| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
४. निदानसुत्तवण्णना
4. Nidānasuttavaṇṇanā
३४. चतुत्थे निदानानीति कारणानि। कम्मानन्ति वट्टगामिकम्मानं। लोभो निदानं कम्मानं समुदयायाति लुब्भनपलुब्भनसभावो लोभो वट्टगामिकम्मानं समुदयाय पिण्डकरणत्थाय निदानं कारणं पच्चयोति अत्थो। दोसोति दुस्सनपदुस्सनसभावो दोसो। मोहोति मुय्हनपमुय्हनसभावो मोहो।
34. Catutthe nidānānīti kāraṇāni. Kammānanti vaṭṭagāmikammānaṃ. Lobho nidānaṃ kammānaṃ samudayāyāti lubbhanapalubbhanasabhāvo lobho vaṭṭagāmikammānaṃ samudayāya piṇḍakaraṇatthāya nidānaṃ kāraṇaṃ paccayoti attho. Dosoti dussanapadussanasabhāvo doso. Mohoti muyhanapamuyhanasabhāvo moho.
लोभपकतन्ति लोभेन पकतं, लोभाभिभूतेन लुद्धेन हुत्वा कतकम्मन्ति अत्थो। लोभतो जातन्ति लोभजं। लोभो निदानमस्साति लोभनिदानं। लोभो समुदयो अस्साति लोभसमुदयं। समुदयोति पच्चयो, लोभपच्चयन्ति अत्थो। यत्थस्स अत्तभावो निब्बत्ततीति यस्मिं ठाने अस्स लोभजकम्मवतो पुग्गलस्स अत्तभावो निब्बत्तति, खन्धा पातुभवन्ति। तत्थ तं कम्मं विपच्चतीति तेसु खन्धेसु तं कम्मं विपच्चति। दिट्ठे वा धम्मेतिआदि यस्मा तं कम्मं दिट्ठधम्मवेदनीयं वा होति उपपज्जवेदनीयं वा अपरपरियायवेदनीयं वा, तस्मा तं पभेदं दस्सेतुं वुत्तं। सेसद्वयेपि एसेव नयो।
Lobhapakatanti lobhena pakataṃ, lobhābhibhūtena luddhena hutvā katakammanti attho. Lobhato jātanti lobhajaṃ. Lobho nidānamassāti lobhanidānaṃ. Lobho samudayo assāti lobhasamudayaṃ. Samudayoti paccayo, lobhapaccayanti attho. Yatthassa attabhāvo nibbattatīti yasmiṃ ṭhāne assa lobhajakammavato puggalassa attabhāvo nibbattati, khandhā pātubhavanti. Tattha taṃ kammaṃ vipaccatīti tesu khandhesu taṃ kammaṃ vipaccati. Diṭṭhe vā dhammetiādi yasmā taṃ kammaṃ diṭṭhadhammavedanīyaṃ vā hoti upapajjavedanīyaṃ vā aparapariyāyavedanīyaṃ vā, tasmā taṃ pabhedaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Sesadvayepi eseva nayo.
अखण्डानीति अभिन्नानि। अपूतीनीति पूतिभावेन अबीजत्तं अप्पत्तानि। अवातातपहतानीति न वातेन न च आतपेन हतानि। सारादानीति गहितसारानि सारवन्तानि न निस्सारानि। सुखसयितानीति सन्निचयभावेन सुखं सयितानि। सुखेत्तेति मण्डखेत्ते। सुपरिकम्मकताय भूमियाति नङ्गलकसनेन चेव अट्ठदन्तकेन च सुट्ठु परिकम्मकताय खेत्तभूमिया। निक्खित्तानीति ठपितानि रोपितानि। अनुप्पवेच्छेय्याति अनुप्पवेसेय्य। वुद्धिन्तिआदीसु उद्धग्गमनेन वुद्धिं, हेट्ठा मूलप्पतिट्ठानेन विरूळ्हिं, समन्ता वित्थारिकभावेन वेपुल्लं।
Akhaṇḍānīti abhinnāni. Apūtīnīti pūtibhāvena abījattaṃ appattāni. Avātātapahatānīti na vātena na ca ātapena hatāni. Sārādānīti gahitasārāni sāravantāni na nissārāni. Sukhasayitānīti sannicayabhāvena sukhaṃ sayitāni. Sukhetteti maṇḍakhette. Suparikammakatāya bhūmiyāti naṅgalakasanena ceva aṭṭhadantakena ca suṭṭhu parikammakatāya khettabhūmiyā. Nikkhittānīti ṭhapitāni ropitāni. Anuppaveccheyyāti anuppaveseyya. Vuddhintiādīsu uddhaggamanena vuddhiṃ, heṭṭhā mūlappatiṭṭhānena virūḷhiṃ, samantā vitthārikabhāvena vepullaṃ.
यं पनेत्थ दिट्ठे वा धम्मेतिआदि वुत्तं, तत्थ असम्मोहत्थं इमस्मिं ठाने कम्मविभत्ति नाम कथेतब्बा। सुत्तन्तिकपरियायेन हि एकादस कम्मानि विभत्तानि। सेय्यथिदं – दिट्ठधम्मवेदनीयं उपपज्जवेदनीयं अपरपरियायवेदनीयं, यग्गरुकं यब्बहुलं यदासन्नं कटत्ता वा पन कम्मं, जनकं उपत्थम्भकं उपपीळकं उपघातकन्ति। तत्थ एकजवनवीथियं सत्तसु चित्तेसु कुसला वा अकुसला वा पठमजवनचेतना दिट्ठधम्मवेदनीयकम्मं नाम। तं इमस्मिंयेव अत्तभावे विपाकं देति काकवळियपुण्णसेट्ठीनं विय कुसलं, नन्दयक्खनन्दमाणवकनन्दगोघातककोकालियसुप्पबुद्धदेवदत्तचिञ्चमाणविकानं विय च अकुसलं। तथा असक्कोन्तं पन अहोसिकम्मं नाम होति, अविपाकं सम्पज्जति। तं मिगलुद्दकोपमाय साधेतब्बं। यथा हि मिगलुद्दकेन मिगं दिस्वा धनुं आकड्ढित्वा खित्तो सरो सचे न विरज्झति, तं मिगं तत्थेव पातेति, अथ नं मिगलुद्दको निच्चम्मं कत्वा खण्डाखण्डिकं छेत्वा मंसं आदाय पुत्तदारं तोसेन्तो गच्छति। सचे पन विरज्झति, मिगो पलायित्वा पुन तं दिसं न ओलोकेति। एवं सम्पदमिदं दट्ठब्बं। सरस्स अविरज्झित्वा मिगविज्झनं विय हि दिट्ठधम्मवेदनीयस्स कम्मस्स विपाकवारपटिलाभो, अविज्झनं विय अविपाकभावाय सम्पज्जनन्ति।
Yaṃ panettha diṭṭhe vā dhammetiādi vuttaṃ, tattha asammohatthaṃ imasmiṃ ṭhāne kammavibhatti nāma kathetabbā. Suttantikapariyāyena hi ekādasa kammāni vibhattāni. Seyyathidaṃ – diṭṭhadhammavedanīyaṃ upapajjavedanīyaṃ aparapariyāyavedanīyaṃ, yaggarukaṃ yabbahulaṃ yadāsannaṃ kaṭattā vā pana kammaṃ, janakaṃ upatthambhakaṃ upapīḷakaṃ upaghātakanti. Tattha ekajavanavīthiyaṃ sattasu cittesu kusalā vā akusalā vā paṭhamajavanacetanā diṭṭhadhammavedanīyakammaṃ nāma. Taṃ imasmiṃyeva attabhāve vipākaṃ deti kākavaḷiyapuṇṇaseṭṭhīnaṃ viya kusalaṃ, nandayakkhanandamāṇavakanandagoghātakakokāliyasuppabuddhadevadattaciñcamāṇavikānaṃ viya ca akusalaṃ. Tathā asakkontaṃ pana ahosikammaṃ nāma hoti, avipākaṃ sampajjati. Taṃ migaluddakopamāya sādhetabbaṃ. Yathā hi migaluddakena migaṃ disvā dhanuṃ ākaḍḍhitvā khitto saro sace na virajjhati, taṃ migaṃ tattheva pāteti, atha naṃ migaluddako niccammaṃ katvā khaṇḍākhaṇḍikaṃ chetvā maṃsaṃ ādāya puttadāraṃ tosento gacchati. Sace pana virajjhati, migo palāyitvā puna taṃ disaṃ na oloketi. Evaṃ sampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ. Sarassa avirajjhitvā migavijjhanaṃ viya hi diṭṭhadhammavedanīyassa kammassa vipākavārapaṭilābho, avijjhanaṃ viya avipākabhāvāya sampajjananti.
अत्थसाधिका पन सत्तमजवनचेतना उपपज्जवेदनीयकम्मं नाम। तं अनन्तरे अत्तभावे विपाकं देति। तं पनेतं कुसलपक्खे अट्ठसमापत्तिवसेन, अकुसलपक्खे पञ्चानन्तरियकम्मवसेन वेदितब्बं। तत्थ अट्ठसमापत्तिलाभी एकाय समापत्तिया ब्रह्मलोके निब्बत्तति। पञ्चन्नम्पि आनन्तरियानं कत्ता एकेन कम्मेन निरये निब्बत्तति, सेससमापत्तियो च कम्मानि च अहोसिकम्मभावंयेव आपज्जन्ति, अविपाकानि होन्ति। अयम्पि अत्थो पुरिमउपमाययेव दीपेतब्बो।
Atthasādhikā pana sattamajavanacetanā upapajjavedanīyakammaṃ nāma. Taṃ anantare attabhāve vipākaṃ deti. Taṃ panetaṃ kusalapakkhe aṭṭhasamāpattivasena, akusalapakkhe pañcānantariyakammavasena veditabbaṃ. Tattha aṭṭhasamāpattilābhī ekāya samāpattiyā brahmaloke nibbattati. Pañcannampi ānantariyānaṃ kattā ekena kammena niraye nibbattati, sesasamāpattiyo ca kammāni ca ahosikammabhāvaṃyeva āpajjanti, avipākāni honti. Ayampi attho purimaupamāyayeva dīpetabbo.
उभिन्नं अन्तरे पन पञ्चजवनचेतना अपरपरियायवेदनीयकम्मं नाम। तं अनागते यदा ओकासं लभति, तदा विपाकं देति। सति संसारप्पवत्तिया अहोसिकम्मं नाम न होति। तं सब्बं सुनखलुद्दकेन दीपेतब्बं। यथा हि सुनखलुद्दकेन मिगं दिस्वा सुनखो विस्सज्जितो मिगं अनुबन्धित्वा यस्मिं ठाने पापुणाति, तस्मिं येव डंसति; एवमेवं इदं कम्मं यस्मिं ठाने ओकासं लभति, तस्मिंयेव विपाकं देति, तेन मुत्तो सत्तो नाम नत्थि।
Ubhinnaṃ antare pana pañcajavanacetanā aparapariyāyavedanīyakammaṃ nāma. Taṃ anāgate yadā okāsaṃ labhati, tadā vipākaṃ deti. Sati saṃsārappavattiyā ahosikammaṃ nāma na hoti. Taṃ sabbaṃ sunakhaluddakena dīpetabbaṃ. Yathā hi sunakhaluddakena migaṃ disvā sunakho vissajjito migaṃ anubandhitvā yasmiṃ ṭhāne pāpuṇāti, tasmiṃ yeva ḍaṃsati; evamevaṃ idaṃ kammaṃ yasmiṃ ṭhāne okāsaṃ labhati, tasmiṃyeva vipākaṃ deti, tena mutto satto nāma natthi.
कुसलाकुसलेसु पन गरुकागरुकेसु यं गरुकं होति, तं यग्गरुकं नाम। तदेतं कुसलपक्खे महग्गतकम्मं, अकुसलपक्खे पञ्चानन्तरियकम्मं वेदितब्बं। तस्मिं सति सेसानि कुसलानि वा अकुसलानि वा विपच्चितुं न सक्कोन्ति, तदेव दुविधम्पि पटिसन्धिं देति। यथा हि सासपप्पमाणापि सक्खरा वा अयगुळिका वा उदकरहदे पक्खित्ता उदकपिट्ठे उप्लवितुं न सक्कोति, हेट्ठाव पविसति; एवमेव कुसलेपि अकुसलेपि यं गरुकं, तदेव गण्हित्वा गच्छति।
Kusalākusalesu pana garukāgarukesu yaṃ garukaṃ hoti, taṃ yaggarukaṃ nāma. Tadetaṃ kusalapakkhe mahaggatakammaṃ, akusalapakkhe pañcānantariyakammaṃ veditabbaṃ. Tasmiṃ sati sesāni kusalāni vā akusalāni vā vipaccituṃ na sakkonti, tadeva duvidhampi paṭisandhiṃ deti. Yathā hi sāsapappamāṇāpi sakkharā vā ayaguḷikā vā udakarahade pakkhittā udakapiṭṭhe uplavituṃ na sakkoti, heṭṭhāva pavisati; evameva kusalepi akusalepi yaṃ garukaṃ, tadeva gaṇhitvā gacchati.
कुसलाकुसलेसु पन यं बहुलं होति, तं यब्बहुलं नाम। तं दीघरत्तं लद्धासेवनवसेन वेदितब्बं। यं वा बलवकुसलकम्मेसु सोमनस्सकरं, अकुसलकम्मेसु सन्तापकरं, एतं यब्बहुलं नाम। तदेतं यथा नाम द्वीसु मल्लेसु युद्धभूमिं ओतिण्णेसु यो बलवा, सो इतरं पातेत्वा गच्छति; एवमेव इतरं दुब्बलकम्मं अवत्थरित्वा यं आसेवनवसेन वा बहुलं, आसन्नवसेन वा बलवं, तं विपाकं देति, दुट्ठगामणिअभयरञ्ञो कम्मं विय।
Kusalākusalesu pana yaṃ bahulaṃ hoti, taṃ yabbahulaṃ nāma. Taṃ dīgharattaṃ laddhāsevanavasena veditabbaṃ. Yaṃ vā balavakusalakammesu somanassakaraṃ, akusalakammesu santāpakaraṃ, etaṃ yabbahulaṃ nāma. Tadetaṃ yathā nāma dvīsu mallesu yuddhabhūmiṃ otiṇṇesu yo balavā, so itaraṃ pātetvā gacchati; evameva itaraṃ dubbalakammaṃ avattharitvā yaṃ āsevanavasena vā bahulaṃ, āsannavasena vā balavaṃ, taṃ vipākaṃ deti, duṭṭhagāmaṇiabhayarañño kammaṃ viya.
सो किर चूळङ्गणिययुद्धे पराजितो वळवं आरुय्ह पलायि। तस्स चूळुपट्ठाको तिस्सामच्चो नाम एककोव पच्छतो अहोसि। सो एकं अटविं पविसित्वा निसिन्नो जिघच्छाय बाधयमानाय – ‘‘भातिक तिस्स, अतिविय नो जिघच्छा बाधति, किं करिस्सामा’’ति आह । अत्थि, देव, मया साटकन्तरे ठपेत्वा एकं सुवण्णसरकभत्तं आभतन्ति। तेन हि आहराति। सो नीहरित्वा रञ्ञो पुरतो ठपेसि। राजा दिस्वा, ‘‘तात, चत्तारो कोट्ठासे करोही’’ति आह। मयं तयो जना, कस्मा देवो चत्तारो कोट्ठासे कारयतीति? भातिक तिस्स, यतो पट्ठाय अहं अत्तानं सरामि, न मे अय्यानं अदत्वा आहारो परिभुत्तपुब्बो अत्थि, स्वाहं अज्जपि अदत्वा न परिभुञ्जिस्सामीति। सो चत्तारो कोट्ठासे अकासि। राजा ‘‘कालं घोसेही’’ति आह। छड्डितारञ्ञे कुतो, अय्ये, लभिस्साम देवाति । ‘‘नायं तव भारो। सचे मम सद्धा अत्थि, अय्ये, लभिस्साम, विस्सत्थो कालं घोसेही’’ति आह। सो ‘‘कालो, भन्ते, कालो, भन्ते’’ति तिक्खत्तुं घोसेसि।
So kira cūḷaṅgaṇiyayuddhe parājito vaḷavaṃ āruyha palāyi. Tassa cūḷupaṭṭhāko tissāmacco nāma ekakova pacchato ahosi. So ekaṃ aṭaviṃ pavisitvā nisinno jighacchāya bādhayamānāya – ‘‘bhātika tissa, ativiya no jighacchā bādhati, kiṃ karissāmā’’ti āha . Atthi, deva, mayā sāṭakantare ṭhapetvā ekaṃ suvaṇṇasarakabhattaṃ ābhatanti. Tena hi āharāti. So nīharitvā rañño purato ṭhapesi. Rājā disvā, ‘‘tāta, cattāro koṭṭhāse karohī’’ti āha. Mayaṃ tayo janā, kasmā devo cattāro koṭṭhāse kārayatīti? Bhātika tissa, yato paṭṭhāya ahaṃ attānaṃ sarāmi, na me ayyānaṃ adatvā āhāro paribhuttapubbo atthi, svāhaṃ ajjapi adatvā na paribhuñjissāmīti. So cattāro koṭṭhāse akāsi. Rājā ‘‘kālaṃ ghosehī’’ti āha. Chaḍḍitāraññe kuto, ayye, labhissāma devāti . ‘‘Nāyaṃ tava bhāro. Sace mama saddhā atthi, ayye, labhissāma, vissattho kālaṃ ghosehī’’ti āha. So ‘‘kālo, bhante, kālo, bhante’’ti tikkhattuṃ ghosesi.
अथस्स बोधिमातुमहातिस्सत्थेरो तं सद्दं दिब्बाय सोतधातुया सुत्वा ‘कत्थायं सद्दो’ति तं आवज्जेन्तो ‘‘अज्ज दुट्ठगामणिअभयमहाराजा युद्धपराजितो अटविं पविसित्वा निसिन्नो एकं सरकभत्तं चत्तारो कोट्ठासे कारेत्वा ‘एककोव न परिभुञ्जिस्सामी’ति कालं घोसापेसी’’ति ञत्वा ‘‘अज्ज मया रञ्ञो सङ्गहं कातुं वट्टती’’ति मनोगतिया आगन्त्वा रञ्ञो पुरतो अट्ठासि। राजा दिस्वा पसन्नचित्तो ‘‘पस्स, भातिक, तिस्सा’’ति वत्वा थेरं वन्दित्वा ‘‘पत्तं, भन्ते, देथा’’ति आह। थेरो पत्तं नीहरि। राजा अत्तनो कोट्ठासेन सद्धिं थेरस्स कोट्ठासं पत्ते पक्खिपित्वा, ‘‘भन्ते, आहारपरिस्सयो नाम मा कदाचि होतू’’ति वन्दित्वा अट्ठासि। तिस्सामच्चोपि ‘‘मम अय्यपुत्ते पस्सन्ते भुञ्जितुं न सक्खिस्सामी’’ति अत्तनो कोट्ठासं थेरस्सेव पत्ते आकिरि। वळवापि चिन्तेसि – ‘‘मय्हम्पि कोट्ठासं थेरस्सेव दातुं वट्टती’’ति। राजा वळवं ओलोकेत्वा ‘‘अयम्पि अत्तनो कोट्ठासं थेरस्सेव पत्ते पक्खिपनं पच्चासीसती’’ति ञत्वा तम्पि तत्थेव पक्खिपित्वा थेरं वन्दित्वा उय्योजेसि। थेरो तं भत्तं आदाय गन्त्वा आदितो पट्ठाय भिक्खुसङ्घस्स आलोपसङ्खेपेन अदासि।
Athassa bodhimātumahātissatthero taṃ saddaṃ dibbāya sotadhātuyā sutvā ‘katthāyaṃ saddo’ti taṃ āvajjento ‘‘ajja duṭṭhagāmaṇiabhayamahārājā yuddhaparājito aṭaviṃ pavisitvā nisinno ekaṃ sarakabhattaṃ cattāro koṭṭhāse kāretvā ‘ekakova na paribhuñjissāmī’ti kālaṃ ghosāpesī’’ti ñatvā ‘‘ajja mayā rañño saṅgahaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti manogatiyā āgantvā rañño purato aṭṭhāsi. Rājā disvā pasannacitto ‘‘passa, bhātika, tissā’’ti vatvā theraṃ vanditvā ‘‘pattaṃ, bhante, dethā’’ti āha. Thero pattaṃ nīhari. Rājā attano koṭṭhāsena saddhiṃ therassa koṭṭhāsaṃ patte pakkhipitvā, ‘‘bhante, āhāraparissayo nāma mā kadāci hotū’’ti vanditvā aṭṭhāsi. Tissāmaccopi ‘‘mama ayyaputte passante bhuñjituṃ na sakkhissāmī’’ti attano koṭṭhāsaṃ therasseva patte ākiri. Vaḷavāpi cintesi – ‘‘mayhampi koṭṭhāsaṃ therasseva dātuṃ vaṭṭatī’’ti. Rājā vaḷavaṃ oloketvā ‘‘ayampi attano koṭṭhāsaṃ therasseva patte pakkhipanaṃ paccāsīsatī’’ti ñatvā tampi tattheva pakkhipitvā theraṃ vanditvā uyyojesi. Thero taṃ bhattaṃ ādāya gantvā ādito paṭṭhāya bhikkhusaṅghassa ālopasaṅkhepena adāsi.
राजापि चिन्तेसि – ‘‘अतिवियम्हा जिघच्छिता, साधु वतस्स सचे अतिरेकभत्तसित्थानि पहिणेय्या’’ति। थेरो रञ्ञो चित्तं ञत्वा अतिरेकभत्तं एतेसं यापनमत्तं कत्वा पत्तं आकासे खिपि, पत्तो आगन्त्वा रञ्ञो हत्थे पतिट्ठासि। भत्तं तिण्णम्पि जनानं यावदत्थं अहोसि। अथ राजा पत्तं धोवित्वा ‘‘तुच्छपत्तं न पेसिस्सामी’’ति उत्तरिसाटकं मोचेत्वा उदकं पुञ्छित्वा साटकं पत्ते ठपेत्वा ‘‘पत्तो गन्त्वा मम अय्यस्स हत्थे पतिट्ठातू’’ति आकासे खिपि। पत्तो गन्त्वा थेरस्स हत्थे पतिट्ठासि।
Rājāpi cintesi – ‘‘ativiyamhā jighacchitā, sādhu vatassa sace atirekabhattasitthāni pahiṇeyyā’’ti. Thero rañño cittaṃ ñatvā atirekabhattaṃ etesaṃ yāpanamattaṃ katvā pattaṃ ākāse khipi, patto āgantvā rañño hatthe patiṭṭhāsi. Bhattaṃ tiṇṇampi janānaṃ yāvadatthaṃ ahosi. Atha rājā pattaṃ dhovitvā ‘‘tucchapattaṃ na pesissāmī’’ti uttarisāṭakaṃ mocetvā udakaṃ puñchitvā sāṭakaṃ patte ṭhapetvā ‘‘patto gantvā mama ayyassa hatthe patiṭṭhātū’’ti ākāse khipi. Patto gantvā therassa hatthe patiṭṭhāsi.
अपरभागे रञ्ञो तथागतस्स सरीरधातूनं अट्ठमभागं पतिट्ठापेत्वा वीसरतनसतिकं महाचेतियं कारेन्तस्स अपरिनिट्ठितेयेव चेतिये कालकिरियासमयो अनुप्पत्तो। अथस्स महाचेतियस्स दक्खिणपस्से निपन्नस्स पञ्चनिकायवसेन भिक्खुसङ्घे सज्झायं करोन्ते छहि देवलोकेहि छ रथा आगन्त्वा पुरतो आकासे अट्ठंसु। राजा ‘‘पुञ्ञपोत्थकं आहरथा’’ति आदितो पट्ठाय पुञ्ञपोत्थकं वाचापेसि। अथ नं किञ्चि कम्मं न परितोसेसि। सो ‘‘परतो वाचेथा’’ति आह। पोत्थकवाचको ‘‘चूळङ्गणिययुद्धे पराजितेन ते देव अटविं पविसित्वा निसिन्नेन एकं सरकभत्तं चत्तारो कोट्ठासे कारेत्वा बोधिमातुमहातिस्सत्थेरस्स भिक्खा दिन्ना’’ति आह। राजा ‘‘ठपेही’’ति वत्वा भिक्खुसङ्घं पुच्छि, ‘‘भन्ते, कतरो देवलोको रमणीयो’’ति? सब्बबोधिसत्तानं वसनट्ठानं तुसितभवनं महाराजाति। राजा कालं कत्वा तुसितभवनतो आगतरथेव पतिट्ठाय तुसितभवनं अगमासि। इदं बलवकम्मस्स विपाकदाने वत्थु।
Aparabhāge rañño tathāgatassa sarīradhātūnaṃ aṭṭhamabhāgaṃ patiṭṭhāpetvā vīsaratanasatikaṃ mahācetiyaṃ kārentassa apariniṭṭhiteyeva cetiye kālakiriyāsamayo anuppatto. Athassa mahācetiyassa dakkhiṇapasse nipannassa pañcanikāyavasena bhikkhusaṅghe sajjhāyaṃ karonte chahi devalokehi cha rathā āgantvā purato ākāse aṭṭhaṃsu. Rājā ‘‘puññapotthakaṃ āharathā’’ti ādito paṭṭhāya puññapotthakaṃ vācāpesi. Atha naṃ kiñci kammaṃ na paritosesi. So ‘‘parato vācethā’’ti āha. Potthakavācako ‘‘cūḷaṅgaṇiyayuddhe parājitena te deva aṭaviṃ pavisitvā nisinnena ekaṃ sarakabhattaṃ cattāro koṭṭhāse kāretvā bodhimātumahātissattherassa bhikkhā dinnā’’ti āha. Rājā ‘‘ṭhapehī’’ti vatvā bhikkhusaṅghaṃ pucchi, ‘‘bhante, kataro devaloko ramaṇīyo’’ti? Sabbabodhisattānaṃ vasanaṭṭhānaṃ tusitabhavanaṃ mahārājāti. Rājā kālaṃ katvā tusitabhavanato āgataratheva patiṭṭhāya tusitabhavanaṃ agamāsi. Idaṃ balavakammassa vipākadāne vatthu.
यं पन कुसलाकुसलेसु आसन्नमरणे अनुस्सरितुं सक्कोति, तं यदासन्नं नाम। तदेतं यथा नाम गोगणपरिपुण्णस्स वजस्स द्वारे विवटे परभागे दम्मगवबलवगवेसु सन्तेसुपि यो वजद्वारस्स आसन्नो होति अन्तमसो दुब्बलजरग्गवोपि, सो एव पठमतरं निक्खमति, एवमेव अञ्ञेसु कुसलाकुसलेसु सन्तेसुपि मरणकालस्स आसन्नत्ता विपाकं देति।
Yaṃ pana kusalākusalesu āsannamaraṇe anussarituṃ sakkoti, taṃ yadāsannaṃ nāma. Tadetaṃ yathā nāma gogaṇaparipuṇṇassa vajassa dvāre vivaṭe parabhāge dammagavabalavagavesu santesupi yo vajadvārassa āsanno hoti antamaso dubbalajaraggavopi, so eva paṭhamataraṃ nikkhamati, evameva aññesu kusalākusalesu santesupi maraṇakālassa āsannattā vipākaṃ deti.
तत्रिमानि वत्थूनि – मधुअङ्गणगामे किर एको दमिळदोवारिको पातोव बळिसं आदाय गन्त्वा मच्छे वधित्वा तयो कोट्ठासे कत्वा एकेन तण्डुलं गण्हाति, एकेन दधिं, एकं पचति। इमिना नीहारेन पञ्ञास वस्सानि पाणातिपातकम्मं कत्वा अपरभागे महल्लको अनुट्ठानसेय्यं उपगच्छति। तस्मिं खणे गिरिविहारवासी चूळपिण्डपातिकतिस्सत्थेरो ‘‘मा अयं सत्तो मयि पस्सन्ते नस्सतू’’ति गन्त्वा तस्स गेहद्वारे अट्ठासि। अथस्स भरिया, ‘‘सामि, थेरो आगतो’’ति आरोचेसि। अहं पञ्ञास वस्सानि थेरस्स सन्तिकं न गतपुब्बो, कतरेन मे गुणेन थेरो आगमिस्सति, गच्छाति नं वदथाति। सा ‘‘अतिच्छथ, भन्ते’’ति आह। थेरो ‘‘उपासकस्स का सरीरप्पवत्ती’’ति पुच्छि। दुब्बलो, भन्तेति। थेरो घरं पविसित्वा सतिं उप्पादेत्वा ‘‘सीलं गण्हिस्ससी’’ति आह। आम, भन्ते, देथाति। थेरो तीणि सरणानि दत्वा पञ्च सीलानि दातुं आरभि। तस्स पञ्च सीलानीति वचनकालेयेव जिव्हा पपति। थेरो ‘‘वट्टिस्सति एत्तक’’न्ति निक्खमित्वा गतो। सोपि कालं कत्वा चातुमहाराजिकभवने निब्बत्ति। निब्बत्तक्खणेयेव च ‘‘किं नु खो कम्मं कत्वा मया इदं लद्ध’’न्ति आवज्जेन्तो थेरं निस्साय लद्धभावं ञत्वा देवलोकतो आगन्त्वा थेरं वन्दित्वा एकमन्तं अट्ठासि। ‘‘को एसो’’ति च वुत्ते ‘‘अहं, भन्ते, दमिळदोवारिको’’ति आह। कुहिं निब्बत्तोसीति? चातुमहाराजिकेसु, भन्ते, सचे मे अय्यो पञ्च सीलानि अदस्स, उपरि देवलोके निब्बत्तो अस्सं। अहं किं करिस्सामि, त्वं गण्हितुं नासक्खि, पुत्तकाति। सो थेरं वन्दित्वा देवलोकमेव गतो। इदं ताव कुसलकम्मे वत्थु।
Tatrimāni vatthūni – madhuaṅgaṇagāme kira eko damiḷadovāriko pātova baḷisaṃ ādāya gantvā macche vadhitvā tayo koṭṭhāse katvā ekena taṇḍulaṃ gaṇhāti, ekena dadhiṃ, ekaṃ pacati. Iminā nīhārena paññāsa vassāni pāṇātipātakammaṃ katvā aparabhāge mahallako anuṭṭhānaseyyaṃ upagacchati. Tasmiṃ khaṇe girivihāravāsī cūḷapiṇḍapātikatissatthero ‘‘mā ayaṃ satto mayi passante nassatū’’ti gantvā tassa gehadvāre aṭṭhāsi. Athassa bhariyā, ‘‘sāmi, thero āgato’’ti ārocesi. Ahaṃ paññāsa vassāni therassa santikaṃ na gatapubbo, katarena me guṇena thero āgamissati, gacchāti naṃ vadathāti. Sā ‘‘aticchatha, bhante’’ti āha. Thero ‘‘upāsakassa kā sarīrappavattī’’ti pucchi. Dubbalo, bhanteti. Thero gharaṃ pavisitvā satiṃ uppādetvā ‘‘sīlaṃ gaṇhissasī’’ti āha. Āma, bhante, dethāti. Thero tīṇi saraṇāni datvā pañca sīlāni dātuṃ ārabhi. Tassa pañca sīlānīti vacanakāleyeva jivhā papati. Thero ‘‘vaṭṭissati ettaka’’nti nikkhamitvā gato. Sopi kālaṃ katvā cātumahārājikabhavane nibbatti. Nibbattakkhaṇeyeva ca ‘‘kiṃ nu kho kammaṃ katvā mayā idaṃ laddha’’nti āvajjento theraṃ nissāya laddhabhāvaṃ ñatvā devalokato āgantvā theraṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. ‘‘Ko eso’’ti ca vutte ‘‘ahaṃ, bhante, damiḷadovāriko’’ti āha. Kuhiṃ nibbattosīti? Cātumahārājikesu, bhante, sace me ayyo pañca sīlāni adassa, upari devaloke nibbatto assaṃ. Ahaṃ kiṃ karissāmi, tvaṃ gaṇhituṃ nāsakkhi, puttakāti. So theraṃ vanditvā devalokameva gato. Idaṃ tāva kusalakamme vatthu.
अन्तरगङ्गाय पन महावाचकालउपासको नाम अहोसि। सो तिंस वस्सानि सोतापत्तिमग्गत्थाय द्वत्तिंसाकारं सज्झायित्वा ‘‘अहं एवं द्वत्तिंसाकारं सज्झायन्तो ओभासमत्तम्पि निब्बत्तेतुं नासक्खिं, बुद्धसासनं अनिय्यानिकं भविस्सती’’ति दिट्ठिविपल्लासं पत्वा कालकिरियं कत्वा महागङ्गाय नवउसभिको सुसुमारपेतो हुत्वा निब्बत्ति। एकं समयं कच्छकतित्थेन सट्ठि पासाणत्थम्भसकटानि अगमंसु। सो सब्बेपि ते गोणे च पासाणे च खादि। इदं अकुसलकम्मे वत्थु।
Antaragaṅgāya pana mahāvācakālaupāsako nāma ahosi. So tiṃsa vassāni sotāpattimaggatthāya dvattiṃsākāraṃ sajjhāyitvā ‘‘ahaṃ evaṃ dvattiṃsākāraṃ sajjhāyanto obhāsamattampi nibbattetuṃ nāsakkhiṃ, buddhasāsanaṃ aniyyānikaṃ bhavissatī’’ti diṭṭhivipallāsaṃ patvā kālakiriyaṃ katvā mahāgaṅgāya navausabhiko susumārapeto hutvā nibbatti. Ekaṃ samayaṃ kacchakatitthena saṭṭhi pāsāṇatthambhasakaṭāni agamaṃsu. So sabbepi te goṇe ca pāsāṇe ca khādi. Idaṃ akusalakamme vatthu.
एतेहि पन तीहि मुत्तं अञ्ञाणवसेन कतं कटत्ता वा पन कम्मं नाम। तं यथा नाम उम्मत्तकेन खित्तदण्डं यत्थ वा तत्थ वा गच्छति, एवमेव तेसं अभावे यत्थ कत्थचि विपाकं देति।
Etehi pana tīhi muttaṃ aññāṇavasena kataṃ kaṭattā vā pana kammaṃ nāma. Taṃ yathā nāma ummattakena khittadaṇḍaṃ yattha vā tattha vā gacchati, evameva tesaṃ abhāve yattha katthaci vipākaṃ deti.
जनकं नाम एकं पटिसन्धिं जनेत्वा पवत्तिं न जनेति, पवत्ते अञ्ञं कम्मं विपाकं निब्बत्तेति। यथा हि माता जनेतियेव, धातियेव पन जग्गति; एवमेवं माता विय पटिसन्धिनिब्बत्तकं जनककम्मं, धाति विय पवत्ते सम्पत्तकम्मं। उपत्थम्भकं नाम कुसलेपि लब्भति अकुसलेपि। एकच्चो हि कुसलं कत्वा सुगतिभवे निब्बत्तति। सो तत्थ ठितो पुनप्पुनं कुसलं कत्वा तं कम्मं उपत्थम्भेत्वा अनेकानि वस्ससतसहस्सानि सुगतिभवस्मिंयेव विचरति। एकच्चो अकुसलं कत्वा दुग्गतिभवे निब्बत्तति। सो तत्थ ठितो पुनप्पुनं अकुसलं कत्वा तं कम्मं उपत्थम्भेत्वा बहूनि वस्ससतसहस्सानि दुग्गतिभवस्मिंयेव विचरति।
Janakaṃ nāma ekaṃ paṭisandhiṃ janetvā pavattiṃ na janeti, pavatte aññaṃ kammaṃ vipākaṃ nibbatteti. Yathā hi mātā janetiyeva, dhātiyeva pana jaggati; evamevaṃ mātā viya paṭisandhinibbattakaṃ janakakammaṃ, dhāti viya pavatte sampattakammaṃ. Upatthambhakaṃ nāma kusalepi labbhati akusalepi. Ekacco hi kusalaṃ katvā sugatibhave nibbattati. So tattha ṭhito punappunaṃ kusalaṃ katvā taṃ kammaṃ upatthambhetvā anekāni vassasatasahassāni sugatibhavasmiṃyeva vicarati. Ekacco akusalaṃ katvā duggatibhave nibbattati. So tattha ṭhito punappunaṃ akusalaṃ katvā taṃ kammaṃ upatthambhetvā bahūni vassasatasahassāni duggatibhavasmiṃyeva vicarati.
अपरो नयो – जनकं नाम कुसलम्पि होति अकुसलम्पि। तं पटिसन्धियम्पि पवत्तेपि रूपारूपविपाकक्खन्धे जनेति। उपत्थम्भकं पन विपाकं जनेतुं न सक्कोति, अञ्ञेन कम्मेन दिन्नाय पटिसन्धिया जनिते विपाके उप्पज्जनकसुखदुक्खं उपत्थम्भेति, अद्धानं पवत्तेति। उपपीळकं नाम अञ्ञेन कम्मेन दिन्नाय पटिसन्धिया जनिते विपाके उप्पज्जनकसुखदुक्खं पीळेति बाधेति, अद्धानं पवत्तितुं न देति। तत्रायं नयो – कुसलकम्मे विपच्चमाने अकुसलकम्मं उपपीळकं हुत्वा तस्स विपच्चितुं न देति। अकुसलकम्मे विपच्चमाने कुसलकम्मं उपपीळकं हुत्वा तस्स विपच्चितुं न देति। यथा वड्ढमानकं रुक्खं वा गच्छं वा लतं वा कोचिदेव दण्डेन वा सत्थेन वा भिन्देय्य वा छिन्देय्य वा, अथ सो रुक्खो वा गच्छो वा लता वा वड्ढितुं न सक्कुणेय्य; एवमेवं कुसलं विपच्चमानं अकुसलेन उपपीळितं, अकुसलं वा पन विपच्चमानं कुसलेन उपपीळितं विपच्चितुं न सक्कोति। तत्थ सुनक्खत्तस्स अकुसलकम्मं कुसलं उपपीळेसि, चोरघातकस्स कुसलकम्मं अकुसलं उपपीळेसि।
Aparo nayo – janakaṃ nāma kusalampi hoti akusalampi. Taṃ paṭisandhiyampi pavattepi rūpārūpavipākakkhandhe janeti. Upatthambhakaṃ pana vipākaṃ janetuṃ na sakkoti, aññena kammena dinnāya paṭisandhiyā janite vipāke uppajjanakasukhadukkhaṃ upatthambheti, addhānaṃ pavatteti. Upapīḷakaṃ nāma aññena kammena dinnāya paṭisandhiyā janite vipāke uppajjanakasukhadukkhaṃ pīḷeti bādheti, addhānaṃ pavattituṃ na deti. Tatrāyaṃ nayo – kusalakamme vipaccamāne akusalakammaṃ upapīḷakaṃ hutvā tassa vipaccituṃ na deti. Akusalakamme vipaccamāne kusalakammaṃ upapīḷakaṃ hutvā tassa vipaccituṃ na deti. Yathā vaḍḍhamānakaṃ rukkhaṃ vā gacchaṃ vā lataṃ vā kocideva daṇḍena vā satthena vā bhindeyya vā chindeyya vā, atha so rukkho vā gaccho vā latā vā vaḍḍhituṃ na sakkuṇeyya; evamevaṃ kusalaṃ vipaccamānaṃ akusalena upapīḷitaṃ, akusalaṃ vā pana vipaccamānaṃ kusalena upapīḷitaṃ vipaccituṃ na sakkoti. Tattha sunakkhattassa akusalakammaṃ kusalaṃ upapīḷesi, coraghātakassa kusalakammaṃ akusalaṃ upapīḷesi.
राजगहे किर वातकाळको पञ्ञास वस्सानि चोरघातकम्मं अकासि। अथ नं रञ्ञो आरोचेसुं – ‘‘देव, वातकाळको महल्लको चोरे घातेतुं न सक्कोती’’ति। ‘‘अपनेथ नं तस्मा ठानन्तराति। अमच्चा नं अपनेत्वा अञ्ञं तस्मिं ठाने ठपयिंसु। वातकाळकोपि याव तं कम्मं अकासि, ताव अहतवत्थानि वा अच्छादितुं सुरभिपुप्फानि वा पिळन्धितुं पायासं वा भुञ्जितुं उच्छादनन्हापनं वा पच्चनुभोतुं नालत्थ। सो ‘‘दीघरत्तं मे किलिट्ठवेसेन चरित’’न्ति ‘‘पायासं मे पचाही’’ति भरियं आणापेत्वा न्हानीयसम्भारानि गाहापेत्वा न्हानतित्थं गन्त्वा सीसं न्हत्वा अहतवत्थानि अच्छादेत्वा गन्धे विलिम्पित्वा पुप्फानि पिळन्धित्वा घरं आगच्छन्तो सारिपुत्तत्थेरं दिस्वा ‘‘संकिलिट्ठकम्मतो चम्हि अपगतो, अय्यो च मे दिट्ठो’’ति तुट्ठमानसो थेरं घरं नेत्वा नवसप्पिसक्करचुण्णाभिसङ्खतेन पायासेन परिविसि। थेरो तस्स अनुमोदनमकासि। सो अनुमोदनं सुत्वा अनुलोमिकखन्तिं पटिलभित्वा थेरं अनुगन्त्वा निवत्तमानो अन्तरामग्गे तरुणवच्छाय गाविया मद्दित्वा जीवितक्खयं पापितो गन्त्वा तावतिंसभवने निब्बत्ति। भिक्खू तथागतं पुच्छिंसु – ‘‘भन्ते, चोरघातको अज्जेव किलिट्ठकम्मतो अपनीतो, अज्जेव कालङ्कतो, कहं नु खो निब्बत्तो’’ति? तावतिंसभवने, भिक्खवेति। भन्ते, चोरघातको दीघरत्तं पुरिसे घातेसि, तुम्हे च एवं वदेथ, नत्थि नु खो पापकम्मस्स फलन्ति। मा, भिक्खवे, एवं अवचुत्थ, बलवकल्याणमित्तूपनिस्सयं लभित्वा धम्मसेनापतिस्स पिण्डपातं दत्वा अनुमोदनं सुत्वा अनुलोमिकखन्तिं पटिलभित्वा सो तत्थ निब्बत्तोति।
Rājagahe kira vātakāḷako paññāsa vassāni coraghātakammaṃ akāsi. Atha naṃ rañño ārocesuṃ – ‘‘deva, vātakāḷako mahallako core ghātetuṃ na sakkotī’’ti. ‘‘Apanetha naṃ tasmā ṭhānantarāti. Amaccā naṃ apanetvā aññaṃ tasmiṃ ṭhāne ṭhapayiṃsu. Vātakāḷakopi yāva taṃ kammaṃ akāsi, tāva ahatavatthāni vā acchādituṃ surabhipupphāni vā piḷandhituṃ pāyāsaṃ vā bhuñjituṃ ucchādananhāpanaṃ vā paccanubhotuṃ nālattha. So ‘‘dīgharattaṃ me kiliṭṭhavesena carita’’nti ‘‘pāyāsaṃ me pacāhī’’ti bhariyaṃ āṇāpetvā nhānīyasambhārāni gāhāpetvā nhānatitthaṃ gantvā sīsaṃ nhatvā ahatavatthāni acchādetvā gandhe vilimpitvā pupphāni piḷandhitvā gharaṃ āgacchanto sāriputtattheraṃ disvā ‘‘saṃkiliṭṭhakammato camhi apagato, ayyo ca me diṭṭho’’ti tuṭṭhamānaso theraṃ gharaṃ netvā navasappisakkaracuṇṇābhisaṅkhatena pāyāsena parivisi. Thero tassa anumodanamakāsi. So anumodanaṃ sutvā anulomikakhantiṃ paṭilabhitvā theraṃ anugantvā nivattamāno antarāmagge taruṇavacchāya gāviyā madditvā jīvitakkhayaṃ pāpito gantvā tāvatiṃsabhavane nibbatti. Bhikkhū tathāgataṃ pucchiṃsu – ‘‘bhante, coraghātako ajjeva kiliṭṭhakammato apanīto, ajjeva kālaṅkato, kahaṃ nu kho nibbatto’’ti? Tāvatiṃsabhavane, bhikkhaveti. Bhante, coraghātako dīgharattaṃ purise ghātesi, tumhe ca evaṃ vadetha, natthi nu kho pāpakammassa phalanti. Mā, bhikkhave, evaṃ avacuttha, balavakalyāṇamittūpanissayaṃ labhitvā dhammasenāpatissa piṇḍapātaṃ datvā anumodanaṃ sutvā anulomikakhantiṃ paṭilabhitvā so tattha nibbattoti.
‘‘सुभासितं सुणित्वान, नागरियो चोरघातको।
‘‘Subhāsitaṃ suṇitvāna, nāgariyo coraghātako;
अनुलोमखन्तिं लद्धान, मोदती तिदिवं गतो’’ति॥
Anulomakhantiṃ laddhāna, modatī tidivaṃ gato’’ti.
उपघातकं पन सयं कुसलम्पि अकुसलम्पि समानं अञ्ञं दुब्बलकम्मं घातेत्वा तस्स विपाकं पटिबाहित्वा अत्तनो विपाकस्स ओकासं करोति। एवं पन कम्मेन कते ओकासे तं विपाकं उप्पन्नं नाम वुच्चति। उपच्छेदकन्तिपि एतस्सेव नामं। तत्रायं नयो – कुसलकम्मस्स विपच्चनकाले एकं अकुसलकम्मं उट्ठाय तं कम्मं छिन्दित्वा पातेति। अकुसलकम्मस्सपि विपच्चनकाले एकं कुसलकम्मं उट्ठाय तं कम्मं छिन्दित्वा पातेति। इदं उपच्छेदकं नाम। तत्थ अजातसत्तुनो कम्मं कुसलच्छेदकं अहोसि, अङ्गुलिमालत्थेरस्स अकुसलच्छेदकन्ति। एवं सुत्तन्तिकपरियायेन एकादस कम्मानि विभत्तानि।
Upaghātakaṃ pana sayaṃ kusalampi akusalampi samānaṃ aññaṃ dubbalakammaṃ ghātetvā tassa vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākassa okāsaṃ karoti. Evaṃ pana kammena kate okāse taṃ vipākaṃ uppannaṃ nāma vuccati. Upacchedakantipi etasseva nāmaṃ. Tatrāyaṃ nayo – kusalakammassa vipaccanakāle ekaṃ akusalakammaṃ uṭṭhāya taṃ kammaṃ chinditvā pāteti. Akusalakammassapi vipaccanakāle ekaṃ kusalakammaṃ uṭṭhāya taṃ kammaṃ chinditvā pāteti. Idaṃ upacchedakaṃ nāma. Tattha ajātasattuno kammaṃ kusalacchedakaṃ ahosi, aṅgulimālattherassa akusalacchedakanti. Evaṃ suttantikapariyāyena ekādasa kammāni vibhattāni.
अभिधम्मपरियायेन पन सोळस कम्मानि विभत्तानि, सेय्यथिदं – ‘‘अत्थेकच्चानि पापकानि कम्मसमादानानि गतिसम्पत्तिपटिबाळ्हानि न विपच्चन्ति, अत्थेकच्चानि पापकानि कम्मसमादानानि उपधिसम्पत्तिपटिबाळ्हानि न विपच्चन्ति, अत्थेकच्चानि पापकानि कम्मसमादानानि कालसम्पत्तिपटिबाळ्हानि न विपच्चन्ति, अत्थेकच्चानि पापकानि कम्मसमादानानि पयोगसम्पत्तिपटिबाळ्हानि न विपच्चन्ति । अत्थेकच्चानि पापकानि कम्मसमादानानि गतिविपत्तिं आगम्म विपच्चन्ति, उपधिविपत्तिं, कालविपत्तिं, पयोगविपत्तिं आगम्म विपच्चन्ति। अत्थेकच्चानि कल्याणानि कम्मसमादानानि गतिविपत्तिपटिबाळ्हानि न विपच्चन्ति, उपधिविपत्ति, कालविपत्ति, पयोगविपत्तिपटिबाळ्हानि न विपच्चन्ति। अत्थेकच्चानि कल्याणानि कम्मसमादानानि गतिसम्पत्तिं आगम्म विपच्चन्ति, उपधिसम्पत्तिं, कालसम्पत्तिं, पयोगसम्पत्तिं आगम्म विपच्चन्ती’’ति (विभ॰ ८१०)।
Abhidhammapariyāyena pana soḷasa kammāni vibhattāni, seyyathidaṃ – ‘‘atthekaccāni pāpakāni kammasamādānāni gatisampattipaṭibāḷhāni na vipaccanti, atthekaccāni pāpakāni kammasamādānāni upadhisampattipaṭibāḷhāni na vipaccanti, atthekaccāni pāpakāni kammasamādānāni kālasampattipaṭibāḷhāni na vipaccanti, atthekaccāni pāpakāni kammasamādānāni payogasampattipaṭibāḷhāni na vipaccanti . Atthekaccāni pāpakāni kammasamādānāni gativipattiṃ āgamma vipaccanti, upadhivipattiṃ, kālavipattiṃ, payogavipattiṃ āgamma vipaccanti. Atthekaccāni kalyāṇāni kammasamādānāni gativipattipaṭibāḷhāni na vipaccanti, upadhivipatti, kālavipatti, payogavipattipaṭibāḷhāni na vipaccanti. Atthekaccāni kalyāṇāni kammasamādānāni gatisampattiṃ āgamma vipaccanti, upadhisampattiṃ, kālasampattiṃ, payogasampattiṃ āgamma vipaccantī’’ti (vibha. 810).
तत्थ पापकानीति लामकानि। कम्मसमादानानीति कम्मग्गहणानि। गहितसमादिन्नानं कम्मानमेतं अधिवचनं। गतिसम्पत्तिपटिबाळ्हानि न विपच्चन्तीतिआदीसु अनिट्ठारम्मणानुभवनारहे कम्मे विज्जमानेयेव सुगतिभवे निब्बत्तस्स तं कम्मं गतिसम्पत्तिपटिबाळ्हं न विपच्चति नाम। गतिसम्पत्तिया पतिबाहितं हुत्वा न विपच्चतीति अत्थो। यो पन पापकम्मेन दासिया वा कम्मकारिया वा कुच्छियं निब्बत्तित्वा उपधिसम्पन्नो होति, अत्तभावसमिद्धियं तिट्ठति। अथस्स सामिका तस्स रूपसम्पत्तिं दिस्वा ‘‘नायं किलिट्ठकम्मस्सानुच्छविको’’ति चित्तं उप्पादेत्वा अत्तनो जातपुत्तं विय भण्डागारिकादिट्ठानेसु ठपेत्वा सम्पत्तिं योजेत्वा परिहरन्ति। एवरूपस्स कम्मं उपधिसम्पत्तिपटिबाळ्हं न विपच्चति नाम। यो पन पठमकप्पिककालसदिसे सुलभसम्पन्नरसभोजने सुभिक्खकाले निब्बत्तति, तस्स विज्जमानम्पि पापकम्मं कालसम्पत्तिपटिबाळ्हं न विपच्चति नाम। यो पन सम्मापयोगं निस्साय जीवति, उपसङ्कमितब्बयुत्तकाले उपसङ्कमति, पटिक्कमितब्बयुत्तकाले पटिक्कमति, पलायितब्बयुत्तकाले पलायति। लञ्जदानयुत्तकाले लञ्जं देति, चोरिकयुत्तकाले चोरिकं करोति, एवरूपस्स पापकम्मं पयोगसम्पत्तिपटिबाळ्हं न विपच्चति नाम।
Tattha pāpakānīti lāmakāni. Kammasamādānānīti kammaggahaṇāni. Gahitasamādinnānaṃ kammānametaṃ adhivacanaṃ. Gatisampattipaṭibāḷhāni na vipaccantītiādīsu aniṭṭhārammaṇānubhavanārahe kamme vijjamāneyeva sugatibhave nibbattassa taṃ kammaṃ gatisampattipaṭibāḷhaṃ na vipaccati nāma. Gatisampattiyā patibāhitaṃ hutvā na vipaccatīti attho. Yo pana pāpakammena dāsiyā vā kammakāriyā vā kucchiyaṃ nibbattitvā upadhisampanno hoti, attabhāvasamiddhiyaṃ tiṭṭhati. Athassa sāmikā tassa rūpasampattiṃ disvā ‘‘nāyaṃ kiliṭṭhakammassānucchaviko’’ti cittaṃ uppādetvā attano jātaputtaṃ viya bhaṇḍāgārikādiṭṭhānesu ṭhapetvā sampattiṃ yojetvā pariharanti. Evarūpassa kammaṃ upadhisampattipaṭibāḷhaṃ na vipaccati nāma. Yo pana paṭhamakappikakālasadise sulabhasampannarasabhojane subhikkhakāle nibbattati, tassa vijjamānampi pāpakammaṃ kālasampattipaṭibāḷhaṃ na vipaccati nāma. Yo pana sammāpayogaṃ nissāya jīvati, upasaṅkamitabbayuttakāle upasaṅkamati, paṭikkamitabbayuttakāle paṭikkamati, palāyitabbayuttakāle palāyati. Lañjadānayuttakāle lañjaṃ deti, corikayuttakāle corikaṃ karoti, evarūpassa pāpakammaṃ payogasampattipaṭibāḷhaṃ na vipaccati nāma.
दुग्गतिभवे निब्बत्तस्स पन पापकम्मं गतिविपत्तिं आगम्म विपच्चति नाम। यो पन दासिया वा कम्मकारिया वा कुच्छिस्मिं निब्बत्तो दुब्बण्णो होति दुस्सण्ठानो, ‘‘यक्खो नु खो मनुस्सो नु खो’’ति विमतिं उप्पादेति। सो सचे पुरिसो होति, अथ नं ‘‘नायं अञ्ञस्स कम्मस्स अनुच्छविको’’ति हत्थिं वा रक्खापेन्ति अस्सं वा गोणे वा, तिणकट्ठादीनि वा आहरापेन्ति, खेळसरकं वा गण्हापेन्ति। सचे इत्थी होति, अथ नं हत्थिअस्सादीनं भत्तमासादीनि वा पचापेन्ति, कचवरं वा छड्डापेन्ति, अञ्ञं वा पन जिगुच्छनीयकम्मं कारेन्ति। एवरूपस्स पापकम्मं उपधिविपत्तिं आगम्म विपच्चति नाम। यो पन दुब्भिक्खकाले वा परिहीनसम्पत्तिकाले वा अन्तरकप्पे वा निब्बत्तति, तस्स पापकम्मं कालविपत्तिं आगम्म विपच्चति नाम। यो पन पयोगं सम्पादेतुं न जानाति, उपसङ्कमितब्बयुत्तकाले उपसङ्कमितुं न जानाति…पे॰… चोरिकयुत्तकाले चोरिकं कातुं न जानाति, तस्स पापकम्मं पयोगविपत्तिं आगम्म विपच्चति नाम।
Duggatibhave nibbattassa pana pāpakammaṃ gativipattiṃ āgamma vipaccati nāma. Yo pana dāsiyā vā kammakāriyā vā kucchismiṃ nibbatto dubbaṇṇo hoti dussaṇṭhāno, ‘‘yakkho nu kho manusso nu kho’’ti vimatiṃ uppādeti. So sace puriso hoti, atha naṃ ‘‘nāyaṃ aññassa kammassa anucchaviko’’ti hatthiṃ vā rakkhāpenti assaṃ vā goṇe vā, tiṇakaṭṭhādīni vā āharāpenti, kheḷasarakaṃ vā gaṇhāpenti. Sace itthī hoti, atha naṃ hatthiassādīnaṃ bhattamāsādīni vā pacāpenti, kacavaraṃ vā chaḍḍāpenti, aññaṃ vā pana jigucchanīyakammaṃ kārenti. Evarūpassa pāpakammaṃ upadhivipattiṃ āgamma vipaccati nāma. Yo pana dubbhikkhakāle vā parihīnasampattikāle vā antarakappe vā nibbattati, tassa pāpakammaṃ kālavipattiṃ āgamma vipaccati nāma. Yo pana payogaṃ sampādetuṃ na jānāti, upasaṅkamitabbayuttakāle upasaṅkamituṃ na jānāti…pe… corikayuttakāle corikaṃ kātuṃ na jānāti, tassa pāpakammaṃ payogavipattiṃ āgamma vipaccati nāma.
यो पन इट्ठारम्मणानुभवनारहे कम्मे विज्जमानेयेव गन्त्वा दुग्गतिभवे निब्बत्तति, तस्स तं कम्मं गतिविपत्तिपटिबाळ्हं न विपच्चति नाम। यो पन पुञ्ञानुभावेन राजराजमहामत्तादीनं गेहे निब्बत्तित्वा काणो वा होति कुणी वा खञ्जो वा पक्खहतो वा, तस्स ओपरज्जसेनापतिभण्डागारिकट्ठानादीनि न अनुच्छविकानीति न देन्ति। इच्चस्स तं पुञ्ञं उपधिविपत्तिपटिबाळ्हं न विपच्चति नाम। यो पन दुब्भिक्खकाले वा परिहीनसम्पत्तिकाले वा अन्तरकप्पे वा मनुस्सेसु निब्बत्तति, तस्स तं कल्याणकम्मं कालविपत्तिपटिबाळ्हं न विपच्चति नाम। यो हेट्ठा वुत्तनयेनेव पयोगं सम्पादेतुं न जानाति, तस्स कल्याणकम्मं पयोगविपत्तिपटिबाळ्हं न विपच्चति नाम।
Yo pana iṭṭhārammaṇānubhavanārahe kamme vijjamāneyeva gantvā duggatibhave nibbattati, tassa taṃ kammaṃ gativipattipaṭibāḷhaṃ na vipaccati nāma. Yo pana puññānubhāvena rājarājamahāmattādīnaṃ gehe nibbattitvā kāṇo vā hoti kuṇī vā khañjo vā pakkhahato vā, tassa oparajjasenāpatibhaṇḍāgārikaṭṭhānādīni na anucchavikānīti na denti. Iccassa taṃ puññaṃ upadhivipattipaṭibāḷhaṃ na vipaccati nāma. Yo pana dubbhikkhakāle vā parihīnasampattikāle vā antarakappe vā manussesu nibbattati, tassa taṃ kalyāṇakammaṃ kālavipattipaṭibāḷhaṃ na vipaccati nāma. Yo heṭṭhā vuttanayeneva payogaṃ sampādetuṃ na jānāti, tassa kalyāṇakammaṃ payogavipattipaṭibāḷhaṃ na vipaccati nāma.
कल्याणकम्मेन पन सुगतिभवे निब्बत्तस्स तं कम्मं गतिसम्पत्तिं आगम्म विपच्चति नाम । राजराजमहामत्तादीनं कुले निब्बत्तित्वा उपधिसम्पत्तिं पत्तस्स अत्तभावसमिद्धियं ठितस्स देवनगरे समुस्सितरतनतोरणसदिसं अत्तभावं दिस्वा ‘‘इमस्स ओपरज्जसेनापतिभण्डागारिकट्ठानादीनि अनुच्छविकानी’’ति दहरस्सेव सतो तानि ठानन्तरानि देन्ति, एवरूपस्स कल्याणकम्मं उपधिसम्पत्तिं आगम्म विपच्चति नाम। यो पठमकप्पिकेसु वा सुलभन्नपानकाले वा निब्बत्तति, तस्स कल्याणकम्मं कालसम्पत्तिं आगम्म विपच्चति नाम। यो वुत्तनयेनेव पयोगं सम्पादेतुं जानाति, तस्स कम्मं पयोगसम्पत्तिं आगम्म विपच्चति नाम। एवं अभिधम्मपरियायेन सोळस कम्मानि विभत्तानि।
Kalyāṇakammena pana sugatibhave nibbattassa taṃ kammaṃ gatisampattiṃ āgamma vipaccati nāma . Rājarājamahāmattādīnaṃ kule nibbattitvā upadhisampattiṃ pattassa attabhāvasamiddhiyaṃ ṭhitassa devanagare samussitaratanatoraṇasadisaṃ attabhāvaṃ disvā ‘‘imassa oparajjasenāpatibhaṇḍāgārikaṭṭhānādīni anucchavikānī’’ti daharasseva sato tāni ṭhānantarāni denti, evarūpassa kalyāṇakammaṃ upadhisampattiṃ āgamma vipaccati nāma. Yo paṭhamakappikesu vā sulabhannapānakāle vā nibbattati, tassa kalyāṇakammaṃ kālasampattiṃ āgamma vipaccati nāma. Yo vuttanayeneva payogaṃ sampādetuṃ jānāti, tassa kammaṃ payogasampattiṃ āgamma vipaccati nāma. Evaṃ abhidhammapariyāyena soḷasa kammāni vibhattāni.
अपरानिपि पटिसम्भिदामग्गपरियायेन द्वादस कम्मानि विभत्तानि। सेय्यथिदं – ‘‘अहोसि कम्मं अहोसि कम्मविपाको, अहोसि कम्मं नाहोसि कम्मविपाको, अहोसि कम्मं अत्थि कम्मविपाको, अहोसि कम्मं नत्थि कम्मविपाको, अहोसि कम्मं भविस्सति कम्मविपाको, अहोसि कम्मं न भविस्सति कम्मविपाको, अत्थि कम्मं अत्थि कम्मविपाको, अत्थि कम्मं नत्थि कम्मविपाको, अत्थि कम्मं भविस्सति कम्मविपाको, अत्थि कम्मं न भविस्सति कम्मविपाको, भविस्सति कम्मं भविस्सति कम्मविपाको, भविस्सति कम्मं न भविस्सति कम्मविपाको’’ति (पटि॰ म॰ १.२३४)।
Aparānipi paṭisambhidāmaggapariyāyena dvādasa kammāni vibhattāni. Seyyathidaṃ – ‘‘ahosi kammaṃ ahosi kammavipāko, ahosi kammaṃ nāhosi kammavipāko, ahosi kammaṃ atthi kammavipāko, ahosi kammaṃ natthi kammavipāko, ahosi kammaṃ bhavissati kammavipāko, ahosi kammaṃ na bhavissati kammavipāko, atthi kammaṃ atthi kammavipāko, atthi kammaṃ natthi kammavipāko, atthi kammaṃ bhavissati kammavipāko, atthi kammaṃ na bhavissati kammavipāko, bhavissati kammaṃ bhavissati kammavipāko, bhavissati kammaṃ na bhavissati kammavipāko’’ti (paṭi. ma. 1.234).
तत्थ यं कम्मं अतीते आयूहितं अतीतेयेव विपाकवारं लभि, पटिसन्धिजनकं पटिसन्धिं जनेसि, रूपजनकं रूपं, तं अहोसि कम्मं अहोसि कम्मविपाकोति वुत्तं। यं पन विपाकवारं न लभि, पटिसन्धिजनकं पटिसन्धिं रूपजनकं वा रूपं जनेतुं नासक्खि, तं अहोसि कम्मं नाहोसि कम्मविपाकोति वुत्तं। यं पन अतीते आयूहितं एतरहि लद्धविपाकवारं पटिसन्धिजनकं पटिसन्धिं जनेत्वा रूपजनकं रूपं जनेत्वा ठितं, तं अहोसि कम्मं अत्थि कम्मविपाकोति वुत्तं। यं अलद्धविपाकवारं पटिसन्धिजनकं वा पटिसन्धिं रूपजनकं वा रूपं जनेतुं नासक्खि, तं अहोसि कम्मं नत्थि कम्मविपाकोति वुत्तं। यं पन अतीते आयूहितं अनागते विपाकवारं लभिस्सति, पटिसन्धिजनकं पटिसन्धिं रूपजनकं रूपं जनेतुं सक्खिस्सति, तं अहोसि कम्मं भविस्सति कम्मविपाकोति वुत्तं। यं अनागते विपाकवारं न लभिस्सति, पटिसन्धिजनकं पटिसन्धिं रूपजनकं वा रूपं जनेतुं न सक्खिस्सति, तं अहोसि कम्मं न भविस्सति कम्मविपाकोति वुत्तं।
Tattha yaṃ kammaṃ atīte āyūhitaṃ atīteyeva vipākavāraṃ labhi, paṭisandhijanakaṃ paṭisandhiṃ janesi, rūpajanakaṃ rūpaṃ, taṃ ahosi kammaṃ ahosi kammavipākoti vuttaṃ. Yaṃ pana vipākavāraṃ na labhi, paṭisandhijanakaṃ paṭisandhiṃ rūpajanakaṃ vā rūpaṃ janetuṃ nāsakkhi, taṃ ahosi kammaṃ nāhosi kammavipākoti vuttaṃ. Yaṃ pana atīte āyūhitaṃ etarahi laddhavipākavāraṃ paṭisandhijanakaṃ paṭisandhiṃ janetvā rūpajanakaṃ rūpaṃ janetvā ṭhitaṃ, taṃ ahosi kammaṃ atthi kammavipākoti vuttaṃ. Yaṃ aladdhavipākavāraṃ paṭisandhijanakaṃ vā paṭisandhiṃ rūpajanakaṃ vā rūpaṃ janetuṃ nāsakkhi, taṃ ahosi kammaṃ natthi kammavipākoti vuttaṃ. Yaṃ pana atīte āyūhitaṃ anāgate vipākavāraṃ labhissati, paṭisandhijanakaṃ paṭisandhiṃ rūpajanakaṃ rūpaṃ janetuṃ sakkhissati, taṃ ahosi kammaṃ bhavissati kammavipākoti vuttaṃ. Yaṃ anāgate vipākavāraṃ na labhissati, paṭisandhijanakaṃ paṭisandhiṃ rūpajanakaṃ vā rūpaṃ janetuṃ na sakkhissati, taṃ ahosi kammaṃ na bhavissati kammavipākoti vuttaṃ.
यं पन एतरहि आयूहितं एतरहियेव विपाकवारं लभति, तं अत्थि कम्मं अत्थि कम्मविपाकोति वुत्तं। यं पन एतरहि विपाकवारं न लभति, तं अत्थि कम्मं नत्थि कम्मविपाकोति वुत्तं। यं पन एतरहि आयूहितं अनागते विपाकवारं लभिस्सति, पटिसन्धिजनकं पटिसन्धिं रूपजनकं रूपं जनेतुं सक्खिस्सति, तं अत्थि कम्मं भविस्सति कम्मविपाकोति वुत्तं। यं पन विपाकवारं न लभिस्सति, पटिसन्धिजनकं पटिसन्धिं रूपजनकं वा रूपं जनेतुं सक्खिस्सति, तं अत्थि कम्मं न भविस्सति कम्मविपाकोति वुत्तं।
Yaṃ pana etarahi āyūhitaṃ etarahiyeva vipākavāraṃ labhati, taṃ atthi kammaṃ atthi kammavipākoti vuttaṃ. Yaṃ pana etarahi vipākavāraṃ na labhati, taṃ atthi kammaṃ natthi kammavipākoti vuttaṃ. Yaṃ pana etarahi āyūhitaṃ anāgate vipākavāraṃ labhissati, paṭisandhijanakaṃ paṭisandhiṃ rūpajanakaṃ rūpaṃ janetuṃ sakkhissati, taṃ atthi kammaṃ bhavissati kammavipākoti vuttaṃ. Yaṃ pana vipākavāraṃ na labhissati, paṭisandhijanakaṃ paṭisandhiṃ rūpajanakaṃ vā rūpaṃ janetuṃ sakkhissati, taṃ atthi kammaṃ na bhavissati kammavipākoti vuttaṃ.
यं पनानागते आयूहिस्सति, अनागतेयेव विपाकवारं लभिस्सति, पटिसन्धिजनकं पटिसन्धिं रूपजनकं वा रूपं जनेस्सति, तं भविस्सति कम्मं भविस्सति कम्मविपाकोति वुत्तं। यं पन विपाकवारं न लभिस्सति, पटिसन्धिजनकं पटिसन्धिं रूपजनकं वा रूपं जनेतुं न सक्खिस्सति, तं भविस्सति कम्मं न भविस्सति कम्मविपाकोति वुत्तं। एवं पटिसम्भिदामग्गपरियायेन द्वादस कम्मानि विभत्तानि।
Yaṃ panānāgate āyūhissati, anāgateyeva vipākavāraṃ labhissati, paṭisandhijanakaṃ paṭisandhiṃ rūpajanakaṃ vā rūpaṃ janessati, taṃ bhavissati kammaṃ bhavissati kammavipākoti vuttaṃ. Yaṃ pana vipākavāraṃ na labhissati, paṭisandhijanakaṃ paṭisandhiṃ rūpajanakaṃ vā rūpaṃ janetuṃ na sakkhissati, taṃ bhavissati kammaṃ na bhavissati kammavipākoti vuttaṃ. Evaṃ paṭisambhidāmaggapariyāyena dvādasa kammāni vibhattāni.
इति इमानि चेव द्वादस अभिधम्मपरियायेन विभत्तानि च सोळस कम्मानि अत्तनो ठाना ओसक्कित्वा सुत्तन्तिकपरियायेन वुत्तानि एकादस कम्मानियेव भवन्ति। तानिपि ततो ओसक्कित्वा तीणियेव कम्मानि होन्ति दिट्ठधम्मवेदनीयं, उपपज्जवेदनीयं , अपरपरियायवेदनीयन्ति। तेसं सङ्कमनं नत्थि, यथाठानेयेव तिट्ठन्ति। यदि हि दिट्ठधम्मवेदनीयं कम्मं उपपज्जवेदनीयं वा अपरपरियायवेदनीयं वा भवेय्य, ‘‘दिट्ठे वा धम्मे’’ति सत्था न वदेय्य। सचेपि उपपज्जवेदनीयं दिट्ठधम्मवेदनीयं वा अपरपरियायवेदनीयं वा भवेय्य, ‘‘उपपज्ज वा’’ति सत्था न वदेय्य। अथापि अपरपरियायवेदनीयं दिट्ठधम्मवेदनीयं वा उपपज्जवेदनीयं वा भवेय्य, ‘‘अपरे वा परियाये’’ति सत्था न वदेय्य।
Iti imāni ceva dvādasa abhidhammapariyāyena vibhattāni ca soḷasa kammāni attano ṭhānā osakkitvā suttantikapariyāyena vuttāni ekādasa kammāniyeva bhavanti. Tānipi tato osakkitvā tīṇiyeva kammāni honti diṭṭhadhammavedanīyaṃ, upapajjavedanīyaṃ , aparapariyāyavedanīyanti. Tesaṃ saṅkamanaṃ natthi, yathāṭhāneyeva tiṭṭhanti. Yadi hi diṭṭhadhammavedanīyaṃ kammaṃ upapajjavedanīyaṃ vā aparapariyāyavedanīyaṃ vā bhaveyya, ‘‘diṭṭhe vā dhamme’’ti satthā na vadeyya. Sacepi upapajjavedanīyaṃ diṭṭhadhammavedanīyaṃ vā aparapariyāyavedanīyaṃ vā bhaveyya, ‘‘upapajja vā’’ti satthā na vadeyya. Athāpi aparapariyāyavedanīyaṃ diṭṭhadhammavedanīyaṃ vā upapajjavedanīyaṃ vā bhaveyya, ‘‘apare vā pariyāye’’ti satthā na vadeyya.
सुक्कपक्खेपि इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो। एत्थ पन लोभे विगतेति लोभे अपगते निरुद्धे। तालवत्थुकतन्ति तालवत्थु विय कतं, मत्थकच्छिन्नतालो विय पुन अविरुळ्हिसभावं कतन्ति अत्थो। अनभावं कतन्ति अनुअभावं कतं, यथा पुन नुप्पज्जति, एवं कतन्ति अत्थो। एवस्सूति एवं भवेय्युं। एवमेव खोति एत्थ बीजानि विय कुसलाकुसलं कम्मं दट्ठब्बं, तानि अग्गिना डहनपुरिसो विय योगावचरो, अग्गि विय मग्गञाणं , अग्गिं दत्वा बीजानं डहनकालो विय मग्गञाणेन किलेसानं दड्ढकालो, मसिकतकालो विय पञ्चन्नं खन्धानं छिन्नमूलके कत्वा ठपितकालो, महावाते ओपुनित्वा नदिया वा पवाहेत्वा अप्पवत्तिकतकालो विय उपादिन्नकसन्तानस्स निरोधेन छिन्नमूलकानं पञ्चन्नं खन्धानं अप्पटिसन्धिकभावेन निरुज्झित्वा पुन भवस्मिं पटिसन्धिं अग्गहितकालो वेदितब्बो।
Sukkapakkhepi imināva nayena attho veditabbo. Ettha pana lobhe vigateti lobhe apagate niruddhe. Tālavatthukatanti tālavatthu viya kataṃ, matthakacchinnatālo viya puna aviruḷhisabhāvaṃ katanti attho. Anabhāvaṃ katanti anuabhāvaṃ kataṃ, yathā puna nuppajjati, evaṃ katanti attho. Evassūti evaṃ bhaveyyuṃ. Evameva khoti ettha bījāni viya kusalākusalaṃ kammaṃ daṭṭhabbaṃ, tāni agginā ḍahanapuriso viya yogāvacaro, aggi viya maggañāṇaṃ , aggiṃ datvā bījānaṃ ḍahanakālo viya maggañāṇena kilesānaṃ daḍḍhakālo, masikatakālo viya pañcannaṃ khandhānaṃ chinnamūlake katvā ṭhapitakālo, mahāvāte opunitvā nadiyā vā pavāhetvā appavattikatakālo viya upādinnakasantānassa nirodhena chinnamūlakānaṃ pañcannaṃ khandhānaṃ appaṭisandhikabhāvena nirujjhitvā puna bhavasmiṃ paṭisandhiṃ aggahitakālo veditabbo.
मोहजञ्चापविद्दसूति मोहजञ्चापि अविद्दसु। इदं वुत्तं होति – यं सो अविदू अन्धबालो लोभजञ्च दोसजञ्च मोहजञ्चाति कम्मं करोति, एवं करोन्तेन यं तेन पकतं कम्मं अप्पं वा यदि वा बहुं। इधेव तं वेदनियन्ति तं कम्मं तेन बालेन इध सके अत्तभावेयेव वेदनीयं, तस्सेव तं अत्तभावे विपच्चतीति अत्थो। वत्थुं अञ्ञं न विज्जतीति तस्स कम्मस्स विपच्चनत्थाय अञ्ञं वत्थु नत्थि। न हि अञ्ञेन कतं कम्मं अञ्ञस्स अत्तभावे विपच्चति। तस्मा लोभञ्च दोसञ्च, मोहजञ्चापि विद्दसूति तस्मा यो विदू मेधावी पण्डितो तं लोभजादिभेदं कम्मं न करोति, सो विज्जं उप्पादयं भिक्खु, सब्बा दुग्गतियो जहे, अरहत्तमग्गविज्जं उप्पादेत्वा तं वा पन विज्जं उप्पादेन्तो सब्बा दुग्गतियो जहति। देसनासीसमेवेतं, सुगतियोपि पन सो खीणासवो जहतियेव। यम्पि चेतं ‘‘तस्मा लोभञ्च दोसञ्चा’’ति वुत्तं, एत्थापि लोभदोससीसेन लोभजञ्च दोसजञ्च कम्ममेव निद्दिट्ठन्ति वेदितब्बं। एवं सुत्तन्तेसुपि गाथायपि वट्टविवट्टमेव कथितन्ति।
Mohajañcāpaviddasūti mohajañcāpi aviddasu. Idaṃ vuttaṃ hoti – yaṃ so avidū andhabālo lobhajañca dosajañca mohajañcāti kammaṃ karoti, evaṃ karontena yaṃ tena pakataṃ kammaṃ appaṃ vā yadi vā bahuṃ. Idheva taṃ vedaniyanti taṃ kammaṃ tena bālena idha sake attabhāveyeva vedanīyaṃ, tasseva taṃ attabhāve vipaccatīti attho. Vatthuṃ aññaṃ na vijjatīti tassa kammassa vipaccanatthāya aññaṃ vatthu natthi. Na hi aññena kataṃ kammaṃ aññassa attabhāve vipaccati. Tasmā lobhañca dosañca, mohajañcāpi viddasūti tasmā yo vidū medhāvī paṇḍito taṃ lobhajādibhedaṃ kammaṃ na karoti, so vijjaṃ uppādayaṃ bhikkhu, sabbā duggatiyo jahe, arahattamaggavijjaṃ uppādetvā taṃ vā pana vijjaṃ uppādento sabbā duggatiyo jahati. Desanāsīsamevetaṃ, sugatiyopi pana so khīṇāsavo jahatiyeva. Yampi cetaṃ ‘‘tasmā lobhañca dosañcā’’ti vuttaṃ, etthāpi lobhadosasīsena lobhajañca dosajañca kammameva niddiṭṭhanti veditabbaṃ. Evaṃ suttantesupi gāthāyapi vaṭṭavivaṭṭameva kathitanti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / ४. निदानसुत्तं • 4. Nidānasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / ४. निदानसुत्तवण्णना • 4. Nidānasuttavaṇṇanā
