| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā |
निदानकथावण्णना
Nidānakathāvaṇṇanā
वचनत्थजाननेन विदितप्पकरणत्थसामञ्ञत्थस्स पकरणकथा वुच्चमाना सोभेय्याति नेत्तिपदत्थपरिजाननमेव आदिम्हि युत्तरूपन्ति तदत्थं पुच्छति ‘‘तत्थ केनट्ठेन नेत्ती’’ति। तत्थ तत्थाति ‘‘तस्सा नेत्तिया करिस्सामत्थवण्णन’’न्ति यदिदं वुत्तं, तस्मिं; यस्सा करिस्सामत्थवण्णनन्ति पटिञ्ञातं, सा नेत्ति केनट्ठेन नेत्तीति अत्थो। तत्थाति वा ‘‘नेत्तिप्पकरणस्सा’’ति एतस्मिं वचने या नेत्ति वुत्ता, सा केनट्ठेन नेत्तीति अत्थो। ‘‘नयनट्ठेना’’ति इदं कत्तुकरणाधिकरणसाधनानं साधारणवचनन्ति ‘‘अरियधम्मं नयती’’ति कत्तुसाधनवसेन ताव नेत्तिसद्दस्स अत्थं वत्वा इदानि करणाधिकरणसाधनवसेन वत्तुं ‘‘नयन्ति ताया’’तिआदि वुत्तं।
Vacanatthajānanena viditappakaraṇatthasāmaññatthassa pakaraṇakathā vuccamānā sobheyyāti nettipadatthaparijānanameva ādimhi yuttarūpanti tadatthaṃ pucchati ‘‘tattha kenaṭṭhena nettī’’ti. Tattha tatthāti ‘‘tassā nettiyā karissāmatthavaṇṇana’’nti yadidaṃ vuttaṃ, tasmiṃ; yassā karissāmatthavaṇṇananti paṭiññātaṃ, sā netti kenaṭṭhena nettīti attho. Tatthāti vā ‘‘nettippakaraṇassā’’ti etasmiṃ vacane yā netti vuttā, sā kenaṭṭhena nettīti attho. ‘‘Nayanaṭṭhenā’’ti idaṃ kattukaraṇādhikaraṇasādhanānaṃ sādhāraṇavacananti ‘‘ariyadhammaṃ nayatī’’ti kattusādhanavasena tāva nettisaddassa atthaṃ vatvā idāni karaṇādhikaraṇasādhanavasena vattuṃ ‘‘nayanti tāyā’’tiādi vuttaṃ.
तथा हि वुत्तन्ति नेत्तिउपदेसाधीनत्ता एव सुत्तावबोधस्स वुत्तं। पेटके ‘‘तस्मा निब्बायितुकामेन सुतमयेन अत्था परियेसितब्बा, तत्थ परियेसनाय अयं अनुपुब्बी भवति सोळस हारा पञ्च नया अट्ठारस मूलपदानी’’तिआदि (पेटको॰ ३)। हारनयविचारणा विनिमुत्तो अत्थसंवण्णनाविसेसो नत्थीति आह ‘‘सुत्तस्स अत्थसंवण्णना नेत्तिउपदेसायत्ता’’ति। स्वायमत्थो परतो पकिण्णककथायं आवि भविस्सति। एवं महाविसया चायं नेत्ति कुतो पभवाति आह ‘‘सुत्तप्पभवा’’ति, एतेन नेत्तिया पमाणभूततं दस्सेति। इदञ्च सुत्तस्स नेत्तिसन्निस्सयतापरिदीपनपरं, न थेरप्पभवतापटिक्खेपपरं। थेरो हि पञ्च महानिकाये ओगाहेत्वा तंसन्निस्सयेनेव तेसं संवण्णनाभूतं इमं पकरणं अभासि, तस्मा अयमेव संवण्णनाधम्मो, यदिदं संवण्णेतब्बधम्मसन्निस्सयता।
Tathā hi vuttanti nettiupadesādhīnattā eva suttāvabodhassa vuttaṃ. Peṭake ‘‘tasmā nibbāyitukāmena sutamayena atthā pariyesitabbā, tattha pariyesanāya ayaṃ anupubbī bhavati soḷasa hārā pañca nayā aṭṭhārasa mūlapadānī’’tiādi (peṭako. 3). Hāranayavicāraṇā vinimutto atthasaṃvaṇṇanāviseso natthīti āha ‘‘suttassa atthasaṃvaṇṇanā nettiupadesāyattā’’ti. Svāyamattho parato pakiṇṇakakathāyaṃ āvi bhavissati. Evaṃ mahāvisayā cāyaṃ netti kuto pabhavāti āha ‘‘suttappabhavā’’ti, etena nettiyā pamāṇabhūtataṃ dasseti. Idañca suttassa nettisannissayatāparidīpanaparaṃ, na therappabhavatāpaṭikkhepaparaṃ. Thero hi pañca mahānikāye ogāhetvā taṃsannissayeneva tesaṃ saṃvaṇṇanābhūtaṃ imaṃ pakaraṇaṃ abhāsi, tasmā ayameva saṃvaṇṇanādhammo, yadidaṃ saṃvaṇṇetabbadhammasannissayatā.
पकरणपरिच्छेदतोति पकरणस्स विभागतो। हारविचारादयो हि तयो नेत्तिप्पकरणस्स विभागा, पकरणभूतपरिच्छेदतो वा। तीणि हि एतानि पकरणानि तयो अधिकारा, यदिदं हारविचारादयो। पाळिववत्थानतोति पाठसन्निवेसतो।
Pakaraṇaparicchedatoti pakaraṇassa vibhāgato. Hāravicārādayo hi tayo nettippakaraṇassa vibhāgā, pakaraṇabhūtaparicchedato vā. Tīṇi hi etāni pakaraṇāni tayo adhikārā, yadidaṃ hāravicārādayo. Pāḷivavatthānatoti pāṭhasannivesato.
‘‘सब्बो हि पकरणत्थो’’तिआदिना सङ्गहवारस्स अन्वत्थसञ्ञतं दस्सेति। ‘‘ननु चेत्थ पट्ठानं असङ्गहित’’न्ति चोदको ब्यभिचारमाह। इतरो यदिपि सरूपतो असङ्गहितं, अत्थतो पन सङ्गहितन्ति दस्सेन्तो ‘‘नयिदमेव’’तिआदिना परिहरति। पुन ‘‘तथा ही’’तिआदिना तमेवत्थं पाळिया पाकटतरं करोति। अत्थनया नन्दियावट्टादयो। सङ्खारत्तिका पुञ्ञाभिसङ्खारादयो, कायसङ्खारादयो च। तेसु अत्थनयानं अञ्ञमञ्ञसङ्गहो परतो आवि भविस्सति। इतरे पन कामावचरा, रूपावचरा च कुसला चेतना पुञ्ञाभिसङ्खारो, अकुसला चेतना अपुञ्ञाभिसङ्खारो, अरूपावचरा कुसला चेतना आनेञ्जाभिसङ्खारो। पुञ्ञाभिसङ्खारो च अपुञ्ञाभिसङ्खारो च कायद्वारप्पवत्तो कायसङ्खारो, सो एव वचीद्वारप्पवत्तो वचीसङ्खारो, मनोद्वारप्पवत्तो पन तिविधोपि चित्तसङ्खारो। इति जातिवसेन पुरिमत्तिके वुत्ता एव धम्मा द्वारवसेन दुतियत्तिके वुत्ता, ते एव च पुरिमत्तिकेति अञ्ञमञ्ञसङ्गहो वेदितब्बो।
‘‘Sabbohi pakaraṇattho’’tiādinā saṅgahavārassa anvatthasaññataṃ dasseti. ‘‘Nanu cettha paṭṭhānaṃ asaṅgahita’’nti codako byabhicāramāha. Itaro yadipi sarūpato asaṅgahitaṃ, atthato pana saṅgahitanti dassento ‘‘nayidameva’’tiādinā pariharati. Puna ‘‘tathā hī’’tiādinā tamevatthaṃ pāḷiyā pākaṭataraṃ karoti. Atthanayā nandiyāvaṭṭādayo. Saṅkhārattikā puññābhisaṅkhārādayo, kāyasaṅkhārādayo ca. Tesu atthanayānaṃ aññamaññasaṅgaho parato āvi bhavissati. Itare pana kāmāvacarā, rūpāvacarā ca kusalā cetanā puññābhisaṅkhāro, akusalā cetanā apuññābhisaṅkhāro, arūpāvacarā kusalā cetanā āneñjābhisaṅkhāro. Puññābhisaṅkhāro ca apuññābhisaṅkhāro ca kāyadvārappavatto kāyasaṅkhāro, so eva vacīdvārappavatto vacīsaṅkhāro, manodvārappavatto pana tividhopi cittasaṅkhāro. Iti jātivasena purimattike vuttā eva dhammā dvāravasena dutiyattike vuttā, te eva ca purimattiketi aññamaññasaṅgaho veditabbo.
यत्थाति यस्मिं वारे। पेटकेति पेटकोपदेसे। सम्पतमानाति संवण्णनावसेन सन्निपतन्ता। ‘‘ब्यञ्जनविधिपुथुत्ता’’ति इदं एकस्मिं सुत्ते अनेकेसं हारानं सन्निपतनस्स कारणवचनं। तथा हि ‘‘अनेकसामत्थियनिचिता सद्दा’’ति अक्खरचिन्तका वदन्ति।
Yatthāti yasmiṃ vāre. Peṭaketi peṭakopadese. Sampatamānāti saṃvaṇṇanāvasena sannipatantā. ‘‘Byañjanavidhiputhuttā’’ti idaṃ ekasmiṃ sutte anekesaṃ hārānaṃ sannipatanassa kāraṇavacanaṃ. Tathā hi ‘‘anekasāmatthiyanicitā saddā’’ti akkharacintakā vadanti.
‘‘न सरूपतो’’ति इमिना सङ्गहवारे विय उद्देसनिद्देसवारेसुपि पट्ठानस्स अत्थतो उद्धटतं दस्सेति। मूलपदग्गहणेनेव गहितत्ता उद्देसवारे ताव एवं होतु, निद्देसवारे पन कथन्ति? तत्थापि नयग्गहणेनेव मूलपदानिपि गहितानीति वेदितब्बं। न हि मूलपदेहि विना काचि नययोजना सम्भवति। अपरे पन ‘‘हारनया विय पट्ठानं न सुत्तस्स संवण्णनाविसेसो, अथ खो तस्मिं तस्मिं सुत्ते संकिलेसभागियतादिलब्भमानविसेसमत्तन्ति न तस्स पकरणस्स पदत्थसङ्गहो। एवञ्च कत्वा तेत्तिंसाय नेत्तिपदत्थेसु पट्ठानं असङ्गहितं, उद्देसनिद्देसवारेसु च अनुद्धटमेवा’’ति वदन्ति।
‘‘Na sarūpato’’ti iminā saṅgahavāre viya uddesaniddesavāresupi paṭṭhānassa atthato uddhaṭataṃ dasseti. Mūlapadaggahaṇeneva gahitattā uddesavāre tāva evaṃ hotu, niddesavāre pana kathanti? Tatthāpi nayaggahaṇeneva mūlapadānipi gahitānīti veditabbaṃ. Na hi mūlapadehi vinā kāci nayayojanā sambhavati. Apare pana ‘‘hāranayā viya paṭṭhānaṃ na suttassa saṃvaṇṇanāviseso, atha kho tasmiṃ tasmiṃ sutte saṃkilesabhāgiyatādilabbhamānavisesamattanti na tassa pakaraṇassa padatthasaṅgaho. Evañca katvā tettiṃsāya nettipadatthesu paṭṭhānaṃ asaṅgahitaṃ, uddesaniddesavāresu ca anuddhaṭamevā’’ti vadanti.
‘‘पाळितो एव विञ्ञायती’’ति वुत्तमत्थं समत्थेन्तो ‘‘तथा हि…पे॰… आभत’’न्ति आह, तेन थेरेन भासितभावो विय भगवता अनुमोदितभावोपि पाळिअनुगतो एवाति दस्सेति। सावकभासितत्ता निदानं न वुत्तन्ति न सक्का वत्तुन्ति चोदेन्तो ‘‘सावक…पे॰… भासित’’न्ति आह। नयिदं एकन्तिकन्ति च सावकभासितबुद्धभासितभावो निदानावचनस्स, निदानवचनस्स च अकारणं उभयत्थापि उभयस्स दस्सनतो। तस्मा निदानावचनेन नेत्तिया असावकभासितता न सिज्झतीति दस्सेति। तेनाह ‘‘न च तावता तानि अप्पमाणं, एवमिधापि दट्ठब्ब’’न्ति।
‘‘Pāḷito eva viññāyatī’’ti vuttamatthaṃ samatthento ‘‘tathā hi…pe… ābhata’’nti āha, tena therena bhāsitabhāvo viya bhagavatā anumoditabhāvopi pāḷianugato evāti dasseti. Sāvakabhāsitattā nidānaṃ na vuttanti na sakkā vattunti codento ‘‘sāvaka…pe… bhāsita’’nti āha. Nayidaṃ ekantikanti ca sāvakabhāsitabuddhabhāsitabhāvo nidānāvacanassa, nidānavacanassa ca akāraṇaṃ ubhayatthāpi ubhayassa dassanato. Tasmā nidānāvacanena nettiyā asāvakabhāsitatā na sijjhatīti dasseti. Tenāha ‘‘na ca tāvatā tāni appamāṇaṃ, evamidhāpi daṭṭhabba’’nti.
येनेव कारणेन निदानावचनस्स पमाणभावसाधनता, तेनेव कारणेन इमस्स पकरणस्स पमाणभावसिद्धीति दस्सेति ‘‘निदानञ्च नामा’’तिआदिना। इदानि ‘‘अथ वा’’तिआदिना नेत्तिया निदानावचनेन अब्यभिचारहेतुमाह। अयञ्हेत्थ पयोगो न नेत्तिया निदानं वत्तब्बं पाळिया अत्थसंवण्णनाभावतो। या हि पाळिया अत्थसंवण्णना न तस्सा निदानवचनं दिट्ठं यथा पटिसम्भिदामग्गस्स, निद्देसादीनञ्चाति।
Yeneva kāraṇena nidānāvacanassa pamāṇabhāvasādhanatā, teneva kāraṇena imassa pakaraṇassa pamāṇabhāvasiddhīti dasseti ‘‘nidānañca nāmā’’tiādinā. Idāni ‘‘atha vā’’tiādinā nettiyā nidānāvacanena abyabhicārahetumāha. Ayañhettha payogo na nettiyā nidānaṃ vattabbaṃ pāḷiyā atthasaṃvaṇṇanābhāvato. Yā hi pāḷiyā atthasaṃvaṇṇanā na tassā nidānavacanaṃ diṭṭhaṃ yathā paṭisambhidāmaggassa, niddesādīnañcāti.
‘‘अयं विभागो’’तिआदिना एकविधतो पट्ठाय याव चतुरासीतिसहस्सप्पभेदा, ताव यथादस्सितस्स पकरणविभागस्स पुन ‘‘आदिना नयेन पकरणविभागो वेदितब्बो’’ति इदं निगमनं। तत्थ आदिना नयेनाति आदिसद्देन अभिञ्ञेय्यधम्मनिद्देसतो पञ्ञत्तिपञ्ञपेतब्बधम्मविभजनतो तियद्धपरियापन्नधम्मविचारतो चतुरोघनित्थरणत्थतो पञ्चाभिनन्दनादिप्पहानतो छतण्हाकायुपसमनतो सङ्गहवारादिसत्तवारसङ्गहतो अट्ठमिच्छत्तसमुग्घातदीपनतोति एवमादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो।
‘‘Ayaṃ vibhāgo’’tiādinā ekavidhato paṭṭhāya yāva caturāsītisahassappabhedā, tāva yathādassitassa pakaraṇavibhāgassa puna ‘‘ādinā nayena pakaraṇavibhāgo veditabbo’’ti idaṃ nigamanaṃ. Tattha ādinā nayenāti ādisaddena abhiññeyyadhammaniddesato paññattipaññapetabbadhammavibhajanato tiyaddhapariyāpannadhammavicārato caturoghanittharaṇatthato pañcābhinandanādippahānato chataṇhākāyupasamanato saṅgahavārādisattavārasaṅgahato aṭṭhamicchattasamugghātadīpanatoti evamādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo.
