| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
និទានកថាវណ្ណនា
Nidānakathāvaṇṇanā
បរិច្ឆេទោ សត្តប្បករណភាវោ។ សន្និវេសោ សត្តន្នំ បករណានំ តទវយវានញ្ច វវត្ថានំ។ សាគរេហិ តថា ចិន្តាតិ ‘‘ឥមស្ស អភិធម្មស្ស គម្ភីរភាវវិជាននត្ថំ ចត្តារោ សាគរា វេទិតព្ពា’’តិអាទិនា នយេន ជលសាគរាទីហិ សហ នយសាគរវិចារោ។ ‘‘សតភាគេន សហស្សភាគេន ធម្មន្តរា ធម្មន្តរំ សង្កមិត្វា សង្កមិត្វា ទេសេសី’’តិអាទិនា ទេសនាភេទេហិ អភិធម្មស្ស គម្ភីរភាវកថា ទេសនាហិ គម្ភីរតា។
Paricchedo sattappakaraṇabhāvo. Sanniveso sattannaṃ pakaraṇānaṃ tadavayavānañca vavatthānaṃ. Sāgarehi tathā cintāti ‘‘imassa abhidhammassa gambhīrabhāvavijānanatthaṃ cattāro sāgarā veditabbā’’tiādinā nayena jalasāgarādīhi saha nayasāgaravicāro. ‘‘Satabhāgena sahassabhāgena dhammantarā dhammantaraṃ saṅkamitvā saṅkamitvā desesī’’tiādinā desanābhedehi abhidhammassa gambhīrabhāvakathā desanāhi gambhīratā.
‘‘ឯវំ តេមាសំ និរន្តរំ ទេសេន្តស្សា’’តិអាទិនា ទេសនាកាលេ ភគវតោ សរីរស្ស យាបិតាការវិចារោ ទេសនា…បេ.… គហណំ។ តថា ថេរស្ស…បេ.…បិ ចាតិ ‘‘អភិធម្មេ វាចនាមគ្គោ នាមា’’តិអាទិនា អភិធម្មេ វាចនាមគ្គស្ស សារិបុត្តត្ថេរសម្ពន្ធិតតា តស្ស ច តេនេវ ឧប្បាទិតតា។ យោ ហិ ភគវតា ទេវតានំ ទេសិតាការោ, សោ អបរិច្ឆិន្នវារនយតន្តិតាយ អនន្តោ អបរិមាណោ ន ភិក្ខូនំ វាចនាយោគ្គោ, យោ ច ថេរស្ស ទេសិតាការោ, សោ អតិសំខិត្តតាយ។ នាតិសង្ខេបនាតិវិត្ថារភូតោ បន បាឋនយោ ថេរប្បភាវិតោ វាចនាមគ្គោតិ។
‘‘Evaṃ temāsaṃ nirantaraṃ desentassā’’tiādinā desanākāle bhagavato sarīrassa yāpitākāravicāro desanā…pe… gahaṇaṃ. Tathā therassa…pe…pi cāti ‘‘abhidhamme vācanāmaggo nāmā’’tiādinā abhidhamme vācanāmaggassa sāriputtattherasambandhitatā tassa ca teneva uppāditatā. Yo hi bhagavatā devatānaṃ desitākāro, so aparicchinnavāranayatantitāya ananto aparimāṇo na bhikkhūnaṃ vācanāyoggo, yo ca therassa desitākāro, so atisaṃkhittatāya. Nātisaṅkhepanātivitthārabhūto pana pāṭhanayo therappabhāvito vācanāmaggoti.
វចនត្ថវិជាននេនាតិអាទិនា កុសលា ធម្មាតិអាទិបទានញ្ញេវ អត្ថវណ្ណនំ អកត្វា អភិធម្ម-សទ្ទវិចារស្ស សម្ពន្ធមាហ។ ‘‘យេ តេ មយា ធម្មា អភិញ្ញា ទេសិតា។ សេយ្យថិទំ – ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា…បេ.… សិក្ខិតំ សិក្ខិំសុ ទ្វេ ភិក្ខូ អភិធម្មេ នានាវាទា’’តិអាទិសុត្តវសេន កិញ្ចាបិ ពោធិបក្ខិយធម្មា ‘‘អភិធម្មោ’’តិ វុច្ចន្តិ, ធម្ម-សទ្ទោ ច សមាធិអាទីសុ ទិដ្ឋប្បយោគោ, បរិយត្តិធម្មោ ឯវ បន ឥធ អធិប្បេតោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘សុត្តន្តាធិកា បាឡីតិ អត្ថោ’’តិ អាហ។ តត្ថ ធម្មព្យភិចារភាវេន វិសេសតោ អភិធម្មោ វិយ សុត្តន្តោបិ ‘‘ធម្មោ’’តិ វុច្ចតិ។ ‘‘យោ វោ, អានន្ទ, មយា ធម្មោ ច វិនយោ ច ទេសិតោ បញ្ញត្តោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២១៦) អញ្ញត្ថ ច សម្ភវតោ អភិ-សទ្ទេន និវត្តេតព្ពត្ថំ ទីបេតុំ ‘‘សុត្តន្តា’’តិ វុត្តំ។ ននុ ច អតិរេកវិសេសដ្ឋា ភិន្នសភាវា យតោ តេ យថាក្កមំ អធិកវិចិត្តបរិយាយេហិ ពោធិតា, តស្មា ‘‘ធម្មាតិរេកធម្មវិសេសដ្ឋេហី’’តិ ពហុវចនេន ភវិតព្ពំ, ន ឯកវចនេនាតិ អនុយោគំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘ទ្វិន្នម្បិ…បេ.… ឯកវចននិទ្ទេសោ កតោ’’តិ។
Vacanatthavijānanenātiādinā kusalā dhammātiādipadānaññeva atthavaṇṇanaṃ akatvā abhidhamma-saddavicārassa sambandhamāha. ‘‘Ye te mayā dhammā abhiññā desitā. Seyyathidaṃ – cattāro satipaṭṭhānā…pe… sikkhitaṃ sikkhiṃsu dve bhikkhū abhidhamme nānāvādā’’tiādisuttavasena kiñcāpi bodhipakkhiyadhammā ‘‘abhidhammo’’ti vuccanti, dhamma-saddo ca samādhiādīsu diṭṭhappayogo, pariyattidhammo eva pana idha adhippetoti dassento ‘‘suttantādhikā pāḷīti attho’’ti āha. Tattha dhammabyabhicārabhāvena visesato abhidhammo viya suttantopi ‘‘dhammo’’ti vuccati. ‘‘Yo vo, ānanda, mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto’’tiādīsu (dī. ni. 1.216) aññattha ca sambhavato abhi-saddena nivattetabbatthaṃ dīpetuṃ ‘‘suttantā’’ti vuttaṃ. Nanu ca atirekavisesaṭṭhā bhinnasabhāvā yato te yathākkamaṃ adhikavicittapariyāyehi bodhitā, tasmā ‘‘dhammātirekadhammavisesaṭṭhehī’’ti bahuvacanena bhavitabbaṃ, na ekavacanenāti anuyogaṃ manasi katvā āha ‘‘dvinnampi…pe… ekavacananiddeso kato’’ti.
បយោគមេវ នារហតិ ឧបសគ្គ-សទ្ទានំ ធាតុ-សទ្ទស្សេវ បុរតោ បយោជនីយត្តា។ អថាបិ បយុជ្ជេយ្យ អតិមាលាទីសុ អតិ-សទ្ទាទយោ វិយ។ ឯវម្បិ យថា ‘‘អតិមាលា’’តិ ឯត្ថ សមាសវសេន អនាវិភូតាយ កមនកិរិយាយ វិសេសកោ អតិ-សទ្ទោ, ន មាលាយ, ឯវមិធាបិ អភិ-សទ្ទោ ន ធម្មវិសេសកោ យុត្តោតិ អធិប្បាយោ។ អញ្ញស្សបិ ហិ ឧបសគ្គស្សាតិ ឥទំ រុឡ្ហីវសេន, អត្ថេ ឧបសជ្ជតីតិ វា ឧបសគ្គស្ស អន្វត្ថសញ្ញតំ គហេត្វា វុត្តំ។ អតិឆត្តាទីសុ ហិ អតិ-សទ្ទោ ឥធ ឧបសគ្គោតិ អធិប្បេតោ។ តត្ថ យថា កល្យាណោ បូជិតោ វា បុរិសោ អតិបុរិសោតិ ភវតិ, ឯវំ អតិរេកវិសេសដ្ឋានម្បិ កល្យាណបូជិតត្ថភាវសម្ភវតោ កល្យាណំ វា បូជិតំ វា ឆត្តំ អតិឆត្តន្តិ សទ្ទនយោ វេទិតព្ពោ។ កល្យាណបូជិតភាវា ហិ គុណវិសេសយោគេន ឥច្ឆិតព្ពា។ គុណវិសេសោ ចេស យទិទំ បមាណាតិរេកោ ច វិចិត្តរូបតា ច។ ឯវញ្ច បន កត្វា ‘‘អកិរិយាយបី’’តិ វចនំ សមត្ថិតំ ភវតិ។ យថា ច អតិឆត្តាទីសុ, ឯវំ អភិធម្ម-សទ្ទេបិ ទដ្ឋព្ពំ។ អនេកត្ថា ហិ និបាតាតិ។ តព្ភាវទីបកត្តាតិ អតិរេកវិសេសភាវទីបកត្តា។
Payogameva nārahati upasagga-saddānaṃ dhātu-saddasseva purato payojanīyattā. Athāpi payujjeyya atimālādīsu ati-saddādayo viya. Evampi yathā ‘‘atimālā’’ti ettha samāsavasena anāvibhūtāya kamanakiriyāya visesako ati-saddo, na mālāya, evamidhāpi abhi-saddo na dhammavisesako yuttoti adhippāyo. Aññassapi hi upasaggassāti idaṃ ruḷhīvasena, atthe upasajjatīti vā upasaggassa anvatthasaññataṃ gahetvā vuttaṃ. Atichattādīsu hi ati-saddo idha upasaggoti adhippeto. Tattha yathā kalyāṇo pūjito vā puriso atipurisoti bhavati, evaṃ atirekavisesaṭṭhānampi kalyāṇapūjitatthabhāvasambhavato kalyāṇaṃ vā pūjitaṃ vā chattaṃ atichattanti saddanayo veditabbo. Kalyāṇapūjitabhāvā hi guṇavisesayogena icchitabbā. Guṇaviseso cesa yadidaṃ pamāṇātireko ca vicittarūpatā ca. Evañca pana katvā ‘‘akiriyāyapī’’ti vacanaṃ samatthitaṃ bhavati. Yathā ca atichattādīsu, evaṃ abhidhamma-saddepi daṭṭhabbaṃ. Anekatthā hi nipātāti. Tabbhāvadīpakattāti atirekavisesabhāvadīpakattā.
ឯកតោ អនាគតត្តាតិ ឥទំ សុត្តន្តេ ឯកតោ អាគតានំ ខន្ធាយតនាទីនំ សុត្តន្តភាជនីយស្ស ទិដ្ឋត្តា ‘‘ឆ ឥមានិ, ភិក្ខវេ, ឥន្ទ្រិយានី’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៥.៤៩៥-៤៩៦) ចក្ខាទីនំ ឆន្នំ ឥត្ថិន្ទ្រិយាទីនំ តិណ្ណំ សុខិន្ទ្រិយាទីនំ បញ្ចន្នំ សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនំ បញ្ចន្នំ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយាទីនញ្ច តិណ្ណំ វសេន វិសុំ វិសុំ សុត្តន្តភាវេន អាគតត្តា ឯកសុត្តភាវេន អនាគតានំ ពាវីសតិយា ឥន្ទ្រិយានំ សុត្តន្តភាជនីយស្ស អទិដ្ឋត្តា ច វុត្តំ, ន សុត្តន្តេ ឯកតោ អាគមនស្ស សុត្តន្តភាជនីយស្ស ការណត្តា។ សុត្តន្តេ ឯកតោ សព្ពេន សព្ពញ្ច អនាគតា ហិ ភូមន្តរបរិច្ឆេទបដិសម្ភិទា សុត្តន្តភាជនីយវសេន វិភត្តា ទិស្សន្តិ, ឯកតោ អាគតានិ ច សិក្ខាបទានិ តថា ន វិភត្តានិ។ វេរមណីនំ វិយ បន សភាវកិច្ចាទិវិភាគវិនិមុត្តោ ពាវីសតិយា ឥន្ទ្រិយានំ សមានោ វិភជនប្បការោ នត្ថិ, យោ សុត្តន្តភាជនីយំ សិយាតិ ឥន្ទ្រិយវិភង្គេ សុត្តន្តភាជនីយំ នត្ថីតិ យុត្តំ សិយា។
Ekato anāgatattāti idaṃ suttante ekato āgatānaṃ khandhāyatanādīnaṃ suttantabhājanīyassa diṭṭhattā ‘‘cha imāni, bhikkhave, indriyānī’’tiādinā (saṃ. ni. 5.495-496) cakkhādīnaṃ channaṃ itthindriyādīnaṃ tiṇṇaṃ sukhindriyādīnaṃ pañcannaṃ saddhindriyādīnaṃ pañcannaṃ anaññātaññassāmītindriyādīnañca tiṇṇaṃ vasena visuṃ visuṃ suttantabhāvena āgatattā ekasuttabhāvena anāgatānaṃ bāvīsatiyā indriyānaṃ suttantabhājanīyassa adiṭṭhattā ca vuttaṃ, na suttante ekato āgamanassa suttantabhājanīyassa kāraṇattā. Suttante ekato sabbena sabbañca anāgatā hi bhūmantaraparicchedapaṭisambhidā suttantabhājanīyavasena vibhattā dissanti, ekato āgatāni ca sikkhāpadāni tathā na vibhattāni. Veramaṇīnaṃ viya pana sabhāvakiccādivibhāgavinimutto bāvīsatiyā indriyānaṃ samāno vibhajanappakāro natthi, yo suttantabhājanīyaṃ siyāti indriyavibhaṅge suttantabhājanīyaṃ natthīti yuttaṃ siyā.
យទិបិ បច្ចយធម្មវិនិមុត្តោ បច្ចយភាវោ នាម នត្ថិ, យថា បន បវត្តោ បច្ចយធម្មោ បច្ចយុប្បន្នធម្មានំ បច្ចយោ ហោតិ, សោ តស្ស បវត្តិអាការវិសេសោ ហេតុអាទិភាវោ តតោ អញ្ញោ វិយ បច្ចយធម្មស្ស បច្ចយភាវោតិ វុត្តោ, សោ ច ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា សម្ភវន្តី’’តិអាទីសុ បធានភាវេន វុត្តោ។ តត្ថ ច គុណីភូតា ហេតុហេតុផលភូតា អវិជ្ជាសង្ខារាទយោតិ វុត្តំ ‘‘បច្ចយភាវោ ឧទ្ទិដ្ឋោ’’តិ។ ឧទ្ទិដ្ឋធម្មានន្តិអាទិ ឧទ្ទេសេន បរិច្ឆិន្នានំយេវ ខន្ធាទីនំ ខន្ធវិភង្គាទីសុ បញ្ហបុច្ឆកនយោ ទស្សិតោ, ន ឥតោ អញ្ញថាតិ កត្វា វុត្តំ។
Yadipi paccayadhammavinimutto paccayabhāvo nāma natthi, yathā pana pavatto paccayadhammo paccayuppannadhammānaṃ paccayo hoti, so tassa pavattiākāraviseso hetuādibhāvo tato añño viya paccayadhammassa paccayabhāvoti vutto, so ca ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā sambhavantī’’tiādīsu padhānabhāvena vutto. Tattha ca guṇībhūtā hetuhetuphalabhūtā avijjāsaṅkhārādayoti vuttaṃ ‘‘paccayabhāvo uddiṭṭho’’ti. Uddiṭṭhadhammānantiādi uddesena paricchinnānaṃyeva khandhādīnaṃ khandhavibhaṅgādīsu pañhapucchakanayo dassito, na ito aññathāti katvā vuttaṃ.
សុត្តន្តេ សង្គីតិសុត្តន្តាទិកេ។ បញ្ច សិក្ខាបទានិ បាណាតិបាតា…បេ.… បមាទដ្ឋានា វេរមណីតិ ឯវំ ឧទ្ទិដ្ឋានិ។ អញ្ញោ បន វេរមណីនំ វិភជិតព្ពប្បការោ នត្ថីតិ ឥទំ អតីតានិច្ចាទិវិភាគោ វេរមណីនំ ខន្ធាយតនាទីសុ អន្តោគធត្តា តព្ពសេនេវ វិជានិតព្ពោ, តតោ បន អញ្ញោ អភិធម្មនយវិធុរោ វេរមណីនំ វិភជិតព្ពប្បការោ នត្ថីតិ អធិប្បាយេន វុត្តំ។ តថា ច បដិសម្ភិទាមគ្គេ ‘‘ចក្ខុំ អនិច្ចំ…បេ.… ជរាមរណំ អនិច្ច’’ន្តិ អនុបទធម្មសម្មសនកថាយំ ន វេរមណិយោ ឧទ្ធដា។
Suttante saṅgītisuttantādike. Pañca sikkhāpadāni pāṇātipātā…pe… pamādaṭṭhānā veramaṇīti evaṃ uddiṭṭhāni. Añño pana veramaṇīnaṃ vibhajitabbappakāro natthīti idaṃ atītāniccādivibhāgo veramaṇīnaṃ khandhāyatanādīsu antogadhattā tabbaseneva vijānitabbo, tato pana añño abhidhammanayavidhuro veramaṇīnaṃ vibhajitabbappakāro natthīti adhippāyena vuttaṃ. Tathā ca paṭisambhidāmagge ‘‘cakkhuṃ aniccaṃ…pe… jarāmaraṇaṃ anicca’’nti anupadadhammasammasanakathāyaṃ na veramaṇiyo uddhaṭā.
ននុ ធម្មសង្គណីធាតុកថាទីនម្បិ វសេន អភិធម្មបាឡិយា អតិរេកវិសេសភាវោ ទស្សេតព្ពោតិ? សច្ចមេតំ, សោ បន ឯកន្តអភិធម្មនយនិស្សិតោ អវុត្តោបិ សិទ្ធោតិ កត្វា ន ទស្សិតោ។ ឯតេន វា និទស្សនេន សោបិ សព្ពោ នេតព្ពោ។ អភិធម្មនយសាមញ្ញេន វា អភិធម្មភាជនីយបញ្ហបុច្ឆកេហិ សោ វុត្តោ ឯវាតិ ន វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ។
Nanu dhammasaṅgaṇīdhātukathādīnampi vasena abhidhammapāḷiyā atirekavisesabhāvo dassetabboti? Saccametaṃ, so pana ekantaabhidhammanayanissito avuttopi siddhoti katvā na dassito. Etena vā nidassanena sopi sabbo netabbo. Abhidhammanayasāmaññena vā abhidhammabhājanīyapañhapucchakehi so vutto evāti na vuttoti daṭṭhabbo.
បញ្ហវារាតិ បុច្ឆនវិស្សជ្ជនវសេន បវត្តា បាឡិនយា។ ឯត្ថេវាតិ ធម្មហទយវិភង្គេ ឯវ។ អបេក្ខាវសិកត្តា អប្បមហន្តភាវស្ស យតោ អប្បមត្តិកា មហាធាតុកថាតន្តិ ធម្មហទយវិភង្គវចនវសេន អវសេសា, តំ ទស្សនត្ថំ ‘‘ធម្មហទយវិភង្គេ អនាគន្ត្វា មហាធម្មហទយេ អាគតតន្តិតោ’’តិ វុត្តំ។ ធម្មហទយ…បេ.… អាគតតន្តិតោ រូបកណ្ឌធាតុវិភង្គាទីសុ អនាគន្ត្វា មហាធាតុកថាយំ អាគតតន្តិ អប្បមត្តិកាវាតិ សម្ពន្ធោ ។ អថ ធាតុកថាយ វិត្ថារកថា មហាធាតុកថា ធម្មហទយវិភង្គេ អនាគន្ត្វា មហាធម្មហទយេ អាគតតន្តិតោ ធាតុកថាយំ អនាគន្ត្វា មហាធាតុកថាយ អាគតតន្តិ អប្បមត្តិកាវាតិ យោជេតព្ពំ។
Pañhavārāti pucchanavissajjanavasena pavattā pāḷinayā. Etthevāti dhammahadayavibhaṅge eva. Apekkhāvasikattā appamahantabhāvassa yato appamattikā mahādhātukathātanti dhammahadayavibhaṅgavacanavasena avasesā, taṃ dassanatthaṃ ‘‘dhammahadayavibhaṅge anāgantvā mahādhammahadaye āgatatantito’’ti vuttaṃ. Dhammahadaya…pe… āgatatantito rūpakaṇḍadhātuvibhaṅgādīsu anāgantvā mahādhātukathāyaṃ āgatatanti appamattikāvāti sambandho . Atha dhātukathāya vitthārakathā mahādhātukathā dhammahadayavibhaṅge anāgantvā mahādhammahadaye āgatatantito dhātukathāyaṃ anāgantvā mahādhātukathāya āgatatanti appamattikāvāti yojetabbaṃ.
ឧបលព្ភតីតិ អនុលោមបច្ចនីយបញ្ចកស្ស, នុបលព្ភតីតិ បច្ចនីយានុលោមបញ្ចកស្ស ឧបលក្ខណវសេន វុត្តំ។ សច្ចិកដ្ឋំ និស្សយន្តិ ‘‘សព្ពត្ថា’’តិអាទិនា ទេសាទិអនាមសនេន រូបាទិសត្តបញ្ញាសធម្មប្បភេទំ សច្ចិកដ្ឋមេវ និស្សយភូតំ។ សព្ពត្ថាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘ឧបលព្ភតិ នុបលព្ភតីតិ បដិញ្ញាយ គហិតាយ បដិក្ខេបគ្គហណត្ថ’’ន្តិ អានេត្វា សម្ពន្ធនីយំ, តថា សព្ពទា សព្ពេសូតិ ឯត្ថាបិ។ យទិ ខន្ធាយតនាទយោ គហិតា អដ្ឋកថាយំ អាគតនយេន, អថ បន វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ។ យោ សច្ចិកដ្ឋោតិ សច្ចិកដ្ឋនិស្សយំ ឧបលក្ខេតិ។ ឯតេហីតិ ឯតេហិ វចនេហិ។ សច្ចិកដ្ឋទេសកាលប្បទេសេហិ កថំ សច្ចិកដ្ឋាទីនំ បទេសោ ឯកទេសភូតោ សព្ពោតិ វុច្ចតិ? បទេសានំ បុថុត្តា។ ‘‘សព្ពេសុ បទេសេសូ’’តិ បច្ចេកំ ភេទាមសនវសេន ចាយំ បញ្ហោ បវត្តោតិ ន បុរិមេហិ អវសេសោ។
Upalabbhatīti anulomapaccanīyapañcakassa, nupalabbhatīti paccanīyānulomapañcakassa upalakkhaṇavasena vuttaṃ. Saccikaṭṭhaṃ nissayanti ‘‘sabbatthā’’tiādinā desādianāmasanena rūpādisattapaññāsadhammappabhedaṃ saccikaṭṭhameva nissayabhūtaṃ. Sabbatthāti etthāpi ‘‘upalabbhati nupalabbhatīti paṭiññāya gahitāya paṭikkhepaggahaṇattha’’nti ānetvā sambandhanīyaṃ, tathā sabbadā sabbesūti etthāpi. Yadi khandhāyatanādayo gahitā aṭṭhakathāyaṃ āgatanayena, atha pana vuttanti sambandho. Yo saccikaṭṭhoti saccikaṭṭhanissayaṃ upalakkheti. Etehīti etehi vacanehi. Saccikaṭṭhadesakālappadesehi kathaṃ saccikaṭṭhādīnaṃ padeso ekadesabhūto sabboti vuccati? Padesānaṃ puthuttā. ‘‘Sabbesu padesesū’’ti paccekaṃ bhedāmasanavasena cāyaṃ pañho pavattoti na purimehi avaseso.
ឧបលព្ភតិ…បេ.… មិច្ឆាតិ ឯកន្តិ ឧបលព្ភតីតិ បដិញ្ញាគ្គហណបដិក្ខេបគ្គហណនិគ្គណ្ហនានំ អនុលោមបដិលោមតោ បដិញ្ញាឋបននិគ្គហបាបនារោបនានញ្ច វសេន បវត្តា តន្តិ បឋមបញ្ចកស្ស ឯកំ អង្គំ ឯកោ អវយវោតិ អត្ថោ។ ឯវំ សេសេសុបិ នេតព្ពំ។ និគ្គហស្ស សុនិគ្គហភាវំ ឥច្ឆតោ សកវាទិនោ ‘‘ត្វំ ចេ បន មញ្ញសិ វត្តព្ពេ ខោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតី’’តិអាទិនា (កថា. ៣) បដិញ្ញាឋបនេន, តេន ‘‘តវ តត្ថ ហេតាយ បដិញ្ញាយ ហេវំ បដិជានន្តោ ហេវំ និគ្គហេតព្ពេ អថ តំ និគ្គណ្ហាម សុនិគ្គហិតោ ច ហោតី’’តិ វត្វា ‘‘ហញ្ចិ បុគ្គលោ នុបលព្ភតី’’តិអាទិនា (កថា. ២) បរវាទិនោ អត្តនោ បដិកម្មំ យថា សកវាទី ន និព្ពេឋេតិ, ឯវំ ករណំ បដិកម្មវេឋនំ។ បរវាទិនោ បដិកម្មស្ស ទុប្បដិកម្មភាវំ ឥច្ឆតោ សកវាទិនោ តំនិទស្សនេន ‘‘ឯសោ ចេ ទុន្និគ្គហិតោ ហេវ’’ន្តិ បដិកម្មនិទស្សនេន, ‘‘វត្តព្ពេ ខោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ…បេ.… បរមត្ថេនាតិ (កថា. ១)។ នោ ច មយំ តយា តត្ថ ហេតាយ បដិញ្ញាយ ហេវំ បដិជានន្តោ ហេវំ និគ្គហេតព្ពា។ អថ អម្ហេ និគ្គណ្ហាសិ ទុន្និគ្គហិតា ច ហោមា’’តិ វត្វា ‘‘ហញ្ចិ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតី’’តិអាទិនា (កថា. ៥) និគ្គហស្ស ទុន្និគ្គហិតភាវទស្សនេន អនិគ្គហិតភាវករណំ និគ្គហនិព្ពេឋនំ។ ‘‘តេន ហិ យំ និគ្គណ្ហាសិ ហញ្ចិ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតី’’តិអាទិំ វត្វា ‘‘តេន ហិ យេ កតេ និគ្គហេ សេ និគ្គហេ ទុក្កដេ សុកតេ បដិកម្មេ សុកតា បដិបាទនា’’តិ សកវាទិនោ និគ្គហស្ស, អនិគ្គហភាវារោបនេន អត្តនោ បដិកម្មស្ស សុបដិកម្មភាវករណេន ច សកវាទិនោ និគ្គហស្ស ឆេទោ វិនាសនំ បុគ្គលវាទនិសេធនវសេន សមុដ្ឋិតត្តា។ ធម្មតាយ អនុលោមនវសេន ឧដ្ឋហិត្វា តព្ពិលោមនវសេន បវត្តោ អនុលោមបច្ចនីកបញ្ចកោ វុត្តវិបរិយាយេន ទុតិយបញ្ចកោ វេទិតព្ពោ។
Upalabbhati…pe… micchāti ekanti upalabbhatīti paṭiññāggahaṇapaṭikkhepaggahaṇaniggaṇhanānaṃ anulomapaṭilomato paṭiññāṭhapananiggahapāpanāropanānañca vasena pavattā tanti paṭhamapañcakassa ekaṃ aṅgaṃ eko avayavoti attho. Evaṃ sesesupi netabbaṃ. Niggahassa suniggahabhāvaṃ icchato sakavādino ‘‘tvaṃ ce pana maññasi vattabbe kho puggalo nupalabbhatī’’tiādinā (kathā. 3) paṭiññāṭhapanena, tena ‘‘tava tattha hetāya paṭiññāya hevaṃ paṭijānanto hevaṃ niggahetabbe atha taṃ niggaṇhāma suniggahito ca hotī’’ti vatvā ‘‘hañci puggalo nupalabbhatī’’tiādinā (kathā. 2) paravādino attano paṭikammaṃ yathā sakavādī na nibbeṭheti, evaṃ karaṇaṃ paṭikammaveṭhanaṃ. Paravādino paṭikammassa duppaṭikammabhāvaṃ icchato sakavādino taṃnidassanena ‘‘eso ce dunniggahito heva’’nti paṭikammanidassanena, ‘‘vattabbe kho puggalo upalabbhati…pe… paramatthenāti (kathā. 1). No ca mayaṃ tayā tattha hetāya paṭiññāya hevaṃ paṭijānanto hevaṃ niggahetabbā. Atha amhe niggaṇhāsi dunniggahitā ca homā’’ti vatvā ‘‘hañci puggalo upalabbhatī’’tiādinā (kathā. 5) niggahassa dunniggahitabhāvadassanena aniggahitabhāvakaraṇaṃ niggahanibbeṭhanaṃ. ‘‘Tena hi yaṃ niggaṇhāsi hañci puggalo upalabbhatī’’tiādiṃ vatvā ‘‘tena hi ye kate niggahe se niggahe dukkaṭe sukate paṭikamme sukatā paṭipādanā’’ti sakavādino niggahassa, aniggahabhāvāropanena attano paṭikammassa supaṭikammabhāvakaraṇena ca sakavādino niggahassa chedo vināsanaṃ puggalavādanisedhanavasena samuṭṭhitattā. Dhammatāya anulomanavasena uṭṭhahitvā tabbilomanavasena pavatto anulomapaccanīkapañcako vuttavipariyāyena dutiyapañcako veditabbo.
តទាធារោតិ តេ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថា រូបាទយោ អាធារា ឯតស្សាតិ តទាធារោ។ ឯតេន ‘‘រូបស្មិំ អត្តា’’តិ ឯវំបការោ បុគ្គលវាទោ ទស្សិតោ ហោតិ។ តេសំ វា អាធារភូតោតិ ឯតេន ‘‘អត្តនិ រូប’’ន្តិ ឯវំបការោ។ អញ្ញត្រ វា តេហីតិ តេហិ រូបាទីហិ វិនា។ អាធារាធេយ្យាទិភាវេន អសំសដ្ឋោ វិសុំយេវ វិនា។ តេន សត្តាទិគុណេហិ អវោកិណ្ណោ បុរិសោតិ ឯវមាទិកោ។ តំសាមិភូតតាយ វា តទធីនភាវេន ‘‘អញ្ញត្រ វា តេហី’’តិ វុត្តន្តិ ‘‘រូបវា អត្តា’’តិ ឯវំបការោ បុគ្គលវាទោ ទស្សិតោតិ វេទិតព្ពោ។ អនញ្ញោតិ ឯតេន ‘‘រូបំ អត្តា’’តិ ឯវំបការោ។ រុប្បនាទិសភាវោ រូបក្ខន្ធាទីនំ វិសេសលក្ខណំ, សប្បច្ចយាទិសភាវោ សាមញ្ញលក្ខណំ។ រូបាទិតោ អញ្ញោ អនញ្ញោ វា អញ្ញត្តេ ច តទាធារាទិភូតោ ឧបលព្ភមានោ អាបជ្ជតីតិ អនុយុញ្ជតិ សកវាទី បការន្តរស្ស អសម្ភវតោ។ បុគ្គលវាទី បុគ្គលស្ស រូបាទីហិ ន អញ្ញត្តំ ឥច្ឆតិ រូបាទិ វិយ បច្ចក្ខតោ អនុមានតោ វា គាហយិតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា តស្ស ច ការកវេទកភាវស្ស អយុជ្ជមានកត្តា។ នាបិ អនញ្ញត្តំ រុប្បនសប្បច្ចយាទិសភាវប្បសង្គតោ បុគ្គលស្សេវ អភាវប្បសង្គតោ ច។ យថេវ ហិ ន វិនា ឥន្ធនេន អគ្គិ បញ្ញាបិយតិ, ន ច អញ្ញំ ឥន្ធនតោ អគ្គិំ សក្កា បដិជានិតុំ, នាបិ អនញ្ញំ។ យទិ ហិ អញ្ញោ សិយា, ន ឧណ្ហំ ឥន្ធនំ សិយា។ អថ អនញ្ញោ, និទ្ទហិតព្ពំយេវ ទាហកំ សិយា។ ឯវមេវ ន វិនា រូបាទីហិ បុគ្គលោ បញ្ញាបិយតិ, ន ច តេហិ អញ្ញោ, នាបិ អនញ្ញោ សស្សតុច្ឆេទភាវប្បសង្គតោតិ លទ្ធិយំ ឋត្វា បុគ្គលវាទី ‘‘ន ហេវា’’តិ បដិក្ខិបតិ។ តត្ថ អគ្គិន្ធនោបមា តាវ យទិ លោកវោហារេន វុត្តា, អបឡិត្តំ កដ្ឋាទិឥន្ធនំ និទ្ទហិតព្ពញ្ច, បឡិត្តំ ភាសុរុណ្ហំ អគ្គិ ទាហកញ្ច, តញ្ច ឱជដ្ឋមករូបំ បុរិមបច្ឆិមកាលិកំ អនិច្ចំ សង្ខតំ បដិច្ចសមុប្បន្នំ, យទិ ឯវំ បុគ្គលោ រូបាទីហិ អញ្ញោ អនិច្ចោ ច អាបន្នោ។ អថ បរមត្ថតោ, តស្មិំយេវ កដ្ឋាទិកេ បឡិត្តេ យំ ឧសុមំ សោ អគ្គិ, តំសហជាតានិ តីណិ ភូតានិ ឥន្ធនំ, ឯវម្បិ សិទ្ធំ លក្ខណភេទតោ អគ្គិន្ធនានំ អញ្ញត្តន្តិ អគ្គិ វិយ ឥន្ធនតោ រូបាទីហិ អញ្ញោ បុគ្គលោ អនិច្ចោ ច អាបន្នោតិ ព្យាហតាតិ វេទិតព្ពំ។
Tadādhāroti te saccikaṭṭhaparamatthā rūpādayo ādhārā etassāti tadādhāro. Etena ‘‘rūpasmiṃ attā’’ti evaṃpakāro puggalavādo dassito hoti. Tesaṃ vā ādhārabhūtoti etena ‘‘attani rūpa’’nti evaṃpakāro. Aññatra vā tehīti tehi rūpādīhi vinā. Ādhārādheyyādibhāvena asaṃsaṭṭho visuṃyeva vinā. Tena sattādiguṇehi avokiṇṇo purisoti evamādiko. Taṃsāmibhūtatāya vā tadadhīnabhāvena ‘‘aññatra vā tehī’’ti vuttanti ‘‘rūpavā attā’’ti evaṃpakāro puggalavādo dassitoti veditabbo. Anaññoti etena ‘‘rūpaṃ attā’’ti evaṃpakāro. Ruppanādisabhāvo rūpakkhandhādīnaṃ visesalakkhaṇaṃ, sappaccayādisabhāvo sāmaññalakkhaṇaṃ. Rūpādito añño anañño vā aññatte ca tadādhārādibhūto upalabbhamāno āpajjatīti anuyuñjati sakavādī pakārantarassa asambhavato. Puggalavādī puggalassa rūpādīhi na aññattaṃ icchati rūpādi viya paccakkhato anumānato vā gāhayituṃ asakkuṇeyyattā tassa ca kārakavedakabhāvassa ayujjamānakattā. Nāpi anaññattaṃ ruppanasappaccayādisabhāvappasaṅgato puggalasseva abhāvappasaṅgato ca. Yatheva hi na vinā indhanena aggi paññāpiyati, na ca aññaṃ indhanato aggiṃ sakkā paṭijānituṃ, nāpi anaññaṃ. Yadi hi añño siyā, na uṇhaṃ indhanaṃ siyā. Atha anañño, niddahitabbaṃyeva dāhakaṃ siyā. Evameva na vinā rūpādīhi puggalo paññāpiyati, na ca tehi añño, nāpi anañño sassatucchedabhāvappasaṅgatoti laddhiyaṃ ṭhatvā puggalavādī ‘‘na hevā’’ti paṭikkhipati. Tattha aggindhanopamā tāva yadi lokavohārena vuttā, apaḷittaṃ kaṭṭhādiindhanaṃ niddahitabbañca, paḷittaṃ bhāsuruṇhaṃ aggi dāhakañca, tañca ojaṭṭhamakarūpaṃ purimapacchimakālikaṃ aniccaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppannaṃ, yadi evaṃ puggalo rūpādīhi añño anicco ca āpanno. Atha paramatthato, tasmiṃyeva kaṭṭhādike paḷitte yaṃ usumaṃ so aggi, taṃsahajātāni tīṇi bhūtāni indhanaṃ, evampi siddhaṃ lakkhaṇabhedato aggindhanānaṃ aññattanti aggi viya indhanato rūpādīhi añño puggalo anicco ca āpannoti byāhatāti veditabbaṃ.
បុគ្គលោ ឧបលព្ភតីតិ បដិជានន្តស្ស បការន្តរស្ស អសម្ភវតោ វុត្តេសុ បការេសុ ឯកេន បការេន ឧបលព្ភមានោ ឧបលព្ភតីតិ ‘‘អាបន្ន’’ន្តិ វុត្តំ ‘‘បដិញ្ញាយ ឯកត្តាបន្ន’’ន្តិ។ ឯកត្តាបន្នត្តា ឯវ អប្បដិក្ខិបិតព្ពំ, បុគ្គលេ បដិសិទ្ធេ តទភិនិវេសោបិ អយាថាវតោ បុគ្គលវាទិនោ គហិតាការសុញ្ញតាវិភាវនេន សកដ្ឋានតោ ចាវិតោ បដិសេធិតោ ឯវ នាម ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘បុគ្គលទិដ្ឋិំ បដិសេធេន្តោ’’តិ។ បុគ្គលោយេវ វា តថា បស្សិតព្ពត្តា ទិដ្ឋិ។ ‘‘សាមី និវាសី ការកោ វេទកោ និច្ចោ ធុវោ’’តិ អភិនិវេសវិសយភូតោ ហិ បរិកប្បមត្តសិទ្ធោ បុគ្គលោ ឥធ បដិក្ខិបីយតិ, ‘‘ន ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, បុគ្គលា’’តិអាទិនា វុត្តវោហារបុគ្គលោតិ អននុយោគោ អាកាសកុសុមស្ស រត្តនីលាទិភាវវិចារណា វិយាតិ អត្ថោ។ បុព្ពេ ‘‘នុបលព្ភតី’’តិ បដិជានិត្វា វិសេសចោទនាយ អនាបជ្ជនតោ បុន ‘‘ន ហេវា’’តិ បដិក្ខេបោ បដិញ្ញាយ អាបជ្ជនលេសោ។ វញ្ឈាបុត្តកស្ស ទីឃរស្សតានុយោគស្ស វិយ សព្ពេន សព្ពំ បរមត្ថតោ អនុបលព្ភមានស្ស បុគ្គលស្ស រូបាទីហិ អញ្ញានញ្ញតានុយោគស្ស អននុយោគភាវោ ឯវ ឥធ អវិបរីតត្ថោ។
Puggalo upalabbhatīti paṭijānantassa pakārantarassa asambhavato vuttesu pakāresu ekena pakārena upalabbhamāno upalabbhatīti ‘‘āpanna’’nti vuttaṃ ‘‘paṭiññāya ekattāpanna’’nti. Ekattāpannattā eva appaṭikkhipitabbaṃ, puggale paṭisiddhe tadabhinivesopi ayāthāvato puggalavādino gahitākārasuññatāvibhāvanena sakaṭṭhānato cāvito paṭisedhito eva nāma hotīti vuttaṃ ‘‘puggaladiṭṭhiṃ paṭisedhento’’ti. Puggaloyeva vā tathā passitabbattā diṭṭhi. ‘‘Sāmī nivāsī kārako vedako nicco dhuvo’’ti abhinivesavisayabhūto hi parikappamattasiddho puggalo idha paṭikkhipīyati, ‘‘na cattārome, bhikkhave, puggalā’’tiādinā vuttavohārapuggaloti ananuyogo ākāsakusumassa rattanīlādibhāvavicāraṇā viyāti attho. Pubbe ‘‘nupalabbhatī’’ti paṭijānitvā visesacodanāya anāpajjanato puna ‘‘na hevā’’ti paṭikkhepo paṭiññāya āpajjanaleso. Vañjhāputtakassa dīgharassatānuyogassa viya sabbena sabbaṃ paramatthato anupalabbhamānassa puggalassa rūpādīhi aññānaññatānuyogassa ananuyogabhāvo eva idha aviparītattho.
យំការណាតិ ឯតេន ‘‘យតោនិទាន’’ន្តិ ឯត្ថ វិភត្តិអលោបោ ទដ្ឋព្ពោតិ ទស្សេតិ។ អជ្ឈាចរន្តីតិ អភិភវន្តិ។ អភិនន្ទនាទយោ តណ្ហាទីហិ យថាសង្ខ្យំ យោជេតព្ពា, តណ្ហាទិដ្ឋីហិ វា អភិនន្ទនជ្ឈោសានានិ, តីហិបិ អភិវទនំ អវិសេសេន វា តីហិបិ តយោ យោជេតព្ពា។ ឯត្ថ ចេ នត្ថិ អភិនន្ទិតព្ពន្តិអាទិនា អភិនន្ទនាទីនំ អភាវសូចនេន ផលូបចារតោ អភិនន្ទនាទីនំ សមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិភូតំ មគ្គផលំ វុច្ចតិ, តំ បច្ចាមសនញ្ច ឯសេវាតិ ឥទន្តិ កត្វា វុត្តំ ‘‘អភិ…បេ.… ផលំ វា’’តិ។
Yaṃkāraṇāti etena ‘‘yatonidāna’’nti ettha vibhattialopo daṭṭhabboti dasseti. Ajjhācarantīti abhibhavanti. Abhinandanādayo taṇhādīhi yathāsaṅkhyaṃ yojetabbā, taṇhādiṭṭhīhi vā abhinandanajjhosānāni, tīhipi abhivadanaṃ avisesena vā tīhipi tayo yojetabbā. Ettha ce natthi abhinanditabbantiādinā abhinandanādīnaṃ abhāvasūcanena phalūpacārato abhinandanādīnaṃ samucchedapaṭippassaddhibhūtaṃ maggaphalaṃ vuccati, taṃ paccāmasanañca esevāti idanti katvā vuttaṃ ‘‘abhi…pe… phalaṃ vā’’ti.
‘‘ញាយតីតិ ជាន’’ន្តិ ឧក្កំសគតិវិជាននេន និរវសេសំ ញេយ្យជាតំ បរិគ្គយ្ហតីតិ តព្ពិសយាយ ជានាតិកិរិយាយ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណមេវ ករណំ ភវិតុមរហតីតិ ‘‘សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ជានិតព្ពំ ជានាតី’’តិ វុត្តំ។ អថ វា បករណវសេន, ‘‘ភគវា’’តិ សទ្ទន្តរសន្និធានេន វា អយំ អត្ថោ វិភាវេតព្ពោ។ បស្សំ បស្សតីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ ជានន្តាបិ វិបល្លាសវសេន ជានន្តិ តិត្ថិយា បឋមជ្ឈានអរូបជ្ឈានេហិ កាមរូបបរិញ្ញាវាទិនោ។ ជានន្តោ ជានាតិយេវ ភគវា អនាគាមិអរហត្តមគ្គេហិ តំបរិញ្ញាវាទិតាយ។ អយញ្ច អត្ថោ ទុក្ខក្ខន្ធសុត្តវសេន (ម. និ. ១.១៦៣, ១៧៥ អាទយោ) វិភាវេតព្ពោ។ បញ្ញាចក្ខុនា ឧប្បន្នត្តា វា ចក្ខុភូតោ។ ញាណភូតោតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ អថ វា ទិព្ពចក្ខុអាទិកំ បញ្ចវិធម្បិ ចក្ខុំ ភូតោ បត្តោតិ ចក្ខុភូតោ។ ឯវំ ញាណភូតោតិអាទីសុបិ ទដ្ឋព្ពំ។ សាមុក្កំសិកាយ ធម្មទេសនាយ សាតិសយោ ភគវតោ វត្តុអាទិភាវោតិ វុត្តំ ‘‘ចតុសច្ចធម្មេ វទតីតិ វត្តា’’តិអាទិ។ ‘‘បវត្តា’’តិ ឯត្ថ ប-ការស្ស បកដ្ឋត្ថតំ ទស្សេតុំ ‘‘ចិរំ…បេ.… បវត្តា’’តិ អាហ។ និទ្ធារេត្វា នេតា និន្នេតា។
‘‘Ñāyatīti jāna’’nti ukkaṃsagativijānanena niravasesaṃ ñeyyajātaṃ pariggayhatīti tabbisayāya jānātikiriyāya sabbaññutaññāṇameva karaṇaṃ bhavitumarahatīti ‘‘sabbaññutaññāṇena jānitabbaṃ jānātī’’ti vuttaṃ. Atha vā pakaraṇavasena, ‘‘bhagavā’’ti saddantarasannidhānena vā ayaṃ attho vibhāvetabbo. Passaṃ passatīti etthāpi eseva nayo. Jānantāpi vipallāsavasena jānanti titthiyā paṭhamajjhānaarūpajjhānehi kāmarūpapariññāvādino. Jānanto jānātiyeva bhagavā anāgāmiarahattamaggehi taṃpariññāvāditāya. Ayañca attho dukkhakkhandhasuttavasena (ma. ni. 1.163, 175 ādayo) vibhāvetabbo. Paññācakkhunā uppannattā vā cakkhubhūto. Ñāṇabhūtotiādīsupi eseva nayo. Atha vā dibbacakkhuādikaṃ pañcavidhampi cakkhuṃ bhūto pattoti cakkhubhūto. Evaṃ ñāṇabhūtotiādīsupi daṭṭhabbaṃ. Sāmukkaṃsikāya dhammadesanāya sātisayo bhagavato vattuādibhāvoti vuttaṃ ‘‘catusaccadhamme vadatīti vattā’’tiādi. ‘‘Pavattā’’ti ettha pa-kārassa pakaṭṭhatthataṃ dassetuṃ ‘‘ciraṃ…pe… pavattā’’ti āha. Niddhāretvā netā ninnetā.
‘‘ឯកូននវុតិ ចិត្តានី’’តិ វុត្តា ចិត្តសហចរិយាយ យថា ‘‘កុន្តា បចរន្តី’’តិ។ តេសញ្ច បាឡិបទេសានំ ឯកេកំ បទំ ឧទ្ធរិត្វាបិ កិញ្ចាបិ កុសលត្តិកបទានិយេវ ឧទ្ធរិត្វា ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ ចិត្តានិ វិភត្តានិ, កុសលត្តិកេន បន សភាវធម្មសង្គហិតានំ សេសត្តិកទុកបទានំ អសង្គហិតានំ អភាវតោ កុសលត្តិកបទុទ្ធារេន នយទស្សនភូតេន ឥតរត្តិកទុកបទានិបិ ឧទ្ធដានេវាតិ វុត្តំ។ ឯវញ្ច កត្វា មាតិកាគ្គហណំ សមត្ថិតំ ភវតិ។
‘‘Ekūnanavuti cittānī’’ti vuttā cittasahacariyāya yathā ‘‘kuntā pacarantī’’ti. Tesañca pāḷipadesānaṃ ekekaṃ padaṃ uddharitvāpi kiñcāpi kusalattikapadāniyeva uddharitvā cittuppādakaṇḍe cittāni vibhattāni, kusalattikena pana sabhāvadhammasaṅgahitānaṃ sesattikadukapadānaṃ asaṅgahitānaṃ abhāvato kusalattikapaduddhārena nayadassanabhūtena itarattikadukapadānipi uddhaṭānevāti vuttaṃ. Evañca katvā mātikāggahaṇaṃ samatthitaṃ bhavati.
សោ ច ធម្មោតិ ‘‘តយោ កុសលហេតូ’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១០៦០) បុរិមាយ បុរិមាយ បាឡិយា បច្ឆិមា បច្ឆិមា អត្ថនិទ្ទេសោតិ វុត្តំ។ ‘‘សមានេន្តី’’តិសទ្ទស្ស បដបដាយតិ-សទ្ទស្ស វិយ សទ្ទនយោ ទដ្ឋព្ពោតិ ទស្សេតុំ ‘‘សមានំ ករោន្តី’’តិ វុត្តំ។ សមានករណញ្ច ឩនបក្ខិបនេន អធិកាបនយនេន វា ហោតិ, ឥធ ឩនបក្ខិបនេនាតិ ទស្សេតុំ ‘‘បូរេន្តី’’តិ វុត្តំ។ សមានេតព្ពន្តិ ឯត្ថាបីតិ ‘‘បដ្ឋានំ សមានេតព្ព’’ន្តិ ឯត្ថ។
So ca dhammoti ‘‘tayo kusalahetū’’tiādīsu (dha. sa. 1060) purimāya purimāya pāḷiyā pacchimā pacchimā atthaniddesoti vuttaṃ. ‘‘Samānentī’’tisaddassa paṭapaṭāyati-saddassa viya saddanayo daṭṭhabboti dassetuṃ ‘‘samānaṃ karontī’’ti vuttaṃ. Samānakaraṇañca ūnapakkhipanena adhikāpanayanena vā hoti, idha ūnapakkhipanenāti dassetuṃ ‘‘pūrentī’’ti vuttaṃ. Samānetabbanti etthāpīti ‘‘paṭṭhānaṃ samānetabba’’nti ettha.
ពលវតា ញាណវេគេន អភិធម្មបច្ចវេក្ខណវសប្បវត្តេន។ ពលវតោ ញាណវេគស្ស សព្ពកិលេសក្ខេបនវសប្បវត្តស្ស។ គម្ភីរមេវ គម្ភីរគតំ ទិដ្ឋិគតន្តិអាទីសុ វិយ។ និរវសេសេនាតិ ន កញ្ចិ អវសេសេត្វា។ បញ្ចខីលរហិតេនាតិ បញ្ចចេតោខីលរហិតេន។
Balavatā ñāṇavegena abhidhammapaccavekkhaṇavasappavattena. Balavato ñāṇavegassa sabbakilesakkhepanavasappavattassa. Gambhīrameva gambhīragataṃ diṭṭhigatantiādīsu viya. Niravasesenāti na kañci avasesetvā. Pañcakhīlarahitenāti pañcacetokhīlarahitena.
ឯកាធិកេសុ អដ្ឋសុ កិលេសសតេសូតិ ‘‘ជាតិមទោ’’តិអាទិនា ឯកកវសេន អាគតា តេសត្តតិ, ‘‘កោធោ ច ឧបនាហោ ចា’’តិអាទិនា ទុកវសេន ឆត្តិំស, ‘‘តីណិ អកុសលមូលានី’’តិអាទិនា តិកវសេន បញ្ចាធិកំ សតំ, ‘‘ចត្តារោ អាសវា’’តិអាទិនា ចតុក្កវសេន ឆប្បញ្ញាស, ‘‘បញ្ចោរម្ភាគិយានិ សំយោជនានី’’តិអាទិនា បញ្ចកវសេន បញ្ចសត្តតិ, ‘‘ឆ វិវាទមូលានី’’តិអាទិនា ឆក្កវសេន ចតុរាសីតិ, ‘‘សត្ត អនុសយា’’តិអាទិនា សត្តកវសេន ឯកូនបញ្ញាស, ‘‘អដ្ឋ កិលេសវត្ថូនី’’តិអាទិនា អដ្ឋកវសេន ចតុសដ្ឋិ, ‘‘នវ អាឃាតវត្ថូនី’’តិអាទិនា នវកវសេន ឯកាសីតិ, ‘‘ទស កិលេសវត្ថូនី’’តិអាទិនា ទសកវសេន សត្តតិ, ‘‘អជ្ឈត្តិកស្សុប្បាទាយ អដ្ឋារស តណ្ហាវិចរិតានី’’តិអាទិនា អដ្ឋារសកវសេន អដ្ឋសតន្តិ ឯវំ ឯកាធិកេសុ អដ្ឋសុ កិលេសសតេសុ។ សេសា តេនវុតាធិកំ ឆសតំ កិលេសា។ តេ ព្រហ្មជាលសុត្តាគតាហិ ទ្វាសដ្ឋិយា ទិដ្ឋីហិ សហ បញ្ចបញ្ញាសាធិកំ សត្តសតំ ហោន្តិ។
Ekādhikesuaṭṭhasu kilesasatesūti ‘‘jātimado’’tiādinā ekakavasena āgatā tesattati, ‘‘kodho ca upanāho cā’’tiādinā dukavasena chattiṃsa, ‘‘tīṇi akusalamūlānī’’tiādinā tikavasena pañcādhikaṃ sataṃ, ‘‘cattāro āsavā’’tiādinā catukkavasena chappaññāsa, ‘‘pañcorambhāgiyāni saṃyojanānī’’tiādinā pañcakavasena pañcasattati, ‘‘cha vivādamūlānī’’tiādinā chakkavasena caturāsīti, ‘‘satta anusayā’’tiādinā sattakavasena ekūnapaññāsa, ‘‘aṭṭha kilesavatthūnī’’tiādinā aṭṭhakavasena catusaṭṭhi, ‘‘nava āghātavatthūnī’’tiādinā navakavasena ekāsīti, ‘‘dasa kilesavatthūnī’’tiādinā dasakavasena sattati, ‘‘ajjhattikassuppādāya aṭṭhārasa taṇhāvicaritānī’’tiādinā aṭṭhārasakavasena aṭṭhasatanti evaṃ ekādhikesu aṭṭhasu kilesasatesu. Sesā tenavutādhikaṃ chasataṃ kilesā. Te brahmajālasuttāgatāhi dvāsaṭṭhiyā diṭṭhīhi saha pañcapaññāsādhikaṃ sattasataṃ honti.
អថ វា ចុទ្ទសេកន្តាកុសលា, បញ្ចវីសតិ កុសលាព្យាកតសាធារណា, ចុទ្ទស កុសលត្តិកសាធារណា, ឧបចយាទិទ្វយំ ឯកំ កត្វា សត្តវីសតិ រូបានិ ចាតិ ឥមេ អសីតិ ធម្មា, ឥមេសុ ភាវទ្វយេ ឯកំ ឋបេត្វា អជ្ឈត្តិកា ឯកូនាសីតិ, ពាហិរា ឯកូនាសីតីតិ សព្ពេបិ អដ្ឋបញ្ញាសាធិកំ សតំ ហោន្តិ។ ឥមេសុ ឯកេកស្មិំ ទសន្នំ ទសន្នំ កិលេសានំ ឧប្បជ្ជនតោ អសីតិអធិកំ ទិយឌ្ឍកិលេសសហស្សំ ហោន្តិ។
Atha vā cuddasekantākusalā, pañcavīsati kusalābyākatasādhāraṇā, cuddasa kusalattikasādhāraṇā, upacayādidvayaṃ ekaṃ katvā sattavīsati rūpāni cāti ime asīti dhammā, imesu bhāvadvaye ekaṃ ṭhapetvā ajjhattikā ekūnāsīti, bāhirā ekūnāsītīti sabbepi aṭṭhapaññāsādhikaṃ sataṃ honti. Imesu ekekasmiṃ dasannaṃ dasannaṃ kilesānaṃ uppajjanato asītiadhikaṃ diyaḍḍhakilesasahassaṃ honti.
អថ វា តេបញ្ញាស អរូបធម្មា, អដ្ឋារស រូបរូបានិ, អាកាសធាតុ, លក្ខណរូបានិ ចាតិ បញ្ចសត្តតិ ធម្មា អជ្ឈត្តពហិទ្ធាភេទតោ បញ្ញាសសតំ ហោន្តិ។ តត្ថ ឯកេកស្មិំ ទស ទស កិលេសាតិបិ ទិយឌ្ឍកិលេសសហស្សំ។ តថា ឯត្ថ វេទនំ សុខិន្ទ្រិយាទិវសេន បញ្ចវិធំ កត្វា សត្តបញ្ញាស អរូបធម្មា, អដ្ឋារស រូបរូបានិ ចាតិ បញ្ចសត្តតិ វិបស្សនូបគធម្មា អជ្ឈត្តពហិទ្ធាភេទតោ បញ្ញាសសតំ ហោន្តិ។ ឯតេសុ ឯកេកស្មិំ ទស ទស កិលេសាតិបិ ទិយឌ្ឍកិលេសសហស្សំ។
Atha vā tepaññāsa arūpadhammā, aṭṭhārasa rūparūpāni, ākāsadhātu, lakkhaṇarūpāni cāti pañcasattati dhammā ajjhattabahiddhābhedato paññāsasataṃ honti. Tattha ekekasmiṃ dasa dasa kilesātipi diyaḍḍhakilesasahassaṃ. Tathā ettha vedanaṃ sukhindriyādivasena pañcavidhaṃ katvā sattapaññāsa arūpadhammā, aṭṭhārasa rūparūpāni cāti pañcasattati vipassanūpagadhammā ajjhattabahiddhābhedato paññāsasataṃ honti. Etesu ekekasmiṃ dasa dasa kilesātipi diyaḍḍhakilesasahassaṃ.
អបរោ នយោ – ទ្វាទសអកុសលចិត្តុប្បាទេសុ បឋមេ ឆ កិលេសា, ទុតិយេ សត្ត, តតិយេ ឆ, ចតុត្ថេ សត្ត, បញ្ចមេ ឆ, ឆដ្ឋេ សត្ត, សត្តមេ ឆ, អដ្ឋមេ សត្ត, នវមេ បញ្ច, ទសមេ ឆ, ឯកាទសមេ បញ្ច, ទ្វាទសមេ ចត្តារោតិ សព្ពេ ទ្វាសត្តតិ, ឥមេ បញ្ចទ្វារិកា បញ្ចសុ រូបាទីសុ អារម្មណេសុ ឯកេកស្មិំ ទ្វាសត្តតីតិ សដ្ឋិអធិកានិ តីណិ សតានិ, មនោទ្វារិកា បន ឆសុ អារម្មណេសុ ឯកេកស្មិំ ទ្វាសត្តតិ ទ្វាសត្តតីតិ កត្វា ទ្វត្តិំសាធិកានិ ចត្តារិ សតានិ, សព្ពានិបិ ទ្វានវុតិអធិកានិ សត្តសតានិ, តានិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធាវិសយតាយ ចតុរាសីតិអធិកំ ទិយឌ្ឍកិលេសសហស្សំ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពំ។
Aparo nayo – dvādasaakusalacittuppādesu paṭhame cha kilesā, dutiye satta, tatiye cha, catutthe satta, pañcame cha, chaṭṭhe satta, sattame cha, aṭṭhame satta, navame pañca, dasame cha, ekādasame pañca, dvādasame cattāroti sabbe dvāsattati, ime pañcadvārikā pañcasu rūpādīsu ārammaṇesu ekekasmiṃ dvāsattatīti saṭṭhiadhikāni tīṇi satāni, manodvārikā pana chasu ārammaṇesu ekekasmiṃ dvāsattati dvāsattatīti katvā dvattiṃsādhikāni cattāri satāni, sabbānipi dvānavutiadhikāni sattasatāni, tāni ajjhattabahiddhāvisayatāya caturāsītiadhikaṃ diyaḍḍhakilesasahassaṃ hontīti veditabbaṃ.
អថ វា រូបារម្មណាទីនិ បញ្ច, អវសេសរូបវេទនាសញ្ញាសង្ខារវិញ្ញាណវសេន បញ្ច ធម្មារម្មណកា សេសា ចាតិ ទស, តេ អជ្ឈត្តពហិទ្ធាភេទតោ វីសតិ, បញ្ញត្តិ ចាតិ ឯកវីសតិយា អារម្មណេសុ ទ្វាសត្តតិ ទ្វាសត្តតិ កិលេសាតិ ទ្វាទសាធិកំ ទិយឌ្ឍកិលេសសហស្សំ ហោន្តិ។
Atha vā rūpārammaṇādīni pañca, avasesarūpavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇavasena pañca dhammārammaṇakā sesā cāti dasa, te ajjhattabahiddhābhedato vīsati, paññatti cāti ekavīsatiyā ārammaṇesu dvāsattati dvāsattati kilesāti dvādasādhikaṃ diyaḍḍhakilesasahassaṃ honti.
អថ វា ទ្វាទសសុ អកុសលចិត្តុប្បាទេសុ បឋមេ វីសតិ ធម្មា, ទុតិយេ ទ្វាវីសតិ, តតិយេ វីសតិ, ចតុត្ថេ ទ្វាវីសតិ, បញ្ចមេ ឯកូនវីសតិ, ឆដ្ឋេ ឯកូនវីសតិ, សត្តមេ ឯកូនវីសតិ, អដ្ឋមេ ឯកវីសតិ, នវមេ ឯកូនវីសតិ, ទសមេ ឯកវីសតិ, ឯកាទសមេ សោឡស, ទ្វាទសមេ សោឡសាតិ សព្ពេ អកុសលធម្មា ឆត្តិំសាធិកានិ ទ្វេ សតានិ, ឥមេ ឆសុ អារម្មណេសុ បច្ចេកំ ឆត្តិំ សាធិកានិ ទ្វេ សតានិ, សព្ពេ សោឡសាធិកានិ ចត្តារិ សតានិ ច សហស្សំ ហោន្តីតិ ឯវម្បិ ទិយឌ្ឍកិលេសសហស្សំ វេទិតព្ពំ។
Atha vā dvādasasu akusalacittuppādesu paṭhame vīsati dhammā, dutiye dvāvīsati, tatiye vīsati, catutthe dvāvīsati, pañcame ekūnavīsati, chaṭṭhe ekūnavīsati, sattame ekūnavīsati, aṭṭhame ekavīsati, navame ekūnavīsati, dasame ekavīsati, ekādasame soḷasa, dvādasame soḷasāti sabbe akusaladhammā chattiṃsādhikāni dve satāni, ime chasu ārammaṇesu paccekaṃ chattiṃ sādhikāni dve satāni, sabbe soḷasādhikāni cattāri satāni ca sahassaṃ hontīti evampi diyaḍḍhakilesasahassaṃ veditabbaṃ.
ឥតរេសន្តិ តណ្ហាវិចរិតានំ ‘‘អតីតានិ ឆត្តិំសា’’តិអាទិនា អតីតាទិភាវាមសនតោ។ ខេបនេតិ អរិយមគ្គេន សមុច្ឆិន្ទនេ។ ‘‘ទិយឌ្ឍកិលេសសហស្សំ ខេបេត្វា’’តិ ហិ វុត្តំ។ បរមត្ថតោ អតីតាទីនំ មគ្គេន អប្បហាតព្ពត្តា ‘‘អតីតាទិភាវាមសនា អគ្គហណំ ខេបនេ’’តិ វុត្តំ។ យំ បន បដ្ឋានេ ‘‘ទស្សនេន បហាតព្ពោ ធម្មោ ទស្សនេន បហាតព្ពស្ស ធម្មស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទិនា តិកេ, តថា ទស្សនេន បហាតព្ពាតីតតិកតិកេ ‘‘អតីតា ទស្សនេន បហាតព្ពា’’តិអាទិនា ច តីសុ កាលេសុ ទស្សនាទិបហាតព្ពវចនំ កតំ, តំ អតីតាទីនំ សំកិលិដ្ឋតាយ អបាយគមនីយតាយ ច ទស្សនបហាតព្ពេហិ និរតិសយត្តា វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។
Itaresanti taṇhāvicaritānaṃ ‘‘atītāni chattiṃsā’’tiādinā atītādibhāvāmasanato. Khepaneti ariyamaggena samucchindane. ‘‘Diyaḍḍhakilesasahassaṃ khepetvā’’ti hi vuttaṃ. Paramatthato atītādīnaṃ maggena appahātabbattā ‘‘atītādibhāvāmasanā aggahaṇaṃ khepane’’ti vuttaṃ. Yaṃ pana paṭṭhāne ‘‘dassanena pahātabbo dhammo dassanena pahātabbassa dhammassa anantarapaccayena paccayo’’tiādinā tike, tathā dassanena pahātabbātītatikatike ‘‘atītā dassanena pahātabbā’’tiādinā ca tīsu kālesu dassanādipahātabbavacanaṃ kataṃ, taṃ atītādīnaṃ saṃkiliṭṭhatāya apāyagamanīyatāya ca dassanapahātabbehi niratisayattā vuttanti daṭṭhabbaṃ.
ន ភាសិតត្ថវចនន្តិ ឥទំ ‘‘ហិតបរិយាយវចន’’ន្តិ ឯតេន និវត្តិតស្ស ឯកទេសកថនំ។ យថា ហិ អយំ អត្ថ-សទ្ទោ ន ភាសិតត្ថវចនំ, ឯវំ វិសយប្បយោជនាទិវចនម្បិ ន ហោតីតិ។ យថាវុត្តស្សាតិ ហិតបរិយាយស្ស។ ‘‘ន ហញ្ញទត្ថត្ថិបសំសលាភា’’តិ បទស្ស និទ្ទេសេ ‘‘អត្តត្ថោ វា បរត្ថោ វា’’តិអាទិនា (មហានិ. ៦៩) កិញ្ចាបិ សុត្តនិរបេក្ខំ អត្តត្ថាទយោ វុត្តា សុត្តត្ថភាវេន អនិទ្ទិដ្ឋត្តា, តេសុ បន ឯកោបិ អត្ថប្បភេទោ សុត្តេន ទីបេតព្ពតំ នាតិក្កមតីតិ អាហ ‘‘តេ សុត្តំ សូចេតី’’តិ។ ឥមស្មិំ វិកប្បេ អត្ថ-សទ្ទោ ភាសិតត្ថវចនម្បិ ហោតិ។ បុរិមកា ហិ បញ្ច អត្ថប្បភេទា ហិតបរិយាយា, តតោ បរេ ឆ ភាសិតត្ថប្បភេទា, បច្ឆិមកា បន ឧភយសភាវា។ តត្ថ ទុរធិគមតាយ វិភាវនេ អលទ្ធគាធោ គម្ភីរោ, ន វិវដោ គុឡ្ហោ, មូលុទកាទយោ វិយ បំសុនា អក្ខរសន្និវេសាទិនា តិរោហិតោ បដិច្ឆន្នោ, និទ្ធារេត្វា ញាបេតព្ពោ នេយ្យោ, យថារុតវសេនេវ វេទិតព្ពោ នីតោ។ អនវជ្ជនិក្កិលេសវោទានា បរិយាយវសេន វុត្តា, កុសលវិបាកកិរិយធម្មវសេន វា ។ បរមត្ថោ និព្ពានំ, អវិបរីតសភាវោ ឯវ វា។ សាតិសយំ បកាសិតានិ តប្បរភាវេន បកាសិតត្តា។ ‘‘ឯត្តកំ តស្ស ភគវតោ សុត្តាគតំ សុត្តបរិយាបន្ន’’ន្តិ (បាចិ. ១២៤២), ‘‘សកវាទេ បញ្ចសុត្តសតានី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; កថា. អដ្ឋ. និទានកថា) ច ឯវមាទីសុ សុត្ត-សទ្ទោ ឧបចរិតោតិ អធិប្បាយេនាហ ‘‘ឥទមេវ អត្ថានំ សូចនតោ សុត្តន្តិ វុត្ត’’ន្តិ។ ឯកន្តហិតបដិលាភសំវត្តនិកា សុត្តន្តទេសនាតិ ឥទម្បិ វិនេយ្យានំ ហិតសម្បាបនេ សុត្តន្តទេសនាយ តប្បរភាវំយេវ សន្ធាយ វុត្តំ។ តប្បរភាវោ ច វិនេយ្យជ្ឈាសយានុលោមតោ ទដ្ឋព្ពោ, តថា អត្តត្ថាទិប្បកាសនបធានតាបិ។ ឥតរេហីតិ វិនយាភិធម្មេហិ។
Na bhāsitatthavacananti idaṃ ‘‘hitapariyāyavacana’’nti etena nivattitassa ekadesakathanaṃ. Yathā hi ayaṃ attha-saddo na bhāsitatthavacanaṃ, evaṃ visayappayojanādivacanampi na hotīti. Yathāvuttassāti hitapariyāyassa. ‘‘Na haññadatthatthipasaṃsalābhā’’ti padassa niddese ‘‘attattho vā parattho vā’’tiādinā (mahāni. 69) kiñcāpi suttanirapekkhaṃ attatthādayo vuttā suttatthabhāvena aniddiṭṭhattā, tesu pana ekopi atthappabhedo suttena dīpetabbataṃ nātikkamatīti āha ‘‘te suttaṃ sūcetī’’ti. Imasmiṃ vikappe attha-saddo bhāsitatthavacanampi hoti. Purimakā hi pañca atthappabhedā hitapariyāyā, tato pare cha bhāsitatthappabhedā, pacchimakā pana ubhayasabhāvā. Tattha duradhigamatāya vibhāvane aladdhagādho gambhīro, na vivaṭo guḷho, mūludakādayo viya paṃsunā akkharasannivesādinā tirohito paṭicchanno, niddhāretvā ñāpetabbo neyyo, yathārutavaseneva veditabbo nīto. Anavajjanikkilesavodānā pariyāyavasena vuttā, kusalavipākakiriyadhammavasena vā . Paramattho nibbānaṃ, aviparītasabhāvo eva vā. Sātisayaṃ pakāsitāni tapparabhāvena pakāsitattā. ‘‘Ettakaṃ tassa bhagavato suttāgataṃ suttapariyāpanna’’nti (pāci. 1242), ‘‘sakavāde pañcasuttasatānī’’ti (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; kathā. aṭṭha. nidānakathā) ca evamādīsu sutta-saddo upacaritoti adhippāyenāha ‘‘idameva atthānaṃ sūcanato suttanti vutta’’nti. Ekantahitapaṭilābhasaṃvattanikā suttantadesanāti idampi vineyyānaṃ hitasampāpane suttantadesanāya tapparabhāvaṃyeva sandhāya vuttaṃ. Tapparabhāvo ca vineyyajjhāsayānulomato daṭṭhabbo, tathā attatthādippakāsanapadhānatāpi. Itarehīti vinayābhidhammehi.
រត្តិអាទីសូតិ រត្តិរាជវិនយេសុ វិសយភូតេសុ។ ននុ ច ‘‘អភិរត្តី’’តិ អវុត្តត្តា រត្តិគ្គហណំ ន កត្តព្ពំ, ‘‘អភិញ្ញាតា អភិលក្ខិតា’’តិ ច ញាណលក្ខណកិរិយាវិសេសកោ អភិ-សទ្ទោតិ? ន, ‘‘អភិញ្ញាតា អភិលក្ខិតា’’តិ អភិ-សទ្ទវិសិដ្ឋានំ ញាតលក្ខិតសទ្ទានំ រត្តិសទ្ទេន សមានាធិករណតាយ រត្តិវិសយត្តា។ ឯត្ថ ច វាចកសទ្ទសន្និធានេ និបាតានំ តទត្ថជោតកមត្តត្តា លក្ខិតសទ្ទត្ថជោតកោ អភិ-សទ្ទោ លក្ខណេ វត្តតីតិ វុត្តោ។ អភិលក្ខិតសទ្ទបរិយាយោ ច អភិញ្ញាតសទ្ទោតិ ទដ្ឋព្ពោ, អភិវិនយសទ្ទស្ស បន អភិបុរិសស្ស វិយ សមាសសិទ្ធិ ទដ្ឋព្ពា។ អនេកត្ថា ហិ និបាតា, អនេកត្ថភេទោ ច សទ្ទានំ បយោគវិសយោតិ។
Rattiādīsūti rattirājavinayesu visayabhūtesu. Nanu ca ‘‘abhirattī’’ti avuttattā rattiggahaṇaṃ na kattabbaṃ, ‘‘abhiññātā abhilakkhitā’’ti ca ñāṇalakkhaṇakiriyāvisesako abhi-saddoti? Na, ‘‘abhiññātā abhilakkhitā’’ti abhi-saddavisiṭṭhānaṃ ñātalakkhitasaddānaṃ rattisaddena samānādhikaraṇatāya rattivisayattā. Ettha ca vācakasaddasannidhāne nipātānaṃ tadatthajotakamattattā lakkhitasaddatthajotako abhi-saddo lakkhaṇe vattatīti vutto. Abhilakkhitasaddapariyāyo ca abhiññātasaddoti daṭṭhabbo, abhivinayasaddassa pana abhipurisassa viya samāsasiddhi daṭṭhabbā. Anekatthā hi nipātā, anekatthabhedo ca saddānaṃ payogavisayoti.
កិញ្ចាបិ ទេសនាទយោ ទេសេតព្ពាទិនិរបេក្ខា ន សន្តិ, អាណាទយោ បន វិសេសតោ ទេសកាទិអធីនាតិ តំតំវិសេសយោគវសេន តេសំ ភេទោ វុត្តោ។ យថា ហិ អាណាវិធានំ វិសេសតោ អាណារហាធីនំ តត្ថ កោសល្លយោគតោ, ឯវំ វោហារបរមត្ថវិធានានិ ច វិធាយកាធីនានីតិ អាណាទិវិធិនោ ទេសកាយត្តតា វុត្តា។ អបរាធជ្ឈាសយានុរូបំ វិយ ធម្មានុរូបម្បិ សាសនំ វិសេសតោ តថាវិនេតព្ពបុគ្គលាបេក្ខន្តិ វុត្តំ ‘‘សាសិតព្ព…បេ.… តព្ពភាវេនា’’តិ។ សំវរាសំវរនាមរូបានំ វិយ វិនិវេឋេតព្ពាយ ទិដ្ឋិយាបិ កថនំ សតិ វាចាវត្ថុស្មិំ, នាសតីតិ វិសេសតោ តទធីនន្តិ អាហ ‘‘កថេតព្ពស្ស…បេ.… កថា’’តិ។ ឧបារម្ភាទីតិ ឧបារម្ភនិស្សរណធម្មកោសរក្ខណានិ។ បរិយាបុណនាទីតិ បរិយាបុណនសុប្បដិបត្តិទុប្បដិបត្តិយោ។
Kiñcāpi desanādayo desetabbādinirapekkhā na santi, āṇādayo pana visesato desakādiadhīnāti taṃtaṃvisesayogavasena tesaṃ bhedo vutto. Yathā hi āṇāvidhānaṃ visesato āṇārahādhīnaṃ tattha kosallayogato, evaṃ vohāraparamatthavidhānāni ca vidhāyakādhīnānīti āṇādividhino desakāyattatā vuttā. Aparādhajjhāsayānurūpaṃ viya dhammānurūpampi sāsanaṃ visesato tathāvinetabbapuggalāpekkhanti vuttaṃ ‘‘sāsitabba…pe… tabbabhāvenā’’ti. Saṃvarāsaṃvaranāmarūpānaṃ viya viniveṭhetabbāya diṭṭhiyāpi kathanaṃ sati vācāvatthusmiṃ, nāsatīti visesato tadadhīnanti āha ‘‘kathetabbassa…pe… kathā’’ti. Upārambhādīti upārambhanissaraṇadhammakosarakkhaṇāni. Pariyāpuṇanādīti pariyāpuṇanasuppaṭipattiduppaṭipattiyo.
តន្តិសមុទាយោ អវយវតន្តិយា អាធារោ យថា ‘‘រុក្ខេ សាខា’’តិ។ ន ចោទេតព្ពមេតំ សមុខេន, វិសយវិសយិមុខេន វា វិនយាទីនំយេវ គម្ភីរភាវស្ស វុត្តត្តាតិ អធិប្បាយោ។ ធម្មោ ហិ វិនយាទយោ, តេសញ្ច វិសយោ អត្ថោ, ធម្មត្ថវិសយា ច ទេសនាបដិវេធាតិ។ ‘‘បដិវេធស្សា’’តិអាទិនា ធម្មត្ថានំ ទុប្បដិវិទ្ធត្តា ទេសនាយ ឧប្បាទេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា បដិវេធស្ស ឧប្បាទេតុញ្ច បដិវិជ្ឈិតុញ្ច អសក្កុណេយ្យត្តា ទុក្ខោគាហតំ ទស្សេតិ។
Tantisamudāyo avayavatantiyā ādhāro yathā ‘‘rukkhe sākhā’’ti. Na codetabbametaṃ samukhena, visayavisayimukhena vā vinayādīnaṃyeva gambhīrabhāvassa vuttattāti adhippāyo. Dhammo hi vinayādayo, tesañca visayo attho, dhammatthavisayā ca desanāpaṭivedhāti. ‘‘Paṭivedhassā’’tiādinā dhammatthānaṃ duppaṭividdhattā desanāya uppādetuṃ asakkuṇeyyattā paṭivedhassa uppādetuñca paṭivijjhituñca asakkuṇeyyattā dukkhogāhataṃ dasseti.
ធម្មានុរូបំ យថាធម្មន្តិ ច អត្ថោ យុជ្ជតិ។ ទេសនាបិ ហិ បដិវេធោ វិយ អវិបរីតំ សវិសយវិភាវនតោ ធម្មានុរូបំ បវត្តតិ យតោ ‘‘អវិបរីតាភិលាបោ’’តិ វុច្ចតិ។ ធម្មនិរុត្តិំ ទស្សេតីតិ ឯតេន ទេសនាសទ្ទសភាវាតិ ទីបេតិ។ តថា ហិ និរុត្តិបដិសម្ភិទាយ បរិត្តារម្មណាទិភាវោ បាឡិយំ វុត្តោ, អដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘តំតំសភាវនិរុត្តិសទ្ទំ អារម្មណំ កត្វា’’តិអាទិនា សទ្ទារម្មណតា។ ឥមស្ស អត្ថស្ស អយំ សទ្ទោ វាចកោតិ វចនវចនីយំ វវត្ថបេត្វា តំតំវចនីយវិភាវនវសេន បវត្តិតោ ហិ សទ្ទោ ទេសនាតិ។ ននុ ច ‘‘ធម្មោ តន្តី’’តិ ឥមស្មិំ បក្ខេ ធម្មស្សបិ សទ្ទសភាវត្តា ធម្មទេសនានំ វិសេសោ ន សិយាតិ? ន, តេសំ តេសំ អត្ថានំ ពោធកភាវេន ញាតោ ឧគ្គហិតាទិវសេន ច បុព្ពេ បវត្តិតោ សទ្ទប្បពន្ធោ ធម្មោ, បច្ឆា បរេសំ អវពោធនត្ថំ បវត្តិតោ តទត្ថប្បកាសនកោ សទ្ទោ ទេសនាតិ។ អថ វា យថាវុត្តសទ្ទសមុដ្ឋាបកោ ចិត្តុប្បាទោ ទេសនា មុសាវាទាទយោ វិយ។ វចនស្ស បវត្តនន្តិ ច យថាវុត្តចិត្តុប្បាទមាហ។ សោ ហិ វចនំ បវត្តេតិ, តំ វា ឯតេន បវត្តីយតីតិ បវត្តនំ។ ទេសីយតិ អត្ថោ ឯតេនាតិ ទេសនា។ បការេហិ ញាបីយតិ ឯតេន, បការតោ ញាបេតីតិ វា បញ្ញត្តីតិ វុច្ចតីតិ។ តេនេវាហ ‘‘អធិប្បាយោ’’តិអាទិ។ អភិសមេតិ, អភិសមីយតិ វា ឯតេនាតិ អភិសមយោតិ ឯវម្បិ អភិសមយត្ថោ សម្ភវតិ។ អភិសមេតព្ពតោ បន អភិសមយោតិ ទុតិយវិកប្បេ បដិវេធោយេវាតិ។
Dhammānurūpaṃ yathādhammanti ca attho yujjati. Desanāpi hi paṭivedho viya aviparītaṃ savisayavibhāvanato dhammānurūpaṃ pavattati yato ‘‘aviparītābhilāpo’’ti vuccati. Dhammaniruttiṃ dassetīti etena desanāsaddasabhāvāti dīpeti. Tathā hi niruttipaṭisambhidāya parittārammaṇādibhāvo pāḷiyaṃ vutto, aṭṭhakathāyañca ‘‘taṃtaṃsabhāvaniruttisaddaṃ ārammaṇaṃ katvā’’tiādinā saddārammaṇatā. Imassa atthassa ayaṃ saddo vācakoti vacanavacanīyaṃ vavatthapetvā taṃtaṃvacanīyavibhāvanavasena pavattito hi saddo desanāti. Nanu ca ‘‘dhammo tantī’’ti imasmiṃ pakkhe dhammassapi saddasabhāvattā dhammadesanānaṃ viseso na siyāti? Na, tesaṃ tesaṃ atthānaṃ bodhakabhāvena ñāto uggahitādivasena ca pubbe pavattito saddappabandho dhammo, pacchā paresaṃ avabodhanatthaṃ pavattito tadatthappakāsanako saddo desanāti. Atha vā yathāvuttasaddasamuṭṭhāpako cittuppādo desanā musāvādādayo viya. Vacanassa pavattananti ca yathāvuttacittuppādamāha. So hi vacanaṃ pavatteti, taṃ vā etena pavattīyatīti pavattanaṃ. Desīyati attho etenāti desanā. Pakārehi ñāpīyati etena, pakārato ñāpetīti vā paññattīti vuccatīti. Tenevāha ‘‘adhippāyo’’tiādi. Abhisameti, abhisamīyati vā etenāti abhisamayoti evampi abhisamayattho sambhavati. Abhisametabbato pana abhisamayoti dutiyavikappe paṭivedhoyevāti.
វុត្តនយេន វេទិតព្ពាតិ អវិជ្ជាសង្ខារាទីនំ ធម្មត្ថានំ ទុប្បដិវិជ្ឈតាយ ទុក្ខោគាហតា, តេសំ បញ្ញាបនស្ស ទុក្ករភាវតោ តំទេសនាយ បដិវេធនសង្ខាតស្ស បដិវេធស្ស ឧប្បាទនវិសយិករណានំ អសក្កុណេយ្យតាយ ទុក្ខោគាហតា វេទិតព្ពា។
Vuttanayena veditabbāti avijjāsaṅkhārādīnaṃ dhammatthānaṃ duppaṭivijjhatāya dukkhogāhatā, tesaṃ paññāpanassa dukkarabhāvato taṃdesanāya paṭivedhanasaṅkhātassa paṭivedhassa uppādanavisayikaraṇānaṃ asakkuṇeyyatāya dukkhogāhatā veditabbā.
ការណេ ផលវោហារេន តេ ធម្មា ទុក្ខាយ សំវត្តន្តីតិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឧបារម្ភ…បេ.… ហេតុភាវេនា’’តិ។ អញ្ញំ អត្ថន្តិ ឧបារម្ភំ និស្សរណញ្ច។ និដ្ឋាបេត្វាតិ កថនវសេន បរិយោសាបេត្វា។ តស្ស ‘‘អារទ្ធ’’ន្តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ។ ឧទ្ទានសង្គហាទិភេទោ សង្គីតោតិ បាឋោ យុត្តោ, ‘‘សង្គីតិយា’’តិ បន លិខន្តិ។ បុរិមំ វា សង្គីតិយាតិ ភាវេន ភាវលក្ខណេ ភុម្មំ, បច្ឆិមំ អធិករណេ។ បិដកាទីតិ បិដកនិកាយង្គធម្មក្ខន្ធានិ។
Kāraṇe phalavohārena te dhammā dukkhāya saṃvattantīti vuttanti āha ‘‘upārambha…pe… hetubhāvenā’’ti. Aññaṃ atthanti upārambhaṃ nissaraṇañca. Niṭṭhāpetvāti kathanavasena pariyosāpetvā. Tassa ‘‘āraddha’’nti etena sambandho. Uddānasaṅgahādibhedo saṅgītoti pāṭho yutto, ‘‘saṅgītiyā’’ti pana likhanti. Purimaṃ vā saṅgītiyāti bhāvena bhāvalakkhaṇe bhummaṃ, pacchimaṃ adhikaraṇe. Piṭakādīti piṭakanikāyaṅgadhammakkhandhāni.
តត្ថ អង្គេសុ សុត្តង្គមេវ ន សម្ភវតិ ‘‘សគាថកំ សុត្តំ គេយ្យំ, និគ្គាថកំ សុត្តំ វេយ្យាករណ’’ន្តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា; បារា. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា; ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា) វុត្តត្តា, មង្គលសុត្តាទីនញ្ច សុត្តង្គសង្គហោ ន សិយា គាថាភាវតោ ធម្មបទាទីនំ វិយ, គេយ្យង្គសង្គហោ វា សិយា សគាថកត្តា សគាថាវគ្គស្ស វិយ, តថា ឧភតោវិភង្គាទីសុ សគាថកបទេសានន្តិ? វុច្ចតេ –
Tattha aṅgesu suttaṅgameva na sambhavati ‘‘sagāthakaṃ suttaṃ geyyaṃ, niggāthakaṃ suttaṃ veyyākaraṇa’’nti (dī. ni. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā; pārā. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā; dha. sa. aṭṭha. nidānakathā) vuttattā, maṅgalasuttādīnañca suttaṅgasaṅgaho na siyā gāthābhāvato dhammapadādīnaṃ viya, geyyaṅgasaṅgaho vā siyā sagāthakattā sagāthāvaggassa viya, tathā ubhatovibhaṅgādīsu sagāthakapadesānanti? Vuccate –
សុត្តន្តិ សាមញ្ញវិធិ, វិសេសវិធយោ បរេ;
Suttanti sāmaññavidhi, visesavidhayo pare;
សនិមិត្តា និរុឡ្ហត្តា, សហតាញ្ញេន នាញ្ញតោ។ (នេត្តិ. អដ្ឋ. សង្គហវារវណ្ណនា);
Sanimittā niruḷhattā, sahatāññena nāññato. (netti. aṭṭha. saṅgahavāravaṇṇanā);
សព្ពស្សបិ ហិ ពុទ្ធវចនស្ស សុត្តន្តិ អយំ សាមញ្ញវិធិ។ តេនេវាហ អាយស្មា មហាកច្ចាយនោ នេត្តិយំ ‘‘នវវិធសុត្តន្តបរិយេដ្ឋី’’តិ (នេត្តិ. សង្គហវារ)។ ‘‘ឯត្តកំ តស្ស ភគវតោ សុត្តាគតំ សុត្តបរិយាបន្នំ (បាចិ. ១២៤២) សកវាទេ បញ្ច សុត្តសតានី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; កថា. អដ្ឋ. និទានកថា) ឯវមាទិ ច ឯតស្ស អត្ថស្ស សាធកំ, តទេកទេសេសុ បន គេយ្យាទយោ វិសេសវិធយោ តេន តេន និមិត្តេន បតិដ្ឋិតត្តា។ តថា ហិ គេយ្យស្ស សគាថកត្តំ តព្ភាវនិមិត្តំ។ លោកេបិ ហិ សសិលោកំ សគាថកំ វា ចុណ្ណិយគន្ថំ ‘‘គេយ្យ’’ន្តិ វទន្តិ។ គាថាវិរហេ បន សតិ បុច្ឆំ កត្វា វិស្សជ្ជនភាវោ វេយ្យាករណស្ស។ បុច្ឆាវិស្សជ្ជនញ្ហិ ព្យាករណន្តិ វុច្ចតិ។ ព្យាករណមេវ វេយ្យាករណន្តិ។
Sabbassapi hi buddhavacanassa suttanti ayaṃ sāmaññavidhi. Tenevāha āyasmā mahākaccāyano nettiyaṃ ‘‘navavidhasuttantapariyeṭṭhī’’ti (netti. saṅgahavāra). ‘‘Ettakaṃ tassa bhagavato suttāgataṃ suttapariyāpannaṃ (pāci. 1242) sakavāde pañca suttasatānī’’ti (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; kathā. aṭṭha. nidānakathā) evamādi ca etassa atthassa sādhakaṃ, tadekadesesu pana geyyādayo visesavidhayo tena tena nimittena patiṭṭhitattā. Tathā hi geyyassa sagāthakattaṃ tabbhāvanimittaṃ. Lokepi hi sasilokaṃ sagāthakaṃ vā cuṇṇiyaganthaṃ ‘‘geyya’’nti vadanti. Gāthāvirahe pana sati pucchaṃ katvā vissajjanabhāvo veyyākaraṇassa. Pucchāvissajjanañhi byākaraṇanti vuccati. Byākaraṇameva veyyākaraṇanti.
ឯវំ សន្តេ សគាថកានម្បិ បញ្ហវិស្សជ្ជនវសេន បវត្តានំ វេយ្យាករណភាវោ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ វេយ្យាករណាទិសញ្ញានំ អនោកាសភាវតោ ‘‘គាថាវិរហេ បន សតី’’តិ វិសេសិតត្តា ច។ តថា ហិ ធម្មបទាទីសុ កេវលំ គាថាពន្ធេសុ សគាថកត្តេបិ សោមនស្សញាណមយិកគាថាបដិសំយុត្តេសុ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិវចនសម្ពន្ធេសុ អព្ភុតធម្មបដិសំយុត្តេសុ ច សុត្តវិសេសេសុ យថាក្កមំ គាថាឧទានឥតិវុត្តកអព្ភុតធម្មសញ្ញា បតិដ្ឋិតា, តថា សតិបិ គាថាពន្ធភាវេ ភគវតោ អតីតាសុ ជាតីសុ ចរិយានុភាវប្បកាសកេសុ ជាតកសញ្ញា។ សតិបិ បញ្ហវិស្សជ្ជនភាវេ សគាថកត្តេ ច កេសុចិ សុត្តន្តេសុ វេទស្ស លភាបនតោ វេទល្លសញ្ញា បតិដ្ឋិតាតិ ឯវំ តេន តេន សគាថកត្តាទិនា និមិត្តេន តេសុ តេសុ សុត្តវិសេសេសុ គេយ្យាទិសញ្ញា បតិដ្ឋិតាតិ វិសេសវិធយោ សុត្តង្គតោ បរេ គេយ្យង្គាទយោ។ យំ បនេត្ថ គេយ្យង្គាទិនិមិត្តរហិតំ, តំ សុត្តង្គំ វិសេសសញ្ញាបរិហារេន សាមញ្ញសញ្ញាយ បវត្តនតោតិ។
Evaṃ sante sagāthakānampi pañhavissajjanavasena pavattānaṃ veyyākaraṇabhāvo āpajjatīti? Nāpajjati veyyākaraṇādisaññānaṃ anokāsabhāvato ‘‘gāthāvirahe pana satī’’ti visesitattā ca. Tathā hi dhammapadādīsu kevalaṃ gāthābandhesu sagāthakattepi somanassañāṇamayikagāthāpaṭisaṃyuttesu ‘‘vuttañheta’’ntiādivacanasambandhesu abbhutadhammapaṭisaṃyuttesu ca suttavisesesu yathākkamaṃ gāthāudānaitivuttakaabbhutadhammasaññā patiṭṭhitā, tathā satipi gāthābandhabhāve bhagavato atītāsu jātīsu cariyānubhāvappakāsakesu jātakasaññā. Satipi pañhavissajjanabhāve sagāthakatte ca kesuci suttantesu vedassa labhāpanato vedallasaññā patiṭṭhitāti evaṃ tena tena sagāthakattādinā nimittena tesu tesu suttavisesesu geyyādisaññā patiṭṭhitāti visesavidhayo suttaṅgato pare geyyaṅgādayo. Yaṃ panettha geyyaṅgādinimittarahitaṃ, taṃ suttaṅgaṃ visesasaññāparihārena sāmaññasaññāya pavattanatoti.
ននុ ច សគាថកំ សុត្តំ គេយ្យំ, និគ្គាថកំ សុត្តំ វេយ្យាករណន្តិ សុត្តង្គំ ន សម្ភវតីតិ ចោទនា តទវត្ថាតិ? ន, សោធិតត្តា។ សោធិតញ្ហិ បុព្ពេ គាថាវិរហេ សតិ បុច្ឆាវិស្សជ្ជនភាវោ វេយ្យាករណភាវស្ស និមិត្តន្តិ។ យញ្ច វុត្តំ ‘‘គាថាភាវតោ មង្គលសុត្តាទីនំ សុត្តង្គសង្គហោ ន សិយា’’តិ, តំ ន, និរុឡ្ហត្តា។ និរុឡ្ហោ ហិ មង្គលសុត្តាទីសុ សុត្តភាវោ។ ន ហិ តានិ ធម្មបទពុទ្ធវំសាទយោ វិយ គាថាភាវេន បញ្ញាតានិ, កិន្តុ សុត្តភាវេនេវ។ តេនេវ ហិ អដ្ឋកថាយំ សុត្តនាមកន្តិ នាមគ្គហណំ កតំ។ យំ បន វុត្តំ ‘‘សគាថកត្តា គេយ្យង្គសង្គហោ វា សិយា’’តិ, តទបិ នត្ថិ។ យស្មា សហតាញ្ញេន។ សហ គាថាហីតិ សគាថកំ, សហភាវោ ច នាម អត្តតោ អញ្ញេន ហោតិ, ន ច មង្គលសុត្តាទីសុ គាថាវិនិមុត្តោ កោចិ សុត្តប្បទេសោ អត្ថិ, យោ ‘‘សហ គាថាហី’’តិ វុច្ចេយ្យ, ន ច សមុទាយោ នាម កោចិ អត្ថិ។ យទបិ វុត្តំ ‘‘ឧភតោវិភង្គាទីសុ សគាថកប្បទេសានំ គេយ្យង្គសង្គហោ សិយា’’តិ, តទបិ ន, អញ្ញតោ។ អញ្ញា ឯវ ហិ តា គាថា ជាតកាទិបរិយាបន្នត្តា។ អតោ ន តាហិ ឧភតោវិភង្គាទីនំ គេយ្យង្គភាវោតិ ឯវំ សុត្តាទីនំ អង្គានំ អញ្ញមញ្ញសង្ករាភាវោ វេទិតព្ពោ។
Nanu ca sagāthakaṃ suttaṃ geyyaṃ, niggāthakaṃ suttaṃ veyyākaraṇanti suttaṅgaṃ na sambhavatīti codanā tadavatthāti? Na, sodhitattā. Sodhitañhi pubbe gāthāvirahe sati pucchāvissajjanabhāvo veyyākaraṇabhāvassa nimittanti. Yañca vuttaṃ ‘‘gāthābhāvato maṅgalasuttādīnaṃ suttaṅgasaṅgaho na siyā’’ti, taṃ na, niruḷhattā. Niruḷho hi maṅgalasuttādīsu suttabhāvo. Na hi tāni dhammapadabuddhavaṃsādayo viya gāthābhāvena paññātāni, kintu suttabhāveneva. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ suttanāmakanti nāmaggahaṇaṃ kataṃ. Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘sagāthakattā geyyaṅgasaṅgaho vā siyā’’ti, tadapi natthi. Yasmā sahatāññena. Saha gāthāhīti sagāthakaṃ, sahabhāvo ca nāma attato aññena hoti, na ca maṅgalasuttādīsu gāthāvinimutto koci suttappadeso atthi, yo ‘‘saha gāthāhī’’ti vucceyya, na ca samudāyo nāma koci atthi. Yadapi vuttaṃ ‘‘ubhatovibhaṅgādīsu sagāthakappadesānaṃ geyyaṅgasaṅgaho siyā’’ti, tadapi na, aññato. Aññā eva hi tā gāthā jātakādipariyāpannattā. Ato na tāhi ubhatovibhaṅgādīnaṃ geyyaṅgabhāvoti evaṃ suttādīnaṃ aṅgānaṃ aññamaññasaṅkarābhāvo veditabbo.
ជិនសាសនំ អភិធម្មោ។ បដិវិទ្ធដ្ឋានំ បដិវេធភូមិ បដិវេធាវត្ថា, បដិវេធហេតុ វា។ ‘‘សោ ឯវំ បជានាមិ សម្មាទិដ្ឋិបច្ចយាបិ វេទយិត’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១១-១២) វុត្តំ។ បាឡិយំ បន ‘‘សោ ឯវំ បជានាមិ មិច្ឆាទិដ្ឋិបច្ចយាបិ វេទយិតំ។ សម្មាទិដ្ឋិបច្ចយាបិ វេទយិត’’ន្តិ អាគតំ (សំ. និ. ៥.១១-១២)។ បច្ចយាទីហីតិ បច្ចយសភាវវូបសមតទុបាយាទីហិ។ បរវាទិចោទនំ បត្វាតិ អដ្ឋកថាយំ អាគតំ បរវាទិចោទនំ បត្វា។ អធិគ…បេ.… រូបេនាតិ អធិគន្តព្ពោ ច សោ ទេសេតព្ពោ ចាតិ អធិគន្តព្ពទេសេតព្ពោ, សោ ឯវ ធម្មោ, តទនុរូបេន។ ឯត្ថ ច យថាធម្មសាសនត្តា យថាធិគតធម្មទេសនាភាវតោ អភិធម្មស្ស អភិសម្ពោធិ អធិគមនិទានំ។ ទេសកាលាទិយេវ ទេសនានិទានំ។ យំ បន អដ្ឋកថាយំ ‘‘ទេសនានិទានំ យាវ ធម្មចក្កប្បវត្តនា’’តិ វុត្តំ, តំ អភិធម្មទេសនាវិសេសេន ធម្មចក្កប្បវត្តនន្តិ កត្វា វុត្តំ។ ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តេ វា ទេសិតេហិ អរិយសច្ចេហិ សកលាភិធម្មបទត្ថសង្គហតោ, បរមត្ថតោ អភិធម្មភូតានំ វា សម្មាទិដ្ឋិអាទីនំ តត្ថ ទេសិតត្តា វុត្តំ។ តត្តកានំយេវ ទេសនារុឡ្ហតាយ អឌ្ឍឆក្កេសុ ជាតកសតេសុ បរិបាចនំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ ន ហិ ឯត្តកាសុ ឯវ ជាតីសុ បុញ្ញាទិសម្ភារសម្ភរណំ , កិំ បន ការណំ ឯត្តកា ឯវ ជាតិយោ ទេសិតាតិ? តទញ្ញេសំ អដ្ឋុប្បត្តិយា អភាវតោ។
Jinasāsanaṃ abhidhammo. Paṭividdhaṭṭhānaṃ paṭivedhabhūmi paṭivedhāvatthā, paṭivedhahetu vā. ‘‘So evaṃ pajānāmi sammādiṭṭhipaccayāpi vedayita’’nti (saṃ. ni. 5.11-12) vuttaṃ. Pāḷiyaṃ pana ‘‘so evaṃ pajānāmi micchādiṭṭhipaccayāpi vedayitaṃ. Sammādiṭṭhipaccayāpi vedayita’’nti āgataṃ (saṃ. ni. 5.11-12). Paccayādīhīti paccayasabhāvavūpasamatadupāyādīhi. Paravādicodanaṃ patvāti aṭṭhakathāyaṃ āgataṃ paravādicodanaṃ patvā. Adhiga…pe… rūpenāti adhigantabbo ca so desetabbo cāti adhigantabbadesetabbo, so eva dhammo, tadanurūpena. Ettha ca yathādhammasāsanattā yathādhigatadhammadesanābhāvato abhidhammassa abhisambodhi adhigamanidānaṃ. Desakālādiyeva desanānidānaṃ. Yaṃ pana aṭṭhakathāyaṃ ‘‘desanānidānaṃ yāva dhammacakkappavattanā’’ti vuttaṃ, taṃ abhidhammadesanāvisesena dhammacakkappavattananti katvā vuttaṃ. Dhammacakkappavattanasutte vā desitehi ariyasaccehi sakalābhidhammapadatthasaṅgahato, paramatthato abhidhammabhūtānaṃ vā sammādiṭṭhiādīnaṃ tattha desitattā vuttaṃ. Tattakānaṃyeva desanāruḷhatāya aḍḍhachakkesu jātakasatesu paripācanaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Na hi ettakāsu eva jātīsu puññādisambhārasambharaṇaṃ , kiṃ pana kāraṇaṃ ettakā eva jātiyo desitāti? Tadaññesaṃ aṭṭhuppattiyā abhāvato.
Related texts:
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / និទានកថាវណ្ណនា • Nidānakathāvaṇṇanā
