| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
निदानकथावण्णना
Nidānakathāvaṇṇanā
परिच्छेदो सत्तप्पकरणभावो। सन्निवेसो सत्तन्नं पकरणानं तदवयवानञ्च ववत्थानं। सागरेहि तथा चिन्ताति ‘‘इमस्स अभिधम्मस्स गम्भीरभावविजाननत्थं चत्तारो सागरा वेदितब्बा’’तिआदिना नयेन जलसागरादीहि सह नयसागरविचारो। ‘‘सतभागेन सहस्सभागेन धम्मन्तरा धम्मन्तरं सङ्कमित्वा सङ्कमित्वा देसेसी’’तिआदिना देसनाभेदेहि अभिधम्मस्स गम्भीरभावकथा देसनाहि गम्भीरता।
Paricchedo sattappakaraṇabhāvo. Sanniveso sattannaṃ pakaraṇānaṃ tadavayavānañca vavatthānaṃ. Sāgarehi tathā cintāti ‘‘imassa abhidhammassa gambhīrabhāvavijānanatthaṃ cattāro sāgarā veditabbā’’tiādinā nayena jalasāgarādīhi saha nayasāgaravicāro. ‘‘Satabhāgena sahassabhāgena dhammantarā dhammantaraṃ saṅkamitvā saṅkamitvā desesī’’tiādinā desanābhedehi abhidhammassa gambhīrabhāvakathā desanāhi gambhīratā.
‘‘एवं तेमासं निरन्तरं देसेन्तस्सा’’तिआदिना देसनाकाले भगवतो सरीरस्स यापिताकारविचारो देसना…पे॰… गहणं। तथा थेरस्स…पे॰…पि चाति ‘‘अभिधम्मे वाचनामग्गो नामा’’तिआदिना अभिधम्मे वाचनामग्गस्स सारिपुत्तत्थेरसम्बन्धितता तस्स च तेनेव उप्पादितता। यो हि भगवता देवतानं देसिताकारो, सो अपरिच्छिन्नवारनयतन्तिताय अनन्तो अपरिमाणो न भिक्खूनं वाचनायोग्गो, यो च थेरस्स देसिताकारो, सो अतिसंखित्तताय। नातिसङ्खेपनातिवित्थारभूतो पन पाठनयो थेरप्पभावितो वाचनामग्गोति।
‘‘Evaṃ temāsaṃ nirantaraṃ desentassā’’tiādinā desanākāle bhagavato sarīrassa yāpitākāravicāro desanā…pe… gahaṇaṃ. Tathā therassa…pe…pi cāti ‘‘abhidhamme vācanāmaggo nāmā’’tiādinā abhidhamme vācanāmaggassa sāriputtattherasambandhitatā tassa ca teneva uppāditatā. Yo hi bhagavatā devatānaṃ desitākāro, so aparicchinnavāranayatantitāya ananto aparimāṇo na bhikkhūnaṃ vācanāyoggo, yo ca therassa desitākāro, so atisaṃkhittatāya. Nātisaṅkhepanātivitthārabhūto pana pāṭhanayo therappabhāvito vācanāmaggoti.
वचनत्थविजाननेनातिआदिना कुसला धम्मातिआदिपदानञ्ञेव अत्थवण्णनं अकत्वा अभिधम्म-सद्दविचारस्स सम्बन्धमाह। ‘‘ये ते मया धम्मा अभिञ्ञा देसिता। सेय्यथिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना…पे॰… सिक्खितं सिक्खिंसु द्वे भिक्खू अभिधम्मे नानावादा’’तिआदिसुत्तवसेन किञ्चापि बोधिपक्खियधम्मा ‘‘अभिधम्मो’’ति वुच्चन्ति, धम्म-सद्दो च समाधिआदीसु दिट्ठप्पयोगो, परियत्तिधम्मो एव पन इध अधिप्पेतोति दस्सेन्तो ‘‘सुत्तन्ताधिका पाळीति अत्थो’’ति आह। तत्थ धम्मब्यभिचारभावेन विसेसतो अभिधम्मो विय सुत्तन्तोपि ‘‘धम्मो’’ति वुच्चति। ‘‘यो वो, आनन्द, मया धम्मो च विनयो च देसितो पञ्ञत्तो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२१६) अञ्ञत्थ च सम्भवतो अभि-सद्देन निवत्तेतब्बत्थं दीपेतुं ‘‘सुत्तन्ता’’ति वुत्तं। ननु च अतिरेकविसेसट्ठा भिन्नसभावा यतो ते यथाक्कमं अधिकविचित्तपरियायेहि बोधिता, तस्मा ‘‘धम्मातिरेकधम्मविसेसट्ठेही’’ति बहुवचनेन भवितब्बं, न एकवचनेनाति अनुयोगं मनसि कत्वा आह ‘‘द्विन्नम्पि…पे॰… एकवचननिद्देसो कतो’’ति।
Vacanatthavijānanenātiādinā kusalā dhammātiādipadānaññeva atthavaṇṇanaṃ akatvā abhidhamma-saddavicārassa sambandhamāha. ‘‘Ye te mayā dhammā abhiññā desitā. Seyyathidaṃ – cattāro satipaṭṭhānā…pe… sikkhitaṃ sikkhiṃsu dve bhikkhū abhidhamme nānāvādā’’tiādisuttavasena kiñcāpi bodhipakkhiyadhammā ‘‘abhidhammo’’ti vuccanti, dhamma-saddo ca samādhiādīsu diṭṭhappayogo, pariyattidhammo eva pana idha adhippetoti dassento ‘‘suttantādhikā pāḷīti attho’’ti āha. Tattha dhammabyabhicārabhāvena visesato abhidhammo viya suttantopi ‘‘dhammo’’ti vuccati. ‘‘Yo vo, ānanda, mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto’’tiādīsu (dī. ni. 1.216) aññattha ca sambhavato abhi-saddena nivattetabbatthaṃ dīpetuṃ ‘‘suttantā’’ti vuttaṃ. Nanu ca atirekavisesaṭṭhā bhinnasabhāvā yato te yathākkamaṃ adhikavicittapariyāyehi bodhitā, tasmā ‘‘dhammātirekadhammavisesaṭṭhehī’’ti bahuvacanena bhavitabbaṃ, na ekavacanenāti anuyogaṃ manasi katvā āha ‘‘dvinnampi…pe… ekavacananiddeso kato’’ti.
पयोगमेव नारहति उपसग्ग-सद्दानं धातु-सद्दस्सेव पुरतो पयोजनीयत्ता। अथापि पयुज्जेय्य अतिमालादीसु अति-सद्दादयो विय। एवम्पि यथा ‘‘अतिमाला’’ति एत्थ समासवसेन अनाविभूताय कमनकिरियाय विसेसको अति-सद्दो, न मालाय, एवमिधापि अभि-सद्दो न धम्मविसेसको युत्तोति अधिप्पायो। अञ्ञस्सपि हि उपसग्गस्साति इदं रुळ्हीवसेन, अत्थे उपसज्जतीति वा उपसग्गस्स अन्वत्थसञ्ञतं गहेत्वा वुत्तं। अतिछत्तादीसु हि अति-सद्दो इध उपसग्गोति अधिप्पेतो। तत्थ यथा कल्याणो पूजितो वा पुरिसो अतिपुरिसोति भवति, एवं अतिरेकविसेसट्ठानम्पि कल्याणपूजितत्थभावसम्भवतो कल्याणं वा पूजितं वा छत्तं अतिछत्तन्ति सद्दनयो वेदितब्बो। कल्याणपूजितभावा हि गुणविसेसयोगेन इच्छितब्बा। गुणविसेसो चेस यदिदं पमाणातिरेको च विचित्तरूपता च। एवञ्च पन कत्वा ‘‘अकिरियायपी’’ति वचनं समत्थितं भवति। यथा च अतिछत्तादीसु, एवं अभिधम्म-सद्देपि दट्ठब्बं। अनेकत्था हि निपाताति। तब्भावदीपकत्ताति अतिरेकविसेसभावदीपकत्ता।
Payogameva nārahati upasagga-saddānaṃ dhātu-saddasseva purato payojanīyattā. Athāpi payujjeyya atimālādīsu ati-saddādayo viya. Evampi yathā ‘‘atimālā’’ti ettha samāsavasena anāvibhūtāya kamanakiriyāya visesako ati-saddo, na mālāya, evamidhāpi abhi-saddo na dhammavisesako yuttoti adhippāyo. Aññassapi hi upasaggassāti idaṃ ruḷhīvasena, atthe upasajjatīti vā upasaggassa anvatthasaññataṃ gahetvā vuttaṃ. Atichattādīsu hi ati-saddo idha upasaggoti adhippeto. Tattha yathā kalyāṇo pūjito vā puriso atipurisoti bhavati, evaṃ atirekavisesaṭṭhānampi kalyāṇapūjitatthabhāvasambhavato kalyāṇaṃ vā pūjitaṃ vā chattaṃ atichattanti saddanayo veditabbo. Kalyāṇapūjitabhāvā hi guṇavisesayogena icchitabbā. Guṇaviseso cesa yadidaṃ pamāṇātireko ca vicittarūpatā ca. Evañca pana katvā ‘‘akiriyāyapī’’ti vacanaṃ samatthitaṃ bhavati. Yathā ca atichattādīsu, evaṃ abhidhamma-saddepi daṭṭhabbaṃ. Anekatthā hi nipātāti. Tabbhāvadīpakattāti atirekavisesabhāvadīpakattā.
एकतो अनागतत्ताति इदं सुत्तन्ते एकतो आगतानं खन्धायतनादीनं सुत्तन्तभाजनीयस्स दिट्ठत्ता ‘‘छ इमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानी’’तिआदिना (सं॰ नि॰ ५.४९५-४९६) चक्खादीनं छन्नं इत्थिन्द्रियादीनं तिण्णं सुखिन्द्रियादीनं पञ्चन्नं सद्धिन्द्रियादीनं पञ्चन्नं अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियादीनञ्च तिण्णं वसेन विसुं विसुं सुत्तन्तभावेन आगतत्ता एकसुत्तभावेन अनागतानं बावीसतिया इन्द्रियानं सुत्तन्तभाजनीयस्स अदिट्ठत्ता च वुत्तं, न सुत्तन्ते एकतो आगमनस्स सुत्तन्तभाजनीयस्स कारणत्ता। सुत्तन्ते एकतो सब्बेन सब्बञ्च अनागता हि भूमन्तरपरिच्छेदपटिसम्भिदा सुत्तन्तभाजनीयवसेन विभत्ता दिस्सन्ति, एकतो आगतानि च सिक्खापदानि तथा न विभत्तानि। वेरमणीनं विय पन सभावकिच्चादिविभागविनिमुत्तो बावीसतिया इन्द्रियानं समानो विभजनप्पकारो नत्थि, यो सुत्तन्तभाजनीयं सियाति इन्द्रियविभङ्गे सुत्तन्तभाजनीयं नत्थीति युत्तं सिया।
Ekato anāgatattāti idaṃ suttante ekato āgatānaṃ khandhāyatanādīnaṃ suttantabhājanīyassa diṭṭhattā ‘‘cha imāni, bhikkhave, indriyānī’’tiādinā (saṃ. ni. 5.495-496) cakkhādīnaṃ channaṃ itthindriyādīnaṃ tiṇṇaṃ sukhindriyādīnaṃ pañcannaṃ saddhindriyādīnaṃ pañcannaṃ anaññātaññassāmītindriyādīnañca tiṇṇaṃ vasena visuṃ visuṃ suttantabhāvena āgatattā ekasuttabhāvena anāgatānaṃ bāvīsatiyā indriyānaṃ suttantabhājanīyassa adiṭṭhattā ca vuttaṃ, na suttante ekato āgamanassa suttantabhājanīyassa kāraṇattā. Suttante ekato sabbena sabbañca anāgatā hi bhūmantaraparicchedapaṭisambhidā suttantabhājanīyavasena vibhattā dissanti, ekato āgatāni ca sikkhāpadāni tathā na vibhattāni. Veramaṇīnaṃ viya pana sabhāvakiccādivibhāgavinimutto bāvīsatiyā indriyānaṃ samāno vibhajanappakāro natthi, yo suttantabhājanīyaṃ siyāti indriyavibhaṅge suttantabhājanīyaṃ natthīti yuttaṃ siyā.
यदिपि पच्चयधम्मविनिमुत्तो पच्चयभावो नाम नत्थि, यथा पन पवत्तो पच्चयधम्मो पच्चयुप्पन्नधम्मानं पच्चयो होति, सो तस्स पवत्तिआकारविसेसो हेतुआदिभावो ततो अञ्ञो विय पच्चयधम्मस्स पच्चयभावोति वुत्तो, सो च ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा सम्भवन्ती’’तिआदीसु पधानभावेन वुत्तो। तत्थ च गुणीभूता हेतुहेतुफलभूता अविज्जासङ्खारादयोति वुत्तं ‘‘पच्चयभावो उद्दिट्ठो’’ति। उद्दिट्ठधम्मानन्तिआदि उद्देसेन परिच्छिन्नानंयेव खन्धादीनं खन्धविभङ्गादीसु पञ्हपुच्छकनयो दस्सितो, न इतो अञ्ञथाति कत्वा वुत्तं।
Yadipi paccayadhammavinimutto paccayabhāvo nāma natthi, yathā pana pavatto paccayadhammo paccayuppannadhammānaṃ paccayo hoti, so tassa pavattiākāraviseso hetuādibhāvo tato añño viya paccayadhammassa paccayabhāvoti vutto, so ca ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā sambhavantī’’tiādīsu padhānabhāvena vutto. Tattha ca guṇībhūtā hetuhetuphalabhūtā avijjāsaṅkhārādayoti vuttaṃ ‘‘paccayabhāvo uddiṭṭho’’ti. Uddiṭṭhadhammānantiādi uddesena paricchinnānaṃyeva khandhādīnaṃ khandhavibhaṅgādīsu pañhapucchakanayo dassito, na ito aññathāti katvā vuttaṃ.
सुत्तन्ते सङ्गीतिसुत्तन्तादिके। पञ्च सिक्खापदानि पाणातिपाता…पे॰… पमादट्ठाना वेरमणीति एवं उद्दिट्ठानि। अञ्ञो पन वेरमणीनं विभजितब्बप्पकारो नत्थीति इदं अतीतानिच्चादिविभागो वेरमणीनं खन्धायतनादीसु अन्तोगधत्ता तब्बसेनेव विजानितब्बो, ततो पन अञ्ञो अभिधम्मनयविधुरो वेरमणीनं विभजितब्बप्पकारो नत्थीति अधिप्पायेन वुत्तं। तथा च पटिसम्भिदामग्गे ‘‘चक्खुं अनिच्चं…पे॰… जरामरणं अनिच्च’’न्ति अनुपदधम्मसम्मसनकथायं न वेरमणियो उद्धटा।
Suttante saṅgītisuttantādike. Pañca sikkhāpadāni pāṇātipātā…pe… pamādaṭṭhānā veramaṇīti evaṃ uddiṭṭhāni. Añño pana veramaṇīnaṃ vibhajitabbappakāro natthīti idaṃ atītāniccādivibhāgo veramaṇīnaṃ khandhāyatanādīsu antogadhattā tabbaseneva vijānitabbo, tato pana añño abhidhammanayavidhuro veramaṇīnaṃ vibhajitabbappakāro natthīti adhippāyena vuttaṃ. Tathā ca paṭisambhidāmagge ‘‘cakkhuṃ aniccaṃ…pe… jarāmaraṇaṃ anicca’’nti anupadadhammasammasanakathāyaṃ na veramaṇiyo uddhaṭā.
ननु धम्मसङ्गणीधातुकथादीनम्पि वसेन अभिधम्मपाळिया अतिरेकविसेसभावो दस्सेतब्बोति? सच्चमेतं, सो पन एकन्तअभिधम्मनयनिस्सितो अवुत्तोपि सिद्धोति कत्वा न दस्सितो। एतेन वा निदस्सनेन सोपि सब्बो नेतब्बो। अभिधम्मनयसामञ्ञेन वा अभिधम्मभाजनीयपञ्हपुच्छकेहि सो वुत्तो एवाति न वुत्तोति दट्ठब्बो।
Nanu dhammasaṅgaṇīdhātukathādīnampi vasena abhidhammapāḷiyā atirekavisesabhāvo dassetabboti? Saccametaṃ, so pana ekantaabhidhammanayanissito avuttopi siddhoti katvā na dassito. Etena vā nidassanena sopi sabbo netabbo. Abhidhammanayasāmaññena vā abhidhammabhājanīyapañhapucchakehi so vutto evāti na vuttoti daṭṭhabbo.
पञ्हवाराति पुच्छनविस्सज्जनवसेन पवत्ता पाळिनया। एत्थेवाति धम्महदयविभङ्गे एव। अपेक्खावसिकत्ता अप्पमहन्तभावस्स यतो अप्पमत्तिका महाधातुकथातन्ति धम्महदयविभङ्गवचनवसेन अवसेसा, तं दस्सनत्थं ‘‘धम्महदयविभङ्गे अनागन्त्वा महाधम्महदये आगततन्तितो’’ति वुत्तं। धम्महदय…पे॰… आगततन्तितो रूपकण्डधातुविभङ्गादीसु अनागन्त्वा महाधातुकथायं आगततन्ति अप्पमत्तिकावाति सम्बन्धो । अथ धातुकथाय वित्थारकथा महाधातुकथा धम्महदयविभङ्गे अनागन्त्वा महाधम्महदये आगततन्तितो धातुकथायं अनागन्त्वा महाधातुकथाय आगततन्ति अप्पमत्तिकावाति योजेतब्बं।
Pañhavārāti pucchanavissajjanavasena pavattā pāḷinayā. Etthevāti dhammahadayavibhaṅge eva. Apekkhāvasikattā appamahantabhāvassa yato appamattikā mahādhātukathātanti dhammahadayavibhaṅgavacanavasena avasesā, taṃ dassanatthaṃ ‘‘dhammahadayavibhaṅge anāgantvā mahādhammahadaye āgatatantito’’ti vuttaṃ. Dhammahadaya…pe… āgatatantito rūpakaṇḍadhātuvibhaṅgādīsu anāgantvā mahādhātukathāyaṃ āgatatanti appamattikāvāti sambandho . Atha dhātukathāya vitthārakathā mahādhātukathā dhammahadayavibhaṅge anāgantvā mahādhammahadaye āgatatantito dhātukathāyaṃ anāgantvā mahādhātukathāya āgatatanti appamattikāvāti yojetabbaṃ.
उपलब्भतीति अनुलोमपच्चनीयपञ्चकस्स, नुपलब्भतीति पच्चनीयानुलोमपञ्चकस्स उपलक्खणवसेन वुत्तं। सच्चिकट्ठं निस्सयन्ति ‘‘सब्बत्था’’तिआदिना देसादिअनामसनेन रूपादिसत्तपञ्ञासधम्मप्पभेदं सच्चिकट्ठमेव निस्सयभूतं। सब्बत्थाति एत्थापि ‘‘उपलब्भति नुपलब्भतीति पटिञ्ञाय गहिताय पटिक्खेपग्गहणत्थ’’न्ति आनेत्वा सम्बन्धनीयं, तथा सब्बदा सब्बेसूति एत्थापि। यदि खन्धायतनादयो गहिता अट्ठकथायं आगतनयेन, अथ पन वुत्तन्ति सम्बन्धो। यो सच्चिकट्ठोति सच्चिकट्ठनिस्सयं उपलक्खेति। एतेहीति एतेहि वचनेहि। सच्चिकट्ठदेसकालप्पदेसेहि कथं सच्चिकट्ठादीनं पदेसो एकदेसभूतो सब्बोति वुच्चति? पदेसानं पुथुत्ता। ‘‘सब्बेसु पदेसेसू’’ति पच्चेकं भेदामसनवसेन चायं पञ्हो पवत्तोति न पुरिमेहि अवसेसो।
Upalabbhatīti anulomapaccanīyapañcakassa, nupalabbhatīti paccanīyānulomapañcakassa upalakkhaṇavasena vuttaṃ. Saccikaṭṭhaṃ nissayanti ‘‘sabbatthā’’tiādinā desādianāmasanena rūpādisattapaññāsadhammappabhedaṃ saccikaṭṭhameva nissayabhūtaṃ. Sabbatthāti etthāpi ‘‘upalabbhati nupalabbhatīti paṭiññāya gahitāya paṭikkhepaggahaṇattha’’nti ānetvā sambandhanīyaṃ, tathā sabbadā sabbesūti etthāpi. Yadi khandhāyatanādayo gahitā aṭṭhakathāyaṃ āgatanayena, atha pana vuttanti sambandho. Yo saccikaṭṭhoti saccikaṭṭhanissayaṃ upalakkheti. Etehīti etehi vacanehi. Saccikaṭṭhadesakālappadesehi kathaṃ saccikaṭṭhādīnaṃ padeso ekadesabhūto sabboti vuccati? Padesānaṃ puthuttā. ‘‘Sabbesu padesesū’’ti paccekaṃ bhedāmasanavasena cāyaṃ pañho pavattoti na purimehi avaseso.
उपलब्भति…पे॰… मिच्छाति एकन्ति उपलब्भतीति पटिञ्ञाग्गहणपटिक्खेपग्गहणनिग्गण्हनानं अनुलोमपटिलोमतो पटिञ्ञाठपननिग्गहपापनारोपनानञ्च वसेन पवत्ता तन्ति पठमपञ्चकस्स एकं अङ्गं एको अवयवोति अत्थो। एवं सेसेसुपि नेतब्बं। निग्गहस्स सुनिग्गहभावं इच्छतो सकवादिनो ‘‘त्वं चे पन मञ्ञसि वत्तब्बे खो पुग्गलो नुपलब्भती’’तिआदिना (कथा॰ ३) पटिञ्ञाठपनेन, तेन ‘‘तव तत्थ हेताय पटिञ्ञाय हेवं पटिजानन्तो हेवं निग्गहेतब्बे अथ तं निग्गण्हाम सुनिग्गहितो च होती’’ति वत्वा ‘‘हञ्चि पुग्गलो नुपलब्भती’’तिआदिना (कथा॰ २) परवादिनो अत्तनो पटिकम्मं यथा सकवादी न निब्बेठेति, एवं करणं पटिकम्मवेठनं। परवादिनो पटिकम्मस्स दुप्पटिकम्मभावं इच्छतो सकवादिनो तंनिदस्सनेन ‘‘एसो चे दुन्निग्गहितो हेव’’न्ति पटिकम्मनिदस्सनेन, ‘‘वत्तब्बे खो पुग्गलो उपलब्भति…पे॰… परमत्थेनाति (कथा॰ १)। नो च मयं तया तत्थ हेताय पटिञ्ञाय हेवं पटिजानन्तो हेवं निग्गहेतब्बा। अथ अम्हे निग्गण्हासि दुन्निग्गहिता च होमा’’ति वत्वा ‘‘हञ्चि पुग्गलो उपलब्भती’’तिआदिना (कथा॰ ५) निग्गहस्स दुन्निग्गहितभावदस्सनेन अनिग्गहितभावकरणं निग्गहनिब्बेठनं। ‘‘तेन हि यं निग्गण्हासि हञ्चि पुग्गलो उपलब्भती’’तिआदिं वत्वा ‘‘तेन हि ये कते निग्गहे से निग्गहे दुक्कटे सुकते पटिकम्मे सुकता पटिपादना’’ति सकवादिनो निग्गहस्स, अनिग्गहभावारोपनेन अत्तनो पटिकम्मस्स सुपटिकम्मभावकरणेन च सकवादिनो निग्गहस्स छेदो विनासनं पुग्गलवादनिसेधनवसेन समुट्ठितत्ता। धम्मताय अनुलोमनवसेन उट्ठहित्वा तब्बिलोमनवसेन पवत्तो अनुलोमपच्चनीकपञ्चको वुत्तविपरियायेन दुतियपञ्चको वेदितब्बो।
Upalabbhati…pe… micchāti ekanti upalabbhatīti paṭiññāggahaṇapaṭikkhepaggahaṇaniggaṇhanānaṃ anulomapaṭilomato paṭiññāṭhapananiggahapāpanāropanānañca vasena pavattā tanti paṭhamapañcakassa ekaṃ aṅgaṃ eko avayavoti attho. Evaṃ sesesupi netabbaṃ. Niggahassa suniggahabhāvaṃ icchato sakavādino ‘‘tvaṃ ce pana maññasi vattabbe kho puggalo nupalabbhatī’’tiādinā (kathā. 3) paṭiññāṭhapanena, tena ‘‘tava tattha hetāya paṭiññāya hevaṃ paṭijānanto hevaṃ niggahetabbe atha taṃ niggaṇhāma suniggahito ca hotī’’ti vatvā ‘‘hañci puggalo nupalabbhatī’’tiādinā (kathā. 2) paravādino attano paṭikammaṃ yathā sakavādī na nibbeṭheti, evaṃ karaṇaṃ paṭikammaveṭhanaṃ. Paravādino paṭikammassa duppaṭikammabhāvaṃ icchato sakavādino taṃnidassanena ‘‘eso ce dunniggahito heva’’nti paṭikammanidassanena, ‘‘vattabbe kho puggalo upalabbhati…pe… paramatthenāti (kathā. 1). No ca mayaṃ tayā tattha hetāya paṭiññāya hevaṃ paṭijānanto hevaṃ niggahetabbā. Atha amhe niggaṇhāsi dunniggahitā ca homā’’ti vatvā ‘‘hañci puggalo upalabbhatī’’tiādinā (kathā. 5) niggahassa dunniggahitabhāvadassanena aniggahitabhāvakaraṇaṃ niggahanibbeṭhanaṃ. ‘‘Tena hi yaṃ niggaṇhāsi hañci puggalo upalabbhatī’’tiādiṃ vatvā ‘‘tena hi ye kate niggahe se niggahe dukkaṭe sukate paṭikamme sukatā paṭipādanā’’ti sakavādino niggahassa, aniggahabhāvāropanena attano paṭikammassa supaṭikammabhāvakaraṇena ca sakavādino niggahassa chedo vināsanaṃ puggalavādanisedhanavasena samuṭṭhitattā. Dhammatāya anulomanavasena uṭṭhahitvā tabbilomanavasena pavatto anulomapaccanīkapañcako vuttavipariyāyena dutiyapañcako veditabbo.
तदाधारोति ते सच्चिकट्ठपरमत्था रूपादयो आधारा एतस्साति तदाधारो। एतेन ‘‘रूपस्मिं अत्ता’’ति एवंपकारो पुग्गलवादो दस्सितो होति। तेसं वा आधारभूतोति एतेन ‘‘अत्तनि रूप’’न्ति एवंपकारो। अञ्ञत्र वा तेहीति तेहि रूपादीहि विना। आधाराधेय्यादिभावेन असंसट्ठो विसुंयेव विना। तेन सत्तादिगुणेहि अवोकिण्णो पुरिसोति एवमादिको। तंसामिभूतताय वा तदधीनभावेन ‘‘अञ्ञत्र वा तेही’’ति वुत्तन्ति ‘‘रूपवा अत्ता’’ति एवंपकारो पुग्गलवादो दस्सितोति वेदितब्बो। अनञ्ञोति एतेन ‘‘रूपं अत्ता’’ति एवंपकारो। रुप्पनादिसभावो रूपक्खन्धादीनं विसेसलक्खणं, सप्पच्चयादिसभावो सामञ्ञलक्खणं। रूपादितो अञ्ञो अनञ्ञो वा अञ्ञत्ते च तदाधारादिभूतो उपलब्भमानो आपज्जतीति अनुयुञ्जति सकवादी पकारन्तरस्स असम्भवतो। पुग्गलवादी पुग्गलस्स रूपादीहि न अञ्ञत्तं इच्छति रूपादि विय पच्चक्खतो अनुमानतो वा गाहयितुं असक्कुणेय्यत्ता तस्स च कारकवेदकभावस्स अयुज्जमानकत्ता। नापि अनञ्ञत्तं रुप्पनसप्पच्चयादिसभावप्पसङ्गतो पुग्गलस्सेव अभावप्पसङ्गतो च। यथेव हि न विना इन्धनेन अग्गि पञ्ञापियति, न च अञ्ञं इन्धनतो अग्गिं सक्का पटिजानितुं, नापि अनञ्ञं। यदि हि अञ्ञो सिया, न उण्हं इन्धनं सिया। अथ अनञ्ञो, निद्दहितब्बंयेव दाहकं सिया। एवमेव न विना रूपादीहि पुग्गलो पञ्ञापियति, न च तेहि अञ्ञो, नापि अनञ्ञो सस्सतुच्छेदभावप्पसङ्गतोति लद्धियं ठत्वा पुग्गलवादी ‘‘न हेवा’’ति पटिक्खिपति। तत्थ अग्गिन्धनोपमा ताव यदि लोकवोहारेन वुत्ता, अपळित्तं कट्ठादिइन्धनं निद्दहितब्बञ्च, पळित्तं भासुरुण्हं अग्गि दाहकञ्च, तञ्च ओजट्ठमकरूपं पुरिमपच्छिमकालिकं अनिच्चं सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं, यदि एवं पुग्गलो रूपादीहि अञ्ञो अनिच्चो च आपन्नो। अथ परमत्थतो, तस्मिंयेव कट्ठादिके पळित्ते यं उसुमं सो अग्गि, तंसहजातानि तीणि भूतानि इन्धनं, एवम्पि सिद्धं लक्खणभेदतो अग्गिन्धनानं अञ्ञत्तन्ति अग्गि विय इन्धनतो रूपादीहि अञ्ञो पुग्गलो अनिच्चो च आपन्नोति ब्याहताति वेदितब्बं।
Tadādhāroti te saccikaṭṭhaparamatthā rūpādayo ādhārā etassāti tadādhāro. Etena ‘‘rūpasmiṃ attā’’ti evaṃpakāro puggalavādo dassito hoti. Tesaṃ vā ādhārabhūtoti etena ‘‘attani rūpa’’nti evaṃpakāro. Aññatra vā tehīti tehi rūpādīhi vinā. Ādhārādheyyādibhāvena asaṃsaṭṭho visuṃyeva vinā. Tena sattādiguṇehi avokiṇṇo purisoti evamādiko. Taṃsāmibhūtatāya vā tadadhīnabhāvena ‘‘aññatra vā tehī’’ti vuttanti ‘‘rūpavā attā’’ti evaṃpakāro puggalavādo dassitoti veditabbo. Anaññoti etena ‘‘rūpaṃ attā’’ti evaṃpakāro. Ruppanādisabhāvo rūpakkhandhādīnaṃ visesalakkhaṇaṃ, sappaccayādisabhāvo sāmaññalakkhaṇaṃ. Rūpādito añño anañño vā aññatte ca tadādhārādibhūto upalabbhamāno āpajjatīti anuyuñjati sakavādī pakārantarassa asambhavato. Puggalavādī puggalassa rūpādīhi na aññattaṃ icchati rūpādi viya paccakkhato anumānato vā gāhayituṃ asakkuṇeyyattā tassa ca kārakavedakabhāvassa ayujjamānakattā. Nāpi anaññattaṃ ruppanasappaccayādisabhāvappasaṅgato puggalasseva abhāvappasaṅgato ca. Yatheva hi na vinā indhanena aggi paññāpiyati, na ca aññaṃ indhanato aggiṃ sakkā paṭijānituṃ, nāpi anaññaṃ. Yadi hi añño siyā, na uṇhaṃ indhanaṃ siyā. Atha anañño, niddahitabbaṃyeva dāhakaṃ siyā. Evameva na vinā rūpādīhi puggalo paññāpiyati, na ca tehi añño, nāpi anañño sassatucchedabhāvappasaṅgatoti laddhiyaṃ ṭhatvā puggalavādī ‘‘na hevā’’ti paṭikkhipati. Tattha aggindhanopamā tāva yadi lokavohārena vuttā, apaḷittaṃ kaṭṭhādiindhanaṃ niddahitabbañca, paḷittaṃ bhāsuruṇhaṃ aggi dāhakañca, tañca ojaṭṭhamakarūpaṃ purimapacchimakālikaṃ aniccaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppannaṃ, yadi evaṃ puggalo rūpādīhi añño anicco ca āpanno. Atha paramatthato, tasmiṃyeva kaṭṭhādike paḷitte yaṃ usumaṃ so aggi, taṃsahajātāni tīṇi bhūtāni indhanaṃ, evampi siddhaṃ lakkhaṇabhedato aggindhanānaṃ aññattanti aggi viya indhanato rūpādīhi añño puggalo anicco ca āpannoti byāhatāti veditabbaṃ.
पुग्गलो उपलब्भतीति पटिजानन्तस्स पकारन्तरस्स असम्भवतो वुत्तेसु पकारेसु एकेन पकारेन उपलब्भमानो उपलब्भतीति ‘‘आपन्न’’न्ति वुत्तं ‘‘पटिञ्ञाय एकत्तापन्न’’न्ति। एकत्तापन्नत्ता एव अप्पटिक्खिपितब्बं, पुग्गले पटिसिद्धे तदभिनिवेसोपि अयाथावतो पुग्गलवादिनो गहिताकारसुञ्ञताविभावनेन सकट्ठानतो चावितो पटिसेधितो एव नाम होतीति वुत्तं ‘‘पुग्गलदिट्ठिं पटिसेधेन्तो’’ति। पुग्गलोयेव वा तथा पस्सितब्बत्ता दिट्ठि। ‘‘सामी निवासी कारको वेदको निच्चो धुवो’’ति अभिनिवेसविसयभूतो हि परिकप्पमत्तसिद्धो पुग्गलो इध पटिक्खिपीयति, ‘‘न चत्तारोमे, भिक्खवे, पुग्गला’’तिआदिना वुत्तवोहारपुग्गलोति अननुयोगो आकासकुसुमस्स रत्तनीलादिभावविचारणा वियाति अत्थो। पुब्बे ‘‘नुपलब्भती’’ति पटिजानित्वा विसेसचोदनाय अनापज्जनतो पुन ‘‘न हेवा’’ति पटिक्खेपो पटिञ्ञाय आपज्जनलेसो। वञ्झापुत्तकस्स दीघरस्सतानुयोगस्स विय सब्बेन सब्बं परमत्थतो अनुपलब्भमानस्स पुग्गलस्स रूपादीहि अञ्ञानञ्ञतानुयोगस्स अननुयोगभावो एव इध अविपरीतत्थो।
Puggalo upalabbhatīti paṭijānantassa pakārantarassa asambhavato vuttesu pakāresu ekena pakārena upalabbhamāno upalabbhatīti ‘‘āpanna’’nti vuttaṃ ‘‘paṭiññāya ekattāpanna’’nti. Ekattāpannattā eva appaṭikkhipitabbaṃ, puggale paṭisiddhe tadabhinivesopi ayāthāvato puggalavādino gahitākārasuññatāvibhāvanena sakaṭṭhānato cāvito paṭisedhito eva nāma hotīti vuttaṃ ‘‘puggaladiṭṭhiṃ paṭisedhento’’ti. Puggaloyeva vā tathā passitabbattā diṭṭhi. ‘‘Sāmī nivāsī kārako vedako nicco dhuvo’’ti abhinivesavisayabhūto hi parikappamattasiddho puggalo idha paṭikkhipīyati, ‘‘na cattārome, bhikkhave, puggalā’’tiādinā vuttavohārapuggaloti ananuyogo ākāsakusumassa rattanīlādibhāvavicāraṇā viyāti attho. Pubbe ‘‘nupalabbhatī’’ti paṭijānitvā visesacodanāya anāpajjanato puna ‘‘na hevā’’ti paṭikkhepo paṭiññāya āpajjanaleso. Vañjhāputtakassa dīgharassatānuyogassa viya sabbena sabbaṃ paramatthato anupalabbhamānassa puggalassa rūpādīhi aññānaññatānuyogassa ananuyogabhāvo eva idha aviparītattho.
यंकारणाति एतेन ‘‘यतोनिदान’’न्ति एत्थ विभत्तिअलोपो दट्ठब्बोति दस्सेति। अज्झाचरन्तीति अभिभवन्ति। अभिनन्दनादयो तण्हादीहि यथासङ्ख्यं योजेतब्बा, तण्हादिट्ठीहि वा अभिनन्दनज्झोसानानि, तीहिपि अभिवदनं अविसेसेन वा तीहिपि तयो योजेतब्बा। एत्थ चे नत्थि अभिनन्दितब्बन्तिआदिना अभिनन्दनादीनं अभावसूचनेन फलूपचारतो अभिनन्दनादीनं समुच्छेदपटिप्पस्सद्धिभूतं मग्गफलं वुच्चति, तं पच्चामसनञ्च एसेवाति इदन्ति कत्वा वुत्तं ‘‘अभि…पे॰… फलं वा’’ति।
Yaṃkāraṇāti etena ‘‘yatonidāna’’nti ettha vibhattialopo daṭṭhabboti dasseti. Ajjhācarantīti abhibhavanti. Abhinandanādayo taṇhādīhi yathāsaṅkhyaṃ yojetabbā, taṇhādiṭṭhīhi vā abhinandanajjhosānāni, tīhipi abhivadanaṃ avisesena vā tīhipi tayo yojetabbā. Ettha ce natthi abhinanditabbantiādinā abhinandanādīnaṃ abhāvasūcanena phalūpacārato abhinandanādīnaṃ samucchedapaṭippassaddhibhūtaṃ maggaphalaṃ vuccati, taṃ paccāmasanañca esevāti idanti katvā vuttaṃ ‘‘abhi…pe… phalaṃ vā’’ti.
‘‘ञायतीति जान’’न्ति उक्कंसगतिविजाननेन निरवसेसं ञेय्यजातं परिग्गय्हतीति तब्बिसयाय जानातिकिरियाय सब्बञ्ञुतञ्ञाणमेव करणं भवितुमरहतीति ‘‘सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन जानितब्बं जानाती’’ति वुत्तं। अथ वा पकरणवसेन, ‘‘भगवा’’ति सद्दन्तरसन्निधानेन वा अयं अत्थो विभावेतब्बो। पस्सं पस्सतीति एत्थापि एसेव नयो। जानन्तापि विपल्लासवसेन जानन्ति तित्थिया पठमज्झानअरूपज्झानेहि कामरूपपरिञ्ञावादिनो। जानन्तो जानातियेव भगवा अनागामिअरहत्तमग्गेहि तंपरिञ्ञावादिताय। अयञ्च अत्थो दुक्खक्खन्धसुत्तवसेन (म॰ नि॰ १.१६३, १७५ आदयो) विभावेतब्बो। पञ्ञाचक्खुना उप्पन्नत्ता वा चक्खुभूतो। ञाणभूतोतिआदीसुपि एसेव नयो। अथ वा दिब्बचक्खुआदिकं पञ्चविधम्पि चक्खुं भूतो पत्तोति चक्खुभूतो। एवं ञाणभूतोतिआदीसुपि दट्ठब्बं। सामुक्कंसिकाय धम्मदेसनाय सातिसयो भगवतो वत्तुआदिभावोति वुत्तं ‘‘चतुसच्चधम्मे वदतीति वत्ता’’तिआदि। ‘‘पवत्ता’’ति एत्थ प-कारस्स पकट्ठत्थतं दस्सेतुं ‘‘चिरं…पे॰… पवत्ता’’ति आह। निद्धारेत्वा नेता निन्नेता।
‘‘Ñāyatīti jāna’’nti ukkaṃsagativijānanena niravasesaṃ ñeyyajātaṃ pariggayhatīti tabbisayāya jānātikiriyāya sabbaññutaññāṇameva karaṇaṃ bhavitumarahatīti ‘‘sabbaññutaññāṇena jānitabbaṃ jānātī’’ti vuttaṃ. Atha vā pakaraṇavasena, ‘‘bhagavā’’ti saddantarasannidhānena vā ayaṃ attho vibhāvetabbo. Passaṃ passatīti etthāpi eseva nayo. Jānantāpi vipallāsavasena jānanti titthiyā paṭhamajjhānaarūpajjhānehi kāmarūpapariññāvādino. Jānanto jānātiyeva bhagavā anāgāmiarahattamaggehi taṃpariññāvāditāya. Ayañca attho dukkhakkhandhasuttavasena (ma. ni. 1.163, 175 ādayo) vibhāvetabbo. Paññācakkhunā uppannattā vā cakkhubhūto. Ñāṇabhūtotiādīsupi eseva nayo. Atha vā dibbacakkhuādikaṃ pañcavidhampi cakkhuṃ bhūto pattoti cakkhubhūto. Evaṃ ñāṇabhūtotiādīsupi daṭṭhabbaṃ. Sāmukkaṃsikāya dhammadesanāya sātisayo bhagavato vattuādibhāvoti vuttaṃ ‘‘catusaccadhamme vadatīti vattā’’tiādi. ‘‘Pavattā’’ti ettha pa-kārassa pakaṭṭhatthataṃ dassetuṃ ‘‘ciraṃ…pe… pavattā’’ti āha. Niddhāretvā netā ninnetā.
‘‘एकूननवुति चित्तानी’’ति वुत्ता चित्तसहचरियाय यथा ‘‘कुन्ता पचरन्ती’’ति। तेसञ्च पाळिपदेसानं एकेकं पदं उद्धरित्वापि किञ्चापि कुसलत्तिकपदानियेव उद्धरित्वा चित्तुप्पादकण्डे चित्तानि विभत्तानि, कुसलत्तिकेन पन सभावधम्मसङ्गहितानं सेसत्तिकदुकपदानं असङ्गहितानं अभावतो कुसलत्तिकपदुद्धारेन नयदस्सनभूतेन इतरत्तिकदुकपदानिपि उद्धटानेवाति वुत्तं। एवञ्च कत्वा मातिकाग्गहणं समत्थितं भवति।
‘‘Ekūnanavuti cittānī’’ti vuttā cittasahacariyāya yathā ‘‘kuntā pacarantī’’ti. Tesañca pāḷipadesānaṃ ekekaṃ padaṃ uddharitvāpi kiñcāpi kusalattikapadāniyeva uddharitvā cittuppādakaṇḍe cittāni vibhattāni, kusalattikena pana sabhāvadhammasaṅgahitānaṃ sesattikadukapadānaṃ asaṅgahitānaṃ abhāvato kusalattikapaduddhārena nayadassanabhūtena itarattikadukapadānipi uddhaṭānevāti vuttaṃ. Evañca katvā mātikāggahaṇaṃ samatthitaṃ bhavati.
सो च धम्मोति ‘‘तयो कुसलहेतू’’तिआदीसु (ध॰ स॰ १०६०) पुरिमाय पुरिमाय पाळिया पच्छिमा पच्छिमा अत्थनिद्देसोति वुत्तं। ‘‘समानेन्ती’’तिसद्दस्स पटपटायति-सद्दस्स विय सद्दनयो दट्ठब्बोति दस्सेतुं ‘‘समानं करोन्ती’’ति वुत्तं। समानकरणञ्च ऊनपक्खिपनेन अधिकापनयनेन वा होति, इध ऊनपक्खिपनेनाति दस्सेतुं ‘‘पूरेन्ती’’ति वुत्तं। समानेतब्बन्ति एत्थापीति ‘‘पट्ठानं समानेतब्ब’’न्ति एत्थ।
So ca dhammoti ‘‘tayo kusalahetū’’tiādīsu (dha. sa. 1060) purimāya purimāya pāḷiyā pacchimā pacchimā atthaniddesoti vuttaṃ. ‘‘Samānentī’’tisaddassa paṭapaṭāyati-saddassa viya saddanayo daṭṭhabboti dassetuṃ ‘‘samānaṃ karontī’’ti vuttaṃ. Samānakaraṇañca ūnapakkhipanena adhikāpanayanena vā hoti, idha ūnapakkhipanenāti dassetuṃ ‘‘pūrentī’’ti vuttaṃ. Samānetabbanti etthāpīti ‘‘paṭṭhānaṃ samānetabba’’nti ettha.
बलवता ञाणवेगेन अभिधम्मपच्चवेक्खणवसप्पवत्तेन। बलवतो ञाणवेगस्स सब्बकिलेसक्खेपनवसप्पवत्तस्स। गम्भीरमेव गम्भीरगतं दिट्ठिगतन्तिआदीसु विय। निरवसेसेनाति न कञ्चि अवसेसेत्वा। पञ्चखीलरहितेनाति पञ्चचेतोखीलरहितेन।
Balavatā ñāṇavegena abhidhammapaccavekkhaṇavasappavattena. Balavato ñāṇavegassa sabbakilesakkhepanavasappavattassa. Gambhīrameva gambhīragataṃ diṭṭhigatantiādīsu viya. Niravasesenāti na kañci avasesetvā. Pañcakhīlarahitenāti pañcacetokhīlarahitena.
एकाधिकेसु अट्ठसु किलेससतेसूति ‘‘जातिमदो’’तिआदिना एककवसेन आगता तेसत्तति, ‘‘कोधो च उपनाहो चा’’तिआदिना दुकवसेन छत्तिंस, ‘‘तीणि अकुसलमूलानी’’तिआदिना तिकवसेन पञ्चाधिकं सतं, ‘‘चत्तारो आसवा’’तिआदिना चतुक्कवसेन छप्पञ्ञास, ‘‘पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानी’’तिआदिना पञ्चकवसेन पञ्चसत्तति, ‘‘छ विवादमूलानी’’तिआदिना छक्कवसेन चतुरासीति, ‘‘सत्त अनुसया’’तिआदिना सत्तकवसेन एकूनपञ्ञास, ‘‘अट्ठ किलेसवत्थूनी’’तिआदिना अट्ठकवसेन चतुसट्ठि, ‘‘नव आघातवत्थूनी’’तिआदिना नवकवसेन एकासीति, ‘‘दस किलेसवत्थूनी’’तिआदिना दसकवसेन सत्तति, ‘‘अज्झत्तिकस्सुप्पादाय अट्ठारस तण्हाविचरितानी’’तिआदिना अट्ठारसकवसेन अट्ठसतन्ति एवं एकाधिकेसु अट्ठसु किलेससतेसु। सेसा तेनवुताधिकं छसतं किलेसा। ते ब्रह्मजालसुत्तागताहि द्वासट्ठिया दिट्ठीहि सह पञ्चपञ्ञासाधिकं सत्तसतं होन्ति।
Ekādhikesuaṭṭhasu kilesasatesūti ‘‘jātimado’’tiādinā ekakavasena āgatā tesattati, ‘‘kodho ca upanāho cā’’tiādinā dukavasena chattiṃsa, ‘‘tīṇi akusalamūlānī’’tiādinā tikavasena pañcādhikaṃ sataṃ, ‘‘cattāro āsavā’’tiādinā catukkavasena chappaññāsa, ‘‘pañcorambhāgiyāni saṃyojanānī’’tiādinā pañcakavasena pañcasattati, ‘‘cha vivādamūlānī’’tiādinā chakkavasena caturāsīti, ‘‘satta anusayā’’tiādinā sattakavasena ekūnapaññāsa, ‘‘aṭṭha kilesavatthūnī’’tiādinā aṭṭhakavasena catusaṭṭhi, ‘‘nava āghātavatthūnī’’tiādinā navakavasena ekāsīti, ‘‘dasa kilesavatthūnī’’tiādinā dasakavasena sattati, ‘‘ajjhattikassuppādāya aṭṭhārasa taṇhāvicaritānī’’tiādinā aṭṭhārasakavasena aṭṭhasatanti evaṃ ekādhikesu aṭṭhasu kilesasatesu. Sesā tenavutādhikaṃ chasataṃ kilesā. Te brahmajālasuttāgatāhi dvāsaṭṭhiyā diṭṭhīhi saha pañcapaññāsādhikaṃ sattasataṃ honti.
अथ वा चुद्दसेकन्ताकुसला, पञ्चवीसति कुसलाब्याकतसाधारणा, चुद्दस कुसलत्तिकसाधारणा, उपचयादिद्वयं एकं कत्वा सत्तवीसति रूपानि चाति इमे असीति धम्मा, इमेसु भावद्वये एकं ठपेत्वा अज्झत्तिका एकूनासीति, बाहिरा एकूनासीतीति सब्बेपि अट्ठपञ्ञासाधिकं सतं होन्ति। इमेसु एकेकस्मिं दसन्नं दसन्नं किलेसानं उप्पज्जनतो असीतिअधिकं दियड्ढकिलेससहस्सं होन्ति।
Atha vā cuddasekantākusalā, pañcavīsati kusalābyākatasādhāraṇā, cuddasa kusalattikasādhāraṇā, upacayādidvayaṃ ekaṃ katvā sattavīsati rūpāni cāti ime asīti dhammā, imesu bhāvadvaye ekaṃ ṭhapetvā ajjhattikā ekūnāsīti, bāhirā ekūnāsītīti sabbepi aṭṭhapaññāsādhikaṃ sataṃ honti. Imesu ekekasmiṃ dasannaṃ dasannaṃ kilesānaṃ uppajjanato asītiadhikaṃ diyaḍḍhakilesasahassaṃ honti.
अथ वा तेपञ्ञास अरूपधम्मा, अट्ठारस रूपरूपानि, आकासधातु, लक्खणरूपानि चाति पञ्चसत्तति धम्मा अज्झत्तबहिद्धाभेदतो पञ्ञाससतं होन्ति। तत्थ एकेकस्मिं दस दस किलेसातिपि दियड्ढकिलेससहस्सं। तथा एत्थ वेदनं सुखिन्द्रियादिवसेन पञ्चविधं कत्वा सत्तपञ्ञास अरूपधम्मा, अट्ठारस रूपरूपानि चाति पञ्चसत्तति विपस्सनूपगधम्मा अज्झत्तबहिद्धाभेदतो पञ्ञाससतं होन्ति। एतेसु एकेकस्मिं दस दस किलेसातिपि दियड्ढकिलेससहस्सं।
Atha vā tepaññāsa arūpadhammā, aṭṭhārasa rūparūpāni, ākāsadhātu, lakkhaṇarūpāni cāti pañcasattati dhammā ajjhattabahiddhābhedato paññāsasataṃ honti. Tattha ekekasmiṃ dasa dasa kilesātipi diyaḍḍhakilesasahassaṃ. Tathā ettha vedanaṃ sukhindriyādivasena pañcavidhaṃ katvā sattapaññāsa arūpadhammā, aṭṭhārasa rūparūpāni cāti pañcasattati vipassanūpagadhammā ajjhattabahiddhābhedato paññāsasataṃ honti. Etesu ekekasmiṃ dasa dasa kilesātipi diyaḍḍhakilesasahassaṃ.
अपरो नयो – द्वादसअकुसलचित्तुप्पादेसु पठमे छ किलेसा, दुतिये सत्त, ततिये छ, चतुत्थे सत्त, पञ्चमे छ, छट्ठे सत्त, सत्तमे छ, अट्ठमे सत्त, नवमे पञ्च, दसमे छ, एकादसमे पञ्च, द्वादसमे चत्तारोति सब्बे द्वासत्तति, इमे पञ्चद्वारिका पञ्चसु रूपादीसु आरम्मणेसु एकेकस्मिं द्वासत्ततीति सट्ठिअधिकानि तीणि सतानि, मनोद्वारिका पन छसु आरम्मणेसु एकेकस्मिं द्वासत्तति द्वासत्ततीति कत्वा द्वत्तिंसाधिकानि चत्तारि सतानि, सब्बानिपि द्वानवुतिअधिकानि सत्तसतानि, तानि अज्झत्तबहिद्धाविसयताय चतुरासीतिअधिकं दियड्ढकिलेससहस्सं होन्तीति वेदितब्बं।
Aparo nayo – dvādasaakusalacittuppādesu paṭhame cha kilesā, dutiye satta, tatiye cha, catutthe satta, pañcame cha, chaṭṭhe satta, sattame cha, aṭṭhame satta, navame pañca, dasame cha, ekādasame pañca, dvādasame cattāroti sabbe dvāsattati, ime pañcadvārikā pañcasu rūpādīsu ārammaṇesu ekekasmiṃ dvāsattatīti saṭṭhiadhikāni tīṇi satāni, manodvārikā pana chasu ārammaṇesu ekekasmiṃ dvāsattati dvāsattatīti katvā dvattiṃsādhikāni cattāri satāni, sabbānipi dvānavutiadhikāni sattasatāni, tāni ajjhattabahiddhāvisayatāya caturāsītiadhikaṃ diyaḍḍhakilesasahassaṃ hontīti veditabbaṃ.
अथ वा रूपारम्मणादीनि पञ्च, अवसेसरूपवेदनासञ्ञासङ्खारविञ्ञाणवसेन पञ्च धम्मारम्मणका सेसा चाति दस, ते अज्झत्तबहिद्धाभेदतो वीसति, पञ्ञत्ति चाति एकवीसतिया आरम्मणेसु द्वासत्तति द्वासत्तति किलेसाति द्वादसाधिकं दियड्ढकिलेससहस्सं होन्ति।
Atha vā rūpārammaṇādīni pañca, avasesarūpavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇavasena pañca dhammārammaṇakā sesā cāti dasa, te ajjhattabahiddhābhedato vīsati, paññatti cāti ekavīsatiyā ārammaṇesu dvāsattati dvāsattati kilesāti dvādasādhikaṃ diyaḍḍhakilesasahassaṃ honti.
अथ वा द्वादससु अकुसलचित्तुप्पादेसु पठमे वीसति धम्मा, दुतिये द्वावीसति, ततिये वीसति, चतुत्थे द्वावीसति, पञ्चमे एकूनवीसति, छट्ठे एकूनवीसति, सत्तमे एकूनवीसति, अट्ठमे एकवीसति, नवमे एकूनवीसति, दसमे एकवीसति, एकादसमे सोळस, द्वादसमे सोळसाति सब्बे अकुसलधम्मा छत्तिंसाधिकानि द्वे सतानि, इमे छसु आरम्मणेसु पच्चेकं छत्तिं साधिकानि द्वे सतानि, सब्बे सोळसाधिकानि चत्तारि सतानि च सहस्सं होन्तीति एवम्पि दियड्ढकिलेससहस्सं वेदितब्बं।
Atha vā dvādasasu akusalacittuppādesu paṭhame vīsati dhammā, dutiye dvāvīsati, tatiye vīsati, catutthe dvāvīsati, pañcame ekūnavīsati, chaṭṭhe ekūnavīsati, sattame ekūnavīsati, aṭṭhame ekavīsati, navame ekūnavīsati, dasame ekavīsati, ekādasame soḷasa, dvādasame soḷasāti sabbe akusaladhammā chattiṃsādhikāni dve satāni, ime chasu ārammaṇesu paccekaṃ chattiṃ sādhikāni dve satāni, sabbe soḷasādhikāni cattāri satāni ca sahassaṃ hontīti evampi diyaḍḍhakilesasahassaṃ veditabbaṃ.
इतरेसन्ति तण्हाविचरितानं ‘‘अतीतानि छत्तिंसा’’तिआदिना अतीतादिभावामसनतो। खेपनेति अरियमग्गेन समुच्छिन्दने। ‘‘दियड्ढकिलेससहस्सं खेपेत्वा’’ति हि वुत्तं। परमत्थतो अतीतादीनं मग्गेन अप्पहातब्बत्ता ‘‘अतीतादिभावामसना अग्गहणं खेपने’’ति वुत्तं। यं पन पट्ठाने ‘‘दस्सनेन पहातब्बो धम्मो दस्सनेन पहातब्बस्स धम्मस्स अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’तिआदिना तिके, तथा दस्सनेन पहातब्बातीततिकतिके ‘‘अतीता दस्सनेन पहातब्बा’’तिआदिना च तीसु कालेसु दस्सनादिपहातब्बवचनं कतं, तं अतीतादीनं संकिलिट्ठताय अपायगमनीयताय च दस्सनपहातब्बेहि निरतिसयत्ता वुत्तन्ति दट्ठब्बं।
Itaresanti taṇhāvicaritānaṃ ‘‘atītāni chattiṃsā’’tiādinā atītādibhāvāmasanato. Khepaneti ariyamaggena samucchindane. ‘‘Diyaḍḍhakilesasahassaṃ khepetvā’’ti hi vuttaṃ. Paramatthato atītādīnaṃ maggena appahātabbattā ‘‘atītādibhāvāmasanā aggahaṇaṃ khepane’’ti vuttaṃ. Yaṃ pana paṭṭhāne ‘‘dassanena pahātabbo dhammo dassanena pahātabbassa dhammassa anantarapaccayena paccayo’’tiādinā tike, tathā dassanena pahātabbātītatikatike ‘‘atītā dassanena pahātabbā’’tiādinā ca tīsu kālesu dassanādipahātabbavacanaṃ kataṃ, taṃ atītādīnaṃ saṃkiliṭṭhatāya apāyagamanīyatāya ca dassanapahātabbehi niratisayattā vuttanti daṭṭhabbaṃ.
न भासितत्थवचनन्ति इदं ‘‘हितपरियायवचन’’न्ति एतेन निवत्तितस्स एकदेसकथनं। यथा हि अयं अत्थ-सद्दो न भासितत्थवचनं, एवं विसयप्पयोजनादिवचनम्पि न होतीति। यथावुत्तस्साति हितपरियायस्स। ‘‘न हञ्ञदत्थत्थिपसंसलाभा’’ति पदस्स निद्देसे ‘‘अत्तत्थो वा परत्थो वा’’तिआदिना (महानि॰ ६९) किञ्चापि सुत्तनिरपेक्खं अत्तत्थादयो वुत्ता सुत्तत्थभावेन अनिद्दिट्ठत्ता, तेसु पन एकोपि अत्थप्पभेदो सुत्तेन दीपेतब्बतं नातिक्कमतीति आह ‘‘ते सुत्तं सूचेती’’ति। इमस्मिं विकप्पे अत्थ-सद्दो भासितत्थवचनम्पि होति। पुरिमका हि पञ्च अत्थप्पभेदा हितपरियाया, ततो परे छ भासितत्थप्पभेदा, पच्छिमका पन उभयसभावा। तत्थ दुरधिगमताय विभावने अलद्धगाधो गम्भीरो, न विवटो गुळ्हो, मूलुदकादयो विय पंसुना अक्खरसन्निवेसादिना तिरोहितो पटिच्छन्नो, निद्धारेत्वा ञापेतब्बो नेय्यो, यथारुतवसेनेव वेदितब्बो नीतो। अनवज्जनिक्किलेसवोदाना परियायवसेन वुत्ता, कुसलविपाककिरियधम्मवसेन वा । परमत्थो निब्बानं, अविपरीतसभावो एव वा। सातिसयं पकासितानि तप्परभावेन पकासितत्ता। ‘‘एत्तकं तस्स भगवतो सुत्तागतं सुत्तपरियापन्न’’न्ति (पाचि॰ १२४२), ‘‘सकवादे पञ्चसुत्तसतानी’’ति (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; कथा॰ अट्ठ॰ निदानकथा) च एवमादीसु सुत्त-सद्दो उपचरितोति अधिप्पायेनाह ‘‘इदमेव अत्थानं सूचनतो सुत्तन्ति वुत्त’’न्ति। एकन्तहितपटिलाभसंवत्तनिका सुत्तन्तदेसनाति इदम्पि विनेय्यानं हितसम्पापने सुत्तन्तदेसनाय तप्परभावंयेव सन्धाय वुत्तं। तप्परभावो च विनेय्यज्झासयानुलोमतो दट्ठब्बो, तथा अत्तत्थादिप्पकासनपधानतापि। इतरेहीति विनयाभिधम्मेहि।
Na bhāsitatthavacananti idaṃ ‘‘hitapariyāyavacana’’nti etena nivattitassa ekadesakathanaṃ. Yathā hi ayaṃ attha-saddo na bhāsitatthavacanaṃ, evaṃ visayappayojanādivacanampi na hotīti. Yathāvuttassāti hitapariyāyassa. ‘‘Na haññadatthatthipasaṃsalābhā’’ti padassa niddese ‘‘attattho vā parattho vā’’tiādinā (mahāni. 69) kiñcāpi suttanirapekkhaṃ attatthādayo vuttā suttatthabhāvena aniddiṭṭhattā, tesu pana ekopi atthappabhedo suttena dīpetabbataṃ nātikkamatīti āha ‘‘te suttaṃ sūcetī’’ti. Imasmiṃ vikappe attha-saddo bhāsitatthavacanampi hoti. Purimakā hi pañca atthappabhedā hitapariyāyā, tato pare cha bhāsitatthappabhedā, pacchimakā pana ubhayasabhāvā. Tattha duradhigamatāya vibhāvane aladdhagādho gambhīro, na vivaṭo guḷho, mūludakādayo viya paṃsunā akkharasannivesādinā tirohito paṭicchanno, niddhāretvā ñāpetabbo neyyo, yathārutavaseneva veditabbo nīto. Anavajjanikkilesavodānā pariyāyavasena vuttā, kusalavipākakiriyadhammavasena vā . Paramattho nibbānaṃ, aviparītasabhāvo eva vā. Sātisayaṃ pakāsitāni tapparabhāvena pakāsitattā. ‘‘Ettakaṃ tassa bhagavato suttāgataṃ suttapariyāpanna’’nti (pāci. 1242), ‘‘sakavāde pañcasuttasatānī’’ti (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; kathā. aṭṭha. nidānakathā) ca evamādīsu sutta-saddo upacaritoti adhippāyenāha ‘‘idameva atthānaṃ sūcanato suttanti vutta’’nti. Ekantahitapaṭilābhasaṃvattanikā suttantadesanāti idampi vineyyānaṃ hitasampāpane suttantadesanāya tapparabhāvaṃyeva sandhāya vuttaṃ. Tapparabhāvo ca vineyyajjhāsayānulomato daṭṭhabbo, tathā attatthādippakāsanapadhānatāpi. Itarehīti vinayābhidhammehi.
रत्तिआदीसूति रत्तिराजविनयेसु विसयभूतेसु। ननु च ‘‘अभिरत्ती’’ति अवुत्तत्ता रत्तिग्गहणं न कत्तब्बं, ‘‘अभिञ्ञाता अभिलक्खिता’’ति च ञाणलक्खणकिरियाविसेसको अभि-सद्दोति? न, ‘‘अभिञ्ञाता अभिलक्खिता’’ति अभि-सद्दविसिट्ठानं ञातलक्खितसद्दानं रत्तिसद्देन समानाधिकरणताय रत्तिविसयत्ता। एत्थ च वाचकसद्दसन्निधाने निपातानं तदत्थजोतकमत्तत्ता लक्खितसद्दत्थजोतको अभि-सद्दो लक्खणे वत्ततीति वुत्तो। अभिलक्खितसद्दपरियायो च अभिञ्ञातसद्दोति दट्ठब्बो, अभिविनयसद्दस्स पन अभिपुरिसस्स विय समाससिद्धि दट्ठब्बा। अनेकत्था हि निपाता, अनेकत्थभेदो च सद्दानं पयोगविसयोति।
Rattiādīsūti rattirājavinayesu visayabhūtesu. Nanu ca ‘‘abhirattī’’ti avuttattā rattiggahaṇaṃ na kattabbaṃ, ‘‘abhiññātā abhilakkhitā’’ti ca ñāṇalakkhaṇakiriyāvisesako abhi-saddoti? Na, ‘‘abhiññātā abhilakkhitā’’ti abhi-saddavisiṭṭhānaṃ ñātalakkhitasaddānaṃ rattisaddena samānādhikaraṇatāya rattivisayattā. Ettha ca vācakasaddasannidhāne nipātānaṃ tadatthajotakamattattā lakkhitasaddatthajotako abhi-saddo lakkhaṇe vattatīti vutto. Abhilakkhitasaddapariyāyo ca abhiññātasaddoti daṭṭhabbo, abhivinayasaddassa pana abhipurisassa viya samāsasiddhi daṭṭhabbā. Anekatthā hi nipātā, anekatthabhedo ca saddānaṃ payogavisayoti.
किञ्चापि देसनादयो देसेतब्बादिनिरपेक्खा न सन्ति, आणादयो पन विसेसतो देसकादिअधीनाति तंतंविसेसयोगवसेन तेसं भेदो वुत्तो। यथा हि आणाविधानं विसेसतो आणारहाधीनं तत्थ कोसल्लयोगतो, एवं वोहारपरमत्थविधानानि च विधायकाधीनानीति आणादिविधिनो देसकायत्तता वुत्ता। अपराधज्झासयानुरूपं विय धम्मानुरूपम्पि सासनं विसेसतो तथाविनेतब्बपुग्गलापेक्खन्ति वुत्तं ‘‘सासितब्ब…पे॰… तब्बभावेना’’ति। संवरासंवरनामरूपानं विय विनिवेठेतब्बाय दिट्ठियापि कथनं सति वाचावत्थुस्मिं, नासतीति विसेसतो तदधीनन्ति आह ‘‘कथेतब्बस्स…पे॰… कथा’’ति। उपारम्भादीति उपारम्भनिस्सरणधम्मकोसरक्खणानि। परियापुणनादीति परियापुणनसुप्पटिपत्तिदुप्पटिपत्तियो।
Kiñcāpi desanādayo desetabbādinirapekkhā na santi, āṇādayo pana visesato desakādiadhīnāti taṃtaṃvisesayogavasena tesaṃ bhedo vutto. Yathā hi āṇāvidhānaṃ visesato āṇārahādhīnaṃ tattha kosallayogato, evaṃ vohāraparamatthavidhānāni ca vidhāyakādhīnānīti āṇādividhino desakāyattatā vuttā. Aparādhajjhāsayānurūpaṃ viya dhammānurūpampi sāsanaṃ visesato tathāvinetabbapuggalāpekkhanti vuttaṃ ‘‘sāsitabba…pe… tabbabhāvenā’’ti. Saṃvarāsaṃvaranāmarūpānaṃ viya viniveṭhetabbāya diṭṭhiyāpi kathanaṃ sati vācāvatthusmiṃ, nāsatīti visesato tadadhīnanti āha ‘‘kathetabbassa…pe… kathā’’ti. Upārambhādīti upārambhanissaraṇadhammakosarakkhaṇāni. Pariyāpuṇanādīti pariyāpuṇanasuppaṭipattiduppaṭipattiyo.
तन्तिसमुदायो अवयवतन्तिया आधारो यथा ‘‘रुक्खे साखा’’ति। न चोदेतब्बमेतं समुखेन, विसयविसयिमुखेन वा विनयादीनंयेव गम्भीरभावस्स वुत्तत्ताति अधिप्पायो। धम्मो हि विनयादयो, तेसञ्च विसयो अत्थो, धम्मत्थविसया च देसनापटिवेधाति। ‘‘पटिवेधस्सा’’तिआदिना धम्मत्थानं दुप्पटिविद्धत्ता देसनाय उप्पादेतुं असक्कुणेय्यत्ता पटिवेधस्स उप्पादेतुञ्च पटिविज्झितुञ्च असक्कुणेय्यत्ता दुक्खोगाहतं दस्सेति।
Tantisamudāyo avayavatantiyā ādhāro yathā ‘‘rukkhe sākhā’’ti. Na codetabbametaṃ samukhena, visayavisayimukhena vā vinayādīnaṃyeva gambhīrabhāvassa vuttattāti adhippāyo. Dhammo hi vinayādayo, tesañca visayo attho, dhammatthavisayā ca desanāpaṭivedhāti. ‘‘Paṭivedhassā’’tiādinā dhammatthānaṃ duppaṭividdhattā desanāya uppādetuṃ asakkuṇeyyattā paṭivedhassa uppādetuñca paṭivijjhituñca asakkuṇeyyattā dukkhogāhataṃ dasseti.
धम्मानुरूपं यथाधम्मन्ति च अत्थो युज्जति। देसनापि हि पटिवेधो विय अविपरीतं सविसयविभावनतो धम्मानुरूपं पवत्तति यतो ‘‘अविपरीताभिलापो’’ति वुच्चति। धम्मनिरुत्तिं दस्सेतीति एतेन देसनासद्दसभावाति दीपेति। तथा हि निरुत्तिपटिसम्भिदाय परित्तारम्मणादिभावो पाळियं वुत्तो, अट्ठकथायञ्च ‘‘तंतंसभावनिरुत्तिसद्दं आरम्मणं कत्वा’’तिआदिना सद्दारम्मणता। इमस्स अत्थस्स अयं सद्दो वाचकोति वचनवचनीयं ववत्थपेत्वा तंतंवचनीयविभावनवसेन पवत्तितो हि सद्दो देसनाति। ननु च ‘‘धम्मो तन्ती’’ति इमस्मिं पक्खे धम्मस्सपि सद्दसभावत्ता धम्मदेसनानं विसेसो न सियाति? न, तेसं तेसं अत्थानं बोधकभावेन ञातो उग्गहितादिवसेन च पुब्बे पवत्तितो सद्दप्पबन्धो धम्मो, पच्छा परेसं अवबोधनत्थं पवत्तितो तदत्थप्पकासनको सद्दो देसनाति। अथ वा यथावुत्तसद्दसमुट्ठापको चित्तुप्पादो देसना मुसावादादयो विय। वचनस्स पवत्तनन्ति च यथावुत्तचित्तुप्पादमाह। सो हि वचनं पवत्तेति, तं वा एतेन पवत्तीयतीति पवत्तनं। देसीयति अत्थो एतेनाति देसना। पकारेहि ञापीयति एतेन, पकारतो ञापेतीति वा पञ्ञत्तीति वुच्चतीति। तेनेवाह ‘‘अधिप्पायो’’तिआदि। अभिसमेति, अभिसमीयति वा एतेनाति अभिसमयोति एवम्पि अभिसमयत्थो सम्भवति। अभिसमेतब्बतो पन अभिसमयोति दुतियविकप्पे पटिवेधोयेवाति।
Dhammānurūpaṃ yathādhammanti ca attho yujjati. Desanāpi hi paṭivedho viya aviparītaṃ savisayavibhāvanato dhammānurūpaṃ pavattati yato ‘‘aviparītābhilāpo’’ti vuccati. Dhammaniruttiṃ dassetīti etena desanāsaddasabhāvāti dīpeti. Tathā hi niruttipaṭisambhidāya parittārammaṇādibhāvo pāḷiyaṃ vutto, aṭṭhakathāyañca ‘‘taṃtaṃsabhāvaniruttisaddaṃ ārammaṇaṃ katvā’’tiādinā saddārammaṇatā. Imassa atthassa ayaṃ saddo vācakoti vacanavacanīyaṃ vavatthapetvā taṃtaṃvacanīyavibhāvanavasena pavattito hi saddo desanāti. Nanu ca ‘‘dhammo tantī’’ti imasmiṃ pakkhe dhammassapi saddasabhāvattā dhammadesanānaṃ viseso na siyāti? Na, tesaṃ tesaṃ atthānaṃ bodhakabhāvena ñāto uggahitādivasena ca pubbe pavattito saddappabandho dhammo, pacchā paresaṃ avabodhanatthaṃ pavattito tadatthappakāsanako saddo desanāti. Atha vā yathāvuttasaddasamuṭṭhāpako cittuppādo desanā musāvādādayo viya. Vacanassa pavattananti ca yathāvuttacittuppādamāha. So hi vacanaṃ pavatteti, taṃ vā etena pavattīyatīti pavattanaṃ. Desīyati attho etenāti desanā. Pakārehi ñāpīyati etena, pakārato ñāpetīti vā paññattīti vuccatīti. Tenevāha ‘‘adhippāyo’’tiādi. Abhisameti, abhisamīyati vā etenāti abhisamayoti evampi abhisamayattho sambhavati. Abhisametabbato pana abhisamayoti dutiyavikappe paṭivedhoyevāti.
वुत्तनयेन वेदितब्बाति अविज्जासङ्खारादीनं धम्मत्थानं दुप्पटिविज्झताय दुक्खोगाहता, तेसं पञ्ञापनस्स दुक्करभावतो तंदेसनाय पटिवेधनसङ्खातस्स पटिवेधस्स उप्पादनविसयिकरणानं असक्कुणेय्यताय दुक्खोगाहता वेदितब्बा।
Vuttanayena veditabbāti avijjāsaṅkhārādīnaṃ dhammatthānaṃ duppaṭivijjhatāya dukkhogāhatā, tesaṃ paññāpanassa dukkarabhāvato taṃdesanāya paṭivedhanasaṅkhātassa paṭivedhassa uppādanavisayikaraṇānaṃ asakkuṇeyyatāya dukkhogāhatā veditabbā.
कारणे फलवोहारेन ते धम्मा दुक्खाय संवत्तन्तीति वुत्तन्ति आह ‘‘उपारम्भ…पे॰… हेतुभावेना’’ति। अञ्ञं अत्थन्ति उपारम्भं निस्सरणञ्च। निट्ठापेत्वाति कथनवसेन परियोसापेत्वा। तस्स ‘‘आरद्ध’’न्ति एतेन सम्बन्धो। उद्दानसङ्गहादिभेदो सङ्गीतोति पाठो युत्तो, ‘‘सङ्गीतिया’’ति पन लिखन्ति। पुरिमं वा सङ्गीतियाति भावेन भावलक्खणे भुम्मं, पच्छिमं अधिकरणे। पिटकादीति पिटकनिकायङ्गधम्मक्खन्धानि।
Kāraṇe phalavohārena te dhammā dukkhāya saṃvattantīti vuttanti āha ‘‘upārambha…pe… hetubhāvenā’’ti. Aññaṃ atthanti upārambhaṃ nissaraṇañca. Niṭṭhāpetvāti kathanavasena pariyosāpetvā. Tassa ‘‘āraddha’’nti etena sambandho. Uddānasaṅgahādibhedo saṅgītoti pāṭho yutto, ‘‘saṅgītiyā’’ti pana likhanti. Purimaṃ vā saṅgītiyāti bhāvena bhāvalakkhaṇe bhummaṃ, pacchimaṃ adhikaraṇe. Piṭakādīti piṭakanikāyaṅgadhammakkhandhāni.
तत्थ अङ्गेसु सुत्तङ्गमेव न सम्भवति ‘‘सगाथकं सुत्तं गेय्यं, निग्गाथकं सुत्तं वेय्याकरण’’न्ति (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.पठममहासङ्गीतिकथा; पारा॰ अट्ठ॰ १.पठममहासङ्गीतिकथा; ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा) वुत्तत्ता, मङ्गलसुत्तादीनञ्च सुत्तङ्गसङ्गहो न सिया गाथाभावतो धम्मपदादीनं विय, गेय्यङ्गसङ्गहो वा सिया सगाथकत्ता सगाथावग्गस्स विय, तथा उभतोविभङ्गादीसु सगाथकपदेसानन्ति? वुच्चते –
Tattha aṅgesu suttaṅgameva na sambhavati ‘‘sagāthakaṃ suttaṃ geyyaṃ, niggāthakaṃ suttaṃ veyyākaraṇa’’nti (dī. ni. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā; pārā. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā; dha. sa. aṭṭha. nidānakathā) vuttattā, maṅgalasuttādīnañca suttaṅgasaṅgaho na siyā gāthābhāvato dhammapadādīnaṃ viya, geyyaṅgasaṅgaho vā siyā sagāthakattā sagāthāvaggassa viya, tathā ubhatovibhaṅgādīsu sagāthakapadesānanti? Vuccate –
सुत्तन्ति सामञ्ञविधि, विसेसविधयो परे।
Suttanti sāmaññavidhi, visesavidhayo pare;
सनिमित्ता निरुळ्हत्ता, सहताञ्ञेन नाञ्ञतो॥ (नेत्ति॰ अट्ठ॰ सङ्गहवारवण्णना)।
Sanimittā niruḷhattā, sahatāññena nāññato. (netti. aṭṭha. saṅgahavāravaṇṇanā);
सब्बस्सपि हि बुद्धवचनस्स सुत्तन्ति अयं सामञ्ञविधि। तेनेवाह आयस्मा महाकच्चायनो नेत्तियं ‘‘नवविधसुत्तन्तपरियेट्ठी’’ति (नेत्ति॰ सङ्गहवार)। ‘‘एत्तकं तस्स भगवतो सुत्तागतं सुत्तपरियापन्नं (पाचि॰ १२४२) सकवादे पञ्च सुत्तसतानी’’ति (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; कथा॰ अट्ठ॰ निदानकथा) एवमादि च एतस्स अत्थस्स साधकं, तदेकदेसेसु पन गेय्यादयो विसेसविधयो तेन तेन निमित्तेन पतिट्ठितत्ता। तथा हि गेय्यस्स सगाथकत्तं तब्भावनिमित्तं। लोकेपि हि ससिलोकं सगाथकं वा चुण्णियगन्थं ‘‘गेय्य’’न्ति वदन्ति। गाथाविरहे पन सति पुच्छं कत्वा विस्सज्जनभावो वेय्याकरणस्स। पुच्छाविस्सज्जनञ्हि ब्याकरणन्ति वुच्चति। ब्याकरणमेव वेय्याकरणन्ति।
Sabbassapi hi buddhavacanassa suttanti ayaṃ sāmaññavidhi. Tenevāha āyasmā mahākaccāyano nettiyaṃ ‘‘navavidhasuttantapariyeṭṭhī’’ti (netti. saṅgahavāra). ‘‘Ettakaṃ tassa bhagavato suttāgataṃ suttapariyāpannaṃ (pāci. 1242) sakavāde pañca suttasatānī’’ti (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; kathā. aṭṭha. nidānakathā) evamādi ca etassa atthassa sādhakaṃ, tadekadesesu pana geyyādayo visesavidhayo tena tena nimittena patiṭṭhitattā. Tathā hi geyyassa sagāthakattaṃ tabbhāvanimittaṃ. Lokepi hi sasilokaṃ sagāthakaṃ vā cuṇṇiyaganthaṃ ‘‘geyya’’nti vadanti. Gāthāvirahe pana sati pucchaṃ katvā vissajjanabhāvo veyyākaraṇassa. Pucchāvissajjanañhi byākaraṇanti vuccati. Byākaraṇameva veyyākaraṇanti.
एवं सन्ते सगाथकानम्पि पञ्हविस्सज्जनवसेन पवत्तानं वेय्याकरणभावो आपज्जतीति? नापज्जति वेय्याकरणादिसञ्ञानं अनोकासभावतो ‘‘गाथाविरहे पन सती’’ति विसेसितत्ता च। तथा हि धम्मपदादीसु केवलं गाथाबन्धेसु सगाथकत्तेपि सोमनस्सञाणमयिकगाथापटिसंयुत्तेसु ‘‘वुत्तञ्हेत’’न्तिआदिवचनसम्बन्धेसु अब्भुतधम्मपटिसंयुत्तेसु च सुत्तविसेसेसु यथाक्कमं गाथाउदानइतिवुत्तकअब्भुतधम्मसञ्ञा पतिट्ठिता, तथा सतिपि गाथाबन्धभावे भगवतो अतीतासु जातीसु चरियानुभावप्पकासकेसु जातकसञ्ञा। सतिपि पञ्हविस्सज्जनभावे सगाथकत्ते च केसुचि सुत्तन्तेसु वेदस्स लभापनतो वेदल्लसञ्ञा पतिट्ठिताति एवं तेन तेन सगाथकत्तादिना निमित्तेन तेसु तेसु सुत्तविसेसेसु गेय्यादिसञ्ञा पतिट्ठिताति विसेसविधयो सुत्तङ्गतो परे गेय्यङ्गादयो। यं पनेत्थ गेय्यङ्गादिनिमित्तरहितं, तं सुत्तङ्गं विसेससञ्ञापरिहारेन सामञ्ञसञ्ञाय पवत्तनतोति।
Evaṃ sante sagāthakānampi pañhavissajjanavasena pavattānaṃ veyyākaraṇabhāvo āpajjatīti? Nāpajjati veyyākaraṇādisaññānaṃ anokāsabhāvato ‘‘gāthāvirahe pana satī’’ti visesitattā ca. Tathā hi dhammapadādīsu kevalaṃ gāthābandhesu sagāthakattepi somanassañāṇamayikagāthāpaṭisaṃyuttesu ‘‘vuttañheta’’ntiādivacanasambandhesu abbhutadhammapaṭisaṃyuttesu ca suttavisesesu yathākkamaṃ gāthāudānaitivuttakaabbhutadhammasaññā patiṭṭhitā, tathā satipi gāthābandhabhāve bhagavato atītāsu jātīsu cariyānubhāvappakāsakesu jātakasaññā. Satipi pañhavissajjanabhāve sagāthakatte ca kesuci suttantesu vedassa labhāpanato vedallasaññā patiṭṭhitāti evaṃ tena tena sagāthakattādinā nimittena tesu tesu suttavisesesu geyyādisaññā patiṭṭhitāti visesavidhayo suttaṅgato pare geyyaṅgādayo. Yaṃ panettha geyyaṅgādinimittarahitaṃ, taṃ suttaṅgaṃ visesasaññāparihārena sāmaññasaññāya pavattanatoti.
ननु च सगाथकं सुत्तं गेय्यं, निग्गाथकं सुत्तं वेय्याकरणन्ति सुत्तङ्गं न सम्भवतीति चोदना तदवत्थाति? न, सोधितत्ता। सोधितञ्हि पुब्बे गाथाविरहे सति पुच्छाविस्सज्जनभावो वेय्याकरणभावस्स निमित्तन्ति। यञ्च वुत्तं ‘‘गाथाभावतो मङ्गलसुत्तादीनं सुत्तङ्गसङ्गहो न सिया’’ति, तं न, निरुळ्हत्ता। निरुळ्हो हि मङ्गलसुत्तादीसु सुत्तभावो। न हि तानि धम्मपदबुद्धवंसादयो विय गाथाभावेन पञ्ञातानि, किन्तु सुत्तभावेनेव। तेनेव हि अट्ठकथायं सुत्तनामकन्ति नामग्गहणं कतं। यं पन वुत्तं ‘‘सगाथकत्ता गेय्यङ्गसङ्गहो वा सिया’’ति, तदपि नत्थि। यस्मा सहताञ्ञेन। सह गाथाहीति सगाथकं, सहभावो च नाम अत्ततो अञ्ञेन होति, न च मङ्गलसुत्तादीसु गाथाविनिमुत्तो कोचि सुत्तप्पदेसो अत्थि, यो ‘‘सह गाथाही’’ति वुच्चेय्य, न च समुदायो नाम कोचि अत्थि। यदपि वुत्तं ‘‘उभतोविभङ्गादीसु सगाथकप्पदेसानं गेय्यङ्गसङ्गहो सिया’’ति, तदपि न, अञ्ञतो। अञ्ञा एव हि ता गाथा जातकादिपरियापन्नत्ता। अतो न ताहि उभतोविभङ्गादीनं गेय्यङ्गभावोति एवं सुत्तादीनं अङ्गानं अञ्ञमञ्ञसङ्कराभावो वेदितब्बो।
Nanu ca sagāthakaṃ suttaṃ geyyaṃ, niggāthakaṃ suttaṃ veyyākaraṇanti suttaṅgaṃ na sambhavatīti codanā tadavatthāti? Na, sodhitattā. Sodhitañhi pubbe gāthāvirahe sati pucchāvissajjanabhāvo veyyākaraṇabhāvassa nimittanti. Yañca vuttaṃ ‘‘gāthābhāvato maṅgalasuttādīnaṃ suttaṅgasaṅgaho na siyā’’ti, taṃ na, niruḷhattā. Niruḷho hi maṅgalasuttādīsu suttabhāvo. Na hi tāni dhammapadabuddhavaṃsādayo viya gāthābhāvena paññātāni, kintu suttabhāveneva. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ suttanāmakanti nāmaggahaṇaṃ kataṃ. Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘sagāthakattā geyyaṅgasaṅgaho vā siyā’’ti, tadapi natthi. Yasmā sahatāññena. Saha gāthāhīti sagāthakaṃ, sahabhāvo ca nāma attato aññena hoti, na ca maṅgalasuttādīsu gāthāvinimutto koci suttappadeso atthi, yo ‘‘saha gāthāhī’’ti vucceyya, na ca samudāyo nāma koci atthi. Yadapi vuttaṃ ‘‘ubhatovibhaṅgādīsu sagāthakappadesānaṃ geyyaṅgasaṅgaho siyā’’ti, tadapi na, aññato. Aññā eva hi tā gāthā jātakādipariyāpannattā. Ato na tāhi ubhatovibhaṅgādīnaṃ geyyaṅgabhāvoti evaṃ suttādīnaṃ aṅgānaṃ aññamaññasaṅkarābhāvo veditabbo.
जिनसासनं अभिधम्मो। पटिविद्धट्ठानं पटिवेधभूमि पटिवेधावत्था, पटिवेधहेतु वा। ‘‘सो एवं पजानामि सम्मादिट्ठिपच्चयापि वेदयित’’न्ति (सं॰ नि॰ ५.११-१२) वुत्तं। पाळियं पन ‘‘सो एवं पजानामि मिच्छादिट्ठिपच्चयापि वेदयितं। सम्मादिट्ठिपच्चयापि वेदयित’’न्ति आगतं (सं॰ नि॰ ५.११-१२)। पच्चयादीहीति पच्चयसभाववूपसमतदुपायादीहि। परवादिचोदनं पत्वाति अट्ठकथायं आगतं परवादिचोदनं पत्वा। अधिग…पे॰… रूपेनाति अधिगन्तब्बो च सो देसेतब्बो चाति अधिगन्तब्बदेसेतब्बो, सो एव धम्मो, तदनुरूपेन। एत्थ च यथाधम्मसासनत्ता यथाधिगतधम्मदेसनाभावतो अभिधम्मस्स अभिसम्बोधि अधिगमनिदानं। देसकालादियेव देसनानिदानं। यं पन अट्ठकथायं ‘‘देसनानिदानं याव धम्मचक्कप्पवत्तना’’ति वुत्तं, तं अभिधम्मदेसनाविसेसेन धम्मचक्कप्पवत्तनन्ति कत्वा वुत्तं। धम्मचक्कप्पवत्तनसुत्ते वा देसितेहि अरियसच्चेहि सकलाभिधम्मपदत्थसङ्गहतो, परमत्थतो अभिधम्मभूतानं वा सम्मादिट्ठिआदीनं तत्थ देसितत्ता वुत्तं। तत्तकानंयेव देसनारुळ्हताय अड्ढछक्केसु जातकसतेसु परिपाचनं वुत्तन्ति दट्ठब्बं। न हि एत्तकासु एव जातीसु पुञ्ञादिसम्भारसम्भरणं , किं पन कारणं एत्तका एव जातियो देसिताति? तदञ्ञेसं अट्ठुप्पत्तिया अभावतो।
Jinasāsanaṃ abhidhammo. Paṭividdhaṭṭhānaṃ paṭivedhabhūmi paṭivedhāvatthā, paṭivedhahetu vā. ‘‘So evaṃ pajānāmi sammādiṭṭhipaccayāpi vedayita’’nti (saṃ. ni. 5.11-12) vuttaṃ. Pāḷiyaṃ pana ‘‘so evaṃ pajānāmi micchādiṭṭhipaccayāpi vedayitaṃ. Sammādiṭṭhipaccayāpi vedayita’’nti āgataṃ (saṃ. ni. 5.11-12). Paccayādīhīti paccayasabhāvavūpasamatadupāyādīhi. Paravādicodanaṃ patvāti aṭṭhakathāyaṃ āgataṃ paravādicodanaṃ patvā. Adhiga…pe… rūpenāti adhigantabbo ca so desetabbo cāti adhigantabbadesetabbo, so eva dhammo, tadanurūpena. Ettha ca yathādhammasāsanattā yathādhigatadhammadesanābhāvato abhidhammassa abhisambodhi adhigamanidānaṃ. Desakālādiyeva desanānidānaṃ. Yaṃ pana aṭṭhakathāyaṃ ‘‘desanānidānaṃ yāva dhammacakkappavattanā’’ti vuttaṃ, taṃ abhidhammadesanāvisesena dhammacakkappavattananti katvā vuttaṃ. Dhammacakkappavattanasutte vā desitehi ariyasaccehi sakalābhidhammapadatthasaṅgahato, paramatthato abhidhammabhūtānaṃ vā sammādiṭṭhiādīnaṃ tattha desitattā vuttaṃ. Tattakānaṃyeva desanāruḷhatāya aḍḍhachakkesu jātakasatesu paripācanaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Na hi ettakāsu eva jātīsu puññādisambhārasambharaṇaṃ , kiṃ pana kāraṇaṃ ettakā eva jātiyo desitāti? Tadaññesaṃ aṭṭhuppattiyā abhāvato.
Related texts:
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / निदानकथावण्णना • Nidānakathāvaṇṇanā
