| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
និទានកថាវណ្ណនា
Nidānakathāvaṇṇanā
អដ្ឋសាលិនិំ តាវ វណ្ណេន្តេហិ អាចរិយេហិ តស្សា សន្និវេសោ វិភាវេតព្ពោ។ តស្មា ឥទំ វុច្ចតិ –
Aṭṭhasāliniṃ tāva vaṇṇentehi ācariyehi tassā sanniveso vibhāvetabbo. Tasmā idaṃ vuccati –
‘‘វចនត្ថោ បរិច្ឆេទោ, សន្និវេសោ ច បាឡិយា;
‘‘Vacanattho paricchedo, sanniveso ca pāḷiyā;
សាគរេហិ តថា ចិន្តា, ទេសនាហិ គម្ភីរតា។
Sāgarehi tathā cintā, desanāhi gambhīratā.
‘‘ទេសនាយ សរីរស្ស, បវត្តិគ្គហណំ តថា;
‘‘Desanāya sarīrassa, pavattiggahaṇaṃ tathā;
ថេរស្ស វាចនាមគ្គ-តប្បភាវិតតាបិ ច។
Therassa vācanāmagga-tappabhāvitatāpi ca.
‘‘បដិវេធា តថា ពុទ្ធ-វចនាទីហិ អាទិតោ;
‘‘Paṭivedhā tathā buddha-vacanādīhi ādito;
អាភិធម្មិកភាវស្ស, សាធនំ សព្ពទស្សិនោ។
Ābhidhammikabhāvassa, sādhanaṃ sabbadassino.
‘‘វិនយេនាថ គោសិង្គ-សុត្តេន ច មហេសិនា;
‘‘Vinayenātha gosiṅga-suttena ca mahesinā;
ភាសិតត្តស្ស សំសិទ្ធិ, និទានេន ច ទីបិតា។
Bhāsitattassa saṃsiddhi, nidānena ca dīpitā.
‘‘បកាសេត្វា ឥមំ សព្ពំ, បដិញ្ញាតកថា កតា;
‘‘Pakāsetvā imaṃ sabbaṃ, paṭiññātakathā katā;
អដ្ឋសាលិនិយា ឯតំ, សន្និវេសំ វិភាវយេ’’តិ។
Aṭṭhasāliniyā etaṃ, sannivesaṃ vibhāvaye’’ti.
វចនត្ថវិជាននេន វិទិតាភិធម្មសាមញ្ញត្ថស្ស អភិធម្មកថា វុច្ចមានា សោភេយ្យាតិ អភិធម្មបរិជាននមេវ អាទិម្ហិ យុត្តរូបន្តិ តទត្ថំ បុច្ឆតិ ‘‘តត្ថ កេនដ្ឋេន អភិធម្មោ’’តិ។ តត្ថ តត្ថាតិ ‘‘អភិធម្មស្ស អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ យទិទំ វុត្តំ, តស្មិំ។ ‘‘យស្ស អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ បដិញ្ញាតំ, សោ អភិធម្មោ កេនដ្ឋេន អភិធម្មោតិ អត្ថោ។ តត្ថាតិ វា ‘‘អភិធម្មកថ’’ន្តិ ឯតស្មិំ វចនេ យោ អភិធម្មោ វុត្តោ, សោ កេនដ្ឋេន អភិធម្មោតិ អត្ថោ។ ធម្មាតិរេកធម្មវិសេសដ្ឋេនាតិ ឯត្ថ ធម្មោ អតិរេកោ ធម្មាតិរេកោ, សុត្តន្តាធិកា បាឡីតិ អត្ថោ។ ធម្មោ វិសេសោ ធម្មវិសេសោ ធម្មាតិសយោ, វិចិត្តា បាឡីតិ អត្ថោ, ធម្មាតិរេកធម្មវិសេសា ឯវ អត្ថោ ធម្មាតិរេកធម្មវិសេសដ្ឋោ។ ទ្វិន្នម្បិ អត្ថានំ អភិធម្មសទ្ទស្ស អត្ថភាវេន សាមញ្ញតោ ឯកវចននិទ្ទេសោ កតោ។ តស្មាតិ យស្មា ‘‘អភិក្កមន្តិ, អភិក្កន្តវណ្ណា’’តិអាទីសុ វិយ អតិរេកវិសេសដ្ឋទីបកោ អភិសទ្ទោ, តស្មា អយម្បិ ធម្មោ ធម្មាតិរេកធម្មវិសេសដ្ឋេន ‘‘អភិធម្មោ’’តិ វុច្ចតីតិ សម្ពន្ធោ។
Vacanatthavijānanena viditābhidhammasāmaññatthassa abhidhammakathā vuccamānā sobheyyāti abhidhammaparijānanameva ādimhi yuttarūpanti tadatthaṃ pucchati ‘‘tattha kenaṭṭhena abhidhammo’’ti. Tattha tatthāti ‘‘abhidhammassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti yadidaṃ vuttaṃ, tasmiṃ. ‘‘Yassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti paṭiññātaṃ, so abhidhammo kenaṭṭhena abhidhammoti attho. Tatthāti vā ‘‘abhidhammakatha’’nti etasmiṃ vacane yo abhidhammo vutto, so kenaṭṭhena abhidhammoti attho. Dhammātirekadhammavisesaṭṭhenāti ettha dhammo atireko dhammātireko, suttantādhikā pāḷīti attho. Dhammo viseso dhammaviseso dhammātisayo, vicittā pāḷīti attho, dhammātirekadhammavisesā eva attho dhammātirekadhammavisesaṭṭho. Dvinnampi atthānaṃ abhidhammasaddassa atthabhāvena sāmaññato ekavacananiddeso kato. Tasmāti yasmā ‘‘abhikkamanti, abhikkantavaṇṇā’’tiādīsu viya atirekavisesaṭṭhadīpako abhisaddo, tasmā ayampi dhammo dhammātirekadhammavisesaṭṭhena ‘‘abhidhammo’’ti vuccatīti sambandho.
តត្ថ សិយា – ‘‘អភិក្កមន្តិ, អភិក្កន្តវណ្ណា’’តិ ឯត្ថ ធាតុសទ្ទស្ស បុរតោ បយុជ្ជមានោ អភិសទ្ទោ កិរិយាយ អតិរេកវិសេសភាវទីបកោ ហោតីតិ យុត្តំ ឧបសគ្គភាវតោ, ធម្មសទ្ទោ បន ន ធាតុសទ្ទោតិ ឯតស្មា បុរតោ អភិសទ្ទោ បយោគមេវ នារហតិ។ អថាបិ បយុជ្ជេយ្យ, កិរិយាវិសេសកា ឧបសគ្គា, ន ច ធម្មោ កិរិយាតិ ធម្មស្ស អតិរេកវិសេសភាវទីបនំ ន យុត្តន្តិ? នោ ន យុត្តំ។ អញ្ញស្សបិ ហិ ឧបសគ្គស្ស អធាតុសទ្ទា បុរតោ បយុជ្ជមានស្ស អកិរិយាយបិ អតិរេកវិសេសភាវទីបកស្ស ទស្សនតោតិ ឯតមត្ថំ វិភាវេតុំ អតិឆត្តាទិឧទាហរណំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យថា’’តិអាទិ។ ឯវមេវាតិ យថា ឆត្តាតិរេកឆត្តវិសេសាទិអត្ថេន អតិឆត្តាទយោ ហោន្តិ អតិសទ្ទស្ស ឧបសគ្គស្ស អធាតុសទ្ទស្សបិ បុរតោ បយុជ្ជមានស្ស អកិរិយាយ ច តព្ភាវទីបកត្តា, ឯវមយម្បិ ធម្មោ ធម្មាតិរេកធម្មវិសេសដ្ឋេន ‘‘អភិធម្មោ’’តិ វុច្ចតិ អភិ-សទ្ទស្ស ឧបសគ្គស្ស អធាតុសទ្ទស្សបិ បុរតោ បយុជ្ជមានស្ស អកិរិយាយ ច តព្ភាវទីបកត្តាតិ អធិប្បាយោ។
Tattha siyā – ‘‘abhikkamanti, abhikkantavaṇṇā’’ti ettha dhātusaddassa purato payujjamāno abhisaddo kiriyāya atirekavisesabhāvadīpako hotīti yuttaṃ upasaggabhāvato, dhammasaddo pana na dhātusaddoti etasmā purato abhisaddo payogameva nārahati. Athāpi payujjeyya, kiriyāvisesakā upasaggā, na ca dhammo kiriyāti dhammassa atirekavisesabhāvadīpanaṃ na yuttanti? No na yuttaṃ. Aññassapi hi upasaggassa adhātusaddā purato payujjamānassa akiriyāyapi atirekavisesabhāvadīpakassa dassanatoti etamatthaṃ vibhāvetuṃ atichattādiudāharaṇaṃ dassento āha ‘‘yathā’’tiādi. Evamevāti yathā chattātirekachattavisesādiatthena atichattādayo honti atisaddassa upasaggassa adhātusaddassapi purato payujjamānassa akiriyāya ca tabbhāvadīpakattā, evamayampi dhammo dhammātirekadhammavisesaṭṭhena ‘‘abhidhammo’’ti vuccati abhi-saddassa upasaggassa adhātusaddassapi purato payujjamānassa akiriyāya ca tabbhāvadīpakattāti adhippāyo.
ឯកទេសេនេវ វិភត្តាតិ ‘‘កតមេ ច, ភិក្ខវេ, បញ្ចក្ខន្ធា? រូបក្ខន្ធោ…បេ.… វិញ្ញាណក្ខន្ធោ។ កតមោ ច, ភិក្ខវេ, រូបក្ខន្ធោ? យំ កិញ្ចិ រូបំ អតីតា…បេ.… សន្តិកេ វា, អយំ វុច្ចតិ រូបក្ខន្ធោ’’តិឯវមាទិនា (សំ. និ. ៣.៤៨; វិភ. ២) ឧទ្ទេសនិទ្ទេសមត្តេនេវ វិភត្តា, ‘‘តត្ថ កតមំ រូបំ អតីត’’ន្តិឯវមាទិនា (វិភ. ៣) បដិនិទ្ទេសស្ស អភិធម្មភាជនីយស្ស បញ្ហបុច្ឆកស្ស ច អភាវា ន និប្បទេសេន។ អភិធម្មំ បត្វា បន…បេ.… និប្បទេសតោវ វិភត្តា, តស្មា អយម្បិ ធម្មោ ធម្មាតិរេកធម្មវិសេសដ្ឋេន ‘‘អភិធម្មោ’’តិ វុច្ចតិ និប្បទេសានំ តិណ្ណម្បិ នយានំ អតិរេកបាឡិភាវតោ វិសេសបាឡិភាវតោ ចាតិ អធិប្បាយោ។ សុត្តន្តេ ពាវីសតិយា ឥន្ទ្រិយានំ ឯកតោ អនាគតត្តា ឥន្ទ្រិយវិភង្គេ សុត្តន្តភាជនីយំ នត្ថិ។ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា សម្ភវន្តី’’តិអាទិនា បដិច្ចសមុប្បាទេ តស្ស តស្ស បច្ចយធម្មស្ស បច្ចយុប្បន្នធម្មានំ បច្ចយភាវោ ឧទ្ទិដ្ឋោ, ឧទ្ទិដ្ឋធម្មានញ្ច កុសលាទិភាវោ បុច្ឆិត្វា វិស្សជ្ជេតព្ពោ, ន ចេត្ថ ‘‘អវិជ្ជាសង្ខារា’’តិ ឯវំ វុត្តោ ឧទ្ទេសោ អត្ថីតិ បញ្ហបុច្ឆកំ នត្ថិ។ សុត្តន្តេ បញ្ច សិក្ខាបទានិ ឧទ្ទិដ្ឋានិ បាណាតិបាតា វេរមណីតិអាទីនិ។ សា បន វេរមណី យទិ សភាវកិច្ចាទិវសេន វិភជីយេយ្យ, ‘‘អារតិ វិរតី’’តិអាទិនា អភិធម្មភាជនីយមេវ ហោតិ។ អថាបិ ចិត្តុប្បាទវសេន វិភជីយេយ្យ, តថាបិ អភិធម្មភាជនីយមេវ ហោតិ។ អញ្ញោ បន វេរមណីនំ វិភជិតព្ពប្បការោ នត្ថិ, យេន បការេន សុត្តន្តភាជនីយំ វត្តព្ពំ សិយា។ តស្មា សិក្ខាបទវិភង្គេ សុត្តន្តភាជនីយំ នត្ថិ។
Ekadeseneva vibhattāti ‘‘katame ca, bhikkhave, pañcakkhandhā? Rūpakkhandho…pe… viññāṇakkhandho. Katamo ca, bhikkhave, rūpakkhandho? Yaṃ kiñci rūpaṃ atītā…pe… santike vā, ayaṃ vuccati rūpakkhandho’’tievamādinā (saṃ. ni. 3.48; vibha. 2) uddesaniddesamatteneva vibhattā, ‘‘tattha katamaṃ rūpaṃ atīta’’ntievamādinā (vibha. 3) paṭiniddesassa abhidhammabhājanīyassa pañhapucchakassa ca abhāvā na nippadesena. Abhidhammaṃ patvā pana…pe… nippadesatova vibhattā, tasmā ayampi dhammo dhammātirekadhammavisesaṭṭhena ‘‘abhidhammo’’ti vuccati nippadesānaṃ tiṇṇampi nayānaṃ atirekapāḷibhāvato visesapāḷibhāvato cāti adhippāyo. Suttante bāvīsatiyā indriyānaṃ ekato anāgatattā indriyavibhaṅge suttantabhājanīyaṃ natthi. ‘‘Avijjāpaccayā saṅkhārā sambhavantī’’tiādinā paṭiccasamuppāde tassa tassa paccayadhammassa paccayuppannadhammānaṃ paccayabhāvo uddiṭṭho, uddiṭṭhadhammānañca kusalādibhāvo pucchitvā vissajjetabbo, na cettha ‘‘avijjāsaṅkhārā’’ti evaṃ vutto uddeso atthīti pañhapucchakaṃ natthi. Suttante pañca sikkhāpadāni uddiṭṭhāni pāṇātipātā veramaṇītiādīni. Sā pana veramaṇī yadi sabhāvakiccādivasena vibhajīyeyya, ‘‘ārati viratī’’tiādinā abhidhammabhājanīyameva hoti. Athāpi cittuppādavasena vibhajīyeyya, tathāpi abhidhammabhājanīyameva hoti. Añño pana veramaṇīnaṃ vibhajitabbappakāro natthi, yena pakārena suttantabhājanīyaṃ vattabbaṃ siyā. Tasmā sikkhāpadavibhaṅge suttantabhājanīyaṃ natthi.
វចនត្ថតោ អភិធម្មេ ញាតេ បរិច្ឆេទតោ ញាបេតុំ អាហ ‘‘បករណបរិច្ឆេទតោ’’តិអាទិ។ កតិបយាវ បញ្ហវារា អវសេសាតិ ធម្មហទយវិភង្គេ អនាគតា ហុត្វា មហាធម្មហទយេ អាគតា ធម្មហទយវិភង្គវចនវសេន អវសេសា កតិបយាវ បញ្ហវារាតិ អត្ថោ។ ឯត្ថេវ សង្គហិតាតិ ‘‘អបុព្ពំ នត្ថី’’តិ វុត្តំ។ អប្បមត្តិកាវ តន្តិ អវសេសាតិ ធម្មហទយវិភង្គេ អនាគន្ត្វា មហាធម្មហទយេ អាគតតន្តិតោ យទិ បថវីអាទីនំ វិត្ថារកថា មហាធាតុកថា រូបកណ្ឌធាតុវិភង្គាទីសុ, អថ ធាតុកថាយ វិត្ថារកថា ធាតុកថាយ អនាគន្ត្វា មហាធាតុកថាយ អាគតតន្តិ អប្បមត្តិកាវាតិ អធិប្បាយោ។
Vacanatthato abhidhamme ñāte paricchedato ñāpetuṃ āha ‘‘pakaraṇaparicchedato’’tiādi. Katipayāva pañhavārā avasesāti dhammahadayavibhaṅge anāgatā hutvā mahādhammahadaye āgatā dhammahadayavibhaṅgavacanavasena avasesā katipayāva pañhavārāti attho. Ettheva saṅgahitāti ‘‘apubbaṃ natthī’’ti vuttaṃ. Appamattikāva tanti avasesāti dhammahadayavibhaṅge anāgantvā mahādhammahadaye āgatatantito yadi pathavīādīnaṃ vitthārakathā mahādhātukathā rūpakaṇḍadhātuvibhaṅgādīsu, atha dhātukathāya vitthārakathā dhātukathāya anāgantvā mahādhātukathāya āgatatanti appamattikāvāti adhippāyo.
យំ បន វុត្តំ ‘‘សាវកភាសិតត្តា ឆឌ្ឌេថ ន’’ន្តិ, តំ ពុទ្ធភាសិតភាវទស្សនេន បដិសេធេតុំ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ ហី’’តិអាទិមាហ។ ចតូសុ បញ្ហេសូតិ ‘‘ឧបលព្ភតិ នុបលព្ភតី’’តិ បដិញ្ញាយ គហិតាយ បដិក្ខេបគហណត្ថំ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ’’តិ វុត្តំ សច្ចិកដ្ឋំ និស្សយំ កត្វា ឧបាទាយ បវត្តា ទ្វេបិ បញ្ចកា ឯកោ បញ្ហោ, ‘‘សព្ពត្ថា’’តិ សរីរំ សព្ពំ វា ទេសំ ឧបាទាយ បវត្តា ឯកោ, ‘‘សព្ពទា’’តិ កាលមុបាទាយ ឯកោ, ‘‘សព្ពេសូ’’តិ យទិ ខន្ធាយតនាទយោ គហិតា, តេ ឧបាទាយ បវត្តា, អថ បន ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ សព្ពត្ថ សព្ពទា’’តិ ឯតេហិ ន កោចិ សច្ចិកដ្ឋោ ទេសោ កាលោ វា អគ្គហិតោ អត្ថិ, តេ បន សាមញ្ញវសេន គហេត្វា អនុយោគោ កតោ, ន ភេទវសេនាតិ ភេទវសេន គហេត្វា អនុយុញ្ជិតុំ ‘‘សព្ពេសូ’’តិ វុត្តា សច្ចិកដ្ឋទេសកាលប្បទេសេ ឧបាទាយ ច បវត្តា ឯកោតិ ឯតេសុ ចតូសុ។ ទ្វិន្នំ បញ្ចកានន្តិ ឯត្ថ ‘‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ…បេ.… មិច្ឆា’’តិ ឯកំ, ‘‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ…បេ.… មិច្ឆា’’តិ (កថា. ១៨) ឯកំ, ‘‘ត្វំ ចេ បន មញ្ញសិ…បេ.… ឥទំ តេ មិច្ឆា’’តិ (កថា. ៣) ឯកំ, ‘‘ឯសេ ចេ ទុន្និគ្គហិតេ…បេ.… ឥទំ តេ មិច្ឆា’’តិ ឯកំ, ‘‘ន ហេវំ និគ្គហេតព្ពេ, តេន ហិ យំ និគ្គណ្ហាសិ…បេ.… សុកតា បដិបាទនា’’តិ (កថា. ១០) ឯកន្តិ ឯវំ និគ្គហករណំ, បដិកម្មករណំ, និគ្គហស្ស សុនិគ្គហភាវំ ឥច្ឆតោ បដិញ្ញាឋបនេន បដិកម្មវេឋនំ, បដិកម្មស្ស ទុប្បដិកម្មភាវំ ឥច្ឆតោ តំនិទស្សនេន និគ្គហស្ស ទុន្និគ្គហភាវទស្សនេន និគ្គហនិព្ពេឋនំ, អនិគ្គហភាវារោបនាទិនា ឆេទោតិ អយំ ឯកោ បញ្ចកោ, យោ អដ្ឋកថាយំ អនុលោមបញ្ចកបដិកម្មចតុក្កនិគ្គហចតុក្កឧបនយនចតុក្កនិគមនចតុក្ក នាមេហិ សកវាទិបុព្ពបក្ខេ អនុលោមបច្ចនីកបញ្ចកោតិ វុត្តោ, បរវាទិបុព្ពបក្ខេ ច ឯវមេវ បច្ចនីយានុលោមបញ្ចកោតិ វុត្តោ។ ឯវំ ទ្វេ បញ្ចកា វេទិតព្ពា។ ឯវំ សេសបញ្ហេសុបីតិ អដ្ឋ បញ្ចកា អដ្ឋមុខា វាទយុត្តីតិ វុត្តា។ យុត្តីតិ ឧបាយោ, វាទស្ស យុត្តិ វាទយុត្តិ, វាទប្បវត្តនស្ស ឧបាយោតិ អត្ថោ។
Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘sāvakabhāsitattā chaḍḍetha na’’nti, taṃ buddhabhāsitabhāvadassanena paṭisedhetuṃ ‘‘sammāsambuddho hī’’tiādimāha. Catūsu pañhesūti ‘‘upalabbhati nupalabbhatī’’ti paṭiññāya gahitāya paṭikkhepagahaṇatthaṃ ‘‘yo saccikaṭṭho’’ti vuttaṃ saccikaṭṭhaṃ nissayaṃ katvā upādāya pavattā dvepi pañcakā eko pañho, ‘‘sabbatthā’’ti sarīraṃ sabbaṃ vā desaṃ upādāya pavattā eko, ‘‘sabbadā’’ti kālamupādāya eko, ‘‘sabbesū’’ti yadi khandhāyatanādayo gahitā, te upādāya pavattā, atha pana ‘‘yo saccikaṭṭho sabbattha sabbadā’’ti etehi na koci saccikaṭṭho deso kālo vā aggahito atthi, te pana sāmaññavasena gahetvā anuyogo kato, na bhedavasenāti bhedavasena gahetvā anuyuñjituṃ ‘‘sabbesū’’ti vuttā saccikaṭṭhadesakālappadese upādāya ca pavattā ekoti etesu catūsu. Dvinnaṃ pañcakānanti ettha ‘‘puggalo upalabbhati…pe… micchā’’ti ekaṃ, ‘‘puggalo nupalabbhati…pe… micchā’’ti (kathā. 18) ekaṃ, ‘‘tvaṃ ce pana maññasi…pe… idaṃ te micchā’’ti (kathā. 3) ekaṃ, ‘‘ese ce dunniggahite…pe… idaṃ te micchā’’ti ekaṃ, ‘‘na hevaṃ niggahetabbe, tena hi yaṃ niggaṇhāsi…pe… sukatā paṭipādanā’’ti (kathā. 10) ekanti evaṃ niggahakaraṇaṃ, paṭikammakaraṇaṃ, niggahassa suniggahabhāvaṃ icchato paṭiññāṭhapanena paṭikammaveṭhanaṃ, paṭikammassa duppaṭikammabhāvaṃ icchato taṃnidassanena niggahassa dunniggahabhāvadassanena niggahanibbeṭhanaṃ, aniggahabhāvāropanādinā chedoti ayaṃ eko pañcako, yo aṭṭhakathāyaṃ anulomapañcakapaṭikammacatukkaniggahacatukkaupanayanacatukkanigamanacatukka nāmehi sakavādipubbapakkhe anulomapaccanīkapañcakoti vutto, paravādipubbapakkhe ca evameva paccanīyānulomapañcakoti vutto. Evaṃ dve pañcakā veditabbā. Evaṃ sesapañhesupīti aṭṭha pañcakā aṭṭhamukhā vādayuttīti vuttā. Yuttīti upāyo, vādassa yutti vādayutti, vādappavattanassa upāyoti attho.
អនុលោមបច្ចនីកបញ្ចកេ អាទិនិគ្គហំ ទស្សេត្វា បច្ចនីយានុលោមបញ្ចកេ ច អាទិនិគ្គហមេវ ទស្សេត្វា មាតិកំ ទីបេតុំ ‘‘សា បនេសា’’តិអាទិមាហ។ បុគ្គលោតិ អត្តា សត្តោ ជីវោ។ ឧបលព្ភតីតិ បញ្ញាយ ឧបគន្ត្វា លព្ភតិ។ សច្ចិកដ្ឋបរមដ្ឋេនាតិ មាយាមរីចិអាទយោ វិយ នាភូតាការេន, អនុស្សវាទីហិ គហេតព្ពា វិយ ន អនុត្តមត្ថភាវេន, អថ ខោ ភូតេន ឧត្តមត្ថភាវេន ឧបលព្ភតីតិ បុច្ឆតិ។ ឥតរោ តាទិសំ ឥច្ឆន្តោ បដិជានាតិ។ បុន យោ សច្ចិកដ្ឋបរមដ្ឋេន ឧបលព្ភតិ, សោ សច្ចិកដ្ឋបរមដ្ឋតោ អញ្ញោ តទាធារោ, អញ្ញត្រ វា តេហិ, តេសំ វា អាធារភូតោ, អនញ្ញោ វា តតោ រុប្បនាទិសភាវតោ សប្បច្ចយាទិសភាវតោ វា ឧបលព្ភមានោ អាបជ្ជតីតិ អនុយុញ្ជតិ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ…បេ.… បរមដ្ឋេនា’’តិ។ ឥតរោ បុគ្គលស្ស រូបាទីហិ អញ្ញត្តំ អនញ្ញត្តញ្ច អនិច្ឆន្តោ ‘‘ន ហេវ’’ន្តិ បដិក្ខិបតិ។ បុន សកវាទី បដិញ្ញាយ ឯកត្តាបន្នំ អប្បដិក្ខិបិតព្ពំ បដិក្ខិបតីតិ កត្វា និគ្គហំ អារោបេន្តោ អាហ ‘‘អាជានាហិ និគ្គហ’’ន្តិ។ ‘‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតី’’តិ បុដ្ឋោ សកវាទី បុគ្គលទិដ្ឋិំ បដិសេធេន្តោ ‘‘អាមន្តា’’តិ បដិជានាតិ។ បុន ឥតរោ យោ សច្ចិកដ្ឋេន នុបលព្ភតិ បុគ្គលោ, សោ សច្ចិកដ្ឋបរមដ្ឋតោ អញ្ញោ វា អនញ្ញោ វា នុបលព្ភតីតិ អាបជ្ជតិ អញ្ញស្ស បការស្ស អភាវាតិ អនុយុញ្ជតិ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ…បេ.… បរមដ្ឋេនា’’តិ។ យស្មា បន បុគ្គលោ សព្ពេន សព្ពំ នុបលព្ភតិ, តស្មា តស្ស អញ្ញត្តានញ្ញត្តានុយោគោ អននុយោគោ បុគ្គលលទ្ធិំ បដិសេធេន្តស្ស អនាបជ្ជនតោតិ ‘‘ន ហេវ’’ន្តិ បដិក្ខិបតិ។ ឥតរោ បដិញ្ញាយ អាបជ្ជនលេសមេវ បស្សន្តោ អវិបរីតំ អត្ថំ អសម្ពុជ្ឈន្តោយេវ និគ្គហំ អារោបេតិ ‘‘អាជានាហិ និគ្គហ’’ន្តិ។
Anulomapaccanīkapañcake ādiniggahaṃ dassetvā paccanīyānulomapañcake ca ādiniggahameva dassetvā mātikaṃ dīpetuṃ ‘‘sā panesā’’tiādimāha. Puggaloti attā satto jīvo. Upalabbhatīti paññāya upagantvā labbhati. Saccikaṭṭhaparamaṭṭhenāti māyāmarīciādayo viya nābhūtākārena, anussavādīhi gahetabbā viya na anuttamatthabhāvena, atha kho bhūtena uttamatthabhāvena upalabbhatīti pucchati. Itaro tādisaṃ icchanto paṭijānāti. Puna yo saccikaṭṭhaparamaṭṭhena upalabbhati, so saccikaṭṭhaparamaṭṭhato añño tadādhāro, aññatra vā tehi, tesaṃ vā ādhārabhūto, anañño vā tato ruppanādisabhāvato sappaccayādisabhāvato vā upalabbhamāno āpajjatīti anuyuñjati ‘‘yo saccikaṭṭho…pe… paramaṭṭhenā’’ti. Itaro puggalassa rūpādīhi aññattaṃ anaññattañca anicchanto ‘‘na heva’’nti paṭikkhipati. Puna sakavādī paṭiññāya ekattāpannaṃ appaṭikkhipitabbaṃ paṭikkhipatīti katvā niggahaṃ āropento āha ‘‘ājānāhi niggaha’’nti. ‘‘Puggalo nupalabbhatī’’ti puṭṭho sakavādī puggaladiṭṭhiṃ paṭisedhento ‘‘āmantā’’ti paṭijānāti. Puna itaro yo saccikaṭṭhena nupalabbhati puggalo, so saccikaṭṭhaparamaṭṭhato añño vā anañño vā nupalabbhatīti āpajjati aññassa pakārassa abhāvāti anuyuñjati ‘‘yo saccikaṭṭho…pe… paramaṭṭhenā’’ti. Yasmā pana puggalo sabbena sabbaṃ nupalabbhati, tasmā tassa aññattānaññattānuyogo ananuyogo puggalaladdhiṃ paṭisedhentassa anāpajjanatoti ‘‘na heva’’nti paṭikkhipati. Itaro paṭiññāya āpajjanalesameva passanto aviparītaṃ atthaṃ asambujjhantoyeva niggahaṃ āropeti ‘‘ājānāhi niggaha’’nti.
ឥតីតិ យំ ទិស្វា មាតិកា ឋបិតា, ឯវំ ទេសិតត្តាតិ អធិប្បាយោ។ យថា កិន្តិ យេន បការេន ពុទ្ធភាសិតំ នាម ជាតំ, តំ និទស្សនំ កិន្តិ អត្ថោ។ យតោនិទានន្តិ យំការណា ឆអជ្ឈត្តិកពាហិរាយតនាទិនិទានន្តិ អត្ថោ។ បបញ្ចសញ្ញាសង្ខាតិ តណ្ហាមានទិដ្ឋិបបញ្ចសម្បយុត្តា សញ្ញាកោដ្ឋាសា។ សមុទាចរន្តីតិ អជ្ឈាចរន្តិ។ ឯត្ថ ចេតិ ឯតេសុ អាយតនាទីសុ តណ្ហាមានទិដ្ឋីហិ អភិនន្ទិតព្ពំ អភិវទិតព្ពំ អជ្ឈោសិតព្ពញ្ច នត្ថិ ចេ ។ ននុ នត្ថិយេវ, កស្មា ‘‘នត្ថិ ចេ’’តិ វុត្តន្តិ? សច្ចំ នត្ថិ, អប្បហីនាភិនន្ទនាភិវទនជ្ឈោសានានំ បន បុថុជ្ជនានំ អភិនន្ទិតព្ពាទិប្បការានិ អាយតនាទីនិ ហោន្តីតិ តេសំ ន សក្កា ‘‘នត្ថី’’តិ វត្តុំ, បហីនាភិនន្ទនាទីនំ បន សព្ពថា នត្ថីតិ ‘‘នត្ថិ ចេ’’តិ វុត្តំ។ ឯសេវន្តោតិ អភិនន្ទនាទីនំ នត្ថិភាវករោ មគ្គោ តប្បដិប្បស្សទ្ធិភូតំ ផលំ វា រាគានុសយាទីនំ អន្តោ អវសានំ, អប្បវត្តីតិ អត្ថោ។
Itīti yaṃ disvā mātikā ṭhapitā, evaṃ desitattāti adhippāyo. Yathā kinti yena pakārena buddhabhāsitaṃ nāma jātaṃ, taṃ nidassanaṃ kinti attho. Yatonidānanti yaṃkāraṇā chaajjhattikabāhirāyatanādinidānanti attho. Papañcasaññāsaṅkhāti taṇhāmānadiṭṭhipapañcasampayuttā saññākoṭṭhāsā. Samudācarantīti ajjhācaranti. Ettha ceti etesu āyatanādīsu taṇhāmānadiṭṭhīhi abhinanditabbaṃ abhivaditabbaṃ ajjhositabbañca natthi ce . Nanu natthiyeva, kasmā ‘‘natthi ce’’ti vuttanti? Saccaṃ natthi, appahīnābhinandanābhivadanajjhosānānaṃ pana puthujjanānaṃ abhinanditabbādippakārāni āyatanādīni hontīti tesaṃ na sakkā ‘‘natthī’’ti vattuṃ, pahīnābhinandanādīnaṃ pana sabbathā natthīti ‘‘natthi ce’’ti vuttaṃ. Esevantoti abhinandanādīnaṃ natthibhāvakaro maggo tappaṭippassaddhibhūtaṃ phalaṃ vā rāgānusayādīnaṃ anto avasānaṃ, appavattīti attho.
ជានំ ជានាតីតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ជានិតព្ពំ ជានាតិ។ ន ហិ បទេសញាណវា ជានិតព្ពំ សព្ពំ ជានាតីតិ។ បស្សំ បស្សតីតិ ទិព្ពចក្ខុបញ្ញាចក្ខុធម្មចក្ខុពុទ្ធចក្ខុសមន្តចក្ខុសង្ខាតេហិ បញ្ចហិ ចក្ខូហិ បស្សិតព្ពំ បស្សតិ។ អថ វា ជានំ ជានាតីតិ យថា អញ្ញេ សវិបល្លាសា កាមរូបបរិញ្ញាវាទិនោ ជានន្តាបិ វិបល្លាសវសេន ជានន្តិ, ន ឯវំ ភគវា , ភគវា បន បហីនវិបល្លាសត្តា ជានន្តោ ជានាតិយេវ, ទិដ្ឋិទស្សនស្ស ច អភាវា បស្សន្តោ បស្សតិយេវាតិ អត្ថោ។ ចក្ខុភូតោតិ បញ្ញាចក្ខុមយត្តា សត្តេសុ ច តទុប្បាទនតោ លោកស្ស ចក្ខុភូតោ។ ញាណភូតោតិ ឯតស្ស ច ឯវមេវ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ ធម្មា ពោធិបក្ខិយា។ ព្រហ្មា មគ្គោ, តេហិ ឧប្បន្នត្តា លោកស្ស ច តទុប្បាទនតោ តព្ភូតោ។ វត្តាតិ ចតុសច្ចធម្មេ វទតីតិ វត្តា។ បវត្តាតិ ចិរំ សច្ចប្បដិវេធំ បវត្តេន្តោ វទតីតិ បវត្តា។ អត្ថស្ស និន្នេតាតិ អត្ថំ ឧទ្ធរិត្វា ទស្សេតា, បរមត្ថំ វា និព្ពានំ បាបយិតា។ អមតស្ស ទាតាតិ អមតសច្ឆិកិរិយំ សត្តេសុ ឧប្បាទេន្តោ អមតំ ទទាតីតិ អមតស្ស ទាតា។ ពោធិបក្ខិយធម្មានំ តទាយត្តភាវតោ ធម្មស្សាមី។ សុវណ្ណាលិង្គន្តិ សុវណ្ណមយំ អាលិង្គំ ខុទ្ទកមុទិង្គំ។ សុបុប្ផិតសតបត្តបទុមមិវ សស្សិរិកំ សសោភំ សុបុប្ផិតសតបត្តសស្សិរិកំ។
Jānaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇena jānitabbaṃ jānāti. Na hi padesañāṇavā jānitabbaṃ sabbaṃ jānātīti. Passaṃ passatīti dibbacakkhupaññācakkhudhammacakkhubuddhacakkhusamantacakkhusaṅkhātehi pañcahi cakkhūhi passitabbaṃ passati. Atha vā jānaṃ jānātīti yathā aññe savipallāsā kāmarūpapariññāvādino jānantāpi vipallāsavasena jānanti, na evaṃ bhagavā , bhagavā pana pahīnavipallāsattā jānanto jānātiyeva, diṭṭhidassanassa ca abhāvā passanto passatiyevāti attho. Cakkhubhūtoti paññācakkhumayattā sattesu ca taduppādanato lokassa cakkhubhūto. Ñāṇabhūtoti etassa ca evameva attho daṭṭhabbo. Dhammā bodhipakkhiyā. Brahmā maggo, tehi uppannattā lokassa ca taduppādanato tabbhūto. Vattāti catusaccadhamme vadatīti vattā. Pavattāti ciraṃ saccappaṭivedhaṃ pavattento vadatīti pavattā. Atthassa ninnetāti atthaṃ uddharitvā dassetā, paramatthaṃ vā nibbānaṃ pāpayitā. Amatassa dātāti amatasacchikiriyaṃ sattesu uppādento amataṃ dadātīti amatassa dātā. Bodhipakkhiyadhammānaṃ tadāyattabhāvato dhammassāmī. Suvaṇṇāliṅganti suvaṇṇamayaṃ āliṅgaṃ khuddakamudiṅgaṃ. Supupphitasatapattapadumamiva sassirikaṃ sasobhaṃ supupphitasatapattasassirikaṃ.
អនុមោទិតកាលតោ បដ្ឋាយ…បេ.… ពុទ្ធភាសិតំ នាម ជាតន្តិ ឯតេន អនុមោទនា ពុទ្ធភាសិតភាវស្ស ការណន្តិ អយមត្ថោ វុត្តោ វិយ ទិស្សតិ, ឯវញ្ច សតិ កថាវត្ថុស្ស ពុទ្ធភាសិតភាវោ ន សិយា អននុមោទិតត្តា, តស្មា ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ – ‘‘មហាកច្ចាយនោ ឯវំ វិភជិស្សតី’’តិ ទិស្វា ភគវា មាតិកំ និក្ខិបិត្វា វិហារំ បវិដ្ឋោ, តថេវ ច ថេរោ ភគវតា ទិន្ននយេន ឋបិតមាតិកាយ វិភជីតិ ពុទ្ធភាសិតំ នាម ជាតំ, តំ បន អនុមោទនាយ បាកដំ ជាតន្តិ ឯតមត្ថំ សន្ធាយ ‘‘ឯវំ សត្ថារា…បេ.… នាម ជាត’’ន្តិ វុត្តន្តិ។
Anumoditakālato paṭṭhāya…pe… buddhabhāsitaṃ nāma jātanti etena anumodanā buddhabhāsitabhāvassa kāraṇanti ayamattho vutto viya dissati, evañca sati kathāvatthussa buddhabhāsitabhāvo na siyā ananumoditattā, tasmā evamettha attho daṭṭhabbo – ‘‘mahākaccāyano evaṃ vibhajissatī’’ti disvā bhagavā mātikaṃ nikkhipitvā vihāraṃ paviṭṭho, tatheva ca thero bhagavatā dinnanayena ṭhapitamātikāya vibhajīti buddhabhāsitaṃ nāma jātaṃ, taṃ pana anumodanāya pākaṭaṃ jātanti etamatthaṃ sandhāya ‘‘evaṃ satthārā…pe… nāma jāta’’nti vuttanti.
ឥទានិ បាឡិយា សន្និវេសំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ ធម្មសង្គណីបករណេ’’តិអាទិមាហ។ កាមាវចរកុសលតោ អដ្ឋាតិ កាមាវចរកុសលេ ចត្តារោ ខន្ធេ គហេត្វា តតោ អដ្ឋ ចិត្តានិ ឧទ្ធរតិ។ បឋមា វិភត្តីតិបិ វទន្តិ។ ឯកូននវុតិ ចិត្តានីតិ យត្ថ ឯតានិ ចិត្តានិ វិភត្តានិ, តេ បាឡិប្បទេសា ‘‘ឯកូននវុតិ ចិត្តានី’’តិ វុត្តា។ តេសញ្ច សមុទាយោ ចិត្តវិភត្តិ, តស្មា ឧបបន្នមេតំ ‘‘ឯកូននវុតិ ចិត្តានិ ចិត្តវិភត្តី’’តិ។ មាតិកញ្ច ឧទ្ទិសិត្វា តត្ថ ឯកេកំ បទំ ឧទ្ធរិត្វា យស្មា ចិត្តានិ វិភត្តានិ, តស្មា មាតិកាបិ ចិត្តវិភត្តិអន្តោគធាយេវាតិ ចិត្តុប្បាទកណ្ឌំ មាតិកាបទភាជនីយវសេន ទុវិធន្តិ ឥទម្បិ វចនំ យុជ្ជតិ។
Idāni pāḷiyā sannivesaṃ dassetuṃ ‘‘tattha dhammasaṅgaṇīpakaraṇe’’tiādimāha. Kāmāvacarakusalato aṭṭhāti kāmāvacarakusale cattāro khandhe gahetvā tato aṭṭha cittāni uddharati. Paṭhamā vibhattītipi vadanti. Ekūnanavuti cittānīti yattha etāni cittāni vibhattāni, te pāḷippadesā ‘‘ekūnanavuti cittānī’’ti vuttā. Tesañca samudāyo cittavibhatti, tasmā upapannametaṃ ‘‘ekūnanavuti cittāni cittavibhattī’’ti. Mātikañca uddisitvā tattha ekekaṃ padaṃ uddharitvā yasmā cittāni vibhattāni, tasmā mātikāpi cittavibhattiantogadhāyevāti cittuppādakaṇḍaṃ mātikāpadabhājanīyavasena duvidhanti idampi vacanaṃ yujjati.
មូលតោតិ ‘‘តីណិ កុសលមូលានី’’តិអាទិនា (ធ. ស. ៩៨៥) កុសលាទីនំ មូលវសេន សង្ខិបិត្វា វចនំ។ ‘‘វេទនាក្ខន្ធោ’’តិអាទិនា ខន្ធតោ។ ‘‘កាយកម្ម’’ន្តិអាទិនា ទ្វារតោ។ ‘‘សុខភូមិយំ កាមាវចរេ’’តិអាទិនា (ធ. ស. ៩៨៨) ភូមិតោ។ អត្ថោតិ ហេតុផលំ។ ធម្មោតិ ហេតុ ។ ‘‘តីណិ កុសលមូលានិ តីណិ អកុសលមូលានី’’តិអាទិនា (ធ. ស. ៩៨៥-៩៨៦) ហេតុវសេន សង្គហោ ធម្មតោ និក្ខេបោ។ ‘‘តំសម្បយុត្តោ, តំសមុដ្ឋានា តទេកដ្ឋា ច កិលេសា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ៩៨៥-៩៨៦) ហេតុផលវសេន សង្គហោ អត្ថតោ និក្ខេបោ។ អថ វា ធម្មោតិ ភាសិតោ។ អត្ថោតិ ភាសិតត្ថោ។ ‘‘តយោ កុសលហេតូ’’តិ (ធ. ស. ១០៥៩) ធម្មោ។ ‘‘តត្ថ កតមេ តយោ កុសលហេតូ អលោភោ’’តិអាទិ (ធ. ស. ១០៦០) អត្ថោ, សោ ច ធម្មោ។ ‘‘តត្ថ កតមោ អលោភោ’’តិអាទិ (ធ. ស. ១០៦១) អត្ថោតិ ឯវំ អត្ថធម្មវសេន និក្ខេបោ វេទិតព្ពោ។ នាមតោតិ ‘‘តីណិ កុសលមូលានី’’តិ វុត្តធម្មានំ អលោភោតិអាទិនាមវសេន។ លិង្គតោតិ ឧទ្ទិដ្ឋស្ស ឯកស្សេវ ធម្មស្ស ‘‘អលោភោ អលុព្ភនា អលុព្ភិតត្ត’’ន្តិ (ធ. ស. ១០៦១) បុរិសាទិលិង្គវសេន និក្ខេបោ។
Mūlatoti ‘‘tīṇi kusalamūlānī’’tiādinā (dha. sa. 985) kusalādīnaṃ mūlavasena saṅkhipitvā vacanaṃ. ‘‘Vedanākkhandho’’tiādinā khandhato. ‘‘Kāyakamma’’ntiādinā dvārato. ‘‘Sukhabhūmiyaṃ kāmāvacare’’tiādinā (dha. sa. 988) bhūmito. Atthoti hetuphalaṃ. Dhammoti hetu . ‘‘Tīṇi kusalamūlāni tīṇi akusalamūlānī’’tiādinā (dha. sa. 985-986) hetuvasena saṅgaho dhammato nikkhepo. ‘‘Taṃsampayutto, taṃsamuṭṭhānā tadekaṭṭhā ca kilesā’’tiādinā (dha. sa. 985-986) hetuphalavasena saṅgaho atthato nikkhepo. Atha vā dhammoti bhāsito. Atthoti bhāsitattho. ‘‘Tayo kusalahetū’’ti (dha. sa. 1059) dhammo. ‘‘Tattha katame tayo kusalahetū alobho’’tiādi (dha. sa. 1060) attho, so ca dhammo. ‘‘Tattha katamo alobho’’tiādi (dha. sa. 1061) atthoti evaṃ atthadhammavasena nikkhepo veditabbo. Nāmatoti ‘‘tīṇi kusalamūlānī’’ti vuttadhammānaṃ alobhotiādināmavasena. Liṅgatoti uddiṭṭhassa ekasseva dhammassa ‘‘alobho alubbhanā alubbhitatta’’nti (dha. sa. 1061) purisādiliṅgavasena nikkhepo.
គណនចារន្តិ គណនប្បវត្តិំ។ សមានេន្តីតិ សមានំ ករោន្តិ បូរេន្តិ, តថា សមានេតព្ពន្តិ ឯត្ថាបិ។ ‘‘វិជ្ជាភាគិនោ អវិជ្ជាភាគិនោ’’តិ (ធ. ស. ទុកមាតិកា ១០១) ឯវមាទីសុ ឯត្ថ វិញ្ញាតេសុ អាភិធម្មិកត្ថេរា សុត្តន្តំ សុណន្តា ចិន្តេន្តា ច សុត្តន្តេសុ ‘‘វិជ្ជាភាគិនោ’’តិអាទីសុ អាគតេសុ អត្ថស្ស វិញ្ញាតត្តា ន កិលមន្តីតិ ឯតមត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អាភិធម្មិកត្ថេរានំ…បេ.… អកិលមត្ថំ ឋបិតា’’តិ។
Gaṇanacāranti gaṇanappavattiṃ. Samānentīti samānaṃ karonti pūrenti, tathā samānetabbanti etthāpi. ‘‘Vijjābhāgino avijjābhāgino’’ti (dha. sa. dukamātikā 101) evamādīsu ettha viññātesu ābhidhammikattherā suttantaṃ suṇantā cintentā ca suttantesu ‘‘vijjābhāgino’’tiādīsu āgatesu atthassa viññātattā na kilamantīti etamatthaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘ābhidhammikattherānaṃ…pe… akilamatthaṃ ṭhapitā’’ti.
អនមតគ្គោតិ អញ្ញាតគ្គោ។ ខន្ធន្តរន្តិ ខន្ធនានត្តំ, ខន្ធមេវ វា។ គហេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា សណ្ហំ, សុខុមាយ បញ្ញាយ គហេតព្ពតោ សុខុមញ្ច ធម្មំ សណ្ហសុខុមធម្មំ។ ពលវតា ញាណវេគេន បវត្តត្តា ពលវតោ ញាណវេគស្ស និមិត្តភាវតោ ច ពលវំ។ គម្ភីរមេវ គម្ភីរគតំ, គម្ភីរានិ វា គតានិ គមនានិ ឯតស្ស សន្តីតិ គម្ភីរគតំ។ យថានុបុព្ពន្តិ យថានុបុព្ពេន។ និខិលេនាតិ និរវសេសេន ទេសិតំ, បញ្ចខិលរហិតេន វា ភគវតា ទេសិតំ។ រូបគតំវាតិ ហត្ថគតំ រូបំ វិយ ចក្ខុនា។ ‘‘បដិវេធញាណេន សមន្តបដ្ឋានំ យោ បស្សតិ, សោ អត្ថេវ, នោ នត្ថី’’តិ អត្តានំ សន្ធាយ ថេរោ វទតីតិ។
Anamataggoti aññātaggo. Khandhantaranti khandhanānattaṃ, khandhameva vā. Gahetuṃ asakkuṇeyyattā saṇhaṃ, sukhumāya paññāya gahetabbato sukhumañca dhammaṃ saṇhasukhumadhammaṃ. Balavatā ñāṇavegena pavattattā balavato ñāṇavegassa nimittabhāvato ca balavaṃ. Gambhīrameva gambhīragataṃ, gambhīrāni vā gatāni gamanāni etassa santīti gambhīragataṃ. Yathānupubbanti yathānupubbena. Nikhilenāti niravasesena desitaṃ, pañcakhilarahitena vā bhagavatā desitaṃ. Rūpagataṃvāti hatthagataṃ rūpaṃ viya cakkhunā. ‘‘Paṭivedhañāṇena samantapaṭṭhānaṃ yo passati, so attheva, no natthī’’ti attānaṃ sandhāya thero vadatīti.
ខុទ្ទកវត្ថុវិភង្គេ អាគតេសុ ឯកាធិកេសុ អដ្ឋសុ កិលេសសតេសុ អដ្ឋសតតណ្ហាវិចរិតានិ អបនេត្វា សេសា ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ ច ឧប្បន្នានុប្បន្នភាវេន ទិគុណិតានិ ទិយឌ្ឍកិលេសសហស្សានិ ទសាធិកានិ ហោន្តិ, អប្បកំ បន ឩនមធិកំ វា ន គណនូបគំ ហោតីតិ ‘‘ទិយឌ្ឍកិលេសសហស្ស’’ន្តិ វុត្តំ។ ឥតរេសំ អតីតាទិភាវាមសនា អគ្គហណំ ខេបនេ ទដ្ឋព្ពំ។
Khuddakavatthuvibhaṅge āgatesu ekādhikesu aṭṭhasu kilesasatesu aṭṭhasatataṇhāvicaritāni apanetvā sesā dvāsaṭṭhi diṭṭhiyo ca uppannānuppannabhāvena diguṇitāni diyaḍḍhakilesasahassāni dasādhikāni honti, appakaṃ pana ūnamadhikaṃ vā na gaṇanūpagaṃ hotīti ‘‘diyaḍḍhakilesasahassa’’nti vuttaṃ. Itaresaṃ atītādibhāvāmasanā aggahaṇaṃ khepane daṭṭhabbaṃ.
មេចកបដាតិ នីលនិភា បដា។ ចិត្តសមុដ្ឋានា វណ្ណធាតូតិ ចិត្តបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានា វណ្ណធាតូតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ។ កស្មា? ន ហិ ចិត្តសមុដ្ឋានំ រូបំ ពហិ និគច្ឆតីតិ, ចិត្តសមុដ្ឋានរូបបរម្បរាយ អាគតត្តា បន ឯវំ វុត្តំ។ អថ វា ចិត្តសមុដ្ឋានា វណ្ណធាតូតិ ឯត្ថ បច្ចយឧតុសទ្ទានំ លោបំ កត្វា សោយេវ បុព្ពេ វុត្តោ អត្ថោ សុវណ្ណតា សុស្សរតា វិយ។ ឯត្ថ ហិ ‘‘សុស្សរតា’’តិ ឧបាទិន្នកាធិការេ អាគតំ, ន ច សទ្ទោ ឧបាទិន្នកោ អត្ថិ, តស្មា ឧបាទិន្នករូបឱដ្ឋតាលុអាទិនិស្សយត្តា ឯវំ វុត្តន្តិ, ឯវមេត្ថាបិ ចិត្តបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានំ សន្ធាយ ‘‘ចិត្តសមុដ្ឋានា វណ្ណធាតូ’’តិ វទតិ។
Mecakapaṭāti nīlanibhā paṭā. Cittasamuṭṭhānā vaṇṇadhātūti cittapaccayautusamuṭṭhānā vaṇṇadhātūti attho gahetabbo. Kasmā? Na hi cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ bahi nigacchatīti, cittasamuṭṭhānarūpaparamparāya āgatattā pana evaṃ vuttaṃ. Atha vā cittasamuṭṭhānā vaṇṇadhātūti ettha paccayautusaddānaṃ lopaṃ katvā soyeva pubbe vutto attho suvaṇṇatā sussaratā viya. Ettha hi ‘‘sussaratā’’ti upādinnakādhikāre āgataṃ, na ca saddo upādinnako atthi, tasmā upādinnakarūpaoṭṭhatāluādinissayattā evaṃ vuttanti, evametthāpi cittapaccayautusamuṭṭhānaṃ sandhāya ‘‘cittasamuṭṭhānā vaṇṇadhātū’’ti vadati.
កាយសក្ខិន្តិ បច្ចក្ខំ។ ទន្តាវរណន្តិ ឱដ្ឋទ្វយំ។ មុខាទានន្តិ មុខវិវរំ។ សិលិដ្ឋន្តិ សំគតំ សុសណ្ឋិតំ។ សរេ និមិត្តំ គហេត្វាតិ ‘‘ធម្មោ ឯសោ វុច្ចតី’’តិ ធម្មស្សរវសេន និមិត្តំ គហេត្វា, ន កិលេសានុព្យញ្ជនវសេន។ ឯកប្បហារេនាតិ ឯត្ថ បហារោតិ ទិវសស្ស តតិយោ ភាគោ វុច្ចតិ។ ឯវំ សន្តេតិ បុព្ពេ វុត្តមគ្គហេត្វា វាចនាមគ្គស្ស ថេរប្បភវត្តវចនមេវ គហេត្វា តេន បុរិមវចនញ្ច បដិក្ខិបន្តោ ចោទេតិ។
Kāyasakkhinti paccakkhaṃ. Dantāvaraṇanti oṭṭhadvayaṃ. Mukhādānanti mukhavivaraṃ. Siliṭṭhanti saṃgataṃ susaṇṭhitaṃ. Sare nimittaṃ gahetvāti ‘‘dhammo eso vuccatī’’ti dhammassaravasena nimittaṃ gahetvā, na kilesānubyañjanavasena. Ekappahārenāti ettha pahāroti divasassa tatiyo bhāgo vuccati. Evaṃ santeti pubbe vuttamaggahetvā vācanāmaggassa therappabhavattavacanameva gahetvā tena purimavacanañca paṭikkhipanto codeti.
តេនេតមេតស្សាតិ វិនយស្ស។ អត្តត្ថបរត្ថាទិភេទេតិ យោ តំ សុត្តំ សជ្ឈាយតិ សុណាតិ វាចេតិ ចិន្តេតិ ទេសេតិ, សុត្តេន សង្គហិតោ សីលាទិអត្ថោ តស្សបិ ហោតិ, តេន បរស្ស សាធេតព្ពតោ បរស្សបិ ហោតីតិ តទុភយំ តំ សុត្តំ សូចេតិ ទីបេតិ។ តថា ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកត្ថេ លោកិយលោកុត្តរត្ថេតិ ឯវមាទិភេទេ អត្ថេ អាទិសទ្ទេន សង្គណ្ហាតិ។ អត្ថសទ្ទោ ចាយំ ហិតបរិយាយវចនំ, ន ភាសិតត្ថវចនំ។ យទិ សិយា, សុត្តំ អត្តនោបិ ភាសិតត្ថំ សូចេតិ បរសុត្តស្សបីតិ អយមត្ថោ សិយា, សុត្តេន ច យោ អត្ថោ បកាសិតោ, សោ តស្សេវ ហោតីតិ ន តេន បរត្ថោ សូចិតោ ហោតិ, តេន ច សូចេតព្ពស្ស បរត្ថស្ស និវត្តេតព្ពស្ស អភាវា អត្តគ្គហណំ ន កត្តព្ពំ, អត្តត្ថបរត្ថវិនិមុត្តស្ស ភាសិតត្ថស្ស អភាវា អាទិគ្គហណញ្ច ន កត្តព្ពំ, តស្មា យថាវុត្តស្ស អត្ថស្ស សុត្តេ អសម្ភវតោ សុត្តាធារស្ស បុគ្គលស្ស វសេន អត្តត្ថបរត្ថា វុត្តា។
Tenetametassāti vinayassa. Attatthaparatthādibhedeti yo taṃ suttaṃ sajjhāyati suṇāti vāceti cinteti deseti, suttena saṅgahito sīlādiattho tassapi hoti, tena parassa sādhetabbato parassapi hotīti tadubhayaṃ taṃ suttaṃ sūceti dīpeti. Tathā diṭṭhadhammikasamparāyikatthe lokiyalokuttarattheti evamādibhede atthe ādisaddena saṅgaṇhāti. Atthasaddo cāyaṃ hitapariyāyavacanaṃ, na bhāsitatthavacanaṃ. Yadi siyā, suttaṃ attanopi bhāsitatthaṃ sūceti parasuttassapīti ayamattho siyā, suttena ca yo attho pakāsito, so tasseva hotīti na tena parattho sūcito hoti, tena ca sūcetabbassa paratthassa nivattetabbassa abhāvā attaggahaṇaṃ na kattabbaṃ, attatthaparatthavinimuttassa bhāsitatthassa abhāvā ādiggahaṇañca na kattabbaṃ, tasmā yathāvuttassa atthassa sutte asambhavato suttādhārassa puggalassa vasena attatthaparatthā vuttā.
អថ វា សុត្តំ អនបេក្ខិត្វា យេ អត្តត្ថាទយោបិ អត្ថប្បភេទា វុត្តា និទ្ទេសេ (មហានិ. ៦៩; ចូឡនិ. មោឃរាជមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៨៥) ‘‘អត្តត្ថោ បរត្ថោ ឧភយត្ថោ ទិដ្ឋធម្មិកោ អត្ថោ សម្បរាយិកោ អត្ថោ ឧត្តានោ អត្ថោ គម្ភីរោ អត្ថោ គុឡ្ហោ អត្ថោ បដិច្ឆន្នោ អត្ថោ នេយ្យោ អត្ថោ នីតោ អត្ថោ អនវជ្ជោ អត្ថោ និក្កិលេសោ អត្ថោ វោទានោ អត្ថោ បរមត្ថោ អត្ថោ’’តិ, តេ សុត្តំ សូចេតីតិ អត្ថោ។ អថ វា ‘‘អត្តនា ច អប្បិច្ឆោ ហោតី’’តិ អត្តត្ថំ, ‘‘អប្បិច្ឆកថញ្ច បរេសំ កត្តា ហោតី’’តិ បរត្ថំ សូចេតីតិ។ ឯវំ ‘‘អត្តនា ច បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតី’’តិអាទិសុត្តានិ (អ. និ. ៤.៩៩) យោជេតព្ពានិ។ វិនយាភិធម្មេហិ ច វិសេសេត្វា សុត្តសទ្ទស្ស អត្ថោ វត្តព្ពោ, តស្មា វេនេយ្យជ្ឈាសយវសប្បវត្តាយ ទេសនាយ អត្តហិតបរហិតាទីនិ សាតិសយំ បកាសិតានិ ហោន្តិ, ន អាណាធម្មសភាវវសប្បវត្តាយាតិ ឥទមេវ ‘‘អត្ថានំ សូចនតោ សុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ។
Atha vā suttaṃ anapekkhitvā ye attatthādayopi atthappabhedā vuttā niddese (mahāni. 69; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85) ‘‘attattho parattho ubhayattho diṭṭhadhammiko attho samparāyiko attho uttāno attho gambhīro attho guḷho attho paṭicchanno attho neyyo attho nīto attho anavajjo attho nikkileso attho vodāno attho paramattho attho’’ti, te suttaṃ sūcetīti attho. Atha vā ‘‘attanā ca appiccho hotī’’ti attatthaṃ, ‘‘appicchakathañca paresaṃ kattā hotī’’ti paratthaṃ sūcetīti. Evaṃ ‘‘attanā ca pāṇātipātā paṭivirato hotī’’tiādisuttāni (a. ni. 4.99) yojetabbāni. Vinayābhidhammehi ca visesetvā suttasaddassa attho vattabbo, tasmā veneyyajjhāsayavasappavattāya desanāya attahitaparahitādīni sātisayaṃ pakāsitāni honti, na āṇādhammasabhāvavasappavattāyāti idameva ‘‘atthānaṃ sūcanato sutta’’nti vuttaṃ.
សុត្តេ ច អាណាធម្មសភាវា វេនេយ្យជ្ឈាសយំ អនុវត្តន្តិ, ន វិនយាភិធម្មេសុ វិយ វេនេយ្យជ្ឈាសយោ អាណាធម្មសភាវេ អនុវត្តតិ, តស្មា វេនេយ្យានំ ឯកន្តហិតបដិលាភសំវត្តនិកា សុត្តន្តទេសនា ហោតីតិ ‘‘សុវុត្តា ចេត្ថ អត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ។ បសវតីតិ ផលតិ ។ ‘‘សុត្តាណា’’តិ ឯតស្ស អត្ថំ បកាសេតុំ ‘‘សុដ្ឋុ ច នេ តាយតី’’តិ វុត្តំ។ អត្តត្ថបរត្ថាទិវិធានេសុ ច សុត្តស្ស បមាណភាវោ តេសញ្ច សង្គាហកត្តំ យោជេតព្ពំ, តទត្ថប្បកាសនេ បធានត្តា សុត្តស្ស ឥតរេហិ វិសេសនញ្ច។ ឯតន្តិ ‘‘អត្ថានំ សូចនតោ’’តិអាទិកំ អត្ថវចនំ។ ឯតស្សាតិ សុត្តស្ស។
Sutte ca āṇādhammasabhāvā veneyyajjhāsayaṃ anuvattanti, na vinayābhidhammesu viya veneyyajjhāsayo āṇādhammasabhāve anuvattati, tasmā veneyyānaṃ ekantahitapaṭilābhasaṃvattanikā suttantadesanā hotīti ‘‘suvuttā cettha atthā’’tiādi vuttaṃ. Pasavatīti phalati . ‘‘Suttāṇā’’ti etassa atthaṃ pakāsetuṃ ‘‘suṭṭhu ca ne tāyatī’’ti vuttaṃ. Attatthaparatthādividhānesu ca suttassa pamāṇabhāvo tesañca saṅgāhakattaṃ yojetabbaṃ, tadatthappakāsane padhānattā suttassa itarehi visesanañca. Etanti ‘‘atthānaṃ sūcanato’’tiādikaṃ atthavacanaṃ. Etassāti suttassa.
អភិក្កមន្តីតិ ឯត្ថ អភិ-សទ្ទោ កមនស្ស វុទ្ធិភាវំ អតិរេកត្តំ ទីបេតិ។ អភិក្កន្តេនាតិ ច ឯត្ថ កន្តិយា អធិកត្តំ វិសេសភាវន្តិ យុត្តំ កិរិយាវិសេសកត្តា ឧបសគ្គស្ស។ អភិញ្ញាតា, អភិរាជា, អភិវិនយេតិ ឯត្ថ លក្ខណបូជិតបរិច្ឆិន្នេសុ រត្តិអាទីសុ អភិ-សទ្ទោ វត្តតីតិ កថមេតំ យុជ្ជេយ្យាតិ? លក្ខណករណញាណបូជនបរិច្ឆេទកិរិយាទីបនតោ តាហិ ច កិរិយាហិ រត្តិរាជវិនយានំ យុត្តត្តា។ ភាវនាផរណវុទ្ធីហិ វុទ្ធិមន្តោ។ អារម្មណាទីហីតិ អារម្មណសម្បយុត្តកម្មទ្វារបដិបទាទីហិ។ អវិសិដ្ឋន្តិ អញ្ញមញ្ញវិសិដ្ឋេសុ វិនយសុត្តន្តាភិធម្មេសុ អវិសិដ្ឋំ សមានំ បិដកសទ្ទន្តិ អត្ថោ។ យថាវុត្តេនេវាតិ ‘‘ឯវំ ទុវិធត្ថេនា’’តិអាទិនា នយេន។
Abhikkamantīti ettha abhi-saddo kamanassa vuddhibhāvaṃ atirekattaṃ dīpeti. Abhikkantenāti ca ettha kantiyā adhikattaṃ visesabhāvanti yuttaṃ kiriyāvisesakattā upasaggassa. Abhiññātā, abhirājā, abhivinayeti ettha lakkhaṇapūjitaparicchinnesu rattiādīsu abhi-saddo vattatīti kathametaṃ yujjeyyāti? Lakkhaṇakaraṇañāṇapūjanaparicchedakiriyādīpanato tāhi ca kiriyāhi rattirājavinayānaṃ yuttattā. Bhāvanāpharaṇavuddhīhi vuddhimanto. Ārammaṇādīhīti ārammaṇasampayuttakammadvārapaṭipadādīhi. Avisiṭṭhanti aññamaññavisiṭṭhesu vinayasuttantābhidhammesu avisiṭṭhaṃ samānaṃ piṭakasaddanti attho. Yathāvuttenevāti ‘‘evaṃ duvidhatthenā’’tiādinā nayena.
កថេតព្ពានំ អត្ថានំ ទេសកាយត្តេន អាណាទិវិធិនា អតិសជ្ជនំ បពោធនំ ទេសនា។ សាសិតព្ពបុគ្គលគតេន យថាបរាធាទិនា សាសិតព្ពភាវេន អនុសាសនំ វិនយនំ សាសនំ។ កថេតព្ពស្ស សំវរាសំវរាទិនោ អត្ថស្ស កថនំ វចនបដិពទ្ធករណំ កថា។ ភេទ-សទ្ទោ វិសុំ វិសុំ យោជេតព្ពោ ‘‘ទេសនាភេទំ សាសនភេទំ កថាភេទញ្ច យថារហំ បរិទីបយេ’’តិ។ ភេទន្តិ នានត្តំ, នានាករណន្តិ អត្ថោ។ សិក្ខា ច បហានានិ ច គម្ភីរភាវោ ច សិក្ខាបហានគម្ភីរភាវំ, តញ្ច បរិទីបយេ។ យន្តិ បរិយត្តិអាទិំ។ យថាតិ ឧបារម្ភាទិហេតុ បរិយាបុណនាទិប្បការេហិ។
Kathetabbānaṃ atthānaṃ desakāyattena āṇādividhinā atisajjanaṃ pabodhanaṃ desanā. Sāsitabbapuggalagatena yathāparādhādinā sāsitabbabhāvena anusāsanaṃ vinayanaṃ sāsanaṃ. Kathetabbassa saṃvarāsaṃvarādino atthassa kathanaṃ vacanapaṭibaddhakaraṇaṃ kathā. Bheda-saddo visuṃ visuṃ yojetabbo ‘‘desanābhedaṃ sāsanabhedaṃ kathābhedañca yathārahaṃ paridīpaye’’ti. Bhedanti nānattaṃ, nānākaraṇanti attho. Sikkhā ca pahānāni ca gambhīrabhāvo ca sikkhāpahānagambhīrabhāvaṃ, tañca paridīpaye. Yanti pariyattiādiṃ. Yathāti upārambhādihetu pariyāpuṇanādippakārehi.
តីសុបិ ចេតេសុ ឯតេ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធាតិ ឯត្ថ តន្តិអត្ថោ តន្តិទេសនា តន្តិអត្ថបដិវេធោ ច តន្តិវិសយា ហោន្តីតិ វិនយបិដកាទីនំ អត្ថទេសនាបដិវេធាធារភាវោ យុត្តោ, បិដកានិ បន តន្តិយោយេវាតិ ធម្មាធារភាវោ កថំ យុជ្ជេយ្យាតិ? តន្តិសមុទាយស្ស អវយវតន្តិយា អាធារភាវតោ, ធម្មាទីនញ្ច ទុក្ខោគាហភាវតោ តេហិ វិនយាទយោ គម្ភីរាតិ វិនយាទីនញ្ច ចតុព្ពិធោ គម្ភីរភាវោ វុត្តោ, តស្មា ‘‘ធម្មាទយោ ឯវ ទុក្ខោគាហត្តា គម្ភីរា, ន វិនយាទយោ’’តិ ន ចោទេតព្ពមេតំ។ តត្ថ បដិវេធស្ស ទុក្ករភាវតោ ធម្មត្ថានំ, ទេសនាញាណស្ស ទុក្ករភាវតោ ទេសនាយ ច ទុក្ខោគាហភាវោ វេទិតព្ពោ។ បដិវេធស្ស បន ឧប្បាទេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា តព្ពិសយញាណុប្បត្តិយា ច ទុក្ករភាវតោ ទុក្ខោគាហតា វេទិតព្ពា។
Tīsupi cetesu ete dhammatthadesanāpaṭivedhāti ettha tantiattho tantidesanā tantiatthapaṭivedho ca tantivisayā hontīti vinayapiṭakādīnaṃ atthadesanāpaṭivedhādhārabhāvo yutto, piṭakāni pana tantiyoyevāti dhammādhārabhāvo kathaṃ yujjeyyāti? Tantisamudāyassa avayavatantiyā ādhārabhāvato, dhammādīnañca dukkhogāhabhāvato tehi vinayādayo gambhīrāti vinayādīnañca catubbidho gambhīrabhāvo vutto, tasmā ‘‘dhammādayo eva dukkhogāhattā gambhīrā, na vinayādayo’’ti na codetabbametaṃ. Tattha paṭivedhassa dukkarabhāvato dhammatthānaṃ, desanāñāṇassa dukkarabhāvato desanāya ca dukkhogāhabhāvo veditabbo. Paṭivedhassa pana uppādetuṃ asakkuṇeyyattā tabbisayañāṇuppattiyā ca dukkarabhāvato dukkhogāhatā veditabbā.
ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទាតិ ឯតេន វចនត្ថេន ធម្មស្ស ហេតុភាវោ កថំ ញាតព្ពោតិ? ‘‘ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិ ឯតស្ស សមាសបទស្ស អវយវបទត្ថំ ទស្សេន្តេន ‘‘ហេតុម្ហិ ញាណ’’ន្តិ វុត្តត្តា។ ‘‘ធម្មេ បដិសម្ភិទា’’តិ ឯត្ថ ហិ ‘‘ធម្មេ’’តិ ឯតស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តេន ‘‘ហេតុម្ហី’’តិ វុត្តំ, ‘‘បដិសម្ភិទា’’តិ ឯតស្ស ច អត្ថំ ទស្សេន្តេន ‘‘ញាណ’’ន្តិ, តស្មា ហេតុធម្មសទ្ទា ឯកត្ថា ញាណបដិសម្ភិទាសទ្ទា ចាតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តេន សាធិតោ ធម្មស្ស ហេតុភាវោ។ អត្ថស្ស ហេតុផលភាវោ ច ឯវមេវ ទដ្ឋព្ពោ។ យថាធម្មន្តិ ឯត្ថ ធម្ម-សទ្ទោ ហេតុំ ហេតុផលញ្ច សព្ពំ គណ្ហាតិ។ សភាវវាចកោ ហេស, ន បរិយត្តិហេតុភាវវាចកោ, តស្មា យថាធម្មន្តិ យោ យោ អវិជ្ជាសង្ខារាទិធម្មោ, តស្មិំ តស្មិន្តិ អត្ថោ។ ធម្មាភិលាបោតិ អត្ថព្យញ្ជនកោ អវិបរីតាភិលាបោ។ ឯតេន ‘‘តត្រ ធម្មនិរុត្តាភិលាបេ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧១៨-៧២០) ឯត្ថ វុត្តធម្មនិរុត្តិំ ទស្សេតិ។ អនុលោមាទិវសេន វា កថនន្តិ ឯតេន តស្សា ធម្មនិរុត្តិយា អភិលាបំ កថនំ តស្ស វចនស្ស បវត្តនំ ទស្សេតិ។ អធិប្បាយោតិ ឯតេន ‘‘ទេសនាតិ បញ្ញត្តី’’តិ ឯតំ វចនំ ធម្មនិរុត្តាភិលាបំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន តព្ពិនិមុត្តំ បញ្ញត្តិំ សន្ធាយាតិ ទស្សេតិ។
Hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidāti etena vacanatthena dhammassa hetubhāvo kathaṃ ñātabboti? ‘‘Dhammapaṭisambhidā’’ti etassa samāsapadassa avayavapadatthaṃ dassentena ‘‘hetumhi ñāṇa’’nti vuttattā. ‘‘Dhamme paṭisambhidā’’ti ettha hi ‘‘dhamme’’ti etassa atthaṃ dassentena ‘‘hetumhī’’ti vuttaṃ, ‘‘paṭisambhidā’’ti etassa ca atthaṃ dassentena ‘‘ñāṇa’’nti, tasmā hetudhammasaddā ekatthā ñāṇapaṭisambhidāsaddā cāti imamatthaṃ dassentena sādhito dhammassa hetubhāvo. Atthassa hetuphalabhāvo ca evameva daṭṭhabbo. Yathādhammanti ettha dhamma-saddo hetuṃ hetuphalañca sabbaṃ gaṇhāti. Sabhāvavācako hesa, na pariyattihetubhāvavācako, tasmā yathādhammanti yo yo avijjāsaṅkhārādidhammo, tasmiṃ tasminti attho. Dhammābhilāpoti atthabyañjanako aviparītābhilāpo. Etena ‘‘tatra dhammaniruttābhilāpe ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā’’ti (vibha. 718-720) ettha vuttadhammaniruttiṃ dasseti. Anulomādivasena vā kathananti etena tassā dhammaniruttiyā abhilāpaṃ kathanaṃ tassa vacanassa pavattanaṃ dasseti. Adhippāyoti etena ‘‘desanāti paññattī’’ti etaṃ vacanaṃ dhammaniruttābhilāpaṃ sandhāya vuttaṃ, na tabbinimuttaṃ paññattiṃ sandhāyāti dasseti.
សោ ច លោកិយលោកុត្តរោតិ ឯវំ វុត្តំ អភិសមយំ យេន បការេន អភិសមេតិ, យញ្ច អភិសមេតិ, យោ ច តស្ស សភាវោ, តេហិ បាកដំ កាតុំ ‘‘វិសយតោ អសម្មោហតោ ច អត្ថាទិអនុរូបំ ធម្មាទីសុ អវពោធោ’’តិ អាហ។ តត្ថ ហិ វិសយតោ អត្ថាទិអនុរូបំ ធម្មាទីសុ អវពោធោ អវិជ្ជាទិធម្មសង្ខារាទិអត្ថតទុភយបញ្ញាបនារម្មណោ លោកិយោ អភិសមយោ។ អសម្មោហតោ អត្ថាទិអនុរូបំ ធម្មាទីសុ អវពោធោ និព្ពានារម្មណោ មគ្គសម្បយុត្តោ យថាវុត្តធម្មត្ថបញ្ញត្តីសុ សម្មោហវិទ្ធំសនោ លោកុត្តរោ អភិសមយោតិ។ អភិសមយតោ អញ្ញម្បិ បដិវេធត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘តេសំ តេសំ វា’’តិអាទិមាហ។ ‘‘បដិវេធនំ បដិវេធោ’’តិ ឥមិនា ហិ វចនត្ថេន អភិសមយោ, បដិវិជ្ឈីយតីតិ បដិវេធោតិ ឥមិនា តំតំរូបាទិធម្មានំ អវិបរីតសភាវោ ច បដិវេធោតិ យុជ្ជតិ។
So ca lokiyalokuttaroti evaṃ vuttaṃ abhisamayaṃ yena pakārena abhisameti, yañca abhisameti, yo ca tassa sabhāvo, tehi pākaṭaṃ kātuṃ ‘‘visayato asammohato ca atthādianurūpaṃdhammādīsu avabodho’’ti āha. Tattha hi visayato atthādianurūpaṃ dhammādīsu avabodho avijjādidhammasaṅkhārādiatthatadubhayapaññāpanārammaṇo lokiyo abhisamayo. Asammohato atthādianurūpaṃ dhammādīsu avabodho nibbānārammaṇo maggasampayutto yathāvuttadhammatthapaññattīsu sammohaviddhaṃsano lokuttaro abhisamayoti. Abhisamayato aññampi paṭivedhatthaṃ dassetuṃ ‘‘tesaṃ tesaṃ vā’’tiādimāha. ‘‘Paṭivedhanaṃ paṭivedho’’ti iminā hi vacanatthena abhisamayo, paṭivijjhīyatīti paṭivedhoti iminā taṃtaṃrūpādidhammānaṃ aviparītasabhāvo ca paṭivedhoti yujjati.
យថាវុត្តេហិ ធម្មាទីហិ បិដកានំ គម្ភីរភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥទានិ យស្មា ឯតេសុ បិដកេសូ’’តិអាទិមាហ។ យោ ចេត្ថាតិ ឯតេសុ តំតំបិដកគតេសុ ធម្មាទីសុ យោ បដិវេធោ ឯតេសុ ច បិដកេសុ តេសំ តេសំ ធម្មានំ យោ អវិបរីតសភាវោតិ យោជេតព្ពោ។ ទុក្ខោគាហតា ច វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា។ អយំ បនេត្ថ វិសេសោ ‘‘អវិបរីតសភាវសង្ខាតោ បដិវេធោ ទុព្ពិញ្ញេយ្យតាយ ឯវ ទុក្ខោគាហោ’’តិ។
Yathāvuttehi dhammādīhi piṭakānaṃ gambhīrabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘idāni yasmā etesu piṭakesū’’tiādimāha. Yo cetthāti etesu taṃtaṃpiṭakagatesu dhammādīsu yo paṭivedho etesu ca piṭakesu tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ yo aviparītasabhāvoti yojetabbo. Dukkhogāhatā ca vuttanayeneva veditabbā. Ayaṃ panettha viseso ‘‘aviparītasabhāvasaṅkhāto paṭivedho dubbiññeyyatāya eva dukkhogāho’’ti.
យន្តិ បរិយត្តិទុគ្គហណំ សន្ធាយ វុត្តំ។ អត្ថន្តិ ភាសិតត្ថំ បយោជនត្ថញ្ច។ ន ឧបបរិក្ខន្តីតិ ន វិចារេន្តិ។ ន និជ្ឈានំ ខមន្តីតិ និជ្ឈានបញ្ញំ ន ខមន្តិ, និជ្ឈាយិត្វា បញ្ញាយ ទិស្វា រោចេត្វា ន គហេតព្ពា ហោន្តីតិ អធិប្បាយោ។ ឥតីតិ ឯវំ ឯតាយ បរិយត្តិយា វាទប្បមោក្ខានិសំសា អត្តនោ ឧបរិ បរេហិ អារោបិតវាទស្ស និគ្គហស្ស បមោក្ខប្បយោជនា ហុត្វា ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ។ វាទប្បមោក្ខោតិ វា និន្ទាបមោក្ខោ។ យស្ស ចត្ថាយាតិ យស្ស ច សីលាទិបរិបូរណស្ស អនុបាទាវិមោក្ខស្ស វា អត្ថាយ។ ធម្មំ បរិយាបុណន្តីតិ ញាយេន បរិយាបុណន្តីតិ អធិប្បាយោ។ អស្សាតិ អស្ស ធម្មស្ស។ នានុភោន្តីតិ ន វិន្ទន្តិ។ តេសំ តេ ធម្មា ទុគ្គហិតត្តា ឧបារម្ភមានទប្បមក្ខបលាសាទិហេតុភាវេន ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តិ។ ភណ្ឌាគារេ និយុត្តោ ភណ្ឌាគារិកោ, ភណ្ឌាគារិកោ វិយាតិ ភណ្ឌាគារិកោ, ធម្មរតនានុបាលកោ។ អញ្ញំ អត្ថំ អនបេក្ខិត្វា ភណ្ឌាគារិកស្សេវ សតោ បរិយត្តិ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ។
Yanti pariyattiduggahaṇaṃ sandhāya vuttaṃ. Atthanti bhāsitatthaṃ payojanatthañca. Na upaparikkhantīti na vicārenti. Na nijjhānaṃ khamantīti nijjhānapaññaṃ na khamanti, nijjhāyitvā paññāya disvā rocetvā na gahetabbā hontīti adhippāyo. Itīti evaṃ etāya pariyattiyā vādappamokkhānisaṃsā attano upari parehi āropitavādassa niggahassa pamokkhappayojanā hutvā dhammaṃ pariyāpuṇanti. Vādappamokkhoti vā nindāpamokkho. Yassa catthāyāti yassa ca sīlādiparipūraṇassa anupādāvimokkhassa vā atthāya. Dhammaṃ pariyāpuṇantīti ñāyena pariyāpuṇantīti adhippāyo. Assāti assa dhammassa. Nānubhontīti na vindanti. Tesaṃ te dhammā duggahitattā upārambhamānadappamakkhapalāsādihetubhāvena dīgharattaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanti. Bhaṇḍāgāre niyutto bhaṇḍāgāriko, bhaṇḍāgāriko viyāti bhaṇḍāgāriko, dhammaratanānupālako. Aññaṃ atthaṃ anapekkhitvā bhaṇḍāgārikasseva sato pariyatti bhaṇḍāgārikapariyatti.
តាសំយេវាតិ អវធារណំ បាបុណិតព្ពានំ ឆឡភិញ្ញាចតុបដិសម្ភិទានំ វិនយេ បភេទវចនាភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ។ វេរញ្ជកណ្ឌេ ហិ តិស្សោ វិជ្ជាវ វិភត្តាតិ។ ទុតិយេ តាសំយេវាតិ អវធារណំ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា អបេក្ខិត្វា កតំ, ន តិស្សោ វិជ្ជា។ តា ហិ ឆសុ អភិញ្ញាសុ អន្តោគធាតិ សុត្តេ វិភត្តាយេវាតិ។ ញត្វា សង្គយ្ហមានន្តិ យោជនា។ តេសន្តិ តេសំ បិដកានំ។ សព្ពម្បីតិ សព្ពម្បិ ពុទ្ធវចនំ។
Tāsaṃyevāti avadhāraṇaṃ pāpuṇitabbānaṃ chaḷabhiññācatupaṭisambhidānaṃ vinaye pabhedavacanābhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Verañjakaṇḍe hi tisso vijjāva vibhattāti. Dutiye tāsaṃyevāti avadhāraṇaṃ catasso paṭisambhidā apekkhitvā kataṃ, na tisso vijjā. Tā hi chasu abhiññāsu antogadhāti sutte vibhattāyevāti. Ñatvā saṅgayhamānanti yojanā. Tesanti tesaṃ piṭakānaṃ. Sabbampīti sabbampi buddhavacanaṃ.
អត្ថានុលោមនាមតោ អនុលោមិកោ។ អនុលោមិកត្តំយេវ វិភាវេតុំ ‘‘កស្មា បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ឯកនិកាយម្បីតិ ឯកសមូហម្បិ។ បោណិកា ច ចិក្ខល្លិកា ច ខត្តិយា, តេសំ និវាសោ បោណិកនិកាយោ ចិក្ខល្លិកនិកាយោ ច។ ឯវំ ធម្មក្ខន្ធតោ ចតុរាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានីតិ ពុទ្ធវចនបិដកាទីនិ និដ្ឋាបេត្វា អនេកច្ឆរិយបាតុភាវបដិមណ្ឌិតាយ សង្គីតិយា បឋមពុទ្ធវចនាទិកោ សព្ពោ វុត្តប្បភេទោ អញ្ញោបិ ឧទ្ទានសង្គហាទិភេទោ សង្គីតិយា ញាយតីតិ ឯតស្ស ទស្សនត្ថំ ‘‘ឯវមេតំ សព្ពម្បី’’តិអាទិ អារទ្ធំ។ អយំ អភិធម្មោ បិដកតោ អភិធម្មបិដកន្តិអាទិនា បិដកាទិភាវទស្សនេនេវ មជ្ឈិមពុទ្ធវចនភាវោ តថាគតស្ស ច អាទិតោ អាភិធម្មិកភាវោ ទស្សិតោតិ វេទិតព្ពោ។
Atthānulomanāmato anulomiko. Anulomikattaṃyeva vibhāvetuṃ ‘‘kasmā panā’’tiādi vuttaṃ. Ekanikāyampīti ekasamūhampi. Poṇikā ca cikkhallikā ca khattiyā, tesaṃ nivāso poṇikanikāyo cikkhallikanikāyo ca. Evaṃ dhammakkhandhato caturāsīti dhammakkhandhasahassānīti buddhavacanapiṭakādīni niṭṭhāpetvā anekacchariyapātubhāvapaṭimaṇḍitāya saṅgītiyā paṭhamabuddhavacanādiko sabbo vuttappabhedo aññopi uddānasaṅgahādibhedo saṅgītiyā ñāyatīti etassa dassanatthaṃ ‘‘evametaṃ sabbampī’’tiādi āraddhaṃ. Ayaṃ abhidhammo piṭakato abhidhammapiṭakantiādinā piṭakādibhāvadassaneneva majjhimabuddhavacanabhāvo tathāgatassa ca ādito ābhidhammikabhāvo dassitoti veditabbo.
ឯត្ថ សិយា ‘‘យទិ តថាគតភាសិតភាវោ អភិធម្មស្ស សិទ្ធោ សិយា, មជ្ឈិមពុទ្ធវចនភាវោ ច សិទ្ធោ ភវេយ្យ, សោ ឯវ ច ន សិទ្ធោ’’តិ តស្ស វិនយាទីហិ ពុទ្ធភាសិតភាវំ សាធេតុំ វត្ថុំ ទស្សេន្តោ ‘‘តំ ធារយន្តេសុ ភិក្ខូសូ’’តិអាទិមាហ។ សព្ពសាមយិកបរិសាយាតិ សព្ពនិកាយិកបរិសាយ បញ្ចបិ និកាយេ បរិយាបុណន្តិយា។ ន ឧគ្គហិតន្តិ សកលស្ស វិនយបិដកស្ស អនុគ្គហិតត្តា អាហ។ វិនយមត្តំ ឧគ្គហិតន្តិ វិភង្គទ្វយស្ស ឧគ្គហិតត្តា អាហ។ វិនយំ អវិវណ្ណេតុកាមតាយ ‘‘អភិធម្មំ បរិយាបុណស្សូ’’តិ ភណន្តស្ស អនាបត្តិំ, អភិធម្មេ អនោកាសកតំ ភិក្ខុំ បញ្ហំ បុច្ឆន្តិយា បាចិត្តិយញ្ច វទន្តេន ភគវតា អភិធម្មស្ស ពុទ្ធភាសិតភាវោ ទីបិតោ ពុទ្ធភាសិតេហិ សុត្តាទីហិសហ វចនតោ, ពាហិរកភាសិតេសុ ច ឦទិសស្ស វចនស្ស អភាវា។
Ettha siyā ‘‘yadi tathāgatabhāsitabhāvo abhidhammassa siddho siyā, majjhimabuddhavacanabhāvo ca siddho bhaveyya, so eva ca na siddho’’ti tassa vinayādīhi buddhabhāsitabhāvaṃ sādhetuṃ vatthuṃ dassento ‘‘taṃ dhārayantesu bhikkhūsū’’tiādimāha. Sabbasāmayikaparisāyāti sabbanikāyikaparisāya pañcapi nikāye pariyāpuṇantiyā. Na uggahitanti sakalassa vinayapiṭakassa anuggahitattā āha. Vinayamattaṃ uggahitanti vibhaṅgadvayassa uggahitattā āha. Vinayaṃ avivaṇṇetukāmatāya ‘‘abhidhammaṃ pariyāpuṇassū’’ti bhaṇantassa anāpattiṃ, abhidhamme anokāsakataṃ bhikkhuṃ pañhaṃ pucchantiyā pācittiyañca vadantena bhagavatā abhidhammassa buddhabhāsitabhāvo dīpito buddhabhāsitehi suttādīhisaha vacanato, bāhirakabhāsitesu ca īdisassa vacanassa abhāvā.
ឥតោបិ ពលវតរំ អាភិធម្មិកស្ស សាធុការទានេន វិចិកិច្ឆាវិច្ឆេទស្ស កតត្តា។ កម្មតោ អញ្ញំ កម្មំ កម្មន្តរំ, តំ កាមាវចរាទិំ រូបាវចរាទិភាវេន, កណ្ហវិបាកាទិំ សុក្កវិបាកាទិភាវេន កថេន្តោ អាលោឡេតិ។
Itopi balavataraṃ ābhidhammikassa sādhukāradānena vicikicchāvicchedassa katattā. Kammato aññaṃ kammaṃ kammantaraṃ, taṃ kāmāvacarādiṃ rūpāvacarādibhāvena, kaṇhavipākādiṃ sukkavipākādibhāvena kathento āloḷeti.
ជិនចក្កេតិ ជិនសាសនេ។ វិសំវាទេតីតិ វិប្បលម្ភេតិ។ ភេទករវត្ថូសុ ឯកស្មិន្តិ ‘‘ភាសិតំ លបិតំ តថាគតេន អភាសិតំ អលបិតំ តថាគតេនាតិ ទីបេតី’’តិ ឯកស្មិំ សន្ទិស្សតិ។ ឧត្តរិបិ ឯវំ វត្តព្ពោ…បេ.… ន អញ្ញេសំ វិសយោ…បេ.… និទានកិច្ចំ នាម នត្ថីតិ អបាកដានំ កាលទេសទេសកបរិសានំ បាកដភាវករណត្ថំ តទុបទេសសហិតេន និទានេន ភវិតព្ពំ, អញ្ញេសំ អវិសយត្តា ទេសកោ បាកដោ, ឱក្កន្តិកាលាទីនំ បាកដត្តា កាលោ ច, ទេវលោកេ ទេសិតភាវស្ស បាកដត្តា ទេសបរិសា ច បាកដាតិ កិំ និទានកិច្ចំ សិយាតិ។
Jinacakketi jinasāsane. Visaṃvādetīti vippalambheti. Bhedakaravatthūsu ekasminti ‘‘bhāsitaṃ lapitaṃ tathāgatena abhāsitaṃ alapitaṃ tathāgatenāti dīpetī’’ti ekasmiṃ sandissati. Uttaripi evaṃ vattabbo…pe… na aññesaṃ visayo…pe… nidānakiccaṃ nāma natthīti apākaṭānaṃ kāladesadesakaparisānaṃ pākaṭabhāvakaraṇatthaṃ tadupadesasahitena nidānena bhavitabbaṃ, aññesaṃ avisayattā desako pākaṭo, okkantikālādīnaṃ pākaṭattā kālo ca, devaloke desitabhāvassa pākaṭattā desaparisā ca pākaṭāti kiṃ nidānakiccaṃ siyāti.
យត្ថ ខន្ធាទយោ និប្បទេសេន វិភត្តា, សោ អភិធម្មោ នាម, តស្មា តស្ស និទានេន ខន្ធាទីនំ និប្បទេសតោបិ បដិវិទ្ធដ្ឋានេន ភវិតព្ពន្តិ អធិប្បាយេន ថេរោ ‘‘មហាពោធិនិទានោ អភិធម្មោ’’តិ ទស្សេតិ។ ‘‘សោ ឯវំ បជានាមិ សម្មាទិដ្ឋិបច្ចយាបិ វេទយិត’’ន្តិអាទិនា (សំ. និ. ៥.១២) នយេន បច្ចយាទីហិ វេទនំ ឧបបរិក្ខន្តោ ខន្ធាទិបទេសានំ វេទនាក្ខន្ធាទីនំ វសេន វិហាសិ។ ធម្មេតិ កុសលាទិអរណន្តេ។
Yattha khandhādayo nippadesena vibhattā, so abhidhammo nāma, tasmā tassa nidānena khandhādīnaṃ nippadesatopi paṭividdhaṭṭhānena bhavitabbanti adhippāyena thero ‘‘mahābodhinidāno abhidhammo’’ti dasseti. ‘‘So evaṃ pajānāmi sammādiṭṭhipaccayāpi vedayita’’ntiādinā (saṃ. ni. 5.12) nayena paccayādīhi vedanaṃ upaparikkhanto khandhādipadesānaṃ vedanākkhandhādīnaṃ vasena vihāsi. Dhammeti kusalādiaraṇante.
ធម្មំ បរិវត្តេន្តោតិ សាដ្ឋកថំ បាឡិំ បរិវត្តេន្តោ ឯតំ បរវាទីចោទនំ បត្វា ‘‘អយំ បរវាទី’’តិអាទិមាហ។ អម្ហាទិសេសុ និទានំ ជានន្តេសុ បដិសរណេសុ វិជ្ជមានេសុ អប្បដិសរណោ អរញ្ញេ កន្ទន្តោ វិយ និទានសព្ភាវេ សក្ខិភូតេសុបិ អម្ហេសុ វិជ្ជមានេសុ អសក្ខិកំ អឌ្ឌំ ករោន្តោ វិយ ហោតិ, និទានស្ស អត្ថិភាវម្បិ ន ជានាតិ, ននុ ឯតំ និទានន្តិ កថេន្តោ ឯវមាហ។ ឯកមេវាតិ ទេសនានិទានមេវ អជ្ឈាសយានុរូបេន ទេសិតត្តា។ ទ្វេ និទានានីតិ អធិគន្តព្ពទេសេតព្ពធម្មានុរូបេន ទេសិតត្តា។ អភិធម្មាធិគមស្ស មូលំ អធិគមំ និទេតីតិ អធិគមនិទានំ។ ពោធិអភិនីហារសទ្ធាយាតិ យាយ សទ្ធាយ ទីបង្ករទសពលស្ស សន្តិកេ ពោធិយា ចិត្តំ អភិនីហរិ បណិធានំ អកាសិ។
Dhammaṃ parivattentoti sāṭṭhakathaṃ pāḷiṃ parivattento etaṃ paravādīcodanaṃ patvā ‘‘ayaṃ paravādī’’tiādimāha. Amhādisesu nidānaṃ jānantesu paṭisaraṇesu vijjamānesu appaṭisaraṇo araññe kandanto viya nidānasabbhāve sakkhibhūtesupi amhesu vijjamānesu asakkhikaṃ aḍḍaṃ karonto viya hoti, nidānassa atthibhāvampi na jānāti, nanu etaṃ nidānanti kathento evamāha. Ekamevāti desanānidānameva ajjhāsayānurūpena desitattā. Dve nidānānīti adhigantabbadesetabbadhammānurūpena desitattā. Abhidhammādhigamassa mūlaṃ adhigamaṃ nidetīti adhigamanidānaṃ. Bodhiabhinīhārasaddhāyāti yāya saddhāya dīpaṅkaradasabalassa santike bodhiyā cittaṃ abhinīhari paṇidhānaṃ akāsi.
Related texts:
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / និទានកថាវណ្ណនា • Nidānakathāvaṇṇanā
