पटिसेधेतुं ‘‘सम्मासम्बुद्धो ही’’तिआदिमाह। चतूसु पञ्हेसूति ‘‘उपलब्भति नुपलब्भती’’ति पटिञ्ञाय गहिताय पटिक्खेपगहणत्थं ‘‘यो सच्चिकट्ठो’’ति वुत्तं सच्चिकट्ठं निस्सयं कत्वा उपादाय पवत्ता द्वेपि पञ्चका एको पञ्हो, ‘‘सब्बत्था’’ति सरीरं सब्बं वा देसं उपादाय पवत्ता एको, ‘‘सब्बदा’’ति कालमुपादाय एको, ‘‘सब्बेसू’’ति यदि खन्धायतनादयो गहिता, ते उपादाय पवत्ता, अथ पन ‘‘यो सच्चिकट्ठो सब्बत्थ सब्बदा’’ति एतेहि न कोचि सच्चिकट्ठो देसो कालो वा अग्गहितो अत्थि, ते पन सामञ्ञवसेन गहेत्वा अनुयोगो कतो, न भेदवसेनाति भेदवसेन गहेत्वा अनुयुञ्जितुं ‘‘सब्बेसू’’ति वुत्ता सच्चिकट्ठदेसकालप्पदेसे उपादाय च पवत्ता एकोति एतेसु चतूसु। द्विन्नं पञ्चकानन्ति एत्थ ‘‘पुग्गलो उपलब्भति…पे॰… मिच्छा’’ति एकं, ‘‘पुग्गलो नुपलब्भति…पे॰… मिच्छा’’ति (कथा॰ १८) एकं, ‘‘त्वं चे पन मञ्ञसि…पे॰… इदं ते मिच्छा’’ति (कथा॰ ३) एकं, ‘‘एसे चे दुन्निग्गहिते…पे॰… इदं ते मिच्छा’’ति एकं, ‘‘न हेवं निग्गहेतब्बे, तेन हि यं निग्गण्हासि…पे॰… सुकता पटिपादना’’ति (कथा॰ १०) एकन्ति एवं निग्गहकरणं, पटिकम्मकरणं, निग्गहस्स सुनिग्गहभावं इच्छतो पटिञ्ञाठपनेन पटिकम्मवेठनं, पटिकम्मस्स दुप्पटिकम्मभावं इच्छतो तंनिदस्सनेन निग्गहस्स दुन्निग्गहभावदस्सनेन निग्गहनिब्बेठनं, अनिग्गहभावारोपनादिना छेदोति अयं एको पञ्चको, यो अट्ठकथायं अनुलोमपञ्चकपटिकम्मचतुक्कनिग्गहचतुक्कउपनयनचतुक्कनिगमनचतुक्क नामेहि सकवादिपुब्बपक्खे अनुलोमपच्चनीकपञ्चकोति वुत्तो, परवादिपुब्बपक्खे च एवमेव पच्चनीयानुलोमपञ्चकोति वुत्तो। एवं द्वे पञ्चका वेदितब्बा। एवं सेसपञ्हेसुपीति अट्ठ पञ्चका अट्ठमुखा वादयुत्तीति वुत्ता। युत्तीति उपायो, वादस्स युत्ति वादयुत्ति, वादप्पवत्तनस्स उपायोति अत्थो।
Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘sāvakabhāsitattā chaḍḍetha na’’nti, taṃ buddhabhāsitabhāvadassanena paṭisedhetuṃ ‘‘sammāsambuddho hī’’tiādimāha. Catūsu pañhesūti ‘‘upalabbhati nupalabbhatī’’ti paṭiññāya gahitāya paṭikkhepagahaṇatthaṃ ‘‘yo saccikaṭṭho’’ti vuttaṃ saccikaṭṭhaṃ nissayaṃ katvā upādāya pavattā dvepi pañcakā eko pañho, ‘‘sabbatthā’’ti sarīraṃ sabbaṃ vā desaṃ upādāya pavattā eko, ‘‘sabbadā’’ti kālamupādāya eko, ‘‘sabbesū’’ti yadi khandhāyatanādayo gahitā, te upādāya pavattā, atha pana ‘‘yo saccikaṭṭho sabbattha sabbadā’’ti etehi na koci saccikaṭṭho deso kālo vā aggahito atthi, te pana sāmaññavasena gahetvā anuyogo kato, na bhedavasenāti bhedavasena gahetvā anuyuñjituṃ ‘‘sabbesū’’ti vuttā saccikaṭṭhadesakālappadese upādāya ca pavattā ekoti etesu catūsu. Dvinnaṃ pañcakānanti ettha ‘‘puggalo upalabbhati…pe… micchā’’ti ekaṃ, ‘‘puggalo nupalabbhati…pe… micchā’’ti (kathā. 18) ekaṃ, ‘‘tvaṃ ce pana maññasi…pe… idaṃ te micchā’’ti (kathā. 3) ekaṃ, ‘‘ese ce dunniggahite…pe… idaṃ te micchā’’ti ekaṃ, ‘‘na hevaṃ niggahetabbe, tena hi yaṃ niggaṇhāsi…pe… sukatā paṭipādanā’’ti (kathā. 10) ekanti evaṃ niggahakaraṇaṃ, paṭikammakaraṇaṃ, niggahassa suniggahabhāvaṃ icchato paṭiññāṭhapanena paṭikammaveṭhanaṃ, paṭikammassa duppaṭikammabhāvaṃ icchato taṃnidassanena niggahassa dunniggahabhāvadassanena niggahanibbeṭhanaṃ, aniggahabhāvāropanādinā chedoti ayaṃ eko pañcako, yo aṭṭhakathāyaṃ anulomapañcakapaṭikammacatukkaniggahacatukkaupanayanacatukkanigamanacatukka nāmehi sakavādipubbapakkhe anulomapaccanīkapañcakoti vutto, paravādipubbapakkhe ca evameva paccanīyānulomapañcakoti vutto. Evaṃ dve pañcakā veditabbā. Evaṃ sesapañhesupīti aṭṭha pañcakā aṭṭhamukhā vādayuttīti vuttā. Yuttīti upāyo, vādassa yutti vādayutti, vādappavattanassa upāyoti attho.
अनुलोमपच्चनीकपञ्चके आदिनिग्गहं दस्सेत्वा पच्चनीयानुलोमपञ्चके च आदिनिग्गहमेव दस्सेत्वा मातिकं दीपेतुं ‘‘सा पनेसा’’तिआदिमाह। पुग्गलोति अत्ता सत्तो जीवो। उपलब्भतीति पञ्ञाय उपगन्त्वा लब्भति। सच्चिकट्ठपरमट्ठेनाति मायामरीचिआदयो विय नाभूताकारेन, अनुस्सवादीहि गहेतब्बा विय न अनुत्तमत्थभावेन, अथ खो भूतेन उत्तमत्थभावेन उपलब्भतीति पुच्छति। इतरो तादिसं इच्छन्तो पटिजानाति। पुन यो सच्चिकट्ठपरमट्ठेन उपलब्भति, सो सच्चिकट्ठपरमट्ठतो अञ्ञो तदाधारो, अञ्ञत्र वा तेहि, तेसं वा आधारभूतो, अनञ्ञो वा ततो रुप्पनादिसभावतो सप्पच्चयादिसभावतो वा उपलब्भमानो आपज्जतीति अनुयुञ्जति ‘‘यो सच्चिकट्ठो…पे॰… परमट्ठेना’’ति। इतरो पुग्गलस्स रूपादीहि अञ्ञत्तं अनञ्ञत्तञ्च अनिच्छन्तो ‘‘न हेव’’न्ति पटिक्खिपति। पुन सकवादी पटिञ्ञाय एकत्तापन्नं अप्पटिक्खिपितब्बं पटिक्खिपतीति कत्वा निग्गहं आरोपेन्तो आह ‘‘आजानाहि निग्गह’’न्ति। ‘‘पुग्गलो नुपलब्भती’’ति पुट्ठो सकवादी पुग्गलदिट्ठिं पटिसेधेन्तो ‘‘आमन्ता’’ति पटिजानाति। पुन इतरो यो सच्चिकट्ठेन नुपलब्भति पुग्गलो, सो सच्चिकट्ठपरमट्ठतो अञ्ञो वा अनञ्ञो वा नुपलब्भतीति आपज्जति अञ्ञस्स पकारस्स अभावाति अनुयुञ्जति ‘‘यो सच्चिकट्ठो…पे॰… परमट्ठेना’’ति। यस्मा पन पुग्गलो सब्बेन सब्बं नुपलब्भति, तस्मा तस्स अञ्ञत्तानञ्ञत्तानुयोगो अननुयोगो पुग्गललद्धिं पटिसेधेन्तस्स अनापज्जनतोति ‘‘न हेव’’न्ति पटिक्खिपति। इतरो पटिञ्ञाय आपज्जनलेसमेव पस्सन्तो अविपरीतं अत्थं असम्बुज्झन्तोयेव निग्गहं आरोपेति ‘‘आजानाहि निग्गह’’न्ति।
Anulomapaccanīkapañcake ādiniggahaṃ dassetvā paccanīyānulomapañcake ca ādiniggahameva dassetvā mātikaṃ dīpetuṃ ‘‘sā panesā’’tiādimāha. Puggaloti attā satto jīvo. Upalabbhatīti paññāya upagantvā labbhati. Saccikaṭṭhaparamaṭṭhenāti māyāmarīciādayo viya nābhūtākārena, anussavādīhi gahetabbā viya na anuttamatthabhāvena, atha kho bhūtena uttamatthabhāvena upalabbhatīti pucchati. Itaro tādisaṃ icchanto paṭijānāti. Puna yo saccikaṭṭhaparamaṭṭhena upalabbhati, so saccikaṭṭhaparamaṭṭhato añño tadādhāro, aññatra vā tehi, tesaṃ vā ādhārabhūto, anañño vā tato ruppanādisabhāvato sappaccayādisabhāvato vā upalabbhamāno āpajjatīti anuyuñjati ‘‘yo saccikaṭṭho…pe… paramaṭṭhenā’’ti. Itaro puggalassa rūpādīhi aññattaṃ anaññattañca anicchanto ‘‘na heva’’nti paṭikkhipati. Puna sakavādī paṭiññāya ekattāpannaṃ appaṭikkhipitabbaṃ paṭikkhipatīti katvā niggahaṃ āropento āha ‘‘ājānāhi niggaha’’nti. ‘‘Puggalo nupalabbhatī’’ti puṭṭho sakavādī puggaladiṭṭhiṃ paṭisedhento ‘‘āmantā’’ti paṭijānāti. Puna itaro yo saccikaṭṭhena nupalabbhati puggalo, so saccikaṭṭhaparamaṭṭhato añño vā anañño vā nupalabbhatīti āpajjati aññassa pakārassa abhāvāti anuyuñjati ‘‘yo saccikaṭṭho…pe… paramaṭṭhenā’’ti. Yasmā pana puggalo sabbena sabbaṃ nupalabbhati, tasmā tassa aññattānaññattānuyogo ananuyogo puggalaladdhiṃ paṭisedhentassa anāpajjanatoti ‘‘na heva’’nti paṭikkhipati. Itaro paṭiññāya āpajjanalesameva passanto aviparītaṃ atthaṃ asambujjhantoyeva niggahaṃ āropeti ‘‘ājānāhi niggaha’’nti.
इतीति यं दिस्वा मातिका ठपिता, एवं देसितत्ताति अधिप्पायो। यथा किन्ति येन पकारेन बुद्धभासितं नाम जातं, तं निदस्सनं किन्ति अत्थो। यतोनिदानन्ति यंकारणा छअज्झत्तिकबाहिरायतनादिनिदानन्ति अत्थो। पपञ्चसञ्ञासङ्खाति तण्हामानदिट्ठिपपञ्चसम्पयुत्ता सञ्ञाकोट्ठासा। समुदाचरन्तीति अज्झाचरन्ति। एत्थ चेति एतेसु आयतनादीसु तण्हामानदिट्ठीहि अभिनन्दितब्बं अभिवदितब्बं अज्झोसितब्बञ्च नत्थि चे । ननु नत्थियेव, कस्मा ‘‘नत्थि चे’’ति वुत्तन्ति? सच्चं नत्थि, अप्पहीनाभिनन्दनाभिवदनज्झोसानानं पन पुथुज्जनानं अभिनन्दितब्बादिप्पकारानि आयतनादीनि होन्तीति तेसं न सक्का ‘‘नत्थी’’ति वत्तुं, पहीनाभिनन्दनादीनं पन सब्बथा नत्थीति ‘‘नत्थि चे’’ति वुत्तं। एसेवन्तोति अभिनन्दनादीनं नत्थिभावकरो मग्गो तप्पटिप्पस्सद्धिभूतं फलं वा रागानुसयादीनं अन्तो अवसानं, अप्पवत्तीति अत्थो।
Itīti yaṃ disvā mātikā ṭhapitā, evaṃ desitattāti adhippāyo. Yathā kinti yena pakārena buddhabhāsitaṃ nāma jātaṃ, taṃ nidassanaṃ kinti attho. Yatonidānanti yaṃkāraṇā chaajjhattikabāhirāyatanādinidānanti attho. Papañcasaññāsaṅkhāti taṇhāmānadiṭṭhipapañcasampayuttā saññākoṭṭhāsā. Samudācarantīti ajjhācaranti. Ettha ceti etesu āyatanādīsu taṇhāmānadiṭṭhīhi abhinanditabbaṃ abhivaditabbaṃ ajjhositabbañca natthi ce . Nanu natthiyeva, kasmā ‘‘natthi ce’’ti vuttanti? Saccaṃ natthi, appahīnābhinandanābhivadanajjhosānānaṃ pana puthujjanānaṃ abhinanditabbādippakārāni āyatanādīni hontīti tesaṃ na sakkā ‘‘natthī’’ti vattuṃ, pahīnābhinandanādīnaṃ pana sabbathā natthīti ‘‘natthi ce’’ti vuttaṃ. Esevantoti abhinandanādīnaṃ natthibhāvakaro maggo tappaṭippassaddhibhūtaṃ phalaṃ vā rāgānusayādīnaṃ anto avasānaṃ, appavattīti attho.
जानं जानातीति सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन जानितब्बं जानाति। न हि पदेसञाणवा जानितब्बं सब्बं जानातीति। पस्सं पस्सतीति दिब्बचक्खुपञ्ञाचक्खुधम्मचक्खुबुद्धचक्खुसमन्तचक्खुसङ्खातेहि पञ्चहि चक्खूहि पस्सितब्बं पस्सति। अथ वा जानं जानातीति यथा अञ्ञे सविपल्लासा कामरूपपरिञ्ञावादिनो जानन्तापि विपल्लासवसेन जानन्ति, न एवं भगवा , भगवा पन पहीनविपल्लासत्ता जानन्तो जानातियेव, दिट्ठिदस्सनस्स च अभावा पस्सन्तो पस्सतियेवाति अत्थो। चक्खुभूतोति पञ्ञाचक्खुमयत्ता सत्तेसु च तदुप्पादनतो लोकस्स चक्खुभूतो। ञाणभूतोति एतस्स च एवमेव अत्थो दट्ठब्बो। धम्मा बोधिपक्खिया। ब्रह्मा मग्गो, तेहि उप्पन्नत्ता लोकस्स च तदुप्पादनतो तब्भूतो। वत्ताति चतुसच्चधम्मे वदतीति वत्ता। पवत्ताति चिरं सच्चप्पटिवेधं पवत्तेन्तो वदतीति पवत्ता। अत्थस्स निन्नेताति अत्थं उद्धरित्वा दस्सेता, परमत्थं वा निब्बानं पापयिता। अमतस्स दाताति अमतसच्छिकिरियं सत्तेसु उप्पादेन्तो अमतं ददातीति अमतस्स दाता। बोधिपक्खियधम्मानं तदायत्तभावतो धम्मस्सामी। सुवण्णालिङ्गन्ति सुवण्णमयं आलिङ्गं खुद्दकमुदिङ्गं। सुपुप्फितसतपत्तपदुममिव सस्सिरिकं ससोभं सुपुप्फितसतपत्तसस्सिरिकं।
Jānaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇena jānitabbaṃ jānāti. Na hi padesañāṇavā jānitabbaṃ sabbaṃ jānātīti. Passaṃ passatīti dibbacakkhupaññācakkhudhammacakkhubuddhacakkhusamantacakkhusaṅkhātehi pañcahi cakkhūhi passitabbaṃ passati. Atha vā jānaṃ jānātīti yathā aññe savipallāsā kāmarūpapariññāvādino jānantāpi vipallāsavasena jānanti, na evaṃ bhagavā , bhagavā pana pahīnavipallāsattā jānanto jānātiyeva, diṭṭhidassanassa ca abhāvā passanto passatiyevāti attho. Cakkhubhūtoti paññācakkhumayattā sattesu ca taduppādanato lokassa cakkhubhūto. Ñāṇabhūtoti etassa ca evameva attho daṭṭhabbo. Dhammā bodhipakkhiyā. Brahmā maggo, tehi uppannattā lokassa ca taduppādanato tabbhūto. Vattāti catusaccadhamme vadatīti vattā. Pavattāti ciraṃ saccappaṭivedhaṃ pavattento vadatīti pavattā. Atthassa ninnetāti atthaṃ uddharitvā dassetā, paramatthaṃ vā nibbānaṃ pāpayitā. Amatassa dātāti amatasacchikiriyaṃ sattesu uppādento amataṃ dadātīti amatassa dātā. Bodhipakkhiyadhammānaṃ tadāyattabhāvato dhammassāmī. Suvaṇṇāliṅganti suvaṇṇamayaṃ āliṅgaṃ khuddakamudiṅgaṃ. Supupphitasatapattapadumamiva sassirikaṃ sasobhaṃ supupphitasatapattasassirikaṃ.
अनुमोदितकालतो पट्ठाय…पे॰… बुद्धभासितं नाम जातन्ति एतेन अनुमोदना बुद्धभासितभावस्स कारणन्ति अयमत्थो वुत्तो विय दिस्सति, एवञ्च सति कथावत्थुस्स बुद्धभासितभावो न सिया अननुमोदितत्ता, तस्मा एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो – ‘‘महाकच्चायनो एवं विभजिस्सती’’ति दिस्वा भगवा मातिकं निक्खिपित्वा विहारं पविट्ठो, तथेव च थेरो भगवता दिन्ननयेन ठपितमातिकाय विभजीति बुद्धभासितं नाम जातं, तं पन अनुमोदनाय पाकटं जातन्ति एतमत्थं सन्धाय ‘‘एवं सत्थारा…पे॰… नाम जात’’न्ति वुत्तन्ति।
Anumoditakālato paṭṭhāya…pe… buddhabhāsitaṃ nāma jātanti etena anumodanā buddhabhāsitabhāvassa kāraṇanti ayamattho vutto viya dissati, evañca sati kathāvatthussa buddhabhāsitabhāvo na siyā ananumoditattā, tasmā evamettha attho daṭṭhabbo – ‘‘mahākaccāyano evaṃ vibhajissatī’’ti disvā bhagavā mātikaṃ nikkhipitvā vihāraṃ paviṭṭho, tatheva ca thero bhagavatā dinnanayena ṭhapitamātikāya vibhajīti buddhabhāsitaṃ nāma jātaṃ, taṃ pana anumodanāya pākaṭaṃ jātanti etamatthaṃ sandhāya ‘‘evaṃ satthārā…pe… nāma jāta’’nti vuttanti.
इदानि पाळिया सन्निवेसं दस्सेतुं ‘‘तत्थ धम्मसङ्गणीपकरणे’’तिआदिमाह। कामावचरकुसलतो अट्ठाति कामावचरकुसले चत्तारो खन्धे गहेत्वा ततो अट्ठ चित्तानि उद्धरति। पठमा विभत्तीतिपि वदन्ति। एकूननवुति चित्तानीति यत्थ एतानि चित्तानि विभत्तानि, ते पाळिप्पदेसा ‘‘एकूननवुति चित्तानी’’ति वुत्ता। तेसञ्च समुदायो चित्तविभत्ति, तस्मा उपपन्नमेतं ‘‘एकूननवुति चित्तानि चित्तविभत्ती’’ति। मातिकञ्च उद्दिसित्वा तत्थ एकेकं पदं उद्धरित्वा यस्मा चित्तानि विभत्तानि, तस्मा मातिकापि चित्तविभत्तिअन्तोगधायेवाति चित्तुप्पादकण्डं मातिकापदभाजनीयवसेन दुविधन्ति इदम्पि वचनं युज्जति।
Idāni pāḷiyā sannivesaṃ dassetuṃ ‘‘tattha dhammasaṅgaṇīpakaraṇe’’tiādimāha. Kāmāvacarakusalato aṭṭhāti kāmāvacarakusale cattāro khandhe gahetvā tato aṭṭha cittāni uddharati. Paṭhamā vibhattītipi vadanti. Ekūnanavuti cittānīti yattha etāni cittāni vibhattāni, te pāḷippadesā ‘‘ekūnanavuti cittānī’’ti vuttā. Tesañca samudāyo cittavibhatti, tasmā upapannametaṃ ‘‘ekūnanavuti cittāni cittavibhattī’’ti. Mātikañca uddisitvā tattha ekekaṃ padaṃ uddharitvā yasmā cittāni vibhattāni, tasmā mātikāpi cittavibhattiantogadhāyevāti cittuppādakaṇḍaṃ mātikāpadabhājanīyavasena duvidhanti idampi vacanaṃ yujjati.
मूलतोति ‘‘तीणि कुसलमूलानी’’तिआदिना (ध॰ स॰ ९८५) कुसलादीनं मूलवसेन सङ्खिपित्वा वचनं। ‘‘वेदनाक्खन्धो’’तिआदिना खन्धतो। ‘‘कायकम्म’’न्तिआदिना द्वारतो। ‘‘सुखभूमियं कामावचरे’’तिआदिना (ध॰ स॰ ९८८) भूमितो। अत्थोति हेतुफलं। धम्मोति हेतु । ‘‘तीणि कुसलमूलानि तीणि अकुसलमूलानी’’तिआदिना (ध॰ स॰ ९८५-९८६) हेतुवसेन सङ्गहो धम्मतो निक्खेपो। ‘‘तंसम्पयुत्तो, तंसमुट्ठाना तदेकट्ठा च किलेसा’’तिआदिना (ध॰ स॰ ९८५-९८६) हेतुफलवसेन सङ्गहो अत्थतो निक्खेपो। अथ वा धम्मोति भासितो। अत्थोति भासितत्थो। ‘‘तयो कुसलहेतू’’ति (ध॰ स॰ १०५९) धम्मो। ‘‘तत्थ कतमे तयो कुसलहेतू अलोभो’’तिआदि (ध॰ स॰ १०६०) अत्थो, सो च धम्मो। ‘‘तत्थ कतमो अलोभो’’तिआदि (ध॰ स॰ १०६१) अत्थोति एवं अत्थधम्मवसेन निक्खेपो वेदितब्बो। नामतोति ‘‘तीणि कुसलमूलानी’’ति वुत्तधम्मानं अलोभोतिआदिनामवसेन। लिङ्गतोति उद्दिट्ठस्स एकस्सेव धम्मस्स ‘‘अलोभो अलुब्भना अलुब्भितत्त’’न्ति (ध॰ स॰ १०६१) पुरिसादिलिङ्गवसेन निक्खेपो।
Mūlatoti ‘‘tīṇi kusalamūlānī’’tiādinā (dha. sa. 985) kusalādīnaṃ mūlavasena saṅkhipitvā vacanaṃ. ‘‘Vedanākkhandho’’tiādinā khandhato. ‘‘Kāyakamma’’ntiādinā dvārato. ‘‘Sukhabhūmiyaṃ kāmāvacare’’tiādinā (dha. sa. 988) bhūmito. Atthoti hetuphalaṃ. Dhammoti hetu . ‘‘Tīṇi kusalamūlāni tīṇi akusalamūlānī’’tiādinā (dha. sa. 985-986) hetuvasena saṅgaho dhammato nikkhepo. ‘‘Taṃsampayutto, taṃsamuṭṭhānā tadekaṭṭhā ca kilesā’’tiādinā (dha. sa. 985-986) hetuphalavasena saṅgaho atthato nikkhepo. Atha vā dhammoti bhāsito. Atthoti bhāsitattho. ‘‘Tayo kusalahetū’’ti (dha. sa. 1059) dhammo. ‘‘Tattha katame tayo kusalahetū alobho’’tiādi (dha. sa. 1060) attho, so ca dhammo. ‘‘Tattha katamo alobho’’tiādi (dha. sa. 1061) atthoti evaṃ atthadhammavasena nikkhepo veditabbo. Nāmatoti ‘‘tīṇi kusalamūlānī’’ti vuttadhammānaṃ alobhotiādināmavasena. Liṅgatoti uddiṭṭhassa ekasseva dhammassa ‘‘alobho alubbhanā alubbhitatta’’nti (dha. sa. 1061) purisādiliṅgavasena nikkhepo.
गणनचारन्ति गणनप्पवत्तिं। समानेन्तीति समानं करोन्ति पूरेन्ति, तथा समानेतब्बन्ति एत्थापि। ‘‘विज्जाभागिनो अविज्जाभागिनो’’ति (ध॰ स॰ दुकमातिका १०१) एवमादीसु एत्थ विञ्ञातेसु आभिधम्मिकत्थेरा सुत्तन्तं सुणन्ता चिन्तेन्ता च सुत्तन्तेसु ‘‘विज्जाभागिनो’’तिआदीसु आगतेसु अत्थस्स विञ्ञातत्ता न किलमन्तीति एतमत्थं सन्धाय वुत्तं ‘‘आभिधम्मिकत्थेरानं…पे॰… अकिलमत्थं ठपिता’’ति।
Gaṇanacāranti gaṇanappavattiṃ. Samānentīti samānaṃ karonti pūrenti, tathā samānetabbanti etthāpi. ‘‘Vijjābhāgino avijjābhāgino’’ti (dha. sa. dukamātikā 101) evamādīsu ettha viññātesu ābhidhammikattherā suttantaṃ suṇantā cintentā ca suttantesu ‘‘vijjābhāgino’’tiādīsu āgatesu atthassa viññātattā na kilamantīti etamatthaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘ābhidhammikattherānaṃ…pe… akilamatthaṃ ṭhapitā’’ti.
अनमतग्गोति अञ्ञातग्गो। खन्धन्तरन्ति खन्धनानत्तं, खन्धमेव वा। गहेतुं असक्कुणेय्यत्ता सण्हं, सुखुमाय पञ्ञाय गहेतब्बतो सुखुमञ्च धम्मं सण्हसुखुमधम्मं। बलवता ञाणवेगेन पवत्तत्ता बलवतो ञाणवेगस्स निमित्तभावतो च बलवं। गम्भीरमेव गम्भीरगतं, गम्भीरानि वा गतानि गमनानि एतस्स सन्तीति गम्भीरगतं। यथानुपुब्बन्ति यथानुपुब्बेन। निखिलेनाति निरवसेसेन देसितं, पञ्चखिलरहितेन वा भगवता देसितं। रूपगतंवाति हत्थगतं रूपं विय चक्खुना। ‘‘पटिवेधञाणेन समन्तपट्ठानं यो पस्सति, सो अत्थेव, नो नत्थी’’ति अत्तानं सन्धाय थेरो वदतीति।
Anamataggoti aññātaggo. Khandhantaranti khandhanānattaṃ, khandhameva vā. Gahetuṃ asakkuṇeyyattā saṇhaṃ, sukhumāya paññāya gahetabbato sukhumañca dhammaṃ saṇhasukhumadhammaṃ. Balavatā ñāṇavegena pavattattā balavato ñāṇavegassa nimittabhāvato ca balavaṃ. Gambhīrameva gambhīragataṃ, gambhīrāni vā gatāni gamanāni etassa santīti gambhīragataṃ. Yathānupubbanti yathānupubbena. Nikhilenāti niravasesena desitaṃ, pañcakhilarahitena vā bhagavatā desitaṃ. Rūpagataṃvāti hatthagataṃ rūpaṃ viya cakkhunā. ‘‘Paṭivedhañāṇena samantapaṭṭhānaṃ yo passati, so attheva, no natthī’’ti attānaṃ sandhāya thero vadatīti.
खुद्दकवत्थुविभङ्गे आगतेसु एकाधिकेसु अट्ठसु किलेससतेसु अट्ठसततण्हाविचरितानि अपनेत्वा सेसा द्वासट्ठि दिट्ठियो च उप्पन्नानुप्पन्नभावेन दिगुणितानि दियड्ढकिलेससहस्सानि दसाधिकानि होन्ति, अप्पकं पन ऊनमधिकं वा न गणनूपगं होतीति ‘‘दियड्ढकिलेससहस्स’’न्ति वुत्तं। इतरेसं अतीतादिभावामसना अग्गहणं खेपने दट्ठब्बं।
Khuddakavatthuvibhaṅge āgatesu ekādhikesu aṭṭhasu kilesasatesu aṭṭhasatataṇhāvicaritāni apanetvā sesā dvāsaṭṭhi diṭṭhiyo ca uppannānuppannabhāvena diguṇitāni diyaḍḍhakilesasahassāni dasādhikāni honti, appakaṃ pana ūnamadhikaṃ vā na gaṇanūpagaṃ hotīti ‘‘diyaḍḍhakilesasahassa’’nti vuttaṃ. Itaresaṃ atītādibhāvāmasanā aggahaṇaṃ khepane daṭṭhabbaṃ.
मेचकपटाति नीलनिभा पटा। चित्तसमुट्ठाना वण्णधातूति चित्तपच्चयउतुसमुट्ठाना वण्णधातूति अत्थो गहेतब्बो। कस्मा? न हि चित्तसमुट्ठानं रूपं बहि निगच्छतीति, चित्तसमुट्ठानरूपपरम्पराय आगतत्ता पन एवं वुत्तं। अथ वा चित्तसमुट्ठाना वण्णधातूति एत्थ पच्चयउतुसद्दानं लोपं कत्वा सोयेव पुब्बे वुत्तो अत्थो सुवण्णता सुस्सरता विय। एत्थ हि ‘‘सुस्सरता’’ति उपादिन्नकाधिकारे आगतं, न च सद्दो उपादिन्नको अत्थि, तस्मा उपादिन्नकरूपओट्ठतालुआदिनिस्सयत्ता एवं वुत्तन्ति, एवमेत्थापि चित्तपच्चयउतुसमुट्ठानं सन्धाय ‘‘चित्तसमुट्ठाना वण्णधातू’’ति वदति।
Mecakapaṭāti nīlanibhā paṭā. Cittasamuṭṭhānā vaṇṇadhātūti cittapaccayautusamuṭṭhānā vaṇṇadhātūti attho gahetabbo. Kasmā? Na hi cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ bahi nigacchatīti, cittasamuṭṭhānarūpaparamparāya āgatattā pana evaṃ vuttaṃ. Atha vā cittasamuṭṭhānā vaṇṇadhātūti ettha paccayautusaddānaṃ lopaṃ katvā soyeva pubbe vutto attho suvaṇṇatā sussaratā viya. Ettha hi ‘‘sussaratā’’ti upādinnakādhikāre āgataṃ, na ca saddo upādinnako atthi, tasmā upādinnakarūpaoṭṭhatāluādinissayattā evaṃ vuttanti, evametthāpi cittapaccayautusamuṭṭhānaṃ sandhāya ‘‘cittasamuṭṭhānā vaṇṇadhātū’’ti vadati.
कायसक्खिन्ति पच्चक्खं। दन्तावरणन्ति ओट्ठद्वयं। मुखादानन्ति मुखविवरं। सिलिट्ठन्ति संगतं सुसण्ठितं। सरे निमित्तं गहेत्वाति ‘‘धम्मो एसो वुच्चती’’ति धम्मस्सरवसेन निमित्तं गहेत्वा, न किलेसानुब्यञ्जनवसेन। एकप्पहारेनाति एत्थ पहारोति दिवसस्स ततियो भागो वुच्चति। एवं सन्तेति पुब्बे वुत्तमग्गहेत्वा वाचनामग्गस्स थेरप्पभवत्तवचनमेव गहेत्वा तेन पुरिमवचनञ्च पटिक्खिपन्तो चोदेति।
Kāyasakkhinti paccakkhaṃ. Dantāvaraṇanti oṭṭhadvayaṃ. Mukhādānanti mukhavivaraṃ. Siliṭṭhanti saṃgataṃ susaṇṭhitaṃ. Sare nimittaṃ gahetvāti ‘‘dhammo eso vuccatī’’ti dhammassaravasena nimittaṃ gahetvā, na kilesānubyañjanavasena. Ekappahārenāti ettha pahāroti divasassa tatiyo bhāgo vuccati. Evaṃ santeti pubbe vuttamaggahetvā vācanāmaggassa therappabhavattavacanameva gahetvā tena purimavacanañca paṭikkhipanto codeti.
तेनेतमेतस्साति विनयस्स। अत्तत्थपरत्थादिभेदेति यो तं सुत्तं सज्झायति सुणाति वाचेति चिन्तेति देसेति, सुत्तेन सङ्गहितो सीलादिअत्थो तस्सपि होति, तेन परस्स साधेतब्बतो परस्सपि होतीति तदुभयं तं सुत्तं सूचेति दीपेति। तथा दिट्ठधम्मिकसम्परायिकत्थे लोकियलोकुत्तरत्थेति एवमादिभेदे अत्थे आदिसद्देन सङ्गण्हाति। अत्थसद्दो चायं हितपरियायवचनं, न भासितत्थवचनं। यदि सिया, सुत्तं अत्तनोपि भासितत्थं सूचेति परसुत्तस्सपीति अयमत्थो सिया, सुत्तेन च यो अत्थो पकासितो, सो तस्सेव होतीति न तेन परत्थो सूचितो होति, तेन च सूचेतब्बस्स परत्थस्स निवत्तेतब्बस्स अभावा अत्तग्गहणं न कत्तब्बं, अत्तत्थपरत्थविनिमुत्तस्स भासितत्थस्स अभावा आदिग्गहणञ्च न कत्तब्बं, तस्मा यथावुत्तस्स अत्थस्स सुत्ते असम्भवतो सुत्ताधारस्स पुग्गलस्स वसेन अत्तत्थपरत्था वुत्ता।
Tenetametassāti vinayassa. Attatthaparatthādibhedeti yo taṃ suttaṃ sajjhāyati suṇāti vāceti cinteti deseti, suttena saṅgahito sīlādiattho tassapi hoti, tena parassa sādhetabbato parassapi hotīti tadubhayaṃ taṃ suttaṃ sūceti dīpeti. Tathā diṭṭhadhammikasamparāyikatthe lokiyalokuttarattheti evamādibhede atthe ādisaddena saṅgaṇhāti. Atthasaddo cāyaṃ hitapariyāyavacanaṃ, na bhāsitatthavacanaṃ. Yadi siyā, suttaṃ attanopi bhāsitatthaṃ sūceti parasuttassapīti ayamattho siyā, suttena ca yo attho pakāsito, so tasseva hotīti na tena parattho sūcito hoti, tena ca sūcetabbassa paratthassa nivattetabbassa abhāvā attaggahaṇaṃ na kattabbaṃ, attatthaparatthavinimuttassa bhāsitatthassa abhāvā ādiggahaṇañca na kattabbaṃ, tasmā yathāvuttassa atthassa sutte asambhavato suttādhārassa puggalassa vasena attatthaparatthā vuttā.
अथ वा सुत्तं अनपेक्खित्वा ये अत्तत्थादयोपि अत्थप्पभेदा वुत्ता निद्देसे (महानि॰ ६९; चूळनि॰ मोघराजमाणवपुच्छानिद्देस ८५) ‘‘अत्तत्थो परत्थो उभयत्थो दिट्ठधम्मिको अत्थो सम्परायिको अत्थो उत्तानो अत्थो गम्भीरो अत्थो गुळ्हो अत्थो पटिच्छन्नो अत्थो नेय्यो अत्थो नीतो अत्थो अनवज्जो अत्थो निक्किलेसो अत्थो वोदानो अत्थो परमत्थो अत्थो’’ति, ते सुत्तं सूचेतीति अत्थो। अथ वा ‘‘अत्तना च अप्पिच्छो होती’’ति अत्तत्थं, ‘‘अप्पिच्छकथञ्च परेसं कत्ता होती’’ति परत्थं सूचेतीति। एवं ‘‘अत्तना च पाणातिपाता पटिविरतो होती’’तिआदिसुत्तानि (अ॰ नि॰ ४.९९) योजेतब्बानि। विनयाभिधम्मेहि च विसेसेत्वा सुत्तसद्दस्स अत्थो वत्तब्बो, तस्मा वेनेय्यज्झासयवसप्पवत्ताय देसनाय अत्तहितपरहितादीनि सातिसयं पकासितानि होन्ति, न आणाधम्मसभाववसप्पवत्तायाति इदमेव ‘‘अत्थानं सूचनतो सुत्त’’न्ति वुत्तं।
Atha vā suttaṃ anapekkhitvā ye attatthādayopi atthappabhedā vuttā niddese (mahāni. 69; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85) ‘‘attattho parattho ubhayattho diṭṭhadhammiko attho samparāyiko attho uttāno attho gambhīro attho guḷho attho paṭicchanno attho neyyo attho nīto attho anavajjo attho nikkileso attho vodāno attho paramattho attho’’ti, te suttaṃ sūcetīti attho. Atha vā ‘‘attanā ca appiccho hotī’’ti attatthaṃ, ‘‘appicchakathañca paresaṃ kattā hotī’’ti paratthaṃ sūcetīti. Evaṃ ‘‘attanā ca pāṇātipātā paṭivirato hotī’’tiādisuttāni (a. ni. 4.99) yojetabbāni. Vinayābhidhammehi ca visesetvā suttasaddassa attho vattabbo, tasmā veneyyajjhāsayavasappavattāya desanāya attahitaparahitādīni sātisayaṃ pakāsitāni honti, na āṇādhammasabhāvavasappavattāyāti idameva ‘‘atthānaṃ sūcanato sutta’’nti vuttaṃ.
सुत्ते च आणाधम्मसभावा वेनेय्यज्झासयं अनुवत्तन्ति, न विनयाभिधम्मेसु विय वेनेय्यज्झासयो आणाधम्मसभावे अनुवत्तति, तस्मा वेनेय्यानं एकन्तहितपटिलाभसंवत्तनिका सुत्तन्तदेसना होतीति ‘‘सुवुत्ता चेत्थ अत्था’’तिआदि वुत्तं। पसवतीति फलति । ‘‘सुत्ताणा’’ति एतस्स अत्थं पकासेतुं ‘‘सुट्ठु च ने तायती’’ति वुत्तं। अत्तत्थपरत्थादिविधानेसु च सुत्तस्स पमाणभावो तेसञ्च सङ्गाहकत्तं योजेतब्बं, तदत्थप्पकासने पधानत्ता सुत्तस्स इतरेहि विसेसनञ्च। एतन्ति ‘‘अत्थानं सूचनतो’’तिआदिकं अत्थवचनं। एतस्साति सुत्तस्स।
Sutte ca āṇādhammasabhāvā veneyyajjhāsayaṃ anuvattanti, na vinayābhidhammesu viya veneyyajjhāsayo āṇādhammasabhāve anuvattati, tasmā veneyyānaṃ ekantahitapaṭilābhasaṃvattanikā suttantadesanā hotīti ‘‘suvuttā cettha atthā’’tiādi vuttaṃ. Pasavatīti phalati . ‘‘Suttāṇā’’ti etassa atthaṃ pakāsetuṃ ‘‘suṭṭhu ca ne tāyatī’’ti vuttaṃ. Attatthaparatthādividhānesu ca suttassa pamāṇabhāvo tesañca saṅgāhakattaṃ yojetabbaṃ, tadatthappakāsane padhānattā suttassa itarehi visesanañca. Etanti ‘‘atthānaṃ sūcanato’’tiādikaṃ atthavacanaṃ. Etassāti suttassa.
अभिक्कमन्तीति एत्थ अभि-सद्दो कमनस्स वुद्धिभावं अतिरेकत्तं दीपेति। अभिक्कन्तेनाति च एत्थ कन्तिया अधिकत्तं विसेसभावन्ति युत्तं किरियाविसेसकत्ता उपसग्गस्स। अभिञ्ञाता, अभिराजा, अभिविनयेति एत्थ लक्खणपूजितपरिच्छिन्नेसु रत्तिआदीसु अभि-सद्दो वत्ततीति कथमेतं युज्जेय्याति? लक्खणकरणञाणपूजनपरिच्छेदकिरियादीपनतो ताहि च किरियाहि रत्तिराजविनयानं युत्तत्ता। भावनाफरणवुद्धीहि वुद्धिमन्तो। आरम्मणादीहीति आरम्मणसम्पयुत्तकम्मद्वारपटिपदादीहि। अविसिट्ठन्ति अञ्ञमञ्ञविसिट्ठेसु विनयसुत्तन्ताभिधम्मेसु अविसिट्ठं समानं पिटकसद्दन्ति अत्थो। यथावुत्तेनेवाति ‘‘एवं दुविधत्थेना’’तिआदिना नयेन।
Abhikkamantīti ettha abhi-saddo kamanassa vuddhibhāvaṃ atirekattaṃ dīpeti. Abhikkantenāti ca ettha kantiyā adhikattaṃ visesabhāvanti yuttaṃ kiriyāvisesakattā upasaggassa. Abhiññātā, abhirājā, abhivinayeti ettha lakkhaṇapūjitaparicchinnesu rattiādīsu abhi-saddo vattatīti kathametaṃ yujjeyyāti? Lakkhaṇakaraṇañāṇapūjanaparicchedakiriyādīpanato tāhi ca kiriyāhi rattirājavinayānaṃ yuttattā. Bhāvanāpharaṇavuddhīhi vuddhimanto. Ārammaṇādīhīti ārammaṇasampayuttakammadvārapaṭipadādīhi. Avisiṭṭhanti aññamaññavisiṭṭhesu vinayasuttantābhidhammesu avisiṭṭhaṃ samānaṃ piṭakasaddanti attho. Yathāvuttenevāti ‘‘evaṃ duvidhatthenā’’tiādinā nayena.
कथेतब्बानं अत्थानं देसकायत्तेन आणादिविधिना अतिसज्जनं पबोधनं देसना। सासितब्बपुग्गलगतेन यथापराधादिना सासितब्बभावेन अनुसासनं विनयनं सासनं। कथेतब्बस्स संवरासंवरादिनो अत्थस्स कथनं वचनपटिबद्धकरणं कथा। भेद-सद्दो विसुं विसुं योजेतब्बो ‘‘देसनाभेदं सासनभेदं कथाभेदञ्च यथारहं परिदीपये’’ति। भेदन्ति नानत्तं, नानाकरणन्ति अत्थो। सिक्खा च पहानानि च गम्भीरभावो च सिक्खापहानगम्भीरभावं, तञ्च परिदीपये। यन्ति परियत्तिआदिं। यथाति उपारम्भादिहेतु परियापुणनादिप्पकारेहि।
Kathetabbānaṃ atthānaṃ desakāyattena āṇādividhinā atisajjanaṃ pabodhanaṃ desanā. Sāsitabbapuggalagatena yathāparādhādinā sāsitabbabhāvena anusāsanaṃ vinayanaṃ sāsanaṃ. Kathetabbassa saṃvarāsaṃvarādino atthassa kathanaṃ vacanapaṭibaddhakaraṇaṃ kathā. Bheda-saddo visuṃ visuṃ yojetabbo ‘‘desanābhedaṃ sāsanabhedaṃ kathābhedañca yathārahaṃ paridīpaye’’ti. Bhedanti nānattaṃ, nānākaraṇanti attho. Sikkhā ca pahānāni ca gambhīrabhāvo ca sikkhāpahānagambhīrabhāvaṃ, tañca paridīpaye. Yanti pariyattiādiṃ. Yathāti upārambhādihetu pariyāpuṇanādippakārehi.
तीसुपि चेतेसु एते धम्मत्थदेसनापटिवेधाति एत्थ तन्तिअत्थो तन्तिदेसना तन्तिअत्थपटिवेधो च तन्तिविसया होन्तीति विनयपिटकादीनं अत्थदेसनापटिवेधाधारभावो युत्तो, पिटकानि पन तन्तियोयेवाति धम्माधारभावो कथं युज्जेय्याति? तन्तिसमुदायस्स अवयवतन्तिया आधारभावतो, धम्मादीनञ्च दुक्खोगाहभावतो तेहि विनयादयो गम्भीराति विनयादीनञ्च चतुब्बिधो गम्भीरभावो वुत्तो, तस्मा ‘‘धम्मादयो एव दुक्खोगाहत्ता गम्भीरा, न विनयादयो’’ति न चोदेतब्बमेतं। तत्थ पटिवेधस्स दुक्करभावतो धम्मत्थानं, देसनाञाणस्स दुक्करभावतो देसनाय च दुक्खोगाहभावो वेदितब्बो। पटिवेधस्स पन उप्पादेतुं असक्कुणेय्यत्ता तब्बिसयञाणुप्पत्तिया च दुक्करभावतो दुक्खोगाहता वेदितब्बा।
Tīsupi cetesu ete dhammatthadesanāpaṭivedhāti ettha tantiattho tantidesanā tantiatthapaṭivedho ca tantivisayā hontīti vinayapiṭakādīnaṃ atthadesanāpaṭivedhādhārabhāvo yutto, piṭakāni pana tantiyoyevāti dhammādhārabhāvo kathaṃ yujjeyyāti? Tantisamudāyassa avayavatantiyā ādhārabhāvato, dhammādīnañca dukkhogāhabhāvato tehi vinayādayo gambhīrāti vinayādīnañca catubbidho gambhīrabhāvo vutto, tasmā ‘‘dhammādayo eva dukkhogāhattā gambhīrā, na vinayādayo’’ti na codetabbametaṃ. Tattha paṭivedhassa dukkarabhāvato dhammatthānaṃ, desanāñāṇassa dukkarabhāvato desanāya ca dukkhogāhabhāvo veditabbo. Paṭivedhassa pana uppādetuṃ asakkuṇeyyattā tabbisayañāṇuppattiyā ca dukkarabhāvato dukkhogāhatā veditabbā.
हेतुम्हि ञाणं धम्मपटिसम्भिदाति एतेन वचनत्थेन धम्मस्स हेतुभावो कथं ञातब्बोति? ‘‘धम्मपटिसम्भिदा’’ति एतस्स समासपदस्स अवयवपदत्थं दस्सेन्तेन ‘‘हेतुम्हि ञाण’’न्ति वुत्तत्ता। ‘‘धम्मे पटिसम्भिदा’’ति एत्थ हि ‘‘धम्मे’’ति एतस्स अत्थं दस्सेन्तेन ‘‘हेतुम्ही’’ति वुत्तं, ‘‘पटिसम्भिदा’’ति एतस्स च अत्थं दस्सेन्तेन ‘‘ञाण’’न्ति, तस्मा हेतुधम्मसद्दा एकत्था ञाणपटिसम्भिदासद्दा चाति इममत्थं दस्सेन्तेन साधितो धम्मस्स हेतुभावो। अत्थस्स हेतुफलभावो च एवमेव दट्ठब्बो। यथाधम्मन्ति एत्थ धम्म-सद्दो हेतुं हेतुफलञ्च सब्बं गण्हाति। सभाववाचको हेस, न परियत्तिहेतुभाववाचको, तस्मा यथाधम्मन्ति यो यो अविज्जासङ्खारादिधम्मो, तस्मिं तस्मिन्ति अत्थो। धम्माभिलापोति अत्थब्यञ्जनको अविपरीताभिलापो। एतेन ‘‘तत्र धम्मनिरुत्ताभिलापे ञाणं निरुत्तिपटिसम्भिदा’’ति (विभ॰ ७१८-७२०) एत्थ वुत्तधम्मनिरुत्तिं दस्सेति। अनुलोमादिवसेन वा कथनन्ति एतेन तस्सा धम्मनिरुत्तिया अभिलापं कथनं तस्स वचनस्स पवत्तनं दस्सेति। अधिप्पायोति एतेन ‘‘देसनाति पञ्ञत्ती’’ति एतं वचनं धम्मनिरुत्ताभिलापं सन्धाय वुत्तं, न तब्बिनिमुत्तं पञ्ञत्तिं सन्धायाति दस्सेति।
Hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidāti etena vacanatthena dhammassa hetubhāvo kathaṃ ñātabboti? ‘‘Dhammapaṭisambhidā’’ti etassa samāsapadassa avayavapadatthaṃ dassentena ‘‘hetumhi ñāṇa’’nti vuttattā. ‘‘Dhamme paṭisambhidā’’ti ettha hi ‘‘dhamme’’ti etassa atthaṃ dassentena ‘‘hetumhī’’ti vuttaṃ, ‘‘paṭisambhidā’’ti etassa ca atthaṃ dassentena ‘‘ñāṇa’’nti, tasmā hetudhammasaddā ekatthā ñāṇapaṭisambhidāsaddā cāti imamatthaṃ dassentena sādhito dhammassa hetubhāvo. Atthassa hetuphalabhāvo ca evameva daṭṭhabbo. Yathādhammanti ettha dhamma-saddo hetuṃ hetuphalañca sabbaṃ gaṇhāti. Sabhāvavācako hesa, na pariyattihetubhāvavācako, tasmā yathādhammanti yo yo avijjāsaṅkhārādidhammo, tasmiṃ tasminti attho. Dhammābhilāpoti atthabyañjanako aviparītābhilāpo. Etena ‘‘tatra dhammaniruttābhilāpe ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā’’ti (vibha. 718-720) ettha vuttadhammaniruttiṃ dasseti. Anulomādivasena vā kathananti etena tassā dhammaniruttiyā abhilāpaṃ kathanaṃ tassa vacanassa pavattanaṃ dasseti. Adhippāyoti etena ‘‘desanāti paññattī’’ti etaṃ vacanaṃ dhammaniruttābhilāpaṃ sandhāya vuttaṃ, na tabbinimuttaṃ paññattiṃ sandhāyāti dasseti.
सो च लोकियलोकुत्तरोति एवं वुत्तं अभिसमयं येन पकारेन अभिसमेति, यञ्च अभिसमेति, यो च तस्स सभावो, तेहि पाकटं कातुं ‘‘विसयतो असम्मोहतो च अत्थादिअनुरूपं धम्मादीसु अवबोधो’’ति आह। तत्थ हि विसयतो अत्थादिअनुरूपं धम्मादीसु अवबोधो अविज्जादिधम्मसङ्खारादिअत्थतदुभयपञ्ञापनारम्मणो लोकियो अभिसमयो। असम्मोहतो अत्थादिअनुरूपं धम्मादीसु अवबोधो निब्बानारम्मणो मग्गसम्पयुत्तो यथावुत्तधम्मत्थपञ्ञत्तीसु सम्मोहविद्धंसनो लोकुत्तरो अभिसमयोति। अभिसमयतो अञ्ञम्पि पटिवेधत्थं दस्सेतुं ‘‘तेसं तेसं वा’’तिआदिमाह। ‘‘पटिवेधनं पटिवेधो’’ति इमिना हि वचनत्थेन अभिसमयो, पटिविज्झीयतीति पटिवेधोति इमिना तंतंरूपादिधम्मानं अविपरीतसभावो च पटिवेधोति युज्जति।
So ca lokiyalokuttaroti evaṃ vuttaṃ abhisamayaṃ yena pakārena abhisameti, yañca abhisameti, yo ca tassa sabhāvo, tehi pākaṭaṃ kātuṃ ‘‘visayato asammohato ca atthādianurūpaṃdhammādīsu avabodho’’ti āha. Tattha hi visayato atthādianurūpaṃ dhammādīsu avabodho avijjādidhammasaṅkhārādiatthatadubhayapaññāpanārammaṇo lokiyo abhisamayo. Asammohato atthādianurūpaṃ dhammādīsu avabodho nibbānārammaṇo maggasampayutto yathāvuttadhammatthapaññattīsu sammohaviddhaṃsano lokuttaro abhisamayoti. Abhisamayato aññampi paṭivedhatthaṃ dassetuṃ ‘‘tesaṃ tesaṃ vā’’tiādimāha. ‘‘Paṭivedhanaṃ paṭivedho’’ti iminā hi vacanatthena abhisamayo, paṭivijjhīyatīti paṭivedhoti iminā taṃtaṃrūpādidhammānaṃ aviparītasabhāvo ca paṭivedhoti yujjati.
यथावुत्तेहि धम्मादीहि पिटकानं गम्भीरभावं दस्सेतुं ‘‘इदानि यस्मा एतेसु पिटकेसू’’तिआदिमाह। यो चेत्थाति एतेसु तंतंपिटकगतेसु धम्मादीसु यो पटिवेधो एतेसु च पिटकेसु तेसं तेसं धम्मानं यो अविपरीतसभावोति योजेतब्बो। दुक्खोगाहता च वुत्तनयेनेव वेदितब्बा। अयं पनेत्थ विसेसो ‘‘अविपरीतसभावसङ्खातो पटिवेधो दुब्बिञ्ञेय्यताय एव दुक्खोगाहो’’ति।
Yathāvuttehi dhammādīhi piṭakānaṃ gambhīrabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘idāni yasmā etesu piṭakesū’’tiādimāha. Yo cetthāti etesu taṃtaṃpiṭakagatesu dhammādīsu yo paṭivedho etesu ca piṭakesu tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ yo aviparītasabhāvoti yojetabbo. Dukkhogāhatā ca vuttanayeneva veditabbā. Ayaṃ panettha viseso ‘‘aviparītasabhāvasaṅkhāto paṭivedho dubbiññeyyatāya eva dukkhogāho’’ti.
यन्ति परियत्तिदुग्गहणं सन्धाय वुत्तं। अत्थन्ति भासितत्थं पयोजनत्थञ्च। न उपपरिक्खन्तीति न विचारेन्ति। न निज्झानं खमन्तीति निज्झानपञ्ञं न खमन्ति, निज्झायित्वा पञ्ञाय दिस्वा रोचेत्वा न गहेतब्बा होन्तीति अधिप्पायो। इतीति एवं एताय परियत्तिया वादप्पमोक्खानिसंसा अत्तनो उपरि परेहि आरोपितवादस्स निग्गहस्स पमोक्खप्पयोजना हुत्वा धम्मं परियापुणन्ति। वादप्पमोक्खोति वा निन्दापमोक्खो। यस्स चत्थायाति यस्स च सीलादिपरिपूरणस्स अनुपादाविमोक्खस्स वा अत्थाय। धम्मं परियापुणन्तीति ञायेन परियापुणन्तीति अधिप्पायो। अस्साति अस्स धम्मस्स। नानुभोन्तीति न विन्दन्ति। तेसं ते धम्मा दुग्गहितत्ता उपारम्भमानदप्पमक्खपलासादिहेतुभावेन दीघरत्तं अहिताय दुक्खाय संवत्तन्ति। भण्डागारे नियुत्तो भण्डागारिको, भण्डागारिको वियाति भण्डागारिको, धम्मरतनानुपालको। अञ्ञं अत्थं अनपेक्खित्वा भण्डागारिकस्सेव सतो परियत्ति भण्डागारिकपरियत्ति।
Yanti pariyattiduggahaṇaṃ sandhāya vuttaṃ. Atthanti bhāsitatthaṃ payojanatthañca. Na upaparikkhantīti na vicārenti. Na nijjhānaṃ khamantīti nijjhānapaññaṃ na khamanti, nijjhāyitvā paññāya disvā rocetvā na gahetabbā hontīti adhippāyo. Itīti evaṃ etāya pariyattiyā vādappamokkhānisaṃsā attano upari parehi āropitavādassa niggahassa pamokkhappayojanā hutvā dhammaṃ pariyāpuṇanti. Vādappamokkhoti vā nindāpamokkho. Yassa catthāyāti yassa ca sīlādiparipūraṇassa anupādāvimokkhassa vā atthāya. Dhammaṃ pariyāpuṇantīti ñāyena pariyāpuṇantīti adhippāyo. Assāti assa dhammassa. Nānubhontīti na vindanti. Tesaṃ te dhammā duggahitattā upārambhamānadappamakkhapalāsādihetubhāvena dīgharattaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanti. Bhaṇḍāgāre niyutto bhaṇḍāgāriko, bhaṇḍāgāriko viyāti bhaṇḍāgāriko, dhammaratanānupālako. Aññaṃ atthaṃ anapekkhitvā bhaṇḍāgārikasseva sato pariyatti bhaṇḍāgārikapariyatti.
तासंयेवाति अवधारणं पापुणितब्बानं छळभिञ्ञाचतुपटिसम्भिदानं विनये पभेदवचनाभावं सन्धाय वुत्तं। वेरञ्जकण्डे हि तिस्सो विज्जाव विभत्ताति। दुतिये तासंयेवाति अवधारणं चतस्सो पटिसम्भिदा अपेक्खित्वा कतं, न तिस्सो विज्जा। ता हि छसु अभिञ्ञासु अन्तोगधाति सुत्ते विभत्तायेवाति। ञत्वा सङ्गय्हमानन्ति योजना। तेसन्ति तेसं पिटकानं। सब्बम्पीति सब्बम्पि बुद्धवचनं।
Tāsaṃyevāti avadhāraṇaṃ pāpuṇitabbānaṃ chaḷabhiññācatupaṭisambhidānaṃ vinaye pabhedavacanābhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Verañjakaṇḍe hi tisso vijjāva vibhattāti. Dutiye tāsaṃyevāti avadhāraṇaṃ catasso paṭisambhidā apekkhitvā kataṃ, na tisso vijjā. Tā hi chasu abhiññāsu antogadhāti sutte vibhattāyevāti. Ñatvā saṅgayhamānanti yojanā. Tesanti tesaṃ piṭakānaṃ. Sabbampīti sabbampi buddhavacanaṃ.
अत्थानुलोमनामतो अनुलोमिको। अनुलोमिकत्तंयेव विभावेतुं ‘‘कस्मा पना’’तिआदि वुत्तं। एकनिकायम्पीति एकसमूहम्पि। पोणिका च चिक्खल्लिका च खत्तिया, तेसं निवासो पोणिकनिकायो चिक्खल्लिकनिकायो च। एवं धम्मक्खन्धतो चतुरासीति धम्मक्खन्धसहस्सानीति बुद्धवचनपिटकादीनि निट्ठापेत्वा अनेकच्छरियपातुभावपटिमण्डिताय सङ्गीतिया पठमबुद्धवचनादिको सब्बो वुत्तप्पभेदो अञ्ञोपि उद्दानसङ्गहादिभेदो सङ्गीतिया ञायतीति एतस्स दस्सनत्थं ‘‘एवमेतं सब्बम्पी’’तिआदि आरद्धं। अयं अभिधम्मो पिटकतो अभिधम्मपिटकन्तिआदिना पिटकादिभावदस्सनेनेव मज्झिमबुद्धवचनभावो तथागतस्स च आदितो आभिधम्मिकभावो दस्सितोति वेदितब्बो।
Atthānulomanāmato anulomiko. Anulomikattaṃyeva vibhāvetuṃ ‘‘kasmā panā’’tiādi vuttaṃ. Ekanikāyampīti ekasamūhampi. Poṇikā ca cikkhallikā ca khattiyā, tesaṃ nivāso poṇikanikāyo cikkhallikanikāyo ca. Evaṃ dhammakkhandhato caturāsīti dhammakkhandhasahassānīti buddhavacanapiṭakādīni niṭṭhāpetvā anekacchariyapātubhāvapaṭimaṇḍitāya saṅgītiyā paṭhamabuddhavacanādiko sabbo vuttappabhedo aññopi uddānasaṅgahādibhedo saṅgītiyā ñāyatīti etassa dassanatthaṃ ‘‘evametaṃ sabbampī’’tiādi āraddhaṃ. Ayaṃ abhidhammo piṭakato abhidhammapiṭakantiādinā piṭakādibhāvadassaneneva majjhimabuddhavacanabhāvo tathāgatassa ca ādito ābhidhammikabhāvo dassitoti veditabbo.
एत्थ सिया ‘‘यदि तथागतभासितभावो अभिधम्मस्स सिद्धो सिया, मज्झिमबुद्धवचनभावो च सिद्धो भवेय्य, सो एव च न सिद्धो’’ति तस्स विनयादीहि बुद्धभासितभावं साधेतुं वत्थुं दस्सेन्तो ‘‘तं धारयन्तेसु भिक्खूसू’’तिआदिमाह। सब्बसामयिकपरिसायाति सब्बनिकायिकपरिसाय पञ्चपि निकाये परियापुणन्तिया। न उग्गहितन्ति सकलस्स विनयपिटकस्स अनुग्गहितत्ता आह। विनयमत्तं उग्गहितन्ति विभङ्गद्वयस्स उग्गहितत्ता आह। विनयं अविवण्णेतुकामताय ‘‘अभिधम्मं परियापुणस्सू’’ति भणन्तस्स अनापत्तिं, अभिधम्मे अनोकासकतं भिक्खुं पञ्हं पुच्छन्तिया पाचित्तियञ्च वदन्तेन भगवता अभिधम्मस्स बुद्धभासितभावो दीपितो बुद्धभासितेहि सुत्तादीहिसह वचनतो, बाहिरकभासितेसु च ईदिसस्स वचनस्स अभावा।
Ettha siyā ‘‘yadi tathāgatabhāsitabhāvo abhidhammassa siddho siyā, majjhimabuddhavacanabhāvo ca siddho bhaveyya, so eva ca na siddho’’ti tassa vinayādīhi buddhabhāsitabhāvaṃ sādhetuṃ vatthuṃ dassento ‘‘taṃ dhārayantesu bhikkhūsū’’tiādimāha. Sabbasāmayikaparisāyāti sabbanikāyikaparisāya pañcapi nikāye pariyāpuṇantiyā. Na uggahitanti sakalassa vinayapiṭakassa anuggahitattā āha. Vinayamattaṃ uggahitanti vibhaṅgadvayassa uggahitattā āha. Vinayaṃ avivaṇṇetukāmatāya ‘‘abhidhammaṃ pariyāpuṇassū’’ti bhaṇantassa anāpattiṃ, abhidhamme anokāsakataṃ bhikkhuṃ pañhaṃ pucchantiyā pācittiyañca vadantena bhagavatā abhidhammassa buddhabhāsitabhāvo dīpito buddhabhāsitehi suttādīhisaha vacanato, bāhirakabhāsitesu ca īdisassa vacanassa abhāvā.
इतोपि बलवतरं आभिधम्मिकस्स साधुकारदानेन विचिकिच्छाविच्छेदस्स कतत्ता। कम्मतो अञ्ञं कम्मं कम्मन्तरं, तं कामावचरादिं रूपावचरादिभावेन, कण्हविपाकादिं सुक्कविपाकादिभावेन कथेन्तो आलोळेति।
Itopi balavataraṃ ābhidhammikassa sādhukāradānena vicikicchāvicchedassa katattā. Kammato aññaṃ kammaṃ kammantaraṃ, taṃ kāmāvacarādiṃ rūpāvacarādibhāvena, kaṇhavipākādiṃ sukkavipākādibhāvena kathento āloḷeti.
जिनचक्केति जिनसासने। विसंवादेतीति विप्पलम्भेति। भेदकरवत्थूसु एकस्मिन्ति ‘‘भासितं लपितं तथागतेन अभासितं अलपितं तथागतेनाति दीपेती’’ति एकस्मिं सन्दिस्सति। उत्तरिपि एवं वत्तब्बो…पे॰… न अञ्ञेसं विसयो…पे॰… निदानकिच्चं नाम नत्थीति अपाकटानं कालदेसदेसकपरिसानं पाकटभावकरणत्थं तदुपदेससहितेन निदानेन भवितब्बं, अञ्ञेसं अविसयत्ता देसको पाकटो, ओक्कन्तिकालादीनं पाकटत्ता कालो च, देवलोके देसितभावस्स पाकटत्ता देसपरिसा च पाकटाति किं निदानकिच्चं सियाति।
Jinacakketi jinasāsane. Visaṃvādetīti vippalambheti. Bhedakaravatthūsu ekasminti ‘‘bhāsitaṃ lapitaṃ tathāgatena abhāsitaṃ alapitaṃ tathāgatenāti dīpetī’’ti ekasmiṃ sandissati. Uttaripi evaṃ vattabbo…pe… na aññesaṃ visayo…pe… nidānakiccaṃ nāma natthīti apākaṭānaṃ kāladesadesakaparisānaṃ pākaṭabhāvakaraṇatthaṃ tadupadesasahitena nidānena bhavitabbaṃ, aññesaṃ avisayattā desako pākaṭo, okkantikālādīnaṃ pākaṭattā kālo ca, devaloke desitabhāvassa pākaṭattā desaparisā ca pākaṭāti kiṃ nidānakiccaṃ siyāti.
यत्थ खन्धादयो निप्पदेसेन विभत्ता, सो अभिधम्मो नाम, तस्मा तस्स निदानेन खन्धादीनं निप्पदेसतोपि पटिविद्धट्ठानेन भवितब्बन्ति अधिप्पायेन थेरो ‘‘महाबोधिनिदानो अभिधम्मो’’ति दस्सेति। ‘‘सो एवं पजानामि सम्मादिट्ठिपच्चयापि वेदयित’’न्तिआदिना (सं॰ नि॰ ५.१२) नयेन पच्चयादीहि वेदनं उपपरिक्खन्तो खन्धादिपदेसानं वेदनाक्खन्धादीनं वसेन विहासि। धम्मेति कुसलादिअरणन्ते।
Yattha khandhādayo nippadesena vibhattā, so abhidhammo nāma, tasmā tassa nidānena khandhādīnaṃ nippadesatopi paṭividdhaṭṭhānena bhavitabbanti adhippāyena thero ‘‘mahābodhinidāno abhidhammo’’ti dasseti. ‘‘So evaṃ pajānāmi sammādiṭṭhipaccayāpi vedayita’’ntiādinā (saṃ. ni. 5.12) nayena paccayādīhi vedanaṃ upaparikkhanto khandhādipadesānaṃ vedanākkhandhādīnaṃ vasena vihāsi. Dhammeti kusalādiaraṇante.
धम्मं परिवत्तेन्तोति साट्ठकथं पाळिं परिवत्तेन्तो एतं परवादीचोदनं पत्वा ‘‘अयं परवादी’’तिआदिमाह। अम्हादिसेसु निदानं जानन्तेसु पटिसरणेसु विज्जमानेसु अप्पटिसरणो अरञ्ञे कन्दन्तो विय निदानसब्भावे सक्खिभूतेसुपि अम्हेसु विज्जमानेसु असक्खिकं अड्डं करोन्तो विय होति, निदानस्स अत्थिभावम्पि न जानाति, ननु एतं निदानन्ति कथेन्तो एवमाह। एकमेवाति देसनानिदानमेव अज्झासयानुरूपेन देसितत्ता। द्वे निदानानीति अधिगन्तब्बदेसेतब्बधम्मानुरूपेन देसितत्ता। अभिधम्माधिगमस्स मूलं अधिगमं निदेतीति अधिगमनिदानं। बोधिअभिनीहारसद्धायाति याय सद्धाय दीपङ्करदसबलस्स सन्तिके बोधिया चित्तं अभिनीहरि पणिधानं अकासि।
Dhammaṃ parivattentoti sāṭṭhakathaṃ pāḷiṃ parivattento etaṃ paravādīcodanaṃ patvā ‘‘ayaṃ paravādī’’tiādimāha. Amhādisesu nidānaṃ jānantesu paṭisaraṇesu vijjamānesu appaṭisaraṇo araññe kandanto viya nidānasabbhāve sakkhibhūtesupi amhesu vijjamānesu asakkhikaṃ aḍḍaṃ karonto viya hoti, nidānassa atthibhāvampi na jānāti, nanu etaṃ nidānanti kathento evamāha. Ekamevāti desanānidānameva ajjhāsayānurūpena desitattā. Dve nidānānīti adhigantabbadesetabbadhammānurūpena desitattā. Abhidhammādhigamassa mūlaṃ adhigamaṃ nidetīti adhigamanidānaṃ. Bodhiabhinīhārasaddhāyāti yāya saddhāya dīpaṅkaradasabalassa santike bodhiyā cittaṃ abhinīhari paṇidhānaṃ akāsi.
Related texts:
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / निदानकथावण्णना • Nidānakathāvaṇṇanā
