| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
४. निदानसुत्तवण्णना
4. Nidānasuttavaṇṇanā
३४. चतुत्थे पिण्डकरणत्थायाति आयूहनवसेन रासिकरणत्थाय। अभिन्नानीति एकदेसेनपि अखण्डितानि। भिन्नकालतो पट्ठाय हि बीजं बीजकिच्चाय न उपकप्पति। अपूतीनीति उदकतेमनेन पूतिभावं न उपगतानि। पूतिबीजञ्हि बीजत्थाय न उपकप्पति। तेनाह ‘‘पूतिभावेन अबीजत्तं अप्पत्तानी’’ति। न वातेन न च आतपेन हतानीति वातेन च आतपेन च न हतानि, निरोजतं न पापितानि। निरोजञ्हि कसटबीजं बीजत्थाय न उपकप्पति। सारादानीति तण्डुलसारस्स आदानतो सारादानि। निस्सारञ्हि बीजं बीजत्थाय न उपकप्पति। तेनाह ‘‘गहितसारानी’’ति, पतिट्ठितसारानीति अत्थो। सन्निचयभावेन सुखं सयितानीति चत्तारो मासे कोट्ठपक्खित्तनियामेनेव सुखसयितानि।
34. Catutthe piṇḍakaraṇatthāyāti āyūhanavasena rāsikaraṇatthāya. Abhinnānīti ekadesenapi akhaṇḍitāni. Bhinnakālato paṭṭhāya hi bījaṃ bījakiccāya na upakappati. Apūtīnīti udakatemanena pūtibhāvaṃ na upagatāni. Pūtibījañhi bījatthāya na upakappati. Tenāha ‘‘pūtibhāvena abījattaṃ appattānī’’ti. Na vātena na ca ātapena hatānīti vātena ca ātapena ca na hatāni, nirojataṃ na pāpitāni. Nirojañhi kasaṭabījaṃ bījatthāya na upakappati. Sārādānīti taṇḍulasārassa ādānato sārādāni. Nissārañhi bījaṃ bījatthāya na upakappati. Tenāha ‘‘gahitasārānī’’ti, patiṭṭhitasārānīti attho. Sannicayabhāvena sukhaṃ sayitānīti cattāro māse koṭṭhapakkhittaniyāmeneva sukhasayitāni.
कम्मविभत्तीति कम्मविभागो। दिट्ठधम्मो वुच्चति पच्चक्खभूतो पच्चुप्पन्नो अत्तभावो, तत्थ वेदितब्बफलं कम्मं दिट्ठधम्मवेदनीयं। पच्चुपन्नभवतो अनन्तरं वेदितब्बफलं कम्मं उपपज्जवेदनीयं। अपरपरियायवेदनीयन्ति दिट्ठधम्मानन्तरभवतो अञ्ञस्मिं अत्तभावपरियाये अत्तभावपरिवत्ते वेदितब्बफलं कम्मं। पटिपक्खेहि अनभिभूतताय पच्चयविसेसेन पटिलद्धविसेसताय च बलवभावप्पत्ता तादिसस्स पुब्बाभिसङ्खारस्स वसेन सातिसया हुत्वा पवत्ता पठमजवनचेतना तस्मिंयेव अत्तभावे फलदायिनी दिट्ठधम्मवेदनीयकम्मं नाम। सा हि वुत्ताकारेन बलवती जवनसन्ताने गुणविसेसयुत्तेसु उपकारानुपकारवसप्पवत्तिया आसेवनालाभेन अप्पविपाकताय च पठमजवनचेतना इतरद्वयं विय पवत्तसन्तानुपरमापेक्खं ओकासलाभापेक्खञ्च कम्मं न होतीति इधेव पुप्फमत्तं विय पवत्तिविपाकमत्तं फलं देति। तथा असक्कोन्तन्ति कम्मस्स विपाकदानं नाम उपधिप्पयोगादिपच्चयन्तरसमवायेनेव होतीति तदभावतो तस्मिंयेव अत्तभावे विपाकं दातुं असक्कोन्तं। अहोसिकम्मन्ति अहोसि एव कम्मं, न तस्स विपाको अहोसि अत्थि भविस्सति चाति एवं वेदितब्बं कम्मं।
Kammavibhattīti kammavibhāgo. Diṭṭhadhammo vuccati paccakkhabhūto paccuppanno attabhāvo, tattha veditabbaphalaṃ kammaṃ diṭṭhadhammavedanīyaṃ. Paccupannabhavato anantaraṃ veditabbaphalaṃ kammaṃ upapajjavedanīyaṃ. Aparapariyāyavedanīyanti diṭṭhadhammānantarabhavato aññasmiṃ attabhāvapariyāye attabhāvaparivatte veditabbaphalaṃ kammaṃ. Paṭipakkhehi anabhibhūtatāya paccayavisesena paṭiladdhavisesatāya ca balavabhāvappattā tādisassa pubbābhisaṅkhārassa vasena sātisayā hutvā pavattā paṭhamajavanacetanā tasmiṃyeva attabhāve phaladāyinī diṭṭhadhammavedanīyakammaṃ nāma. Sā hi vuttākārena balavatī javanasantāne guṇavisesayuttesu upakārānupakāravasappavattiyā āsevanālābhena appavipākatāya ca paṭhamajavanacetanā itaradvayaṃ viya pavattasantānuparamāpekkhaṃ okāsalābhāpekkhañca kammaṃ na hotīti idheva pupphamattaṃ viya pavattivipākamattaṃ phalaṃ deti. Tathā asakkontanti kammassa vipākadānaṃ nāma upadhippayogādipaccayantarasamavāyeneva hotīti tadabhāvato tasmiṃyeva attabhāve vipākaṃ dātuṃ asakkontaṃ. Ahosikammanti ahosi eva kammaṃ, na tassa vipāko ahosi atthi bhavissati cāti evaṃ veditabbaṃ kammaṃ.
अत्थसाधिकाति दानादिपाणातिपातादिअत्थस्स निप्फादिका। का पन साति आह ‘‘सत्तमजवनचेतना’’ति। सा हि सन्निट्ठापकचेतना वुत्तनयेन पटिलद्धविसेसा पुरिमजवनचेतनाहि लद्धासेवना च समाना अनन्तरत्तभावे विपाकदायिनी उपपज्जवेदनीयकम्मं नाम। पुरिमउपमाययेवाति मिगलुद्दकोपमाययेव।
Atthasādhikāti dānādipāṇātipātādiatthassa nipphādikā. Kā pana sāti āha ‘‘sattamajavanacetanā’’ti. Sā hi sanniṭṭhāpakacetanā vuttanayena paṭiladdhavisesā purimajavanacetanāhi laddhāsevanā ca samānā anantarattabhāve vipākadāyinī upapajjavedanīyakammaṃ nāma. Purimaupamāyayevāti migaluddakopamāyayeva.
सति संसारप्पवत्तियाति इमिना असति संसारप्पवत्तियं अहोसिकम्मपक्खे तिट्ठति विपच्चनोकासस्स अभावतोति दीपेति। यं गरुकन्ति यं अकुसलं महासावज्जं, कुसलञ्च महानुभावं कम्मं। कुसलं वा हि होतु अकुसलं वा, यं गरुकं मातुघातादिकम्मं वा महग्गतकम्मं वा, तदेव पठमं विपच्चति। तेनाह ‘‘कुसलाकुसलेसु पना’’तिआदि। यं बहुलन्ति यं बहुलं अभिण्हसो कतं समासेवितं। तेनाह ‘‘कुसलाकुसलेसु पन यं बहुलं होती’’तिआदि। यदासन्नं नाम मरणकाले अनुस्सरितं कम्मं, आसन्नकाले कते पन वत्तब्बमेव नत्थीति आह ‘‘यं पन कुसलाकुसलेसु आसन्नमरणे’’तिआदि। अनुस्सरितुन्ति परिब्यत्तभावेन अनुस्सरितुं।
Sati saṃsārappavattiyāti iminā asati saṃsārappavattiyaṃ ahosikammapakkhe tiṭṭhati vipaccanokāsassa abhāvatoti dīpeti. Yaṃ garukanti yaṃ akusalaṃ mahāsāvajjaṃ, kusalañca mahānubhāvaṃ kammaṃ. Kusalaṃ vā hi hotu akusalaṃ vā, yaṃ garukaṃ mātughātādikammaṃ vā mahaggatakammaṃ vā, tadeva paṭhamaṃ vipaccati. Tenāha ‘‘kusalākusalesu panā’’tiādi. Yaṃ bahulanti yaṃ bahulaṃ abhiṇhaso kataṃ samāsevitaṃ. Tenāha ‘‘kusalākusalesu pana yaṃ bahulaṃ hotī’’tiādi. Yadāsannaṃ nāma maraṇakāle anussaritaṃ kammaṃ, āsannakāle kate pana vattabbameva natthīti āha ‘‘yaṃ pana kusalākusalesu āsannamaraṇe’’tiādi. Anussaritunti paribyattabhāvena anussarituṃ.
तेसं अभावेति तेसं यंगरुकादीनं तिण्णं कम्मानं अभावे। यत्थ कत्थचि विपाकं देतीति पटिसन्धिजनकवसेन विपाकं देति। पटिसन्धिजनकवसेन हि गरुकादिकम्मचतुक्कं वुत्तं। तत्थ गरुकं सब्बपठमं विपच्चति, गरुके असति बहुलीकतं, तस्मिं असति यदासन्नं , तस्मिं असति ‘‘कटत्ता वा पना’’ति वुत्तं पुरिमजातीसु कतकम्मं विपच्चति। बहुलासन्नपुब्बकतेसु च बलाबलं जानितब्बं। पापतो पापन्तरं कल्याणञ्च, कल्याणतो कल्याणन्तरं पापञ्च बहुलीकतं। ततो महतोव पुब्बकतादि अप्पञ्च बहुलानुस्सरणेन विप्पटिसारादिजननतो, पटिपक्खस्स अपरिपुण्णताय आरद्धविपाकस्स कम्मस्स कम्मसेसस्स वा अपरपरियायवेदनीयस्स अपरिक्खीणताय सन्ततिया परिणामविसेसतोति तेहि तेहि कारणेहि आयूहितफलं पठमं विपच्चति। महानारदकस्सपजातके (जा॰ २.२२.११५३ आदयो) विदेहरञ्ञो सेनापति अलातो, बीजको दासो, राजकञ्ञा रुचा च एत्थ निदस्सनं। तथा हि वुत्तं भगवता –
Tesaṃ abhāveti tesaṃ yaṃgarukādīnaṃ tiṇṇaṃ kammānaṃ abhāve. Yattha katthaci vipākaṃ detīti paṭisandhijanakavasena vipākaṃ deti. Paṭisandhijanakavasena hi garukādikammacatukkaṃ vuttaṃ. Tattha garukaṃ sabbapaṭhamaṃ vipaccati, garuke asati bahulīkataṃ, tasmiṃ asati yadāsannaṃ , tasmiṃ asati ‘‘kaṭattā vā panā’’ti vuttaṃ purimajātīsu katakammaṃ vipaccati. Bahulāsannapubbakatesu ca balābalaṃ jānitabbaṃ. Pāpato pāpantaraṃ kalyāṇañca, kalyāṇato kalyāṇantaraṃ pāpañca bahulīkataṃ. Tato mahatova pubbakatādi appañca bahulānussaraṇena vippaṭisārādijananato, paṭipakkhassa aparipuṇṇatāya āraddhavipākassa kammassa kammasesassa vā aparapariyāyavedanīyassa aparikkhīṇatāya santatiyā pariṇāmavisesatoti tehi tehi kāraṇehi āyūhitaphalaṃ paṭhamaṃ vipaccati. Mahānāradakassapajātake (jā. 2.22.1153 ādayo) videharañño senāpati alāto, bījako dāso, rājakaññā rucā ca ettha nidassanaṃ. Tathā hi vuttaṃ bhagavatā –
‘‘तत्रानन्द, य्वायं पुग्गलो इध पाणातिपाती…पे॰… मिच्छादिट्ठि। कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति, पुब्बे वास्स तं कतं होति पापकम्मं दुक्खवेदनीयं, पच्छा वास्स तं कतं होति पापकम्मं दुक्खवेदनीयं, मरणकाले वास्स होति मिच्छादिट्ठि समत्ता समादिन्ना, तेन सो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जती’’ति –
‘‘Tatrānanda, yvāyaṃ puggalo idha pāṇātipātī…pe… micchādiṭṭhi. Kāyassa bhedā paraṃ maraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ nirayaṃ upapajjati, pubbe vāssa taṃ kataṃ hoti pāpakammaṃ dukkhavedanīyaṃ, pacchā vāssa taṃ kataṃ hoti pāpakammaṃ dukkhavedanīyaṃ, maraṇakāle vāssa hoti micchādiṭṭhi samattā samādinnā, tena so kāyassa bhedā paraṃ maraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ nirayaṃ upapajjatī’’ti –
आदि । सब्बं महाकम्मविभङ्गसुत्तं (म॰ नि॰ ३.३०३) वित्थारेतब्बं। किं बहुना। यं तं तथागतस्स महाकम्मविभङ्गञाणं, तस्सेवायं विसयो, यदिदं तस्स तस्स कम्मस्स तेन तेन कारणेन पुब्बापरविपाकता समत्थीयति।
Ādi . Sabbaṃ mahākammavibhaṅgasuttaṃ (ma. ni. 3.303) vitthāretabbaṃ. Kiṃ bahunā. Yaṃ taṃ tathāgatassa mahākammavibhaṅgañāṇaṃ, tassevāyaṃ visayo, yadidaṃ tassa tassa kammassa tena tena kāraṇena pubbāparavipākatā samatthīyati.
इदानि जनकादिकम्मचतुक्कं विभजन्तो ‘‘जनकं नामा’’तिआदिमाह। पवत्तिं न जनेतीति पवत्तिविपाकं न जनेति। पठमनये जनककम्मस्स पटिसन्धिविपाकमत्तस्सेव वुत्तत्ता तस्स पवत्तिविपाकदायकत्तम्पि अनुजानन्तो ‘‘अपरो नयो’’तिआदिमाह। तत्थ पटिसन्धिदानादिवसेन विपाकसन्तानस्स निब्बत्तकं जनकं। सुखदुक्खसन्तानस्स नामरूपप्पबन्धस्स वा चिरतरं पवत्तिहेतुभूतं उपत्थम्भकं। तेनाह ‘‘सुखदुक्खं उपत्थम्भेति, अद्धानं पवत्तेती’’ति। उपपीळकं सुखदुक्खप्पबन्धे पवत्तमाने सणिकं सणिकं हापेति। तेनाह ‘‘सुखदुक्खं पीळेति बाधेति, अद्धानं पवत्तितुं न देती’’ति।
Idāni janakādikammacatukkaṃ vibhajanto ‘‘janakaṃ nāmā’’tiādimāha. Pavattiṃ na janetīti pavattivipākaṃ na janeti. Paṭhamanaye janakakammassa paṭisandhivipākamattasseva vuttattā tassa pavattivipākadāyakattampi anujānanto ‘‘aparo nayo’’tiādimāha. Tattha paṭisandhidānādivasena vipākasantānassa nibbattakaṃ janakaṃ. Sukhadukkhasantānassa nāmarūpappabandhassa vā cirataraṃ pavattihetubhūtaṃ upatthambhakaṃ. Tenāha ‘‘sukhadukkhaṃ upatthambheti, addhānaṃ pavattetī’’ti. Upapīḷakaṃ sukhadukkhappabandhe pavattamāne saṇikaṃ saṇikaṃ hāpeti. Tenāha ‘‘sukhadukkhaṃ pīḷeti bādheti, addhānaṃ pavattituṃ na detī’’ti.
वातकाळको महल्लको चोरे घातेतुं न सक्कोतीति सो किर महल्लककाले एकप्पहारेन सीसं छिन्दितुं न सक्कोति, द्वे तयो वारे पहरन्तो मनुस्से किलमेति, तस्मा ते एवमाहंसु। अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभित्वाति सोतापत्तिमग्गस्स ओरतो अनुलोमिकं खन्तिं लभित्वा । तरुणवच्छाय गाविया मद्दित्वा जीवितक्खयं पापितोति एका किर यक्खिनी धेनुवेसेन आगन्त्वा उरे पहरित्वा मारेसि, तं सन्धायेतं वुत्तं। नगरे भवो नागरियो।
Vātakāḷako mahallako core ghātetuṃ na sakkotīti so kira mahallakakāle ekappahārena sīsaṃ chindituṃ na sakkoti, dve tayo vāre paharanto manusse kilameti, tasmā te evamāhaṃsu. Anulomikaṃ khantiṃ paṭilabhitvāti sotāpattimaggassa orato anulomikaṃ khantiṃ labhitvā . Taruṇavacchāya gāviyā madditvā jīvitakkhayaṃ pāpitoti ekā kira yakkhinī dhenuvesena āgantvā ure paharitvā māresi, taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Nagare bhavo nāgariyo.
घातेत्वाति उपच्छिन्दित्वा। कम्मस्स उपच्छिन्दनं नाम तस्स विपाकप्पटिबाहनमेवाति आह ‘‘तस्स विपाकं पटिबाहित्वा’’ति। तञ्च अत्तनो विपाकुप्पत्तिया ओकासकरणन्ति वुत्तं ‘‘अत्तनो विपाकस्स ओकासं करोती’’ति। विपच्चनाय कतोकासं कम्मं विपक्कम्मेव नाम होतीति आह ‘‘एवं पन कम्मेन कते ओकासे तं विपाकं उप्पन्नं नाम वुच्चती’’ति। उपपीळकं अञ्ञस्स विपाकं उपच्छिन्दति, न सयं अत्तनो विपाकं देति। उपघातकं पन दुब्बलकम्मं उपच्छिन्दित्वा अत्तनो विपाकं उप्पादेतीति अयमेतेसं विसेसो। किञ्चि बह्वाबाधतादिपच्चयूपसन्निपातेन विपाकस्स विबाधकं उपपीळकं, तथा विपाकस्सेव उपच्छेदकं। उपघातककम्मं पन उपघातेत्वा अत्तनो विपाकस्स ओकासकरणेन विपच्चने सति जनकमेव सिया। जनकादिभावो नाम विपाकं पति इच्छितब्बो, न कम्मं पतीति विपाकस्सेव उपघातकता युत्ता विय दिस्सति, वीमंसितब्बं।
Ghātetvāti upacchinditvā. Kammassa upacchindanaṃ nāma tassa vipākappaṭibāhanamevāti āha ‘‘tassa vipākaṃ paṭibāhitvā’’ti. Tañca attano vipākuppattiyā okāsakaraṇanti vuttaṃ ‘‘attano vipākassa okāsaṃ karotī’’ti. Vipaccanāya katokāsaṃ kammaṃ vipakkammeva nāma hotīti āha ‘‘evaṃ pana kammena kate okāse taṃ vipākaṃ uppannaṃ nāma vuccatī’’ti. Upapīḷakaṃ aññassa vipākaṃ upacchindati, na sayaṃ attano vipākaṃ deti. Upaghātakaṃ pana dubbalakammaṃ upacchinditvā attano vipākaṃ uppādetīti ayametesaṃ viseso. Kiñci bahvābādhatādipaccayūpasannipātena vipākassa vibādhakaṃ upapīḷakaṃ, tathā vipākasseva upacchedakaṃ. Upaghātakakammaṃ pana upaghātetvā attano vipākassa okāsakaraṇena vipaccane sati janakameva siyā. Janakādibhāvo nāma vipākaṃ pati icchitabbo, na kammaṃ patīti vipākasseva upaghātakatā yuttā viya dissati, vīmaṃsitabbaṃ.
अपरो नयो – यस्मिं कम्मे कते पटिसन्धियं पवत्ते च विपाककटत्तारूपानं उप्पत्ति होति, तं जनकं। यस्मिं पन कते अञ्ञेन जनितस्स इट्ठस्स वा अनिट्ठस्स वा फलस्स विबाधकविच्छेदकपच्चयानुप्पत्तिया उपब्रूहनपच्चयुप्पत्तिया जनकसामत्थियानुरूपं परिसुद्धिचिरतरप्पबन्धा होति, तं उपत्थम्भकं। जनकेन निब्बत्तितं कुसलफलं वा अकुसलफलं वा येन पच्चनीकभूतेन रोगधातुविसमतादिनिमित्तताय विबाधयति, तं उपपीळकं। येन पन कम्मुना जनकसामत्थियवसेन चिरतरप्पबन्धारहम्पि समानं फलं विच्छेदकपच्चयुप्पत्तिया उपहञ्ञति विच्छिज्जति, तं उपघातकन्ति अयमेत्थ सारो।
Aparo nayo – yasmiṃ kamme kate paṭisandhiyaṃ pavatte ca vipākakaṭattārūpānaṃ uppatti hoti, taṃ janakaṃ. Yasmiṃ pana kate aññena janitassa iṭṭhassa vā aniṭṭhassa vā phalassa vibādhakavicchedakapaccayānuppattiyā upabrūhanapaccayuppattiyā janakasāmatthiyānurūpaṃ parisuddhiciratarappabandhā hoti, taṃ upatthambhakaṃ. Janakena nibbattitaṃ kusalaphalaṃ vā akusalaphalaṃ vā yena paccanīkabhūtena rogadhātuvisamatādinimittatāya vibādhayati, taṃ upapīḷakaṃ. Yena pana kammunā janakasāmatthiyavasena ciratarappabandhārahampi samānaṃ phalaṃ vicchedakapaccayuppattiyā upahaññati vicchijjati, taṃ upaghātakanti ayamettha sāro.
तत्थ केचि दुतियस्स कुसलभावं इत्थत्तमागतस्स अप्पाबाधदीघायुकतासंवत्तनवसेन, पच्छिमानं द्विन्नं अकुसलभावं बह्वाबाधअप्पायुकतासंवत्तनवसेन वण्णेन्ति। तथा च वुत्तं मज्झिमनिकाये चूळकम्मविभङ्गसुत्तवण्णनायं (म॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.२९०) –
Tattha keci dutiyassa kusalabhāvaṃ itthattamāgatassa appābādhadīghāyukatāsaṃvattanavasena, pacchimānaṃ dvinnaṃ akusalabhāvaṃ bahvābādhaappāyukatāsaṃvattanavasena vaṇṇenti. Tathā ca vuttaṃ majjhimanikāye cūḷakammavibhaṅgasuttavaṇṇanāyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 3.290) –
‘‘चत्तारि हि कम्मानि – उपपीळकं, उपच्छेदकं, जनकं, उपत्थम्भकन्ति। बलवकम्मेन हि निब्बत्तं पवत्ते उपपीळकं आगन्त्वा अत्थतो एवं वदति नाम ‘सचाहं पठमतरं जानेय्यं, न ते इध निब्बत्तितुं ददेय्यं, चतूसुयेव तं अपायेसु निब्बत्तापेय्यं। होतु, त्वं यत्थ कत्थचि निब्बत्त, अहं उपपीळककम्मं नाम तं पीळेत्वा निरोजं नियूसं कसटं करिस्सामी’ति। ततो पट्ठाय तं तादिसं करोति। किं करोति? परिस्सयं उपनेति, भोगे विनासेति।
‘‘Cattāri hi kammāni – upapīḷakaṃ, upacchedakaṃ, janakaṃ, upatthambhakanti. Balavakammena hi nibbattaṃ pavatte upapīḷakaṃ āgantvā atthato evaṃ vadati nāma ‘sacāhaṃ paṭhamataraṃ jāneyyaṃ, na te idha nibbattituṃ dadeyyaṃ, catūsuyeva taṃ apāyesu nibbattāpeyyaṃ. Hotu, tvaṃ yattha katthaci nibbatta, ahaṃ upapīḷakakammaṃ nāma taṃ pīḷetvā nirojaṃ niyūsaṃ kasaṭaṃ karissāmī’ti. Tato paṭṭhāya taṃ tādisaṃ karoti. Kiṃ karoti? Parissayaṃ upaneti, bhoge vināseti.
‘‘तत्थ दारकस्स मातुकुच्छियं निब्बत्तकालतो पट्ठाय मातु अस्सादो वा सुखं वा न होति, मातापितूनं पीळाव उप्पज्जति। एवं परिस्सयं उपनेति। दारकस्स पन मातुकुच्छिम्हि निब्बत्तकालतो पट्ठाय गेहे भोगा उदकं पत्वा लोणं विय राजादीनं वसेन नस्सन्ति, कुम्भदोहनधेनुयो खीरं न देन्ति, सूरता गोणा चण्डा होन्ति, काणा होन्ति, खञ्जा होन्ति, गोमण्डले रोगो पतति, दासादयो वचनं न करोन्ति, वापितं सस्सं न जायति, गेहगतं गेहे, अरञ्ञगतं अरञ्ञे नस्सति, अनुपुब्बेन घासच्छादनमत्तं दुल्लभं होति, गब्भपरिहारो न होति, विजातकाले मातु थञ्ञं छिज्जति, दारको परिहारं अलभन्तो पीळितो निरोजो नियूसो कसटो होति। इदं उपपीळककम्मं नाम।
‘‘Tattha dārakassa mātukucchiyaṃ nibbattakālato paṭṭhāya mātu assādo vā sukhaṃ vā na hoti, mātāpitūnaṃ pīḷāva uppajjati. Evaṃ parissayaṃ upaneti. Dārakassa pana mātukucchimhi nibbattakālato paṭṭhāya gehe bhogā udakaṃ patvā loṇaṃ viya rājādīnaṃ vasena nassanti, kumbhadohanadhenuyo khīraṃ na denti, sūratā goṇā caṇḍā honti, kāṇā honti, khañjā honti, gomaṇḍale rogo patati, dāsādayo vacanaṃ na karonti, vāpitaṃ sassaṃ na jāyati, gehagataṃ gehe, araññagataṃ araññe nassati, anupubbena ghāsacchādanamattaṃ dullabhaṃ hoti, gabbhaparihāro na hoti, vijātakāle mātu thaññaṃ chijjati, dārako parihāraṃ alabhanto pīḷito nirojo niyūso kasaṭo hoti. Idaṃ upapīḷakakammaṃ nāma.
‘‘दीघायुककम्मेन पन निब्बत्तस्स उपच्छेदककम्मं आगन्त्वा आयुं छिन्दति। यथा हि पुरिसो अट्ठुसभगमनं कत्वा सरं खिपेय्य, तमञ्ञो धनुतो मुत्तमत्तं मुग्गरेन पहरित्वा तत्थेव पातेय्य, एवं दीघायुककम्मेन निब्बत्तस्स उपच्छेदककम्मं आयुं छिन्दति। किं करोति? चोरानं अटविं पवेसेति, वाळमच्छोदकं ओतारेति, अञ्ञतरं वा पन सपरिस्सयठानं उपनेति। इदं उपच्छेदककम्मं नाम। ‘उपघातक’न्तिपि एतस्सेव नामं। पटिसन्धिनिब्बत्तकं पन कम्मं जनककम्मं नाम। अप्पभोगकुलादीसु निब्बत्तस्स भोगसम्पदादिकरणेन उपत्थम्भककम्मं उपत्थम्भककम्मं नाम।
‘‘Dīghāyukakammena pana nibbattassa upacchedakakammaṃ āgantvā āyuṃ chindati. Yathā hi puriso aṭṭhusabhagamanaṃ katvā saraṃ khipeyya, tamañño dhanuto muttamattaṃ muggarena paharitvā tattheva pāteyya, evaṃ dīghāyukakammena nibbattassa upacchedakakammaṃ āyuṃ chindati. Kiṃ karoti? Corānaṃ aṭaviṃ paveseti, vāḷamacchodakaṃ otāreti, aññataraṃ vā pana saparissayaṭhānaṃ upaneti. Idaṃ upacchedakakammaṃ nāma. ‘Upaghātaka’ntipi etasseva nāmaṃ. Paṭisandhinibbattakaṃ pana kammaṃ janakakammaṃ nāma. Appabhogakulādīsu nibbattassa bhogasampadādikaraṇena upatthambhakakammaṃ upatthambhakakammaṃ nāma.
‘‘परित्तकम्मेनपि निब्बत्तं एतं पवत्ते पाणातिपातादिविरतिकम्मं आगन्त्वा अत्थतो एवं वदति नाम ‘सचाहं पठमतरं जानेय्यं, न ते इध निब्बत्तितुं ददेय्यं, देवलोकेयेव तं निब्बत्तापेय्यं, होतु, त्वं यत्थ कत्थचि निब्बत्त, अहं उपत्थम्भककम्मं नाम उपत्थम्भं ते करिस्सामी’ति उपत्थम्भं करोति। किं करोति? परिस्सयं नासेति, भोगे उप्पादेति।
‘‘Parittakammenapi nibbattaṃ etaṃ pavatte pāṇātipātādiviratikammaṃ āgantvā atthato evaṃ vadati nāma ‘sacāhaṃ paṭhamataraṃ jāneyyaṃ, na te idha nibbattituṃ dadeyyaṃ, devalokeyeva taṃ nibbattāpeyyaṃ, hotu, tvaṃ yattha katthaci nibbatta, ahaṃ upatthambhakakammaṃ nāma upatthambhaṃ te karissāmī’ti upatthambhaṃ karoti. Kiṃ karoti? Parissayaṃ nāseti, bhoge uppādeti.
‘‘तत्थ दारकस्स मातुकुच्छियं निब्बत्तकालतो पट्ठाय मातापितूनं सुखमेव सातमेव होति। येपि पकतिया मनुस्सामनुस्सपरिस्सया होन्ति, ते सब्बे अपगच्छन्ति । एवं परिस्सयं नासेति। दारकस्स पन मातुकुच्छिम्हि निब्बत्तकालतो पट्ठाय गेहे भोगानं पमाणं न होति, निधिकुम्भियो पुरतोपि पच्छतोपि गेहं परिवट्टमाना पविसन्ति। मातापितरो परेहि ठपितधनस्सपि सम्मुखीभावं गच्छन्ति, धेनुयो बहुखीरा होन्ति, गोणा सुखसीला होन्ति, वप्पट्ठाने सस्सानि सम्पज्जन्ति, वड्ढिया वा सम्पयुत्तं, तावकालिकं वा दिन्नं धनं अचोदिता सयमेव आहरित्वा देन्ति, दासादयो सुब्बचा होन्ति, कम्मन्ता न परिहायन्ति, दारको गब्भतो पट्ठाय परिहारं लभति, कोमारिकवेज्जा सन्निहिताव होन्ति। गहपतिकुले जातो सेट्ठिट्ठानं, अमच्चकुलादीसु जातो सेनापतिट्ठानादीनि लभति। एवं भोगे उप्पादेति। सो अपरिस्सयो सभोगो चिरं जीवति। इदं उपत्थम्भककम्मं नाम। इमेसु चतूसु पुरिमानि द्वे अकुसलानेव, जनकं कुसलम्पि अकुसलम्पि, उपत्थम्भकं कुसलमेवा’’ति।
‘‘Tattha dārakassa mātukucchiyaṃ nibbattakālato paṭṭhāya mātāpitūnaṃ sukhameva sātameva hoti. Yepi pakatiyā manussāmanussaparissayā honti, te sabbe apagacchanti . Evaṃ parissayaṃ nāseti. Dārakassa pana mātukucchimhi nibbattakālato paṭṭhāya gehe bhogānaṃ pamāṇaṃ na hoti, nidhikumbhiyo puratopi pacchatopi gehaṃ parivaṭṭamānā pavisanti. Mātāpitaro parehi ṭhapitadhanassapi sammukhībhāvaṃ gacchanti, dhenuyo bahukhīrā honti, goṇā sukhasīlā honti, vappaṭṭhāne sassāni sampajjanti, vaḍḍhiyā vā sampayuttaṃ, tāvakālikaṃ vā dinnaṃ dhanaṃ acoditā sayameva āharitvā denti, dāsādayo subbacā honti, kammantā na parihāyanti, dārako gabbhato paṭṭhāya parihāraṃ labhati, komārikavejjā sannihitāva honti. Gahapatikule jāto seṭṭhiṭṭhānaṃ, amaccakulādīsu jāto senāpatiṭṭhānādīni labhati. Evaṃ bhoge uppādeti. So aparissayo sabhogo ciraṃ jīvati. Idaṃ upatthambhakakammaṃ nāma. Imesu catūsu purimāni dve akusalāneva, janakaṃ kusalampi akusalampi, upatthambhakaṃ kusalamevā’’ti.
एत्थ विबाधूपघाता नाम कुसलविपाकम्हि न युत्ताति अधिप्पायेन ‘‘द्वे अकुसलानेवा’’ति वुत्तं। देवदत्तादीनं पन नागादीनं इतो अनुप्पदिन्नयापनकपेतानञ्च नरकादीसु अकुसलविपाकूपत्थम्भनूपपीळनूपघातकानि सन्तीति चतुन्नम्पि कुसलाकुसलभावो न विरुज्झति। एवञ्च कत्वा या बहूसु आनन्तरियेसु कतेसु एकेन गहितप्पटिसन्धिकस्स इतरेसं तस्स अनुबलप्पदायिता वुत्ता, सापि समत्थिता होति।
Ettha vibādhūpaghātā nāma kusalavipākamhi na yuttāti adhippāyena ‘‘dve akusalānevā’’ti vuttaṃ. Devadattādīnaṃ pana nāgādīnaṃ ito anuppadinnayāpanakapetānañca narakādīsu akusalavipākūpatthambhanūpapīḷanūpaghātakāni santīti catunnampi kusalākusalabhāvo na virujjhati. Evañca katvā yā bahūsu ānantariyesu katesu ekena gahitappaṭisandhikassa itaresaṃ tassa anubalappadāyitā vuttā, sāpi samatthitā hoti.
सुत्तन्तपरियायेन एकादस कम्मानि विभजित्वा इदानि अभिधम्मपरियापन्नं दस्सेन्तो ‘‘अत्थेकच्चानि पापकानि कम्मसमादानानी’’तिआदिना विभङ्गपाळिं (विभ॰ ८१०) दस्सेति। तत्थ गतिसम्पत्तिपटिबाळ्हानीति गतिसम्पत्तिया पटिबाहितानि निवारितानि पटिसेधितानि। सेसपदेसुपि एसेव नयो। तत्थ च गतिसम्पत्तीति सम्पन्नगति देवलोको च मनुस्सलोको च। गतिविपत्तीति विपन्नगति चत्तारो अपाया। उपधिसम्पत्तीति अत्तभावसमिद्धि। उपधिविपत्तीति हीनअत्तभावता। कालसम्पत्तीति सुराजसुमनुस्सकालसङ्खातो सम्पन्नकालो। कालविपत्तीति दुराजदुम्मनुस्सकालसङ्खातो विपन्नकालो। पयोगसम्पत्तीति सम्मापयोगो। पयोगविपत्तीति मिच्छापयोगो।
Suttantapariyāyena ekādasa kammāni vibhajitvā idāni abhidhammapariyāpannaṃ dassento ‘‘atthekaccāni pāpakāni kammasamādānānī’’tiādinā vibhaṅgapāḷiṃ (vibha. 810) dasseti. Tattha gatisampattipaṭibāḷhānīti gatisampattiyā paṭibāhitāni nivāritāni paṭisedhitāni. Sesapadesupi eseva nayo. Tattha ca gatisampattīti sampannagati devaloko ca manussaloko ca. Gativipattīti vipannagati cattāro apāyā. Upadhisampattīti attabhāvasamiddhi. Upadhivipattīti hīnaattabhāvatā. Kālasampattīti surājasumanussakālasaṅkhāto sampannakālo. Kālavipattīti durājadummanussakālasaṅkhāto vipannakālo. Payogasampattīti sammāpayogo. Payogavipattīti micchāpayogo.
इदानि यथावुत्तपाळिया अत्थं दस्सेन्तो ‘‘तत्था’’तिआदिमाह। तत्थ अनिट्ठारम्मणानुभवनारहे कम्मे विज्जमानेयेवाति इमिना अनिट्ठारम्मणानुभवननिम्मित्तकस्स पापकम्मस्स सब्भावं दस्सेति। तं कम्मन्ति तं पापकं कम्मं। एकच्चस्स हि अनिट्ठारम्मणानुभवननिमित्तं बहुपापकम्मं विज्जमानम्पि गतिविपत्तियं ठितस्सेव विपच्चति। यदि पन सो एकेन कल्याणकम्मेन गतिसम्पत्तियं देवेसु वा मनुस्सेसु वा निब्बत्तेय्य, तादिसे ठाने अकुसलस्स वारो नत्थि, एकन्तं कुसलस्सेवाति तं कम्मं गतिसम्पत्तिपटिबाळ्हं न विपच्चति। पतिबाहितं हुत्वाति बाधितं हुत्वा। अत्तभावसमिद्धियन्ति सरीरसम्पत्तियं। किलिट्ठकम्मस्साति हत्थिमेण्डअस्सबन्धकगोपालकादिकम्मस्स। पलायितब्बयुत्तकालेति हत्थिआदिपच्चत्थिकसमागमकाले। लञ्जं देतीति एवं मे बाधतं परेसं वसे न होतीति देति। चोरिकयुत्तकालेति पक्खबलादीनं लब्भमानकाले। अन्तरकप्पेति परियोसानप्पत्ते अन्तरकप्पे।
Idāni yathāvuttapāḷiyā atthaṃ dassento ‘‘tatthā’’tiādimāha. Tattha aniṭṭhārammaṇānubhavanārahe kamme vijjamāneyevāti iminā aniṭṭhārammaṇānubhavananimmittakassa pāpakammassa sabbhāvaṃ dasseti. Taṃ kammanti taṃ pāpakaṃ kammaṃ. Ekaccassa hi aniṭṭhārammaṇānubhavananimittaṃ bahupāpakammaṃ vijjamānampi gativipattiyaṃ ṭhitasseva vipaccati. Yadi pana so ekena kalyāṇakammena gatisampattiyaṃ devesu vā manussesu vā nibbatteyya, tādise ṭhāne akusalassa vāro natthi, ekantaṃ kusalassevāti taṃ kammaṃ gatisampattipaṭibāḷhaṃ na vipaccati. Patibāhitaṃ hutvāti bādhitaṃ hutvā. Attabhāvasamiddhiyanti sarīrasampattiyaṃ. Kiliṭṭhakammassāti hatthimeṇḍaassabandhakagopālakādikammassa. Palāyitabbayuttakāleti hatthiādipaccatthikasamāgamakāle. Lañjaṃ detīti evaṃ me bādhataṃ paresaṃ vase na hotīti deti. Corikayuttakāleti pakkhabalādīnaṃ labbhamānakāle. Antarakappeti pariyosānappatte antarakappe.
अभिधम्मनयेन सोळस कम्मानि विभजित्वा पटिसम्भिदामग्गपरियायेन (पटि॰ म॰ १.२३४-२३५) द्वादस कम्मानि विभजित्वा दस्सेतुं ‘‘अपरानिपी’’तिआदिमाह। तत्थ अतीतभवेसु कतस्स कम्मस्स अतीतभवेसुयेव विपक्कविपाकं गहेत्वा ‘‘अहोसि कम्मं अहोसि कम्मविपाको’’ति वुत्तन्ति आह ‘‘यं कम्मं अतीते आयूहित’’न्तिआदि। विपाकवारन्ति विपच्चनावसरं विपाकवारं। ‘‘विपाकवारं लभती’’ति इमिना वुत्तमेवत्थं ‘‘पटिसन्धिं जनेसी’’तिआदिना विभावेति। तत्थ पटिसन्धिं जनेसीति इमिना च पटिसन्धिदायकस्स कम्मस्स पवत्तिविपाकदायितापि वुत्ता होति। पवत्तिविपाकस्सेव पन दायकं रूपजनकसीसेन वदति। तस्सेव अतीतस्स कम्मस्स दिट्ठधम्मवेदनीयस्स उपपज्जवेदनीयस्स च पच्चयवेकल्लेन अतीतभवेसुयेव अविपक्कविपाकञ्च, अतीतेयेव परिनिब्बुतस्स दिट्ठधम्मवेदनीयउपपज्जवेदनीयअपरपरियायवेदनीयस्स कम्मस्स अविपक्कविपाकञ्च गहेत्वा ‘‘अहोसि कम्मं नाहोसि कम्मविपाको’’तिपि वुत्तन्ति आह ‘‘यं पन विपाकवारं न लभी’’तिआदि।
Abhidhammanayena soḷasa kammāni vibhajitvā paṭisambhidāmaggapariyāyena (paṭi. ma. 1.234-235) dvādasa kammāni vibhajitvā dassetuṃ ‘‘aparānipī’’tiādimāha. Tattha atītabhavesu katassa kammassa atītabhavesuyeva vipakkavipākaṃ gahetvā ‘‘ahosi kammaṃ ahosi kammavipāko’’ti vuttanti āha ‘‘yaṃ kammaṃ atīte āyūhita’’ntiādi. Vipākavāranti vipaccanāvasaraṃ vipākavāraṃ. ‘‘Vipākavāraṃ labhatī’’ti iminā vuttamevatthaṃ ‘‘paṭisandhiṃ janesī’’tiādinā vibhāveti. Tattha paṭisandhiṃ janesīti iminā ca paṭisandhidāyakassa kammassa pavattivipākadāyitāpi vuttā hoti. Pavattivipākasseva pana dāyakaṃ rūpajanakasīsena vadati. Tasseva atītassa kammassa diṭṭhadhammavedanīyassa upapajjavedanīyassa ca paccayavekallena atītabhavesuyeva avipakkavipākañca, atīteyeva parinibbutassa diṭṭhadhammavedanīyaupapajjavedanīyaaparapariyāyavedanīyassa kammassa avipakkavipākañca gahetvā ‘‘ahosi kammaṃ nāhosi kammavipāko’’tipi vuttanti āha ‘‘yaṃ pana vipākavāraṃ na labhī’’tiādi.
अतीतस्सेव कम्मस्स अविपक्कविपाकस्स पच्चुप्पन्नभवे पच्चयसम्पत्तिया विपच्चमानं विपाकं गहेत्वा ‘‘अहोसि कम्मं अत्थि कम्मविपाको’’ति वुत्तन्ति आह ‘‘यं पन अतीते आयूहित’’न्तिआदिमाह। अतीतस्सेव कम्मस्स अतिक्कन्तविपाककालस्स च पच्चुप्पन्नभवे परिनिब्बायन्तस्स च अविपच्चमानविपाकं गहेत्वा ‘‘अहोसि कम्मं नत्थि कम्मविपाको’’ति वुत्तन्ति आह ‘‘अलद्धविपाकवार’’न्तिआदि। अतीतस्सेव कम्मस्स विपाकारहस्स अविपक्कविपाकस्स अनागतभवे पच्चयसम्पत्तिया विपच्चितब्बं विपाकं गहेत्वा ‘‘अहोसि कम्मं भविस्सति कम्मविपाको’’ति वुत्तन्ति दस्सेन्तो ‘‘यं पन अतीते आयूहित’’न्तिआदिमाह। अतीतस्सेव कम्मस्स अतिक्कन्तविपाककालस्स च अनागतभवे परिनिब्बायितब्बस्स अविपच्चितब्बविपाकञ्च गहेत्वा ‘‘अहोसि कम्मं न भविस्सति कम्मविपाको’’ति वुत्तन्ति आह ‘‘यं अनागते विपाकवारं न लभिस्सती’’तिआदि। एवं ताव अतीतकम्मं अतीतपच्चुप्पन्नानागतविपाकाविपाकवसेन छधा दस्सितं।
Atītasseva kammassa avipakkavipākassa paccuppannabhave paccayasampattiyā vipaccamānaṃ vipākaṃ gahetvā ‘‘ahosi kammaṃ atthi kammavipāko’’ti vuttanti āha ‘‘yaṃ pana atīte āyūhita’’ntiādimāha. Atītasseva kammassa atikkantavipākakālassa ca paccuppannabhave parinibbāyantassa ca avipaccamānavipākaṃ gahetvā ‘‘ahosi kammaṃ natthi kammavipāko’’ti vuttanti āha ‘‘aladdhavipākavāra’’ntiādi. Atītasseva kammassa vipākārahassa avipakkavipākassa anāgatabhave paccayasampattiyā vipaccitabbaṃ vipākaṃ gahetvā ‘‘ahosi kammaṃ bhavissati kammavipāko’’ti vuttanti dassento ‘‘yaṃ pana atīte āyūhita’’ntiādimāha. Atītasseva kammassa atikkantavipākakālassa ca anāgatabhave parinibbāyitabbassa avipaccitabbavipākañca gahetvā ‘‘ahosi kammaṃ na bhavissati kammavipāko’’ti vuttanti āha ‘‘yaṃ anāgate vipākavāraṃ na labhissatī’’tiādi. Evaṃ tāva atītakammaṃ atītapaccuppannānāgatavipākāvipākavasena chadhā dassitaṃ.
इदानि पच्चुप्पन्नभवे कतस्स दिट्ठधम्मवेदनीयस्स इधेव विपच्चमानं विपाकं गहेत्वा ‘‘अत्थि कम्मं अत्थि कम्मविपाको’’ति वुत्तन्ति दस्सेन्तो ‘‘यं पन एतरहि आयूहित’’न्तिआदिमाह। यं पन एतरहि विपाकवारं न लभतीतिआदिना तस्सेव पच्चुप्पन्नस्स कम्मस्स पच्चयवेकल्लेन इध अविपच्चमानञ्च दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्तस्स इध अविपच्चमानञ्च विपाकं गहेत्वा ‘‘अत्थि कम्मं नत्थि कम्मविपाको’’ति वुत्तन्ति दस्सेति। पच्चुप्पन्नस्सेव कम्मस्स उपपज्जवेदनीयस्स अपरपरियायवेदनीयस्स च अनागतभवे विपच्चितब्बविपाकं गहेत्वा ‘‘अत्थि कम्मं भविस्सति कम्मविपाको’’ति वुत्तन्ति आह ‘‘यं पन एतरहि आयूहितं अनागते विपाकवारं लभिस्सती’’तिआदि। पच्चुप्पन्नस्सेव कम्मस्स उपपज्जवेदनीयस्स पच्चयवेकल्लेन अनागतभवे अविपच्चितब्बञ्च अनागतभवे परिनिब्बायितब्बस्स अपरपरियायवेदनीयस्स अविपच्चितब्बञ्च विपाकं गहेत्वा ‘‘अत्थि कम्मं न भविस्सति कम्मविपाको’’ति वुत्तन्ति आह ‘‘यं पन विपाकवारं न लभिस्सती’’तिआदि।
Idāni paccuppannabhave katassa diṭṭhadhammavedanīyassa idheva vipaccamānaṃ vipākaṃ gahetvā ‘‘atthi kammaṃ atthi kammavipāko’’ti vuttanti dassento ‘‘yaṃ pana etarahi āyūhita’’ntiādimāha. Yaṃ pana etarahi vipākavāraṃ na labhatītiādinā tasseva paccuppannassa kammassa paccayavekallena idha avipaccamānañca diṭṭheva dhamme parinibbāyantassa idha avipaccamānañca vipākaṃ gahetvā ‘‘atthi kammaṃ natthi kammavipāko’’ti vuttanti dasseti. Paccuppannasseva kammassa upapajjavedanīyassa aparapariyāyavedanīyassa ca anāgatabhave vipaccitabbavipākaṃ gahetvā ‘‘atthi kammaṃ bhavissati kammavipāko’’ti vuttanti āha ‘‘yaṃ pana etarahi āyūhitaṃ anāgate vipākavāraṃ labhissatī’’tiādi. Paccuppannasseva kammassa upapajjavedanīyassa paccayavekallena anāgatabhave avipaccitabbañca anāgatabhave parinibbāyitabbassa aparapariyāyavedanīyassa avipaccitabbañca vipākaṃ gahetvā ‘‘atthi kammaṃ na bhavissati kammavipāko’’ti vuttanti āha ‘‘yaṃ pana vipākavāraṃ na labhissatī’’tiādi.
एवञ्च पच्चुप्पन्नकम्मं पच्चुप्पन्नानागतविपाकाविपाकवसेन चतुधा दस्सेत्वा इदानि अनागतभवे कतस्स कम्मस्स अनागते विपच्चितब्बविपाकं गहेत्वा ‘‘भविस्सति कम्मं भविस्सति कम्मविपाको’’ति वुत्तन्ति दस्सेन्तो ‘‘यं पनानागते आयूहिस्सती’’तिआदिमाह। तस्सेव अनागतस्स कम्मस्स पच्चयवेकल्लेन अविपच्चितब्बञ्च अनागतभवे परिनिब्बायितब्बस्स अविपच्चितब्बञ्च विपाकं गहेत्वा ‘‘भविस्सति कम्मं न भविस्सति कम्मविपाको’’ति वुत्तन्ति आह ‘‘यं पन विपाकवारं न लभिस्सती’’तिआदि । एवं अनागतकम्मं अनागतविपाकाविपाकवसेन द्विधा दस्सितं। एवन्तिआदिना यथावुत्तद्वादसकम्मानि निगमेति।
Evañca paccuppannakammaṃ paccuppannānāgatavipākāvipākavasena catudhā dassetvā idāni anāgatabhave katassa kammassa anāgate vipaccitabbavipākaṃ gahetvā ‘‘bhavissati kammaṃ bhavissati kammavipāko’’ti vuttanti dassento ‘‘yaṃ panānāgate āyūhissatī’’tiādimāha. Tasseva anāgatassa kammassa paccayavekallena avipaccitabbañca anāgatabhave parinibbāyitabbassa avipaccitabbañca vipākaṃ gahetvā ‘‘bhavissati kammaṃ na bhavissati kammavipāko’’ti vuttanti āha ‘‘yaṃ pana vipākavāraṃ na labhissatī’’tiādi . Evaṃ anāgatakammaṃ anāgatavipākāvipākavasena dvidhā dassitaṃ. Evantiādinā yathāvuttadvādasakammāni nigameti.
इदानि सब्बेसु यथावुत्तप्पभेदेसु कम्मेसु यानि अभिधम्मनयेन विभत्तानि सोळस कम्मानि, यानि च पटिसम्भिदामग्गपरियायेन विभत्तानि द्वादस कम्मानि, तानि सब्बानि सुत्तन्तिकपरियायेन विभत्तेसु एकादसविधेसुयेव कम्मेसु अन्तोगधानि, तानि च दिट्ठधम्मवेदनीयउपपज्जवेदनीयअपरपरियायवेदनीयेसु तीसुयेव अन्तोगधानीति दस्सेन्तो ‘‘इति इमानि चेवा’’तिआदिमाह। तत्थ अत्तनो ठाना ओसक्कित्वाति अत्तनो यथावुत्तद्वादससोळसप्पभेदसङ्खातट्ठानतो परिहापेत्वा, तं तं पभेदं हित्वाति वुत्तं होति। एकादस कम्मानियेव भवन्तीति तंसभावानंयेव कम्मानं द्वादसधा सोळसधा च विभजित्वा वुत्तत्ता एवमाह। यस्मा एकादसधा वुत्तकम्मानि दिट्ठधम्मवेदनीयानि वा सियुं उपपज्जवेदनीयानि वा अपरपरियायवेदनीयानि वा, तस्मा वुत्तं ‘‘तीणियेव कम्मानि होन्ती’’ति।
Idāni sabbesu yathāvuttappabhedesu kammesu yāni abhidhammanayena vibhattāni soḷasa kammāni, yāni ca paṭisambhidāmaggapariyāyena vibhattāni dvādasa kammāni, tāni sabbāni suttantikapariyāyena vibhattesu ekādasavidhesuyeva kammesu antogadhāni, tāni ca diṭṭhadhammavedanīyaupapajjavedanīyaaparapariyāyavedanīyesu tīsuyeva antogadhānīti dassento ‘‘iti imāni cevā’’tiādimāha. Tattha attano ṭhānā osakkitvāti attano yathāvuttadvādasasoḷasappabhedasaṅkhātaṭṭhānato parihāpetvā, taṃ taṃ pabhedaṃ hitvāti vuttaṃ hoti. Ekādasa kammāniyevabhavantīti taṃsabhāvānaṃyeva kammānaṃ dvādasadhā soḷasadhā ca vibhajitvā vuttattā evamāha. Yasmā ekādasadhā vuttakammāni diṭṭhadhammavedanīyāni vā siyuṃ upapajjavedanīyāni vā aparapariyāyavedanīyāni vā, tasmā vuttaṃ ‘‘tīṇiyeva kammāni hontī’’ti.
तेसं सङ्कमनं नत्थीति तेसं दिट्ठधम्मवेदनीयादीनं सङ्कमनं नत्थि, सङ्कमनं उपपज्जवेदनीयादिभावापत्ति। तेनाह ‘‘यथाठानेयेव तिट्ठन्ती’’ति, अत्तनो दिट्ठधम्मवेदनीयादिट्ठानेयेव तिट्ठन्तीति अत्थो। दिट्ठधम्मवेदनीयमेव हि पठमजवनचेतना, उपपज्जवेदनीयमेव सत्तमजवनचेतना, मज्झे पञ्च अपरपरियायवेदनीयमेवाति नत्थि तेसं अञ्ञमञ्ञं सङ्गहो, तस्मा अत्तनो अत्तनो दिट्ठधम्मवेदनीयादिसभावेयेव तिट्ठन्ति। तेनेव भगवता – ‘‘दिट्ठे वा धम्मे, उपपज्ज वा, अपरे वा परियाये’’ति तयो विकप्पा दस्सिता। तेनेवाह ‘‘दिट्ठधम्मवेदनीयं कम्म’’न्तिआदि। तत्थ ‘‘दिट्ठे वा धम्मे’’ति सत्था न वदेय्याति असति नियामे न वदेय्य। यस्मा पन तेसं सङ्कमनं नत्थि, नियतसभावा हि तानि, तस्मा सत्था ‘‘दिट्ठे वा धम्मे’’तिआदिमवोच।
Tesaṃ saṅkamanaṃ natthīti tesaṃ diṭṭhadhammavedanīyādīnaṃ saṅkamanaṃ natthi, saṅkamanaṃ upapajjavedanīyādibhāvāpatti. Tenāha ‘‘yathāṭhāneyeva tiṭṭhantī’’ti, attano diṭṭhadhammavedanīyādiṭṭhāneyeva tiṭṭhantīti attho. Diṭṭhadhammavedanīyameva hi paṭhamajavanacetanā, upapajjavedanīyameva sattamajavanacetanā, majjhe pañca aparapariyāyavedanīyamevāti natthi tesaṃ aññamaññaṃ saṅgaho, tasmā attano attano diṭṭhadhammavedanīyādisabhāveyeva tiṭṭhanti. Teneva bhagavatā – ‘‘diṭṭhe vā dhamme, upapajja vā, apare vā pariyāye’’ti tayo vikappā dassitā. Tenevāha ‘‘diṭṭhadhammavedanīyaṃ kamma’’ntiādi. Tattha ‘‘diṭṭhe vā dhamme’’ti satthā na vadeyyāti asati niyāme na vadeyya. Yasmā pana tesaṃ saṅkamanaṃ natthi, niyatasabhāvā hi tāni, tasmā satthā ‘‘diṭṭhe vā dhamme’’tiādimavoca.
सुक्कपक्खेति ‘‘अलोभो निदानं कम्मानं समुदयाया’’तिआदिना आगते कुसलपक्खे। निरुद्धेति अरियमग्गाधिगमेन अनुप्पादनिरोधेन निरुद्धे। तालवत्थु विय कतन्ति यथा ताले छिन्ने ठितट्ठाने किञ्चि न होति, एवं कम्मे पहीने किञ्चि न होतीति अत्थो। तालवत्थूति वा मत्थकच्छिन्नो तालो वुत्तो पत्तफलमकुलसूचिआदीनं अभावतो। ततो एव सो अविरुळ्हिधम्मो। एवं पहीनकम्मो सत्तसन्तानो। तेनाह ‘‘मत्थकच्छिन्नतालो विया’’ति। अनुअभावं कतं पच्छतो धम्मप्पवत्तिया अभावतो। तेनाह ‘‘यथा’’तिआदि। अप्पवत्तिकतकालो वियाति बीजानं सब्बसो अप्पवत्तिया कतकालो विय। छिन्नमूलकानन्ति किलेसमूलस्स सब्बसो छिन्नत्ता छिन्नमूलकानं। किलेसा हि खन्धानं मूलानि।
Sukkapakkheti ‘‘alobho nidānaṃ kammānaṃ samudayāyā’’tiādinā āgate kusalapakkhe. Niruddheti ariyamaggādhigamena anuppādanirodhena niruddhe. Tālavatthu viya katanti yathā tāle chinne ṭhitaṭṭhāne kiñci na hoti, evaṃ kamme pahīne kiñci na hotīti attho. Tālavatthūti vā matthakacchinno tālo vutto pattaphalamakulasūciādīnaṃ abhāvato. Tato eva so aviruḷhidhammo. Evaṃ pahīnakammo sattasantāno. Tenāha ‘‘matthakacchinnatālo viyā’’ti. Anuabhāvaṃ kataṃ pacchato dhammappavattiyā abhāvato. Tenāha ‘‘yathā’’tiādi. Appavattikatakālo viyāti bījānaṃ sabbaso appavattiyā katakālo viya. Chinnamūlakānanti kilesamūlassa sabbaso chinnattā chinnamūlakānaṃ. Kilesā hi khandhānaṃ mūlāni.
वेदनीयन्ति वेदितब्बं। अञ्ञं वत्थु नत्थीति अञ्ञं अधिट्ठानं नत्थि। सुगतिसञ्ञितापि हेट्ठिमन्तेन सङ्खारदुक्खतो अनपगतत्ता दुग्गतियो एवाति वुत्तं ‘‘सब्बा दुग्गतियो’’ति, एवं वा एत्थ अत्थो दट्ठब्बो। लोभो एतस्स कारणभूतो अत्थीति लोभं, लोभनिमित्तं कम्मं। तथा दोसन्ति एत्थापि। तेनाह ‘‘लोभदोससीसेन लोभजञ्च दोसजञ्च कम्ममेव निद्दिट्ठ’’न्ति। वट्टविवट्टन्ति वट्टञ्च विवट्टञ्च।
Vedanīyanti veditabbaṃ. Aññaṃ vatthu natthīti aññaṃ adhiṭṭhānaṃ natthi. Sugatisaññitāpi heṭṭhimantena saṅkhāradukkhato anapagatattā duggatiyo evāti vuttaṃ ‘‘sabbā duggatiyo’’ti, evaṃ vā ettha attho daṭṭhabbo. Lobho etassa kāraṇabhūto atthīti lobhaṃ, lobhanimittaṃ kammaṃ. Tathā dosanti etthāpi. Tenāha ‘‘lobhadosasīsena lobhajañca dosajañca kammameva niddiṭṭha’’nti. Vaṭṭavivaṭṭanti vaṭṭañca vivaṭṭañca.
निदानसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Nidānasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / ४. निदानसुत्तं • 4. Nidānasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / ४. निदानसुत्तवण्णना • 4. Nidānasuttavaṇṇanā
