| Library / Tipiṭaka / တိပိဋက • Tipiṭaka / ဓမ္မသင္ဂဏီ-မူလဋီကာ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
နိဒာနကထာဝဏ္ဏနာ
Nidānakathāvaṇṇanā
အဋ္ဌသာလိနိံ တာဝ ဝဏ္ဏေန္တေဟိ အာစရိယေဟိ တသ္သာ သန္နိဝေသော ဝိဘာဝေတဗ္ဗော။ တသ္မာ ဣဒံ ဝုစ္စတိ –
Aṭṭhasāliniṃ tāva vaṇṇentehi ācariyehi tassā sanniveso vibhāvetabbo. Tasmā idaṃ vuccati –
‘‘ဝစနတ္ထော ပရိစ္ဆေဒော၊ သန္နိဝေသော စ ပာဠိယာ။
‘‘Vacanattho paricchedo, sanniveso ca pāḷiyā;
သာဂရေဟိ တထာ စိန္တာ၊ ဒေသနာဟိ ဂမ္ဘီရတာ။
Sāgarehi tathā cintā, desanāhi gambhīratā.
‘‘ဒေသနာယ သရီရသ္သ၊ ပဝတ္တိဂ္ဂဟဏံ တထာ။
‘‘Desanāya sarīrassa, pavattiggahaṇaṃ tathā;
ထေရသ္သ ဝာစနာမဂ္ဂ-တပ္ပဘာဝိတတာပိ စ။
Therassa vācanāmagga-tappabhāvitatāpi ca.
‘‘ပဋိဝေဓာ တထာ ဗုဒ္ဓ-ဝစနာဒီဟိ အာဒိတော။
‘‘Paṭivedhā tathā buddha-vacanādīhi ādito;
အာဘိဓမ္မိကဘာဝသ္သ၊ သာဓနံ သဗ္ဗဒသ္သိနော။
Ābhidhammikabhāvassa, sādhanaṃ sabbadassino.
‘‘ဝိနယေနာထ ဂောသိင္ဂ-သုတ္တေန စ မဟေသိနာ။
‘‘Vinayenātha gosiṅga-suttena ca mahesinā;
ဘာသိတတ္တသ္သ သံသိဒ္ဓိ၊ နိဒာနေန စ ဒီပိတာ။
Bhāsitattassa saṃsiddhi, nidānena ca dīpitā.
‘‘ပကာသေတ္ဝာ ဣမံ သဗ္ဗံ၊ ပဋိညာတကထာ ကတာ။
‘‘Pakāsetvā imaṃ sabbaṃ, paṭiññātakathā katā;
အဋ္ဌသာလိနိယာ ဧတံ၊ သန္နိဝေသံ ဝိဘာဝယေ’’တိ။
Aṭṭhasāliniyā etaṃ, sannivesaṃ vibhāvaye’’ti.
ဝစနတ္ထဝိဇာနနေန ဝိဒိတာဘိဓမ္မသာမညတ္ထသ္သ အဘိဓမ္မကထာ ဝုစ္စမာနာ သောဘေယ္ယာတိ အဘိဓမ္မပရိဇာနနမေဝ အာဒိမ္ဟိ ယုတ္တရူပန္တိ တဒတ္ထံ ပုစ္ဆတိ ‘‘တတ္ထ ကေနဋ္ဌေန အဘိဓမ္မော’’တိ။ တတ္ထ တတ္ထာတိ ‘‘အဘိဓမ္မသ္သ အတ္ထံ ပကာသယိသ္သာမီ’’တိ ယဒိဒံ ဝုတ္တံ, တသ္မိံ။ ‘‘ယသ္သ အတ္ထံ ပကာသယိသ္သာမီ’’တိ ပဋိညာတံ, သော အဘိဓမ္မော ကေနဋ္ဌေန အဘိဓမ္မောတိ အတ္ထော။ တတ္ထာတိ ဝာ ‘‘အဘိဓမ္မကထ’’န္တိ ဧတသ္မိံ ဝစနေ ယော အဘိဓမ္မော ဝုတ္တော, သော ကေနဋ္ဌေန အဘိဓမ္မောတိ အတ္ထော။ ဓမ္မာတိရေကဓမ္မဝိသေသဋ္ဌေနာတိ ဧတ္ထ ဓမ္မော အတိရေကော ဓမ္မာတိရေကော, သုတ္တန္တာဓိကာ ပာဠီတိ အတ္ထော။ ဓမ္မော ဝိသေသော ဓမ္မဝိသေသော ဓမ္မာတိသယော, ဝိစိတ္တာ ပာဠီတိ အတ္ထော, ဓမ္မာတိရေကဓမ္မဝိသေသာ ဧဝ အတ္ထော ဓမ္မာတိရေကဓမ္မဝိသေသဋ္ဌော။ ဒ္ဝိန္နမ္ပိ အတ္ထာနံ အဘိဓမ္မသဒ္ဒသ္သ အတ္ထဘာဝေန သာမညတော ဧကဝစနနိဒ္ဒေသော ကတော။ တသ္မာတိ ယသ္မာ ‘‘အဘိက္ကမန္တိ, အဘိက္ကန္တဝဏ္ဏာ’’တိအာဒီသု ဝိယ အတိရေကဝိသေသဋ္ဌဒီပကော အဘိသဒ္ဒော, တသ္မာ အယမ္ပိ ဓမ္မော ဓမ္မာတိရေကဓမ္မဝိသေသဋ္ဌေန ‘‘အဘိဓမ္မော’’တိ ဝုစ္စတီတိ သမ္ဗန္ဓော။
Vacanatthavijānanena viditābhidhammasāmaññatthassa abhidhammakathā vuccamānā sobheyyāti abhidhammaparijānanameva ādimhi yuttarūpanti tadatthaṃ pucchati ‘‘tattha kenaṭṭhena abhidhammo’’ti. Tattha tatthāti ‘‘abhidhammassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti yadidaṃ vuttaṃ, tasmiṃ. ‘‘Yassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti paṭiññātaṃ, so abhidhammo kenaṭṭhena abhidhammoti attho. Tatthāti vā ‘‘abhidhammakatha’’nti etasmiṃ vacane yo abhidhammo vutto, so kenaṭṭhena abhidhammoti attho. Dhammātirekadhammavisesaṭṭhenāti ettha dhammo atireko dhammātireko, suttantādhikā pāḷīti attho. Dhammo viseso dhammaviseso dhammātisayo, vicittā pāḷīti attho, dhammātirekadhammavisesā eva attho dhammātirekadhammavisesaṭṭho. Dvinnampi atthānaṃ abhidhammasaddassa atthabhāvena sāmaññato ekavacananiddeso kato. Tasmāti yasmā ‘‘abhikkamanti, abhikkantavaṇṇā’’tiādīsu viya atirekavisesaṭṭhadīpako abhisaddo, tasmā ayampi dhammo dhammātirekadhammavisesaṭṭhena ‘‘abhidhammo’’ti vuccatīti sambandho.
တတ္ထ သိယာ – ‘‘အဘိက္ကမန္တိ, အဘိက္ကန္တဝဏ္ဏာ’’တိ ဧတ္ထ ဓာတုသဒ္ဒသ္သ ပုရတော ပယုဇ္ဇမာနော အဘိသဒ္ဒော ကိရိယာယ အတိရေကဝိသေသဘာဝဒီပကော ဟောတီတိ ယုတ္တံ ဥပသဂ္ဂဘာဝတော, ဓမ္မသဒ္ဒော ပန န ဓာတုသဒ္ဒောတိ ဧတသ္မာ ပုရတော အဘိသဒ္ဒော ပယောဂမေဝ နာရဟတိ။ အထာပိ ပယုဇ္ဇေယ္ယ, ကိရိယာဝိသေသကာ ဥပသဂ္ဂာ, န စ ဓမ္မော ကိရိယာတိ ဓမ္မသ္သ အတိရေကဝိသေသဘာဝဒီပနံ န ယုတ္တန္တိ? နော န ယုတ္တံ။ အညသ္သပိ ဟိ ဥပသဂ္ဂသ္သ အဓာတုသဒ္ဒာ ပုရတော ပယုဇ္ဇမာနသ္သ အကိရိယာယပိ အတိရေကဝိသေသဘာဝဒီပကသ္သ ဒသ္သနတောတိ ဧတမတ္ထံ ဝိဘာဝေတုံ အတိဆတ္တာဒိဥဒာဟရဏံ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘ယထာ’’တိအာဒိ။ ဧဝမေဝာတိ ယထာ ဆတ္တာတိရေကဆတ္တဝိသေသာဒိအတ္ထေန အတိဆတ္တာဒယော ဟောန္တိ အတိသဒ္ဒသ္သ ဥပသဂ္ဂသ္သ အဓာတုသဒ္ဒသ္သပိ ပုရတော ပယုဇ္ဇမာနသ္သ အကိရိယာယ စ တဗ္ဘာဝဒီပကတ္တာ, ဧဝမယမ္ပိ ဓမ္မော ဓမ္မာတိရေကဓမ္မဝိသေသဋ္ဌေန ‘‘အဘိဓမ္မော’’တိ ဝုစ္စတိ အဘိ-သဒ္ဒသ္သ ဥပသဂ္ဂသ္သ အဓာတုသဒ္ဒသ္သပိ ပုရတော ပယုဇ္ဇမာနသ္သ အကိရိယာယ စ တဗ္ဘာဝဒီပကတ္တာတိ အဓိပ္ပာယော။
Tattha siyā – ‘‘abhikkamanti, abhikkantavaṇṇā’’ti ettha dhātusaddassa purato payujjamāno abhisaddo kiriyāya atirekavisesabhāvadīpako hotīti yuttaṃ upasaggabhāvato, dhammasaddo pana na dhātusaddoti etasmā purato abhisaddo payogameva nārahati. Athāpi payujjeyya, kiriyāvisesakā upasaggā, na ca dhammo kiriyāti dhammassa atirekavisesabhāvadīpanaṃ na yuttanti? No na yuttaṃ. Aññassapi hi upasaggassa adhātusaddā purato payujjamānassa akiriyāyapi atirekavisesabhāvadīpakassa dassanatoti etamatthaṃ vibhāvetuṃ atichattādiudāharaṇaṃ dassento āha ‘‘yathā’’tiādi. Evamevāti yathā chattātirekachattavisesādiatthena atichattādayo honti atisaddassa upasaggassa adhātusaddassapi purato payujjamānassa akiriyāya ca tabbhāvadīpakattā, evamayampi dhammo dhammātirekadhammavisesaṭṭhena ‘‘abhidhammo’’ti vuccati abhi-saddassa upasaggassa adhātusaddassapi purato payujjamānassa akiriyāya ca tabbhāvadīpakattāti adhippāyo.
ဧကဒေသေနေဝ ဝိဘတ္တာတိ ‘‘ကတမေ စ, ဘိက္ခဝေ, ပဉ္စက္ခန္ဓာ? ရူပက္ခန္ဓော။ပေ.။ ဝိညာဏက္ခန္ဓော။ ကတမော စ, ဘိက္ခဝေ, ရူပက္ခန္ဓော? ယံ ကိဉ္စိ ရူပံ အတီတာ။ပေ.။ သန္တိကေ ဝာ, အယံ ဝုစ္စတိ ရူပက္ခန္ဓော’’တိဧဝမာဒိနာ (သံ. နိ. ၃.၄၈; ဝိဘ. ၂) ဥဒ္ဒေသနိဒ္ဒေသမတ္တေနေဝ ဝိဘတ္တာ, ‘‘တတ္ထ ကတမံ ရူပံ အတီတ’’န္တိဧဝမာဒိနာ (ဝိဘ. ၃) ပဋိနိဒ္ဒေသသ္သ အဘိဓမ္မဘာဇနီယသ္သ ပဉ္ဟပုစ္ဆကသ္သ စ အဘာဝာ န နိပ္ပဒေသေန။ အဘိဓမ္မံ ပတ္ဝာ ပန။ပေ.။ နိပ္ပဒေသတောဝ ဝိဘတ္တာ, တသ္မာ အယမ္ပိ ဓမ္မော ဓမ္မာတိရေကဓမ္မဝိသေသဋ္ဌေန ‘‘အဘိဓမ္မော’’တိ ဝုစ္စတိ နိပ္ပဒေသာနံ တိဏ္ဏမ္ပိ နယာနံ အတိရေကပာဠိဘာဝတော ဝိသေသပာဠိဘာဝတော စာတိ အဓိပ္ပာယော။ သုတ္တန္တေ ဗာဝီသတိယာ ဣန္ဒ္ရိယာနံ ဧကတော အနာဂတတ္တာ ဣန္ဒ္ရိယဝိဘင္ဂေ သုတ္တန္တဘာဇနီယံ နတ္ထိ။ ‘‘အဝိဇ္ဇာပစ္စယာ သင္ခာရာ သမ္ဘဝန္တီ’’တိအာဒိနာ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒေ တသ္သ တသ္သ ပစ္စယဓမ္မသ္သ ပစ္စယုပ္ပန္နဓမ္မာနံ ပစ္စယဘာဝော ဥဒ္ဒိဋ္ဌော, ဥဒ္ဒိဋ္ဌဓမ္မာနဉ္စ ကုသလာဒိဘာဝော ပုစ္ဆိတ္ဝာ ဝိသ္သဇ္ဇေတဗ္ဗော, န စေတ္ထ ‘‘အဝိဇ္ဇာသင္ခာရာ’’တိ ဧဝံ ဝုတ္တော ဥဒ္ဒေသော အတ္ထီတိ ပဉ္ဟပုစ္ဆကံ နတ္ထိ။ သုတ္တန္တေ ပဉ္စ သိက္ခာပဒာနိ ဥဒ္ဒိဋ္ဌာနိ ပာဏာတိပာတာ ဝေရမဏီတိအာဒီနိ။ သာ ပန ဝေရမဏီ ယဒိ သဘာဝကိစ္စာဒိဝသေန ဝိဘဇီယေယ္ယ, ‘‘အာရတိ ဝိရတီ’’တိအာဒိနာ အဘိဓမ္မဘာဇနီယမေဝ ဟောတိ။ အထာပိ စိတ္တုပ္ပာဒဝသေန ဝိဘဇီယေယ္ယ, တထာပိ အဘိဓမ္မဘာဇနီယမေဝ ဟောတိ။ အညော ပန ဝေရမဏီနံ ဝိဘဇိတဗ္ဗပ္ပကာရော နတ္ထိ, ယေန ပကာရေန သုတ္တန္တဘာဇနီယံ ဝတ္တဗ္ဗံ သိယာ။ တသ္မာ သိက္ခာပဒဝိဘင္ဂေ သုတ္တန္တဘာဇနီယံ နတ္ထိ။
Ekadeseneva vibhattāti ‘‘katame ca, bhikkhave, pañcakkhandhā? Rūpakkhandho…pe… viññāṇakkhandho. Katamo ca, bhikkhave, rūpakkhandho? Yaṃ kiñci rūpaṃ atītā…pe… santike vā, ayaṃ vuccati rūpakkhandho’’tievamādinā (saṃ. ni. 3.48; vibha. 2) uddesaniddesamatteneva vibhattā, ‘‘tattha katamaṃ rūpaṃ atīta’’ntievamādinā (vibha. 3) paṭiniddesassa abhidhammabhājanīyassa pañhapucchakassa ca abhāvā na nippadesena. Abhidhammaṃ patvā pana…pe… nippadesatova vibhattā, tasmā ayampi dhammo dhammātirekadhammavisesaṭṭhena ‘‘abhidhammo’’ti vuccati nippadesānaṃ tiṇṇampi nayānaṃ atirekapāḷibhāvato visesapāḷibhāvato cāti adhippāyo. Suttante bāvīsatiyā indriyānaṃ ekato anāgatattā indriyavibhaṅge suttantabhājanīyaṃ natthi. ‘‘Avijjāpaccayā saṅkhārā sambhavantī’’tiādinā paṭiccasamuppāde tassa tassa paccayadhammassa paccayuppannadhammānaṃ paccayabhāvo uddiṭṭho, uddiṭṭhadhammānañca kusalādibhāvo pucchitvā vissajjetabbo, na cettha ‘‘avijjāsaṅkhārā’’ti evaṃ vutto uddeso atthīti pañhapucchakaṃ natthi. Suttante pañca sikkhāpadāni uddiṭṭhāni pāṇātipātā veramaṇītiādīni. Sā pana veramaṇī yadi sabhāvakiccādivasena vibhajīyeyya, ‘‘ārati viratī’’tiādinā abhidhammabhājanīyameva hoti. Athāpi cittuppādavasena vibhajīyeyya, tathāpi abhidhammabhājanīyameva hoti. Añño pana veramaṇīnaṃ vibhajitabbappakāro natthi, yena pakārena suttantabhājanīyaṃ vattabbaṃ siyā. Tasmā sikkhāpadavibhaṅge suttantabhājanīyaṃ natthi.
ဝစနတ္ထတော အဘိဓမ္မေ ဉာတေ ပရိစ္ဆေဒတော ဉာပေတုံ အာဟ ‘‘ပကရဏပရိစ္ဆေဒတော’’တိအာဒိ။ ကတိပယာဝ ပဉ္ဟဝာရာ အဝသေသာတိ ဓမ္မဟဒယဝိဘင္ဂေ အနာဂတာ ဟုတ္ဝာ မဟာဓမ္မဟဒယေ အာဂတာ ဓမ္မဟဒယဝိဘင္ဂဝစနဝသေန အဝသေသာ ကတိပယာဝ ပဉ္ဟဝာရာတိ အတ္ထော။ ဧတ္ထေဝ သင္ဂဟိတာတိ ‘‘အပုဗ္ဗံ နတ္ထီ’’တိ ဝုတ္တံ။ အပ္ပမတ္တိကာဝ တန္တိ အဝသေသာတိ ဓမ္မဟဒယဝိဘင္ဂေ အနာဂန္တ္ဝာ မဟာဓမ္မဟဒယေ အာဂတတန္တိတော ယဒိ ပထဝီအာဒီနံ ဝိတ္ထာရကထာ မဟာဓာတုကထာ ရူပကဏ္ဍဓာတုဝိဘင္ဂာဒီသု, အထ ဓာတုကထာယ ဝိတ္ထာရကထာ ဓာတုကထာယ အနာဂန္တ္ဝာ မဟာဓာတုကထာယ အာဂတတန္တိ အပ္ပမတ္တိကာဝာတိ အဓိပ္ပာယော။
Vacanatthato abhidhamme ñāte paricchedato ñāpetuṃ āha ‘‘pakaraṇaparicchedato’’tiādi. Katipayāva pañhavārā avasesāti dhammahadayavibhaṅge anāgatā hutvā mahādhammahadaye āgatā dhammahadayavibhaṅgavacanavasena avasesā katipayāva pañhavārāti attho. Ettheva saṅgahitāti ‘‘apubbaṃ natthī’’ti vuttaṃ. Appamattikāva tanti avasesāti dhammahadayavibhaṅge anāgantvā mahādhammahadaye āgatatantito yadi pathavīādīnaṃ vitthārakathā mahādhātukathā rūpakaṇḍadhātuvibhaṅgādīsu, atha dhātukathāya vitthārakathā dhātukathāya anāgantvā mahādhātukathāya āgatatanti appamattikāvāti adhippāyo.
ယံ ပန ဝုတ္တံ ‘‘သာဝကဘာသိတတ္တာ ဆဍ္ဍေထ န’’န္တိ, တံ ဗုဒ္ဓဘာသိတဘာဝဒသ္သနေန ပဋိသေဓေတုံ ‘‘သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓော ဟီ’’တိအာဒိမာဟ။ စတူသု ပဉ္ဟေသူတိ ‘‘ဥပလဗ္ဘတိ နုပလဗ္ဘတီ’’တိ ပဋိညာယ ဂဟိတာယ ပဋိက္ခေပဂဟဏတ္ထံ ‘‘ယော သစ္စိကဋ္ဌော’’တိ ဝုတ္တံ သစ္စိကဋ္ဌံ နိသ္သယံ ကတ္ဝာ ဥပာဒာယ ပဝတ္တာ ဒ္ဝေပိ ပဉ္စကာ ဧကော ပဉ္ဟော, ‘‘သဗ္ဗတ္ထာ’’တိ သရီရံ သဗ္ဗံ ဝာ ဒေသံ ဥပာဒာယ ပဝတ္တာ ဧကော, ‘‘သဗ္ဗဒာ’’တိ ကာလမုပာဒာယ ဧကော, ‘‘သဗ္ဗေသူ’’တိ ယဒိ ခန္ဓာယတနာဒယော ဂဟိတာ, တေ ဥပာဒာယ ပဝတ္တာ, အထ ပန ‘‘ယော သစ္စိကဋ္ဌော သဗ္ဗတ္ထ သဗ္ဗဒာ’’တိ ဧတေဟိ န ကောစိ သစ္စိကဋ္ဌော ဒေသော ကာလော ဝာ အဂ္ဂဟိတော အတ္ထိ, တေ ပန သာမညဝသေန ဂဟေတ္ဝာ အနုယောဂော ကတော, န ဘေဒဝသေနာတိ ဘေဒဝသေန ဂဟေတ္ဝာ အနုယုဉ္ဇိတုံ ‘‘သဗ္ဗေသူ’’တိ ဝုတ္တာ သစ္စိကဋ္ဌဒေသကာလပ္ပဒေသေ ဥပာဒာယ စ ပဝတ္တာ ဧကောတိ ဧတေသု စတူသု။ ဒ္ဝိန္နံ ပဉ္စကာနန္တိ ဧတ္ထ ‘‘ပုဂ္ဂလော ဥပလဗ္ဘတိ။ပေ.။ မိစ္ဆာ’’တိ ဧကံ, ‘‘ပုဂ္ဂလော နုပလဗ္ဘတိ။ပေ.။ မိစ္ဆာ’’တိ (ကထာ. ၁၈) ဧကံ, ‘‘တ္ဝံ စေ ပန မညသိ။ပေ.။ ဣဒံ တေ မိစ္ဆာ’’တိ (ကထာ. ၃) ဧကံ, ‘‘ဧသေ စေ ဒုန္နိဂ္ဂဟိတေ။ပေ.။ ဣဒံ တေ မိစ္ဆာ’’တိ ဧကံ, ‘‘န ဟေဝံ နိဂ္ဂဟေတဗ္ဗေ, တေန ဟိ ယံ နိဂ္ဂဏ္ဟာသိ။ပေ.။ သုကတာ ပဋိပာဒနာ’’တိ (ကထာ. ၁၀) ဧကန္တိ ဧဝံ နိဂ္ဂဟကရဏံ, ပဋိကမ္မကရဏံ, နိဂ္ဂဟသ္သ သုနိဂ္ဂဟဘာဝံ ဣစ္ဆတော ပဋိညာဌပနေန ပဋိကမ္မဝေဌနံ, ပဋိကမ္မသ္သ ဒုပ္ပဋိကမ္မဘာဝံ ဣစ္ဆတော တံနိဒသ္သနေန နိဂ္ဂဟသ္သ ဒုန္နိဂ္ဂဟဘာဝဒသ္သနေန နိဂ္ဂဟနိဗ္ဗေဌနံ, အနိဂ္ဂဟဘာဝာရောပနာဒိနာ ဆေဒောတိ အယံ ဧကော ပဉ္စကော, ယော အဋ္ဌကထာယံ အနုလောမပဉ္စကပဋိကမ္မစတုက္ကနိဂ္ဂဟစတုက္ကဥပနယနစတုက္ကနိဂမနစတုက္က နာမေဟိ သကဝာဒိပုဗ္ဗပက္ခေ အနုလောမပစ္စနီကပဉ္စကောတိ ဝုတ္တော, ပရဝာဒိပုဗ္ဗပက္ခေ စ ဧဝမေဝ ပစ္စနီယာနုလောမပဉ္စကောတိ ဝုတ္တော။ ဧဝံ ဒ္ဝေ ပဉ္စကာ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ဧဝံ သေသပဉ္ဟေသုပီတိ အဋ္ဌ ပဉ္စကာ အဋ္ဌမုခာ ဝာဒယုတ္တီတိ ဝုတ္တာ။ ယုတ္တီတိ ဥပာယော, ဝာဒသ္သ ယုတ္တိ ဝာဒယုတ္တိ, ဝာဒပ္ပဝတ္တနသ္သ ဥပာယောတိ အတ္ထော။
Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘sāvakabhāsitattā chaḍḍetha na’’nti, taṃ buddhabhāsitabhāvadassanena paṭisedhetuṃ ‘‘sammāsambuddho hī’’tiādimāha. Catūsu pañhesūti ‘‘upalabbhati nupalabbhatī’’ti paṭiññāya gahitāya paṭikkhepagahaṇatthaṃ ‘‘yo saccikaṭṭho’’ti vuttaṃ saccikaṭṭhaṃ nissayaṃ katvā upādāya pavattā dvepi pañcakā eko pañho, ‘‘sabbatthā’’ti sarīraṃ sabbaṃ vā desaṃ upādāya pavattā eko, ‘‘sabbadā’’ti kālamupādāya eko, ‘‘sabbesū’’ti yadi khandhāyatanādayo gahitā, te upādāya pavattā, atha pana ‘‘yo saccikaṭṭho sabbattha sabbadā’’ti etehi na koci saccikaṭṭho deso kālo vā aggahito atthi, te pana sāmaññavasena gahetvā anuyogo kato, na bhedavasenāti bhedavasena gahetvā anuyuñjituṃ ‘‘sabbesū’’ti vuttā saccikaṭṭhadesakālappadese upādāya ca pavattā ekoti etesu catūsu. Dvinnaṃ pañcakānanti ettha ‘‘puggalo upalabbhati…pe… micchā’’ti ekaṃ, ‘‘puggalo nupalabbhati…pe… micchā’’ti (kathā. 18) ekaṃ, ‘‘tvaṃ ce pana maññasi…pe… idaṃ te micchā’’ti (kathā. 3) ekaṃ, ‘‘ese ce dunniggahite…pe… idaṃ te micchā’’ti ekaṃ, ‘‘na hevaṃ niggahetabbe, tena hi yaṃ niggaṇhāsi…pe… sukatā paṭipādanā’’ti (kathā. 10) ekanti evaṃ niggahakaraṇaṃ, paṭikammakaraṇaṃ, niggahassa suniggahabhāvaṃ icchato paṭiññāṭhapanena paṭikammaveṭhanaṃ, paṭikammassa duppaṭikammabhāvaṃ icchato taṃnidassanena niggahassa dunniggahabhāvadassanena niggahanibbeṭhanaṃ, aniggahabhāvāropanādinā chedoti ayaṃ eko pañcako, yo aṭṭhakathāyaṃ anulomapañcakapaṭikammacatukkaniggahacatukkaupanayanacatukkanigamanacatukka nāmehi sakavādipubbapakkhe anulomapaccanīkapañcakoti vutto, paravādipubbapakkhe ca evameva paccanīyānulomapañcakoti vutto. Evaṃ dve pañcakā veditabbā. Evaṃ sesapañhesupīti aṭṭha pañcakā aṭṭhamukhā vādayuttīti vuttā. Yuttīti upāyo, vādassa yutti vādayutti, vādappavattanassa upāyoti attho.
အနုလောမပစ္စနီကပဉ္စကေ အာဒိနိဂ္ဂဟံ ဒသ္သေတ္ဝာ ပစ္စနီယာနုလောမပဉ္စကေ စ အာဒိနိဂ္ဂဟမေဝ ဒသ္သေတ္ဝာ မာတိကံ ဒီပေတုံ ‘‘သာ ပနေသာ’’တိအာဒိမာဟ။ ပုဂ္ဂလောတိ အတ္တာ သတ္တော ဇီဝော။ ဥပလဗ္ဘတီတိ ပညာယ ဥပဂန္တ္ဝာ လဗ္ဘတိ။ သစ္စိကဋ္ဌပရမဋ္ဌေနာတိ မာယာမရီစိအာဒယော ဝိယ နာဘူတာကာရေန, အနုသ္သဝာဒီဟိ ဂဟေတဗ္ဗာ ဝိယ န အနုတ္တမတ္ထဘာဝေန, အထ ခော ဘူတေန ဥတ္တမတ္ထဘာဝေန ဥပလဗ္ဘတီတိ ပုစ္ဆတိ။ ဣတရော တာဒိသံ ဣစ္ဆန္တော ပဋိဇာနာတိ။ ပုန ယော သစ္စိကဋ္ဌပရမဋ္ဌေန ဥပလဗ္ဘတိ, သော သစ္စိကဋ္ဌပရမဋ္ဌတော အညော တဒာဓာရော, အညတ္ရ ဝာ တေဟိ, တေသံ ဝာ အာဓာရဘူတော, အနညော ဝာ တတော ရုပ္ပနာဒိသဘာဝတော သပ္ပစ္စယာဒိသဘာဝတော ဝာ ဥပလဗ္ဘမာနော အာပဇ္ဇတီတိ အနုယုဉ္ဇတိ ‘‘ယော သစ္စိကဋ္ဌော။ပေ.။ ပရမဋ္ဌေနာ’’တိ။ ဣတရော ပုဂ္ဂလသ္သ ရူပာဒီဟိ အညတ္တံ အနညတ္တဉ္စ အနိစ္ဆန္တော ‘‘န ဟေဝ’’န္တိ ပဋိက္ခိပတိ။ ပုန သကဝာဒီ ပဋိညာယ ဧကတ္တာပန္နံ အပ္ပဋိက္ခိပိတဗ္ဗံ ပဋိက္ခိပတီတိ ကတ္ဝာ နိဂ္ဂဟံ အာရောပေန္တော အာဟ ‘‘အာဇာနာဟိ နိဂ္ဂဟ’’န္တိ။ ‘‘ပုဂ္ဂလော နုပလဗ္ဘတီ’’တိ ပုဋ္ဌော သကဝာဒီ ပုဂ္ဂလဒိဋ္ဌိံ ပဋိသေဓေန္တော ‘‘အာမန္တာ’’တိ ပဋိဇာနာတိ။ ပုန ဣတရော ယော သစ္စိကဋ္ဌေန နုပလဗ္ဘတိ ပုဂ္ဂလော, သော သစ္စိကဋ္ဌပရမဋ္ဌတော အညော ဝာ အနညော ဝာ နုပလဗ္ဘတီတိ အာပဇ္ဇတိ အညသ္သ ပကာရသ္သ အဘာဝာတိ အနုယုဉ္ဇတိ ‘‘ယော သစ္စိကဋ္ဌော။ပေ.။ ပရမဋ္ဌေနာ’’တိ။ ယသ္မာ ပန ပုဂ္ဂလော သဗ္ဗေန သဗ္ဗံ နုပလဗ္ဘတိ, တသ္မာ တသ္သ အညတ္တာနညတ္တာနုယောဂော အနနုယောဂော ပုဂ္ဂလလဒ္ဓိံ ပဋိသေဓေန္တသ္သ အနာပဇ္ဇနတောတိ ‘‘န ဟေဝ’’န္တိ ပဋိက္ခိပတိ။ ဣတရော ပဋိညာယ အာပဇ္ဇနလေသမေဝ ပသ္သန္တော အဝိပရီတံ အတ္ထံ အသမ္ဗုဇ္ဈန္တောယေဝ နိဂ္ဂဟံ အာရောပေတိ ‘‘အာဇာနာဟိ နိဂ္ဂဟ’’န္တိ။
Anulomapaccanīkapañcake ādiniggahaṃ dassetvā paccanīyānulomapañcake ca ādiniggahameva dassetvā mātikaṃ dīpetuṃ ‘‘sā panesā’’tiādimāha. Puggaloti attā satto jīvo. Upalabbhatīti paññāya upagantvā labbhati. Saccikaṭṭhaparamaṭṭhenāti māyāmarīciādayo viya nābhūtākārena, anussavādīhi gahetabbā viya na anuttamatthabhāvena, atha kho bhūtena uttamatthabhāvena upalabbhatīti pucchati. Itaro tādisaṃ icchanto paṭijānāti. Puna yo saccikaṭṭhaparamaṭṭhena upalabbhati, so saccikaṭṭhaparamaṭṭhato añño tadādhāro, aññatra vā tehi, tesaṃ vā ādhārabhūto, anañño vā tato ruppanādisabhāvato sappaccayādisabhāvato vā upalabbhamāno āpajjatīti anuyuñjati ‘‘yo saccikaṭṭho…pe… paramaṭṭhenā’’ti. Itaro puggalassa rūpādīhi aññattaṃ anaññattañca anicchanto ‘‘na heva’’nti paṭikkhipati. Puna sakavādī paṭiññāya ekattāpannaṃ appaṭikkhipitabbaṃ paṭikkhipatīti katvā niggahaṃ āropento āha ‘‘ājānāhi niggaha’’nti. ‘‘Puggalo nupalabbhatī’’ti puṭṭho sakavādī puggaladiṭṭhiṃ paṭisedhento ‘‘āmantā’’ti paṭijānāti. Puna itaro yo saccikaṭṭhena nupalabbhati puggalo, so saccikaṭṭhaparamaṭṭhato añño vā anañño vā nupalabbhatīti āpajjati aññassa pakārassa abhāvāti anuyuñjati ‘‘yo saccikaṭṭho…pe… paramaṭṭhenā’’ti. Yasmā pana puggalo sabbena sabbaṃ nupalabbhati, tasmā tassa aññattānaññattānuyogo ananuyogo puggalaladdhiṃ paṭisedhentassa anāpajjanatoti ‘‘na heva’’nti paṭikkhipati. Itaro paṭiññāya āpajjanalesameva passanto aviparītaṃ atthaṃ asambujjhantoyeva niggahaṃ āropeti ‘‘ājānāhi niggaha’’nti.
ဣတီတိ ယံ ဒိသ္ဝာ မာတိကာ ဌပိတာ, ဧဝံ ဒေသိတတ္တာတိ အဓိပ္ပာယော။ ယထာ ကိန္တိ ယေန ပကာရေန ဗုဒ္ဓဘာသိတံ နာမ ဇာတံ, တံ နိဒသ္သနံ ကိန္တိ အတ္ထော။ ယတောနိဒာနန္တိ ယံကာရဏာ ဆအဇ္ဈတ္တိကဗာဟိရာယတနာဒိနိဒာနန္တိ အတ္ထော။ ပပဉ္စသညာသင္ခာတိ တဏ္ဟာမာနဒိဋ္ဌိပပဉ္စသမ္ပယုတ္တာ သညာကောဋ္ဌာသာ။ သမုဒာစရန္တီတိ အဇ္ဈာစရန္တိ။ ဧတ္ထ စေတိ ဧတေသု အာယတနာဒီသု တဏ္ဟာမာနဒိဋ္ဌီဟိ အဘိနန္ဒိတဗ္ဗံ အဘိဝဒိတဗ္ဗံ အဇ္ဈောသိတဗ္ဗဉ္စ နတ္ထိ စေ ။ နနု နတ္ထိယေဝ, ကသ္မာ ‘‘နတ္ထိ စေ’’တိ ဝုတ္တန္တိ? သစ္စံ နတ္ထိ, အပ္ပဟီနာဘိနန္ဒနာဘိဝဒနဇ္ဈောသာနာနံ ပန ပုထုဇ္ဇနာနံ အဘိနန္ဒိတဗ္ဗာဒိပ္ပကာရာနိ အာယတနာဒီနိ ဟောန္တီတိ တေသံ န သက္ကာ ‘‘နတ္ထီ’’တိ ဝတ္တုံ, ပဟီနာဘိနန္ဒနာဒီနံ ပန သဗ္ဗထာ နတ္ထီတိ ‘‘နတ္ထိ စေ’’တိ ဝုတ္တံ။ ဧသေဝန္တောတိ အဘိနန္ဒနာဒီနံ နတ္ထိဘာဝကရော မဂ္ဂော တပ္ပဋိပ္ပသ္သဒ္ဓိဘူတံ ဖလံ ဝာ ရာဂာနုသယာဒီနံ အန္တော အဝသာနံ, အပ္ပဝတ္တီတိ အတ္ထော။
Itīti yaṃ disvā mātikā ṭhapitā, evaṃ desitattāti adhippāyo. Yathā kinti yena pakārena buddhabhāsitaṃ nāma jātaṃ, taṃ nidassanaṃ kinti attho. Yatonidānanti yaṃkāraṇā chaajjhattikabāhirāyatanādinidānanti attho. Papañcasaññāsaṅkhāti taṇhāmānadiṭṭhipapañcasampayuttā saññākoṭṭhāsā. Samudācarantīti ajjhācaranti. Ettha ceti etesu āyatanādīsu taṇhāmānadiṭṭhīhi abhinanditabbaṃ abhivaditabbaṃ ajjhositabbañca natthi ce . Nanu natthiyeva, kasmā ‘‘natthi ce’’ti vuttanti? Saccaṃ natthi, appahīnābhinandanābhivadanajjhosānānaṃ pana puthujjanānaṃ abhinanditabbādippakārāni āyatanādīni hontīti tesaṃ na sakkā ‘‘natthī’’ti vattuṃ, pahīnābhinandanādīnaṃ pana sabbathā natthīti ‘‘natthi ce’’ti vuttaṃ. Esevantoti abhinandanādīnaṃ natthibhāvakaro maggo tappaṭippassaddhibhūtaṃ phalaṃ vā rāgānusayādīnaṃ anto avasānaṃ, appavattīti attho.
ဇာနံ ဇာနာတီတိ သဗ္ဗညုတညာဏေန ဇာနိတဗ္ဗံ ဇာနာတိ။ န ဟိ ပဒေသဉာဏဝာ ဇာနိတဗ္ဗံ သဗ္ဗံ ဇာနာတီတိ။ ပသ္သံ ပသ္သတီတိ ဒိဗ္ဗစက္ခုပညာစက္ခုဓမ္မစက္ခုဗုဒ္ဓစက္ခုသမန္တစက္ခုသင္ခာတေဟိ ပဉ္စဟိ စက္ခူဟိ ပသ္သိတဗ္ဗံ ပသ္သတိ။ အထ ဝာ ဇာနံ ဇာနာတီတိ ယထာ အညေ သဝိပလ္လာသာ ကာမရူပပရိညာဝာဒိနော ဇာနန္တာပိ ဝိပလ္လာသဝသေန ဇာနန္တိ, န ဧဝံ ဘဂဝာ , ဘဂဝာ ပန ပဟီနဝိပလ္လာသတ္တာ ဇာနန္တော ဇာနာတိယေဝ, ဒိဋ္ဌိဒသ္သနသ္သ စ အဘာဝာ ပသ္သန္တော ပသ္သတိယေဝာတိ အတ္ထော။ စက္ခုဘူတောတိ ပညာစက္ခုမယတ္တာ သတ္တေသု စ တဒုပ္ပာဒနတော လောကသ္သ စက္ခုဘူတော။ ဉာဏဘူတောတိ ဧတသ္သ စ ဧဝမေဝ အတ္ထော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ ဓမ္မာ ဗောဓိပက္ခိယာ။ ဗ္ရဟ္မာ မဂ္ဂော, တေဟိ ဥပ္ပန္နတ္တာ လောကသ္သ စ တဒုပ္ပာဒနတော တဗ္ဘူတော။ ဝတ္တာတိ စတုသစ္စဓမ္မေ ဝဒတီတိ ဝတ္တာ။ ပဝတ္တာတိ စိရံ သစ္စပ္ပဋိဝေဓံ ပဝတ္တေန္တော ဝဒတီတိ ပဝတ္တာ။ အတ္ထသ္သ နိန္နေတာတိ အတ္ထံ ဥဒ္ဓရိတ္ဝာ ဒသ္သေတာ, ပရမတ္ထံ ဝာ နိဗ္ဗာနံ ပာပယိတာ။ အမတသ္သ ဒာတာတိ အမတသစ္ဆိကိရိယံ သတ္တေသု ဥပ္ပာဒေန္တော အမတံ ဒဒာတီတိ အမတသ္သ ဒာတာ။ ဗောဓိပက္ခိယဓမ္မာနံ တဒာယတ္တဘာဝတော ဓမ္မသ္သာမီ။ သုဝဏ္ဏာလိင္ဂန္တိ သုဝဏ္ဏမယံ အာလိင္ဂံ ခုဒ္ဒကမုဒိင္ဂံ။ သုပုပ္ဖိတသတပတ္တပဒုမမိဝ သသ္သိရိကံ သသောဘံ သုပုပ္ဖိတသတပတ္တသသ္သိရိကံ။
Jānaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇena jānitabbaṃ jānāti. Na hi padesañāṇavā jānitabbaṃ sabbaṃ jānātīti. Passaṃ passatīti dibbacakkhupaññācakkhudhammacakkhubuddhacakkhusamantacakkhusaṅkhātehi pañcahi cakkhūhi passitabbaṃ passati. Atha vā jānaṃ jānātīti yathā aññe savipallāsā kāmarūpapariññāvādino jānantāpi vipallāsavasena jānanti, na evaṃ bhagavā , bhagavā pana pahīnavipallāsattā jānanto jānātiyeva, diṭṭhidassanassa ca abhāvā passanto passatiyevāti attho. Cakkhubhūtoti paññācakkhumayattā sattesu ca taduppādanato lokassa cakkhubhūto. Ñāṇabhūtoti etassa ca evameva attho daṭṭhabbo. Dhammā bodhipakkhiyā. Brahmā maggo, tehi uppannattā lokassa ca taduppādanato tabbhūto. Vattāti catusaccadhamme vadatīti vattā. Pavattāti ciraṃ saccappaṭivedhaṃ pavattento vadatīti pavattā. Atthassa ninnetāti atthaṃ uddharitvā dassetā, paramatthaṃ vā nibbānaṃ pāpayitā. Amatassa dātāti amatasacchikiriyaṃ sattesu uppādento amataṃ dadātīti amatassa dātā. Bodhipakkhiyadhammānaṃ tadāyattabhāvato dhammassāmī. Suvaṇṇāliṅganti suvaṇṇamayaṃ āliṅgaṃ khuddakamudiṅgaṃ. Supupphitasatapattapadumamiva sassirikaṃ sasobhaṃ supupphitasatapattasassirikaṃ.
အနုမောဒိတကာလတော ပဋ္ဌာယ။ပေ.။ ဗုဒ္ဓဘာသိတံ နာမ ဇာတန္တိ ဧတေန အနုမောဒနာ ဗုဒ္ဓဘာသိတဘာဝသ္သ ကာရဏန္တိ အယမတ္ထော ဝုတ္တော ဝိယ ဒိသ္သတိ, ဧဝဉ္စ သတိ ကထာဝတ္ထုသ္သ ဗုဒ္ဓဘာသိတဘာဝော န သိယာ အနနုမောဒိတတ္တာ, တသ္မာ ဧဝမေတ္ထ အတ္ထော ဒဋ္ဌဗ္ဗော – ‘‘မဟာကစ္စာယနော ဧဝံ ဝိဘဇိသ္သတီ’’တိ ဒိသ္ဝာ ဘဂဝာ မာတိကံ နိက္ခိပိတ္ဝာ ဝိဟာရံ ပဝိဋ္ဌော, တထေဝ စ ထေရော ဘဂဝတာ ဒိန္နနယေန ဌပိတမာတိကာယ ဝိဘဇီတိ ဗုဒ္ဓဘာသိတံ နာမ ဇာတံ, တံ ပန အနုမောဒနာယ ပာကဋံ ဇာတန္တိ ဧတမတ္ထံ သန္ဓာယ ‘‘ဧဝံ သတ္ထာရာ။ပေ.။ နာမ ဇာတ’’န္တိ ဝုတ္တန္တိ။
Anumoditakālato paṭṭhāya…pe… buddhabhāsitaṃ nāma jātanti etena anumodanā buddhabhāsitabhāvassa kāraṇanti ayamattho vutto viya dissati, evañca sati kathāvatthussa buddhabhāsitabhāvo na siyā ananumoditattā, tasmā evamettha attho daṭṭhabbo – ‘‘mahākaccāyano evaṃ vibhajissatī’’ti disvā bhagavā mātikaṃ nikkhipitvā vihāraṃ paviṭṭho, tatheva ca thero bhagavatā dinnanayena ṭhapitamātikāya vibhajīti buddhabhāsitaṃ nāma jātaṃ, taṃ pana anumodanāya pākaṭaṃ jātanti etamatthaṃ sandhāya ‘‘evaṃ satthārā…pe… nāma jāta’’nti vuttanti.
ဣဒာနိ ပာဠိယာ သန္နိဝေသံ ဒသ္သေတုံ ‘‘တတ္ထ ဓမ္မသင္ဂဏီပကရဏေ’’တိအာဒိမာဟ။ ကာမာဝစရကုသလတော အဋ္ဌာတိ ကာမာဝစရကုသလေ စတ္တာရော ခန္ဓေ ဂဟေတ္ဝာ တတော အဋ္ဌ စိတ္တာနိ ဥဒ္ဓရတိ။ ပဌမာ ဝိဘတ္တီတိပိ ဝဒန္တိ။ ဧကူနနဝုတိ စိတ္တာနီတိ ယတ္ထ ဧတာနိ စိတ္တာနိ ဝိဘတ္တာနိ, တေ ပာဠိပ္ပဒေသာ ‘‘ဧကူနနဝုတိ စိတ္တာနီ’’တိ ဝုတ္တာ။ တေသဉ္စ သမုဒာယော စိတ္တဝိဘတ္တိ, တသ္မာ ဥပပန္နမေတံ ‘‘ဧကူနနဝုတိ စိတ္တာနိ စိတ္တဝိဘတ္တီ’’တိ။ မာတိကဉ္စ ဥဒ္ဒိသိတ္ဝာ တတ္ထ ဧကေကံ ပဒံ ဥဒ္ဓရိတ္ဝာ ယသ္မာ စိတ္တာနိ ဝိဘတ္တာနိ, တသ္မာ မာတိကာပိ စိတ္တဝိဘတ္တိအန္တောဂဓာယေဝာတိ စိတ္တုပ္ပာဒကဏ္ဍံ မာတိကာပဒဘာဇနီယဝသေန ဒုဝိဓန္တိ ဣဒမ္ပိ ဝစနံ ယုဇ္ဇတိ။
Idāni pāḷiyā sannivesaṃ dassetuṃ ‘‘tattha dhammasaṅgaṇīpakaraṇe’’tiādimāha. Kāmāvacarakusalato aṭṭhāti kāmāvacarakusale cattāro khandhe gahetvā tato aṭṭha cittāni uddharati. Paṭhamā vibhattītipi vadanti. Ekūnanavuti cittānīti yattha etāni cittāni vibhattāni, te pāḷippadesā ‘‘ekūnanavuti cittānī’’ti vuttā. Tesañca samudāyo cittavibhatti, tasmā upapannametaṃ ‘‘ekūnanavuti cittāni cittavibhattī’’ti. Mātikañca uddisitvā tattha ekekaṃ padaṃ uddharitvā yasmā cittāni vibhattāni, tasmā mātikāpi cittavibhattiantogadhāyevāti cittuppādakaṇḍaṃ mātikāpadabhājanīyavasena duvidhanti idampi vacanaṃ yujjati.
မူလတောတိ ‘‘တီဏိ ကုသလမူလာနီ’’တိအာဒိနာ (ဓ. သ. ၉၈၅) ကုသလာဒီနံ မူလဝသေန သင္ခိပိတ္ဝာ ဝစနံ။ ‘‘ဝေဒနာက္ခန္ဓော’’တိအာဒိနာ ခန္ဓတော။ ‘‘ကာယကမ္မ’’န္တိအာဒိနာ ဒ္ဝာရတော။ ‘‘သုခဘူမိယံ ကာမာဝစရေ’’တိအာဒိနာ (ဓ. သ. ၉၈၈) ဘူမိတော။ အတ္ထောတိ ဟေတုဖလံ။ ဓမ္မောတိ ဟေတု ။ ‘‘တီဏိ ကုသလမူလာနိ တီဏိ အကုသလမူလာနီ’’တိအာဒိနာ (ဓ. သ. ၉၈၅-၉၈၆) ဟေတုဝသေန သင္ဂဟော ဓမ္မတော နိက္ခေပော။ ‘‘တံသမ္ပယုတ္တော, တံသမုဋ္ဌာနာ တဒေကဋ္ဌာ စ ကိလေသာ’’တိအာဒိနာ (ဓ. သ. ၉၈၅-၉၈၆) ဟေတုဖလဝသေန သင္ဂဟော အတ္ထတော နိက္ခေပော။ အထ ဝာ ဓမ္မောတိ ဘာသိတော။ အတ္ထောတိ ဘာသိတတ္ထော။ ‘‘တယော ကုသလဟေတူ’’တိ (ဓ. သ. ၁၀၅၉) ဓမ္မော။ ‘‘တတ္ထ ကတမေ တယော ကုသလဟေတူ အလောဘော’’တိအာဒိ (ဓ. သ. ၁၀၆၀) အတ္ထော, သော စ ဓမ္မော။ ‘‘တတ္ထ ကတမော အလောဘော’’တိအာဒိ (ဓ. သ. ၁၀၆၁) အတ္ထောတိ ဧဝံ အတ္ထဓမ္မဝသေန နိက္ခေပော ဝေဒိတဗ္ဗော။ နာမတောတိ ‘‘တီဏိ ကုသလမူလာနီ’’တိ ဝုတ္တဓမ္မာနံ အလောဘောတိအာဒိနာမဝသေန။ လိင္ဂတောတိ ဥဒ္ဒိဋ္ဌသ္သ ဧကသ္သေဝ ဓမ္မသ္သ ‘‘အလောဘော အလုဗ္ဘနာ အလုဗ္ဘိတတ္တ’’န္တိ (ဓ. သ. ၁၀၆၁) ပုရိသာဒိလိင္ဂဝသေန နိက္ခေပော။
Mūlatoti ‘‘tīṇi kusalamūlānī’’tiādinā (dha. sa. 985) kusalādīnaṃ mūlavasena saṅkhipitvā vacanaṃ. ‘‘Vedanākkhandho’’tiādinā khandhato. ‘‘Kāyakamma’’ntiādinā dvārato. ‘‘Sukhabhūmiyaṃ kāmāvacare’’tiādinā (dha. sa. 988) bhūmito. Atthoti hetuphalaṃ. Dhammoti hetu . ‘‘Tīṇi kusalamūlāni tīṇi akusalamūlānī’’tiādinā (dha. sa. 985-986) hetuvasena saṅgaho dhammato nikkhepo. ‘‘Taṃsampayutto, taṃsamuṭṭhānā tadekaṭṭhā ca kilesā’’tiādinā (dha. sa. 985-986) hetuphalavasena saṅgaho atthato nikkhepo. Atha vā dhammoti bhāsito. Atthoti bhāsitattho. ‘‘Tayo kusalahetū’’ti (dha. sa. 1059) dhammo. ‘‘Tattha katame tayo kusalahetū alobho’’tiādi (dha. sa. 1060) attho, so ca dhammo. ‘‘Tattha katamo alobho’’tiādi (dha. sa. 1061) atthoti evaṃ atthadhammavasena nikkhepo veditabbo. Nāmatoti ‘‘tīṇi kusalamūlānī’’ti vuttadhammānaṃ alobhotiādināmavasena. Liṅgatoti uddiṭṭhassa ekasseva dhammassa ‘‘alobho alubbhanā alubbhitatta’’nti (dha. sa. 1061) purisādiliṅgavasena nikkhepo.
ဂဏနစာရန္တိ ဂဏနပ္ပဝတ္တိံ။ သမာနေန္တီတိ သမာနံ ကရောန္တိ ပူရေန္တိ, တထာ သမာနေတဗ္ဗန္တိ ဧတ္ထာပိ။ ‘‘ဝိဇ္ဇာဘာဂိနော အဝိဇ္ဇာဘာဂိနော’’တိ (ဓ. သ. ဒုကမာတိကာ ၁၀၁) ဧဝမာဒီသု ဧတ္ထ ဝိညာတေသု အာဘိဓမ္မိကတ္ထေရာ သုတ္တန္တံ သုဏန္တာ စိန္တေန္တာ စ သုတ္တန္တေသု ‘‘ဝိဇ္ဇာဘာဂိနော’’တိအာဒီသု အာဂတေသု အတ္ထသ္သ ဝိညာတတ္တာ န ကိလမန္တီတိ ဧတမတ္ထံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ ‘‘အာဘိဓမ္မိကတ္ထေရာနံ။ပေ.။ အကိလမတ္ထံ ဌပိတာ’’တိ။
Gaṇanacāranti gaṇanappavattiṃ. Samānentīti samānaṃ karonti pūrenti, tathā samānetabbanti etthāpi. ‘‘Vijjābhāgino avijjābhāgino’’ti (dha. sa. dukamātikā 101) evamādīsu ettha viññātesu ābhidhammikattherā suttantaṃ suṇantā cintentā ca suttantesu ‘‘vijjābhāgino’’tiādīsu āgatesu atthassa viññātattā na kilamantīti etamatthaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘ābhidhammikattherānaṃ…pe… akilamatthaṃ ṭhapitā’’ti.
အနမတဂ္ဂောတိ အညာတဂ္ဂော။ ခန္ဓန္တရန္တိ ခန္ဓနာနတ္တံ, ခန္ဓမေဝ ဝာ။ ဂဟေတုံ အသက္ကုဏေယ္ယတ္တာ သဏ္ဟံ, သုခုမာယ ပညာယ ဂဟေတဗ္ဗတော သုခုမဉ္စ ဓမ္မံ သဏ္ဟသုခုမဓမ္မံ။ ဗလဝတာ ဉာဏဝေဂေန ပဝတ္တတ္တာ ဗလဝတော ဉာဏဝေဂသ္သ နိမိတ္တဘာဝတော စ ဗလဝံ။ ဂမ္ဘီရမေဝ ဂမ္ဘီရဂတံ, ဂမ္ဘီရာနိ ဝာ ဂတာနိ ဂမနာနိ ဧတသ္သ သန္တီတိ ဂမ္ဘီရဂတံ။ ယထာနုပုဗ္ဗန္တိ ယထာနုပုဗ္ဗေန။ နိခိလေနာတိ နိရဝသေသေန ဒေသိတံ, ပဉ္စခိလရဟိတေန ဝာ ဘဂဝတာ ဒေသိတံ။ ရူပဂတံဝာတိ ဟတ္ထဂတံ ရူပံ ဝိယ စက္ခုနာ။ ‘‘ပဋိဝေဓဉာဏေန သမန္တပဋ္ဌာနံ ယော ပသ္သတိ, သော အတ္ထေဝ, နော နတ္ထီ’’တိ အတ္တာနံ သန္ဓာယ ထေရော ဝဒတီတိ။
Anamataggoti aññātaggo. Khandhantaranti khandhanānattaṃ, khandhameva vā. Gahetuṃ asakkuṇeyyattā saṇhaṃ, sukhumāya paññāya gahetabbato sukhumañca dhammaṃ saṇhasukhumadhammaṃ. Balavatā ñāṇavegena pavattattā balavato ñāṇavegassa nimittabhāvato ca balavaṃ. Gambhīrameva gambhīragataṃ, gambhīrāni vā gatāni gamanāni etassa santīti gambhīragataṃ. Yathānupubbanti yathānupubbena. Nikhilenāti niravasesena desitaṃ, pañcakhilarahitena vā bhagavatā desitaṃ. Rūpagataṃvāti hatthagataṃ rūpaṃ viya cakkhunā. ‘‘Paṭivedhañāṇena samantapaṭṭhānaṃ yo passati, so attheva, no natthī’’ti attānaṃ sandhāya thero vadatīti.
ခုဒ္ဒကဝတ္ထုဝိဘင္ဂေ အာဂတေသု ဧကာဓိကေသု အဋ္ဌသု ကိလေသသတေသု အဋ္ဌသတတဏ္ဟာဝိစရိတာနိ အပနေတ္ဝာ သေသာ ဒ္ဝာသဋ္ဌိ ဒိဋ္ဌိယော စ ဥပ္ပန္နာနုပ္ပန္နဘာဝေန ဒိဂုဏိတာနိ ဒိယဍ္ဎကိလေသသဟသ္သာနိ ဒသာဓိကာနိ ဟောန္တိ, အပ္ပကံ ပန ဦနမဓိကံ ဝာ န ဂဏနူပဂံ ဟောတီတိ ‘‘ဒိယဍ္ဎကိလေသသဟသ္သ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ ဣတရေသံ အတီတာဒိဘာဝာမသနာ အဂ္ဂဟဏံ ခေပနေ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Khuddakavatthuvibhaṅge āgatesu ekādhikesu aṭṭhasu kilesasatesu aṭṭhasatataṇhāvicaritāni apanetvā sesā dvāsaṭṭhi diṭṭhiyo ca uppannānuppannabhāvena diguṇitāni diyaḍḍhakilesasahassāni dasādhikāni honti, appakaṃ pana ūnamadhikaṃ vā na gaṇanūpagaṃ hotīti ‘‘diyaḍḍhakilesasahassa’’nti vuttaṃ. Itaresaṃ atītādibhāvāmasanā aggahaṇaṃ khepane daṭṭhabbaṃ.
မေစကပဋာတိ နီလနိဘာ ပဋာ။ စိတ္တသမုဋ္ဌာနာ ဝဏ္ဏဓာတူတိ စိတ္တပစ္စယဥတုသမုဋ္ဌာနာ ဝဏ္ဏဓာတူတိ အတ္ထော ဂဟေတဗ္ဗော။ ကသ္မာ? န ဟိ စိတ္တသမုဋ္ဌာနံ ရူပံ ဗဟိ နိဂစ္ဆတီတိ, စိတ္တသမုဋ္ဌာနရူပပရမ္ပရာယ အာဂတတ္တာ ပန ဧဝံ ဝုတ္တံ။ အထ ဝာ စိတ္တသမုဋ္ဌာနာ ဝဏ္ဏဓာတူတိ ဧတ္ထ ပစ္စယဥတုသဒ္ဒာနံ လောပံ ကတ္ဝာ သောယေဝ ပုဗ္ဗေ ဝုတ္တော အတ္ထော သုဝဏ္ဏတာ သုသ္သရတာ ဝိယ။ ဧတ္ထ ဟိ ‘‘သုသ္သရတာ’’တိ ဥပာဒိန္နကာဓိကာရေ အာဂတံ, န စ သဒ္ဒော ဥပာဒိန္နကော အတ္ထိ, တသ္မာ ဥပာဒိန္နကရူပဩဋ္ဌတာလုအာဒိနိသ္သယတ္တာ ဧဝံ ဝုတ္တန္တိ, ဧဝမေတ္ထာပိ စိတ္တပစ္စယဥတုသမုဋ္ဌာနံ သန္ဓာယ ‘‘စိတ္တသမုဋ္ဌာနာ ဝဏ္ဏဓာတူ’’တိ ဝဒတိ။
Mecakapaṭāti nīlanibhā paṭā. Cittasamuṭṭhānā vaṇṇadhātūti cittapaccayautusamuṭṭhānā vaṇṇadhātūti attho gahetabbo. Kasmā? Na hi cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ bahi nigacchatīti, cittasamuṭṭhānarūpaparamparāya āgatattā pana evaṃ vuttaṃ. Atha vā cittasamuṭṭhānā vaṇṇadhātūti ettha paccayautusaddānaṃ lopaṃ katvā soyeva pubbe vutto attho suvaṇṇatā sussaratā viya. Ettha hi ‘‘sussaratā’’ti upādinnakādhikāre āgataṃ, na ca saddo upādinnako atthi, tasmā upādinnakarūpaoṭṭhatāluādinissayattā evaṃ vuttanti, evametthāpi cittapaccayautusamuṭṭhānaṃ sandhāya ‘‘cittasamuṭṭhānā vaṇṇadhātū’’ti vadati.
ကာယသက္ခိန္တိ ပစ္စက္ခံ။ ဒန္တာဝရဏန္တိ ဩဋ္ဌဒ္ဝယံ။ မုခာဒာနန္တိ မုခဝိဝရံ။ သိလိဋ္ဌန္တိ သံဂတံ သုသဏ္ဌိတံ။ သရေ နိမိတ္တံ ဂဟေတ္ဝာတိ ‘‘ဓမ္မော ဧသော ဝုစ္စတီ’’တိ ဓမ္မသ္သရဝသေန နိမိတ္တံ ဂဟေတ္ဝာ, န ကိလေသာနုဗ္ယဉ္ဇနဝသေန။ ဧကပ္ပဟာရေနာတိ ဧတ္ထ ပဟာရောတိ ဒိဝသသ္သ တတိယော ဘာဂော ဝုစ္စတိ။ ဧဝံ သန္တေတိ ပုဗ္ဗေ ဝုတ္တမဂ္ဂဟေတ္ဝာ ဝာစနာမဂ္ဂသ္သ ထေရပ္ပဘဝတ္တဝစနမေဝ ဂဟေတ္ဝာ တေန ပုရိမဝစနဉ္စ ပဋိက္ခိပန္တော စောဒေတိ။
Kāyasakkhinti paccakkhaṃ. Dantāvaraṇanti oṭṭhadvayaṃ. Mukhādānanti mukhavivaraṃ. Siliṭṭhanti saṃgataṃ susaṇṭhitaṃ. Sare nimittaṃ gahetvāti ‘‘dhammo eso vuccatī’’ti dhammassaravasena nimittaṃ gahetvā, na kilesānubyañjanavasena. Ekappahārenāti ettha pahāroti divasassa tatiyo bhāgo vuccati. Evaṃ santeti pubbe vuttamaggahetvā vācanāmaggassa therappabhavattavacanameva gahetvā tena purimavacanañca paṭikkhipanto codeti.
တေနေတမေတသ္သာတိ ဝိနယသ္သ။ အတ္တတ္ထပရတ္ထာဒိဘေဒေတိ ယော တံ သုတ္တံ သဇ္ဈာယတိ သုဏာတိ ဝာစေတိ စိန္တေတိ ဒေသေတိ, သုတ္တေန သင္ဂဟိတော သီလာဒိအတ္ထော တသ္သပိ ဟောတိ, တေန ပရသ္သ သာဓေတဗ္ဗတော ပရသ္သပိ ဟောတီတိ တဒုဘယံ တံ သုတ္တံ သူစေတိ ဒီပေတိ။ တထာ ဒိဋ္ဌဓမ္မိကသမ္ပရာယိကတ္ထေ လောကိယလောကုတ္တရတ္ထေတိ ဧဝမာဒိဘေဒေ အတ္ထေ အာဒိသဒ္ဒေန သင္ဂဏ္ဟာတိ။ အတ္ထသဒ္ဒော စာယံ ဟိတပရိယာယဝစနံ, န ဘာသိတတ္ထဝစနံ။ ယဒိ သိယာ, သုတ္တံ အတ္တနောပိ ဘာသိတတ္ထံ သူစေတိ ပရသုတ္တသ္သပီတိ အယမတ္ထော သိယာ, သုတ္တေန စ ယော အတ္ထော ပကာသိတော, သော တသ္သေဝ ဟောတီတိ န တေန ပရတ္ထော သူစိတော ဟောတိ, တေန စ သူစေတဗ္ဗသ္သ ပရတ္ထသ္သ နိဝတ္တေတဗ္ဗသ္သ အဘာဝာ အတ္တဂ္ဂဟဏံ န ကတ္တဗ္ဗံ, အတ္တတ္ထပရတ္ထဝိနိမုတ္တသ္သ ဘာသိတတ္ထသ္သ အဘာဝာ အာဒိဂ္ဂဟဏဉ္စ န ကတ္တဗ္ဗံ, တသ္မာ ယထာဝုတ္တသ္သ အတ္ထသ္သ သုတ္တေ အသမ္ဘဝတော သုတ္တာဓာရသ္သ ပုဂ္ဂလသ္သ ဝသေန အတ္တတ္ထပရတ္ထာ ဝုတ္တာ။
Tenetametassāti vinayassa. Attatthaparatthādibhedeti yo taṃ suttaṃ sajjhāyati suṇāti vāceti cinteti deseti, suttena saṅgahito sīlādiattho tassapi hoti, tena parassa sādhetabbato parassapi hotīti tadubhayaṃ taṃ suttaṃ sūceti dīpeti. Tathā diṭṭhadhammikasamparāyikatthe lokiyalokuttarattheti evamādibhede atthe ādisaddena saṅgaṇhāti. Atthasaddo cāyaṃ hitapariyāyavacanaṃ, na bhāsitatthavacanaṃ. Yadi siyā, suttaṃ attanopi bhāsitatthaṃ sūceti parasuttassapīti ayamattho siyā, suttena ca yo attho pakāsito, so tasseva hotīti na tena parattho sūcito hoti, tena ca sūcetabbassa paratthassa nivattetabbassa abhāvā attaggahaṇaṃ na kattabbaṃ, attatthaparatthavinimuttassa bhāsitatthassa abhāvā ādiggahaṇañca na kattabbaṃ, tasmā yathāvuttassa atthassa sutte asambhavato suttādhārassa puggalassa vasena attatthaparatthā vuttā.
အထ ဝာ သုတ္တံ အနပေက္ခိတ္ဝာ ယေ အတ္တတ္ထာဒယောပိ အတ္ထပ္ပဘေဒာ ဝုတ္တာ နိဒ္ဒေသေ (မဟာနိ. ၆၉; စူဠနိ. မောဃရာဇမာဏဝပုစ္ဆာနိဒ္ဒေသ ၈၅) ‘‘အတ္တတ္ထော ပရတ္ထော ဥဘယတ္ထော ဒိဋ္ဌဓမ္မိကော အတ္ထော သမ္ပရာယိကော အတ္ထော ဥတ္တာနော အတ္ထော ဂမ္ဘီရော အတ္ထော ဂုဠ္ဟော အတ္ထော ပဋိစ္ဆန္နော အတ္ထော နေယ္ယော အတ္ထော နီတော အတ္ထော အနဝဇ္ဇော အတ္ထော နိက္ကိလေသော အတ္ထော ဝောဒာနော အတ္ထော ပရမတ္ထော အတ္ထော’’တိ, တေ သုတ္တံ သူစေတီတိ အတ္ထော။ အထ ဝာ ‘‘အတ္တနာ စ အပ္ပိစ္ဆော ဟောတီ’’တိ အတ္တတ္ထံ, ‘‘အပ္ပိစ္ဆကထဉ္စ ပရေသံ ကတ္တာ ဟောတီ’’တိ ပရတ္ထံ သူစေတီတိ။ ဧဝံ ‘‘အတ္တနာ စ ပာဏာတိပာတာ ပဋိဝိရတော ဟောတီ’’တိအာဒိသုတ္တာနိ (အ. နိ. ၄.၉၉) ယောဇေတဗ္ဗာနိ။ ဝိနယာဘိဓမ္မေဟိ စ ဝိသေသေတ္ဝာ သုတ္တသဒ္ဒသ္သ အတ္ထော ဝတ္တဗ္ဗော, တသ္မာ ဝေနေယ္ယဇ္ဈာသယဝသပ္ပဝတ္တာယ ဒေသနာယ အတ္တဟိတပရဟိတာဒီနိ သာတိသယံ ပကာသိတာနိ ဟောန္တိ, န အာဏာဓမ္မသဘာဝဝသပ္ပဝတ္တာယာတိ ဣဒမေဝ ‘‘အတ္ထာနံ သူစနတော သုတ္တ’’န္တိ ဝုတ္တံ။
Atha vā suttaṃ anapekkhitvā ye attatthādayopi atthappabhedā vuttā niddese (mahāni. 69; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85) ‘‘attattho parattho ubhayattho diṭṭhadhammiko attho samparāyiko attho uttāno attho gambhīro attho guḷho attho paṭicchanno attho neyyo attho nīto attho anavajjo attho nikkileso attho vodāno attho paramattho attho’’ti, te suttaṃ sūcetīti attho. Atha vā ‘‘attanā ca appiccho hotī’’ti attatthaṃ, ‘‘appicchakathañca paresaṃ kattā hotī’’ti paratthaṃ sūcetīti. Evaṃ ‘‘attanā ca pāṇātipātā paṭivirato hotī’’tiādisuttāni (a. ni. 4.99) yojetabbāni. Vinayābhidhammehi ca visesetvā suttasaddassa attho vattabbo, tasmā veneyyajjhāsayavasappavattāya desanāya attahitaparahitādīni sātisayaṃ pakāsitāni honti, na āṇādhammasabhāvavasappavattāyāti idameva ‘‘atthānaṃ sūcanato sutta’’nti vuttaṃ.
သုတ္တေ စ အာဏာဓမ္မသဘာဝာ ဝေနေယ္ယဇ္ဈာသယံ အနုဝတ္တန္တိ, န ဝိနယာဘိဓမ္မေသု ဝိယ ဝေနေယ္ယဇ္ဈာသယော အာဏာဓမ္မသဘာဝေ အနုဝတ္တတိ, တသ္မာ ဝေနေယ္ယာနံ ဧကန္တဟိတပဋိလာဘသံဝတ္တနိကာ သုတ္တန္တဒေသနာ ဟောတီတိ ‘‘သုဝုတ္တာ စေတ္ထ အတ္ထာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ ပသဝတီတိ ဖလတိ ။ ‘‘သုတ္တာဏာ’’တိ ဧတသ္သ အတ္ထံ ပကာသေတုံ ‘‘သုဋ္ဌု စ နေ တာယတီ’’တိ ဝုတ္တံ။ အတ္တတ္ထပရတ္ထာဒိဝိဓာနေသု စ သုတ္တသ္သ ပမာဏဘာဝော တေသဉ္စ သင္ဂာဟကတ္တံ ယောဇေတဗ္ဗံ, တဒတ္ထပ္ပကာသနေ ပဓာနတ္တာ သုတ္တသ္သ ဣတရေဟိ ဝိသေသနဉ္စ။ ဧတန္တိ ‘‘အတ္ထာနံ သူစနတော’’တိအာဒိကံ အတ္ထဝစနံ။ ဧတသ္သာတိ သုတ္တသ္သ။
Sutte ca āṇādhammasabhāvā veneyyajjhāsayaṃ anuvattanti, na vinayābhidhammesu viya veneyyajjhāsayo āṇādhammasabhāve anuvattati, tasmā veneyyānaṃ ekantahitapaṭilābhasaṃvattanikā suttantadesanā hotīti ‘‘suvuttā cettha atthā’’tiādi vuttaṃ. Pasavatīti phalati . ‘‘Suttāṇā’’ti etassa atthaṃ pakāsetuṃ ‘‘suṭṭhu ca ne tāyatī’’ti vuttaṃ. Attatthaparatthādividhānesu ca suttassa pamāṇabhāvo tesañca saṅgāhakattaṃ yojetabbaṃ, tadatthappakāsane padhānattā suttassa itarehi visesanañca. Etanti ‘‘atthānaṃ sūcanato’’tiādikaṃ atthavacanaṃ. Etassāti suttassa.
အဘိက္ကမန္တီတိ ဧတ္ထ အဘိ-သဒ္ဒော ကမနသ္သ ဝုဒ္ဓိဘာဝံ အတိရေကတ္တံ ဒီပေတိ။ အဘိက္ကန္တေနာတိ စ ဧတ္ထ ကန္တိယာ အဓိကတ္တံ ဝိသေသဘာဝန္တိ ယုတ္တံ ကိရိယာဝိသေသကတ္တာ ဥပသဂ္ဂသ္သ။ အဘိညာတာ, အဘိရာဇာ, အဘိဝိနယေတိ ဧတ္ထ လက္ခဏပူဇိတပရိစ္ဆိန္နေသု ရတ္တိအာဒီသု အဘိ-သဒ္ဒော ဝတ္တတီတိ ကထမေတံ ယုဇ္ဇေယ္ယာတိ? လက္ခဏကရဏဉာဏပူဇနပရိစ္ဆေဒကိရိယာဒီပနတော တာဟိ စ ကိရိယာဟိ ရတ္တိရာဇဝိနယာနံ ယုတ္တတ္တာ။ ဘာဝနာဖရဏဝုဒ္ဓီဟိ ဝုဒ္ဓိမန္တော။ အာရမ္မဏာဒီဟီတိ အာရမ္မဏသမ္ပယုတ္တကမ္မဒ္ဝာရပဋိပဒာဒီဟိ။ အဝိသိဋ္ဌန္တိ အညမညဝိသိဋ္ဌေသု ဝိနယသုတ္တန္တာဘိဓမ္မေသု အဝိသိဋ္ဌံ သမာနံ ပိဋကသဒ္ဒန္တိ အတ္ထော။ ယထာဝုတ္တေနေဝာတိ ‘‘ဧဝံ ဒုဝိဓတ္ထေနာ’’တိအာဒိနာ နယေန။
Abhikkamantīti ettha abhi-saddo kamanassa vuddhibhāvaṃ atirekattaṃ dīpeti. Abhikkantenāti ca ettha kantiyā adhikattaṃ visesabhāvanti yuttaṃ kiriyāvisesakattā upasaggassa. Abhiññātā, abhirājā, abhivinayeti ettha lakkhaṇapūjitaparicchinnesu rattiādīsu abhi-saddo vattatīti kathametaṃ yujjeyyāti? Lakkhaṇakaraṇañāṇapūjanaparicchedakiriyādīpanato tāhi ca kiriyāhi rattirājavinayānaṃ yuttattā. Bhāvanāpharaṇavuddhīhi vuddhimanto. Ārammaṇādīhīti ārammaṇasampayuttakammadvārapaṭipadādīhi. Avisiṭṭhanti aññamaññavisiṭṭhesu vinayasuttantābhidhammesu avisiṭṭhaṃ samānaṃ piṭakasaddanti attho. Yathāvuttenevāti ‘‘evaṃ duvidhatthenā’’tiādinā nayena.
ကထေတဗ္ဗာနံ အတ္ထာနံ ဒေသကာယတ္တေန အာဏာဒိဝိဓိနာ အတိသဇ္ဇနံ ပဗောဓနံ ဒေသနာ။ သာသိတဗ္ဗပုဂ္ဂလဂတေန ယထာပရာဓာဒိနာ သာသိတဗ္ဗဘာဝေန အနုသာသနံ ဝိနယနံ သာသနံ။ ကထေတဗ္ဗသ္သ သံဝရာသံဝရာဒိနော အတ္ထသ္သ ကထနံ ဝစနပဋိဗဒ္ဓကရဏံ ကထာ။ ဘေဒ-သဒ္ဒော ဝိသုံ ဝိသုံ ယောဇေတဗ္ဗော ‘‘ဒေသနာဘေဒံ သာသနဘေဒံ ကထာဘေဒဉ္စ ယထာရဟံ ပရိဒီပယေ’’တိ။ ဘေဒန္တိ နာနတ္တံ, နာနာကရဏန္တိ အတ္ထော။ သိက္ခာ စ ပဟာနာနိ စ ဂမ္ဘီရဘာဝော စ သိက္ခာပဟာနဂမ္ဘီရဘာဝံ, တဉ္စ ပရိဒီပယေ။ ယန္တိ ပရိယတ္တိအာဒိံ။ ယထာတိ ဥပာရမ္ဘာဒိဟေတု ပရိယာပုဏနာဒိပ္ပကာရေဟိ။
Kathetabbānaṃ atthānaṃ desakāyattena āṇādividhinā atisajjanaṃ pabodhanaṃ desanā. Sāsitabbapuggalagatena yathāparādhādinā sāsitabbabhāvena anusāsanaṃ vinayanaṃ sāsanaṃ. Kathetabbassa saṃvarāsaṃvarādino atthassa kathanaṃ vacanapaṭibaddhakaraṇaṃ kathā. Bheda-saddo visuṃ visuṃ yojetabbo ‘‘desanābhedaṃ sāsanabhedaṃ kathābhedañca yathārahaṃ paridīpaye’’ti. Bhedanti nānattaṃ, nānākaraṇanti attho. Sikkhā ca pahānāni ca gambhīrabhāvo ca sikkhāpahānagambhīrabhāvaṃ, tañca paridīpaye. Yanti pariyattiādiṃ. Yathāti upārambhādihetu pariyāpuṇanādippakārehi.
တီသုပိ စေတေသု ဧတေ ဓမ္မတ္ထဒေသနာပဋိဝေဓာတိ ဧတ္ထ တန္တိအတ္ထော တန္တိဒေသနာ တန္တိအတ္ထပဋိဝေဓော စ တန္တိဝိသယာ ဟောန္တီတိ ဝိနယပိဋကာဒီနံ အတ္ထဒေသနာပဋိဝေဓာဓာရဘာဝော ယုတ္တော, ပိဋကာနိ ပန တန္တိယောယေဝာတိ ဓမ္မာဓာရဘာဝော ကထံ ယုဇ္ဇေယ္ယာတိ? တန္တိသမုဒာယသ္သ အဝယဝတန္တိယာ အာဓာရဘာဝတော, ဓမ္မာဒီနဉ္စ ဒုက္ခောဂာဟဘာဝတော တေဟိ ဝိနယာဒယော ဂမ္ဘီရာတိ ဝိနယာဒီနဉ္စ စတုဗ္ဗိဓော ဂမ္ဘီရဘာဝော ဝုတ္တော, တသ္မာ ‘‘ဓမ္မာဒယော ဧဝ ဒုက္ခောဂာဟတ္တာ ဂမ္ဘီရာ, န ဝိနယာဒယော’’တိ န စောဒေတဗ္ဗမေတံ။ တတ္ထ ပဋိဝေဓသ္သ ဒုက္ကရဘာဝတော ဓမ္မတ္ထာနံ, ဒေသနာဉာဏသ္သ ဒုက္ကရဘာဝတော ဒေသနာယ စ ဒုက္ခောဂာဟဘာဝော ဝေဒိတဗ္ဗော။ ပဋိဝေဓသ္သ ပန ဥပ္ပာဒေတုံ အသက္ကုဏေယ္ယတ္တာ တဗ္ဗိသယဉာဏုပ္ပတ္တိယာ စ ဒုက္ကရဘာဝတော ဒုက္ခောဂာဟတာ ဝေဒိတဗ္ဗာ။
Tīsupi cetesu ete dhammatthadesanāpaṭivedhāti ettha tantiattho tantidesanā tantiatthapaṭivedho ca tantivisayā hontīti vinayapiṭakādīnaṃ atthadesanāpaṭivedhādhārabhāvo yutto, piṭakāni pana tantiyoyevāti dhammādhārabhāvo kathaṃ yujjeyyāti? Tantisamudāyassa avayavatantiyā ādhārabhāvato, dhammādīnañca dukkhogāhabhāvato tehi vinayādayo gambhīrāti vinayādīnañca catubbidho gambhīrabhāvo vutto, tasmā ‘‘dhammādayo eva dukkhogāhattā gambhīrā, na vinayādayo’’ti na codetabbametaṃ. Tattha paṭivedhassa dukkarabhāvato dhammatthānaṃ, desanāñāṇassa dukkarabhāvato desanāya ca dukkhogāhabhāvo veditabbo. Paṭivedhassa pana uppādetuṃ asakkuṇeyyattā tabbisayañāṇuppattiyā ca dukkarabhāvato dukkhogāhatā veditabbā.
ဟေတုမ္ဟိ ဉာဏံ ဓမ္မပဋိသမ္ဘိဒာတိ ဧတေန ဝစနတ္ထေန ဓမ္မသ္သ ဟေတုဘာဝော ကထံ ဉာတဗ္ဗောတိ? ‘‘ဓမ္မပဋိသမ္ဘိဒာ’’တိ ဧတသ္သ သမာသပဒသ္သ အဝယဝပဒတ္ထံ ဒသ္သေန္တေန ‘‘ဟေတုမ္ဟိ ဉာဏ’’န္တိ ဝုတ္တတ္တာ။ ‘‘ဓမ္မေ ပဋိသမ္ဘိဒာ’’တိ ဧတ္ထ ဟိ ‘‘ဓမ္မေ’’တိ ဧတသ္သ အတ္ထံ ဒသ္သေန္တေန ‘‘ဟေတုမ္ဟီ’’တိ ဝုတ္တံ, ‘‘ပဋိသမ္ဘိဒာ’’တိ ဧတသ္သ စ အတ္ထံ ဒသ္သေန္တေန ‘‘ဉာဏ’’န္တိ, တသ္မာ ဟေတုဓမ္မသဒ္ဒာ ဧကတ္ထာ ဉာဏပဋိသမ္ဘိဒာသဒ္ဒာ စာတိ ဣမမတ္ထံ ဒသ္သေန္တေန သာဓိတော ဓမ္မသ္သ ဟေတုဘာဝော။ အတ္ထသ္သ ဟေတုဖလဘာဝော စ ဧဝမေဝ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ ယထာဓမ္မန္တိ ဧတ္ထ ဓမ္မ-သဒ္ဒော ဟေတုံ ဟေတုဖလဉ္စ သဗ္ဗံ ဂဏ္ဟာတိ။ သဘာဝဝာစကော ဟေသ, န ပရိယတ္တိဟေတုဘာဝဝာစကော, တသ္မာ ယထာဓမ္မန္တိ ယော ယော အဝိဇ္ဇာသင္ခာရာဒိဓမ္မော, တသ္မိံ တသ္မိန္တိ အတ္ထော။ ဓမ္မာဘိလာပောတိ အတ္ထဗ္ယဉ္ဇနကော အဝိပရီတာဘိလာပော။ ဧတေန ‘‘တတ္ရ ဓမ္မနိရုတ္တာဘိလာပေ ဉာဏံ နိရုတ္တိပဋိသမ္ဘိဒာ’’တိ (ဝိဘ. ၇၁၈-၇၂၀) ဧတ္ထ ဝုတ္တဓမ္မနိရုတ္တိံ ဒသ္သေတိ။ အနုလောမာဒိဝသေန ဝာ ကထနန္တိ ဧတေန တသ္သာ ဓမ္မနိရုတ္တိယာ အဘိလာပံ ကထနံ တသ္သ ဝစနသ္သ ပဝတ္တနံ ဒသ္သေတိ။ အဓိပ္ပာယောတိ ဧတေန ‘‘ဒေသနာတိ ပညတ္တီ’’တိ ဧတံ ဝစနံ ဓမ္မနိရုတ္တာဘိလာပံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ, န တဗ္ဗိနိမုတ္တံ ပညတ္တိံ သန္ဓာယာတိ ဒသ္သေတိ။
Hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidāti etena vacanatthena dhammassa hetubhāvo kathaṃ ñātabboti? ‘‘Dhammapaṭisambhidā’’ti etassa samāsapadassa avayavapadatthaṃ dassentena ‘‘hetumhi ñāṇa’’nti vuttattā. ‘‘Dhamme paṭisambhidā’’ti ettha hi ‘‘dhamme’’ti etassa atthaṃ dassentena ‘‘hetumhī’’ti vuttaṃ, ‘‘paṭisambhidā’’ti etassa ca atthaṃ dassentena ‘‘ñāṇa’’nti, tasmā hetudhammasaddā ekatthā ñāṇapaṭisambhidāsaddā cāti imamatthaṃ dassentena sādhito dhammassa hetubhāvo. Atthassa hetuphalabhāvo ca evameva daṭṭhabbo. Yathādhammanti ettha dhamma-saddo hetuṃ hetuphalañca sabbaṃ gaṇhāti. Sabhāvavācako hesa, na pariyattihetubhāvavācako, tasmā yathādhammanti yo yo avijjāsaṅkhārādidhammo, tasmiṃ tasminti attho. Dhammābhilāpoti atthabyañjanako aviparītābhilāpo. Etena ‘‘tatra dhammaniruttābhilāpe ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā’’ti (vibha. 718-720) ettha vuttadhammaniruttiṃ dasseti. Anulomādivasena vā kathananti etena tassā dhammaniruttiyā abhilāpaṃ kathanaṃ tassa vacanassa pavattanaṃ dasseti. Adhippāyoti etena ‘‘desanāti paññattī’’ti etaṃ vacanaṃ dhammaniruttābhilāpaṃ sandhāya vuttaṃ, na tabbinimuttaṃ paññattiṃ sandhāyāti dasseti.
သော စ လောကိယလောကုတ္တရောတိ ဧဝံ ဝုတ္တံ အဘိသမယံ ယေန ပကာရေန အဘိသမေတိ, ယဉ္စ အဘိသမေတိ, ယော စ တသ္သ သဘာဝော, တေဟိ ပာကဋံ ကာတုံ ‘‘ဝိသယတော အသမ္မောဟတော စ အတ္ထာဒိအနုရူပံ ဓမ္မာဒီသု အဝဗောဓော’’တိ အာဟ။ တတ္ထ ဟိ ဝိသယတော အတ္ထာဒိအနုရူပံ ဓမ္မာဒီသု အဝဗောဓော အဝိဇ္ဇာဒိဓမ္မသင္ခာရာဒိအတ္ထတဒုဘယပညာပနာရမ္မဏော လောကိယော အဘိသမယော။ အသမ္မောဟတော အတ္ထာဒိအနုရူပံ ဓမ္မာဒီသု အဝဗောဓော နိဗ္ဗာနာရမ္မဏော မဂ္ဂသမ္ပယုတ္တော ယထာဝုတ္တဓမ္မတ္ထပညတ္တီသု သမ္မောဟဝိဒ္ဓံသနော လောကုတ္တရော အဘိသမယောတိ။ အဘိသမယတော အညမ္ပိ ပဋိဝေဓတ္ထံ ဒသ္သေတုံ ‘‘တေသံ တေသံ ဝာ’’တိအာဒိမာဟ။ ‘‘ပဋိဝေဓနံ ပဋိဝေဓော’’တိ ဣမိနာ ဟိ ဝစနတ္ထေန အဘိသမယော, ပဋိဝိဇ္ဈီယတီတိ ပဋိဝေဓောတိ ဣမိနာ တံတံရူပာဒိဓမ္မာနံ အဝိပရီတသဘာဝော စ ပဋိဝေဓောတိ ယုဇ္ဇတိ။
So ca lokiyalokuttaroti evaṃ vuttaṃ abhisamayaṃ yena pakārena abhisameti, yañca abhisameti, yo ca tassa sabhāvo, tehi pākaṭaṃ kātuṃ ‘‘visayato asammohato ca atthādianurūpaṃdhammādīsu avabodho’’ti āha. Tattha hi visayato atthādianurūpaṃ dhammādīsu avabodho avijjādidhammasaṅkhārādiatthatadubhayapaññāpanārammaṇo lokiyo abhisamayo. Asammohato atthādianurūpaṃ dhammādīsu avabodho nibbānārammaṇo maggasampayutto yathāvuttadhammatthapaññattīsu sammohaviddhaṃsano lokuttaro abhisamayoti. Abhisamayato aññampi paṭivedhatthaṃ dassetuṃ ‘‘tesaṃ tesaṃ vā’’tiādimāha. ‘‘Paṭivedhanaṃ paṭivedho’’ti iminā hi vacanatthena abhisamayo, paṭivijjhīyatīti paṭivedhoti iminā taṃtaṃrūpādidhammānaṃ aviparītasabhāvo ca paṭivedhoti yujjati.
ယထာဝုတ္တေဟိ ဓမ္မာဒီဟိ ပိဋကာနံ ဂမ္ဘီရဘာဝံ ဒသ္သေတုံ ‘‘ဣဒာနိ ယသ္မာ ဧတေသု ပိဋကေသူ’’တိအာဒိမာဟ။ ယော စေတ္ထာတိ ဧတေသု တံတံပိဋကဂတေသု ဓမ္မာဒီသု ယော ပဋိဝေဓော ဧတေသု စ ပိဋကေသု တေသံ တေသံ ဓမ္မာနံ ယော အဝိပရီတသဘာဝောတိ ယောဇေတဗ္ဗော။ ဒုက္ခောဂာဟတာ စ ဝုတ္တနယေနေဝ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ အယံ ပနေတ္ထ ဝိသေသော ‘‘အဝိပရီတသဘာဝသင္ခာတော ပဋိဝေဓော ဒုဗ္ဗိညေယ္ယတာယ ဧဝ ဒုက္ခောဂာဟော’’တိ။
Yathāvuttehi dhammādīhi piṭakānaṃ gambhīrabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘idāni yasmā etesu piṭakesū’’tiādimāha. Yo cetthāti etesu taṃtaṃpiṭakagatesu dhammādīsu yo paṭivedho etesu ca piṭakesu tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ yo aviparītasabhāvoti yojetabbo. Dukkhogāhatā ca vuttanayeneva veditabbā. Ayaṃ panettha viseso ‘‘aviparītasabhāvasaṅkhāto paṭivedho dubbiññeyyatāya eva dukkhogāho’’ti.
ယန္တိ ပရိယတ္တိဒုဂ္ဂဟဏံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ။ အတ္ထန္တိ ဘာသိတတ္ထံ ပယောဇနတ္ထဉ္စ။ န ဥပပရိက္ခန္တီတိ န ဝိစာရေန္တိ။ န နိဇ္ဈာနံ ခမန္တီတိ နိဇ္ဈာနပညံ န ခမန္တိ, နိဇ္ဈာယိတ္ဝာ ပညာယ ဒိသ္ဝာ ရောစေတ္ဝာ န ဂဟေတဗ္ဗာ ဟောန္တီတိ အဓိပ္ပာယော။ ဣတီတိ ဧဝံ ဧတာယ ပရိယတ္တိယာ ဝာဒပ္ပမောက္ခာနိသံသာ အတ္တနော ဥပရိ ပရေဟိ အာရောပိတဝာဒသ္သ နိဂ္ဂဟသ္သ ပမောက္ခပ္ပယောဇနာ ဟုတ္ဝာ ဓမ္မံ ပရိယာပုဏန္တိ။ ဝာဒပ္ပမောက္ခောတိ ဝာ နိန္ဒာပမောက္ခော။ ယသ္သ စတ္ထာယာတိ ယသ္သ စ သီလာဒိပရိပူရဏသ္သ အနုပာဒာဝိမောက္ခသ္သ ဝာ အတ္ထာယ။ ဓမ္မံ ပရိယာပုဏန္တီတိ ဉာယေန ပရိယာပုဏန္တီတိ အဓိပ္ပာယော။ အသ္သာတိ အသ္သ ဓမ္မသ္သ။ နာနုဘောန္တီတိ န ဝိန္ဒန္တိ။ တေသံ တေ ဓမ္မာ ဒုဂ္ဂဟိတတ္တာ ဥပာရမ္ဘမာနဒပ္ပမက္ခပလာသာဒိဟေတုဘာဝေန ဒီဃရတ္တံ အဟိတာယ ဒုက္ခာယ သံဝတ္တန္တိ။ ဘဏ္ဍာဂာရေ နိယုတ္တော ဘဏ္ဍာဂာရိကော, ဘဏ္ဍာဂာရိကော ဝိယာတိ ဘဏ္ဍာဂာရိကော, ဓမ္မရတနာနုပာလကော။ အညံ အတ္ထံ အနပေက္ခိတ္ဝာ ဘဏ္ဍာဂာရိကသ္သေဝ သတော ပရိယတ္တိ ဘဏ္ဍာဂာရိကပရိယတ္တိ။
Yanti pariyattiduggahaṇaṃ sandhāya vuttaṃ. Atthanti bhāsitatthaṃ payojanatthañca. Na upaparikkhantīti na vicārenti. Na nijjhānaṃ khamantīti nijjhānapaññaṃ na khamanti, nijjhāyitvā paññāya disvā rocetvā na gahetabbā hontīti adhippāyo. Itīti evaṃ etāya pariyattiyā vādappamokkhānisaṃsā attano upari parehi āropitavādassa niggahassa pamokkhappayojanā hutvā dhammaṃ pariyāpuṇanti. Vādappamokkhoti vā nindāpamokkho. Yassa catthāyāti yassa ca sīlādiparipūraṇassa anupādāvimokkhassa vā atthāya. Dhammaṃ pariyāpuṇantīti ñāyena pariyāpuṇantīti adhippāyo. Assāti assa dhammassa. Nānubhontīti na vindanti. Tesaṃ te dhammā duggahitattā upārambhamānadappamakkhapalāsādihetubhāvena dīgharattaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanti. Bhaṇḍāgāre niyutto bhaṇḍāgāriko, bhaṇḍāgāriko viyāti bhaṇḍāgāriko, dhammaratanānupālako. Aññaṃ atthaṃ anapekkhitvā bhaṇḍāgārikasseva sato pariyatti bhaṇḍāgārikapariyatti.
တာသံယေဝာတိ အဝဓာရဏံ ပာပုဏိတဗ္ဗာနံ ဆဠဘိညာစတုပဋိသမ္ဘိဒာနံ ဝိနယေ ပဘေဒဝစနာဘာဝံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ။ ဝေရဉ္ဇကဏ္ဍေ ဟိ တိသ္သော ဝိဇ္ဇာဝ ဝိဘတ္တာတိ။ ဒုတိယေ တာသံယေဝာတိ အဝဓာရဏံ စတသ္သော ပဋိသမ္ဘိဒာ အပေက္ခိတ္ဝာ ကတံ, န တိသ္သော ဝိဇ္ဇာ။ တာ ဟိ ဆသု အဘိညာသု အန္တောဂဓာတိ သုတ္တေ ဝိဘတ္တာယေဝာတိ။ ဉတ္ဝာ သင္ဂယ္ဟမာနန္တိ ယောဇနာ။ တေသန္တိ တေသံ ပိဋကာနံ။ သဗ္ဗမ္ပီတိ သဗ္ဗမ္ပိ ဗုဒ္ဓဝစနံ။
Tāsaṃyevāti avadhāraṇaṃ pāpuṇitabbānaṃ chaḷabhiññācatupaṭisambhidānaṃ vinaye pabhedavacanābhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Verañjakaṇḍe hi tisso vijjāva vibhattāti. Dutiye tāsaṃyevāti avadhāraṇaṃ catasso paṭisambhidā apekkhitvā kataṃ, na tisso vijjā. Tā hi chasu abhiññāsu antogadhāti sutte vibhattāyevāti. Ñatvā saṅgayhamānanti yojanā. Tesanti tesaṃ piṭakānaṃ. Sabbampīti sabbampi buddhavacanaṃ.
အတ္ထာနုလောမနာမတော အနုလောမိကော။ အနုလောမိကတ္တံယေဝ ဝိဘာဝေတုံ ‘‘ကသ္မာ ပနာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ ဧကနိကာယမ္ပီတိ ဧကသမူဟမ္ပိ။ ပောဏိကာ စ စိက္ခလ္လိကာ စ ခတ္တိယာ, တေသံ နိဝာသော ပောဏိကနိကာယော စိက္ခလ္လိကနိကာယော စ။ ဧဝံ ဓမ္မက္ခန္ဓတော စတုရာသီတိ ဓမ္မက္ခန္ဓသဟသ္သာနီတိ ဗုဒ္ဓဝစနပိဋကာဒီနိ နိဋ္ဌာပေတ္ဝာ အနေကစ္ဆရိယပာတုဘာဝပဋိမဏ္ဍိတာယ သင္ဂီတိယာ ပဌမဗုဒ္ဓဝစနာဒိကော သဗ္ဗော ဝုတ္တပ္ပဘေဒော အညောပိ ဥဒ္ဒာနသင္ဂဟာဒိဘေဒော သင္ဂီတိယာ ဉာယတီတိ ဧတသ္သ ဒသ္သနတ္ထံ ‘‘ဧဝမေတံ သဗ္ဗမ္ပီ’’တိအာဒိ အာရဒ္ဓံ။ အယံ အဘိဓမ္မော ပိဋကတော အဘိဓမ္မပိဋကန္တိအာဒိနာ ပိဋကာဒိဘာဝဒသ္သနေနေဝ မဇ္ဈိမဗုဒ္ဓဝစနဘာဝော တထာဂတသ္သ စ အာဒိတော အာဘိဓမ္မိကဘာဝော ဒသ္သိတောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။
Atthānulomanāmato anulomiko. Anulomikattaṃyeva vibhāvetuṃ ‘‘kasmā panā’’tiādi vuttaṃ. Ekanikāyampīti ekasamūhampi. Poṇikā ca cikkhallikā ca khattiyā, tesaṃ nivāso poṇikanikāyo cikkhallikanikāyo ca. Evaṃ dhammakkhandhato caturāsīti dhammakkhandhasahassānīti buddhavacanapiṭakādīni niṭṭhāpetvā anekacchariyapātubhāvapaṭimaṇḍitāya saṅgītiyā paṭhamabuddhavacanādiko sabbo vuttappabhedo aññopi uddānasaṅgahādibhedo saṅgītiyā ñāyatīti etassa dassanatthaṃ ‘‘evametaṃ sabbampī’’tiādi āraddhaṃ. Ayaṃ abhidhammo piṭakato abhidhammapiṭakantiādinā piṭakādibhāvadassaneneva majjhimabuddhavacanabhāvo tathāgatassa ca ādito ābhidhammikabhāvo dassitoti veditabbo.
ဧတ္ထ သိယာ ‘‘ယဒိ တထာဂတဘာသိတဘာဝော အဘိဓမ္မသ္သ သိဒ္ဓော သိယာ, မဇ္ဈိမဗုဒ္ဓဝစနဘာဝော စ သိဒ္ဓော ဘဝေယ္ယ, သော ဧဝ စ န သိဒ္ဓော’’တိ တသ္သ ဝိနယာဒီဟိ ဗုဒ္ဓဘာသိတဘာဝံ သာဓေတုံ ဝတ္ထုံ ဒသ္သေန္တော ‘‘တံ ဓာရယန္တေသု ဘိက္ခူသူ’’တိအာဒိမာဟ။ သဗ္ဗသာမယိကပရိသာယာတိ သဗ္ဗနိကာယိကပရိသာယ ပဉ္စပိ နိကာယေ ပရိယာပုဏန္တိယာ။ န ဥဂ္ဂဟိတန္တိ သကလသ္သ ဝိနယပိဋကသ္သ အနုဂ္ဂဟိတတ္တာ အာဟ။ ဝိနယမတ္တံ ဥဂ္ဂဟိတန္တိ ဝိဘင္ဂဒ္ဝယသ္သ ဥဂ္ဂဟိတတ္တာ အာဟ။ ဝိနယံ အဝိဝဏ္ဏေတုကာမတာယ ‘‘အဘိဓမ္မံ ပရိယာပုဏသ္သူ’’တိ ဘဏန္တသ္သ အနာပတ္တိံ, အဘိဓမ္မေ အနောကာသကတံ ဘိက္ခုံ ပဉ္ဟံ ပုစ္ဆန္တိယာ ပာစိတ္တိယဉ္စ ဝဒန္တေန ဘဂဝတာ အဘိဓမ္မသ္သ ဗုဒ္ဓဘာသိတဘာဝော ဒီပိတော ဗုဒ္ဓဘာသိတေဟိ သုတ္တာဒီဟိသဟ ဝစနတော, ဗာဟိရကဘာသိတေသု စ ဤဒိသသ္သ ဝစနသ္သ အဘာဝာ။
Ettha siyā ‘‘yadi tathāgatabhāsitabhāvo abhidhammassa siddho siyā, majjhimabuddhavacanabhāvo ca siddho bhaveyya, so eva ca na siddho’’ti tassa vinayādīhi buddhabhāsitabhāvaṃ sādhetuṃ vatthuṃ dassento ‘‘taṃ dhārayantesu bhikkhūsū’’tiādimāha. Sabbasāmayikaparisāyāti sabbanikāyikaparisāya pañcapi nikāye pariyāpuṇantiyā. Na uggahitanti sakalassa vinayapiṭakassa anuggahitattā āha. Vinayamattaṃ uggahitanti vibhaṅgadvayassa uggahitattā āha. Vinayaṃ avivaṇṇetukāmatāya ‘‘abhidhammaṃ pariyāpuṇassū’’ti bhaṇantassa anāpattiṃ, abhidhamme anokāsakataṃ bhikkhuṃ pañhaṃ pucchantiyā pācittiyañca vadantena bhagavatā abhidhammassa buddhabhāsitabhāvo dīpito buddhabhāsitehi suttādīhisaha vacanato, bāhirakabhāsitesu ca īdisassa vacanassa abhāvā.
ဣတောပိ ဗလဝတရံ အာဘိဓမ္မိကသ္သ သာဓုကာရဒာနေန ဝိစိကိစ္ဆာဝိစ္ဆေဒသ္သ ကတတ္တာ။ ကမ္မတော အညံ ကမ္မံ ကမ္မန္တရံ, တံ ကာမာဝစရာဒိံ ရူပာဝစရာဒိဘာဝေန, ကဏ္ဟဝိပာကာဒိံ သုက္ကဝိပာကာဒိဘာဝေန ကထေန္တော အာလောဠေတိ။
Itopi balavataraṃ ābhidhammikassa sādhukāradānena vicikicchāvicchedassa katattā. Kammato aññaṃ kammaṃ kammantaraṃ, taṃ kāmāvacarādiṃ rūpāvacarādibhāvena, kaṇhavipākādiṃ sukkavipākādibhāvena kathento āloḷeti.
ဇိနစက္ကေတိ ဇိနသာသနေ။ ဝိသံဝာဒေတီတိ ဝိပ္ပလမ္ဘေတိ။ ဘေဒကရဝတ္ထူသု ဧကသ္မိန္တိ ‘‘ဘာသိတံ လပိတံ တထာဂတေန အဘာသိတံ အလပိတံ တထာဂတေနာတိ ဒီပေတီ’’တိ ဧကသ္မိံ သန္ဒိသ္သတိ။ ဥတ္တရိပိ ဧဝံ ဝတ္တဗ္ဗော။ပေ.။ န အညေသံ ဝိသယော။ပေ.။ နိဒာနကိစ္စံ နာမ နတ္ထီတိ အပာကဋာနံ ကာလဒေသဒေသကပရိသာနံ ပာကဋဘာဝကရဏတ္ထံ တဒုပဒေသသဟိတေန နိဒာနေန ဘဝိတဗ္ဗံ, အညေသံ အဝိသယတ္တာ ဒေသကော ပာကဋော, ဩက္ကန္တိကာလာဒီနံ ပာကဋတ္တာ ကာလော စ, ဒေဝလောကေ ဒေသိတဘာဝသ္သ ပာကဋတ္တာ ဒေသပရိသာ စ ပာကဋာတိ ကိံ နိဒာနကိစ္စံ သိယာတိ။
Jinacakketi jinasāsane. Visaṃvādetīti vippalambheti. Bhedakaravatthūsu ekasminti ‘‘bhāsitaṃ lapitaṃ tathāgatena abhāsitaṃ alapitaṃ tathāgatenāti dīpetī’’ti ekasmiṃ sandissati. Uttaripi evaṃ vattabbo…pe… na aññesaṃ visayo…pe… nidānakiccaṃ nāma natthīti apākaṭānaṃ kāladesadesakaparisānaṃ pākaṭabhāvakaraṇatthaṃ tadupadesasahitena nidānena bhavitabbaṃ, aññesaṃ avisayattā desako pākaṭo, okkantikālādīnaṃ pākaṭattā kālo ca, devaloke desitabhāvassa pākaṭattā desaparisā ca pākaṭāti kiṃ nidānakiccaṃ siyāti.
ယတ္ထ ခန္ဓာဒယော နိပ္ပဒေသေန ဝိဘတ္တာ, သော အဘိဓမ္မော နာမ, တသ္မာ တသ္သ နိဒာနေန ခန္ဓာဒီနံ နိပ္ပဒေသတောပိ ပဋိဝိဒ္ဓဋ္ဌာနေန ဘဝိတဗ္ဗန္တိ အဓိပ္ပာယေန ထေရော ‘‘မဟာဗောဓိနိဒာနော အဘိဓမ္မော’’တိ ဒသ္သေတိ။ ‘‘သော ဧဝံ ပဇာနာမိ သမ္မာဒိဋ္ဌိပစ္စယာပိ ဝေဒယိတ’’န္တိအာဒိနာ (သံ. နိ. ၅.၁၂) နယေန ပစ္စယာဒီဟိ ဝေဒနံ ဥပပရိက္ခန္တော ခန္ဓာဒိပဒေသာနံ ဝေဒနာက္ခန္ဓာဒီနံ ဝသေန ဝိဟာသိ။ ဓမ္မေတိ ကုသလာဒိအရဏန္တေ။
Yattha khandhādayo nippadesena vibhattā, so abhidhammo nāma, tasmā tassa nidānena khandhādīnaṃ nippadesatopi paṭividdhaṭṭhānena bhavitabbanti adhippāyena thero ‘‘mahābodhinidāno abhidhammo’’ti dasseti. ‘‘So evaṃ pajānāmi sammādiṭṭhipaccayāpi vedayita’’ntiādinā (saṃ. ni. 5.12) nayena paccayādīhi vedanaṃ upaparikkhanto khandhādipadesānaṃ vedanākkhandhādīnaṃ vasena vihāsi. Dhammeti kusalādiaraṇante.
ဓမ္မံ ပရိဝတ္တေန္တောတိ သာဋ္ဌကထံ ပာဠိံ ပရိဝတ္တေန္တော ဧတံ ပရဝာဒီစောဒနံ ပတ္ဝာ ‘‘အယံ ပရဝာဒီ’’တိအာဒိမာဟ။ အမ္ဟာဒိသေသု နိဒာနံ ဇာနန္တေသု ပဋိသရဏေသု ဝိဇ္ဇမာနေသု အပ္ပဋိသရဏော အရညေ ကန္ဒန္တော ဝိယ နိဒာနသဗ္ဘာဝေ သက္ခိဘူတေသုပိ အမ္ဟေသု ဝိဇ္ဇမာနေသု အသက္ခိကံ အဍ္ဍံ ကရောန္တော ဝိယ ဟောတိ, နိဒာနသ္သ အတ္ထိဘာဝမ္ပိ န ဇာနာတိ, နနု ဧတံ နိဒာနန္တိ ကထေန္တော ဧဝမာဟ။ ဧကမေဝာတိ ဒေသနာနိဒာနမေဝ အဇ္ဈာသယာနုရူပေန ဒေသိတတ္တာ။ ဒ္ဝေ နိဒာနာနီတိ အဓိဂန္တဗ္ဗဒေသေတဗ္ဗဓမ္မာနုရူပေန ဒေသိတတ္တာ။ အဘိဓမ္မာဓိဂမသ္သ မူလံ အဓိဂမံ နိဒေတီတိ အဓိဂမနိဒာနံ။ ဗောဓိအဘိနီဟာရသဒ္ဓာယာတိ ယာယ သဒ္ဓာယ ဒီပင္ကရဒသဗလသ္သ သန္တိကေ ဗောဓိယာ စိတ္တံ အဘိနီဟရိ ပဏိဓာနံ အကာသိ။
Dhammaṃ parivattentoti sāṭṭhakathaṃ pāḷiṃ parivattento etaṃ paravādīcodanaṃ patvā ‘‘ayaṃ paravādī’’tiādimāha. Amhādisesu nidānaṃ jānantesu paṭisaraṇesu vijjamānesu appaṭisaraṇo araññe kandanto viya nidānasabbhāve sakkhibhūtesupi amhesu vijjamānesu asakkhikaṃ aḍḍaṃ karonto viya hoti, nidānassa atthibhāvampi na jānāti, nanu etaṃ nidānanti kathento evamāha. Ekamevāti desanānidānameva ajjhāsayānurūpena desitattā. Dve nidānānīti adhigantabbadesetabbadhammānurūpena desitattā. Abhidhammādhigamassa mūlaṃ adhigamaṃ nidetīti adhigamanidānaṃ. Bodhiabhinīhārasaddhāyāti yāya saddhāya dīpaṅkaradasabalassa santike bodhiyā cittaṃ abhinīhari paṇidhānaṃ akāsi.
Related texts:
ဋီကာ • Tīkā / အဘိဓမ္မပိဋက (ဋီကာ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ဓမ္မသင္ဂဏီ-အနုဋီကာ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / နိဒာနကထာဝဏ္ဏနာ • Nidānakathāvaṇṇanā
