| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
१०. निदानसुत्तवण्णना
10. Nidānasuttavaṇṇanā
६०. बहुवचनवसेनाति कुरू नाम जानपदिनो राजकुमारा, तेसं निवासो एकोपि जनपदो रुळ्हीवसेन ‘‘कुरू’’ति एवं बहुवचनवसेन। यत्थ भगवतो वसनोकासभूतो कोचि विहारो न होति, तत्थ केवलं गोचरगामकित्तनं निदानकथाय पकति यथा ‘‘सक्केसु विहरति देवदहं नाम सक्यानं निगमो’’ति। ‘‘आयस्मा’’ति वा ‘‘देवानं पियो’’ति वा भवन्ति वा पियसमुदाहारो एसोति आह ‘‘आयस्माति पियवचनमेत’’न्ति। तयिदं पियवचनं गारववसेन वुच्चतीति आह ‘‘गरुवचनमेत’’न्ति। अतिदूरं अच्चासन्नं अतिसम्मुखा अतिपच्छतो उपरिवातो उन्नतप्पदेसोति इमे छ निसज्जदोसा। नीलपीतलोहितोदातमञ्जिट्ठपभस्सरवसेन छब्बण्णानं।
60.Bahuvacanavasenāti kurū nāma jānapadino rājakumārā, tesaṃ nivāso ekopi janapado ruḷhīvasena ‘‘kurū’’ti evaṃ bahuvacanavasena. Yattha bhagavato vasanokāsabhūto koci vihāro na hoti, tattha kevalaṃ gocaragāmakittanaṃ nidānakathāya pakati yathā ‘‘sakkesu viharati devadahaṃ nāma sakyānaṃ nigamo’’ti. ‘‘Āyasmā’’ti vā ‘‘devānaṃ piyo’’ti vā bhavanti vā piyasamudāhāro esoti āha ‘‘āyasmāti piyavacanameta’’nti. Tayidaṃ piyavacanaṃ gāravavasena vuccatīti āha ‘‘garuvacanameta’’nti. Atidūraṃ accāsannaṃ atisammukhā atipacchato uparivāto unnatappadesoti ime cha nisajjadosā. Nīlapītalohitodātamañjiṭṭhapabhassaravasena chabbaṇṇānaṃ.
कुलसङ्गहत्थायाति कुलानुद्दयतावसेन कुलानुग्गण्हनत्थाय। सहस्सभण्डिकं निक्खिपन्तो विय भिक्खापटिग्गण्हनेन तेसं अभिवादनादिसम्पटिच्छनेन च पुञ्ञाभिसन्दस्स जननेन। पटिसम्मज्जित्वाति अन्तेवासिकेहि सम्मट्ठट्ठानं सक्कच्चकारिताय पुन सम्मज्जित्वा। उभयन्ततो पट्ठाय मज्झन्ति आदितो पट्ठाय वेदनं, जरामरणतो पट्ठाय च वेदनं पापेत्वा सम्मसनमाह। तिक्खत्तुन्ति ‘‘आदितो पट्ठाय अन्त’’न्तिआदिना वुत्तचतुराकारुपसंहिते तयो वारे। तेन द्वादसक्खत्तुं सम्मसनमाह। अम्हाकं भगवता गम्भीरभावेनेव कथितत्ता सेसबुद्धेहिपि एवमेव कथितोति धम्मन्वये ठत्वा वुत्तं ‘‘सब्बबुद्धेहि…पे॰… कथितो’’ति।
Kulasaṅgahatthāyāti kulānuddayatāvasena kulānuggaṇhanatthāya. Sahassabhaṇḍikaṃ nikkhipanto viya bhikkhāpaṭiggaṇhanena tesaṃ abhivādanādisampaṭicchanena ca puññābhisandassa jananena. Paṭisammajjitvāti antevāsikehi sammaṭṭhaṭṭhānaṃ sakkaccakāritāya puna sammajjitvā. Ubhayantato paṭṭhāya majjhanti ādito paṭṭhāya vedanaṃ, jarāmaraṇato paṭṭhāya ca vedanaṃ pāpetvā sammasanamāha. Tikkhattunti ‘‘ādito paṭṭhāya anta’’ntiādinā vuttacaturākārupasaṃhite tayo vāre. Tena dvādasakkhattuṃ sammasanamāha. Amhākaṃ bhagavatā gambhīrabhāveneva kathitattā sesabuddhehipi evameva kathitoti dhammanvaye ṭhatvā vuttaṃ ‘‘sabbabuddhehi…pe… kathito’’ti.
पमाणातिक्कमेति अपरिमाणत्थे ‘‘यावञ्चिदं तेन भगवता’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.३) विय। अतिरेकभावजोतनो हि यं याव-सद्दो। तेनाह ‘‘अतिगम्भीरोति अत्थो’’ति। अवभासति खायति उपट्ठाति ञाणस्स। तथा उपट्ठानञ्हि सन्धाय ‘‘दिस्सती’’ति वुत्तं। ननु एस पटिच्चसमुप्पादो एकन्तगम्भीरोव, अथ कस्मा गम्भीरावभासता जोतिताति? सच्चमेतं, एकन्तगम्भीरतादस्सनत्थमेव पनस्स गम्भीरावभासग्गहणं, तस्मा अञ्ञत्थ लब्भमानं चातुकोटिकं ब्यतिरेकमुखेन निदस्सेत्वा तमेवस्स एकन्तगम्भीरतं विभावेतुं ‘‘एकं ही’’तिआदि वुत्तं। एतं नत्थीति अगम्भीरो अगम्भीरावभासो चाति एतं द्वयं नत्थि। तेन यथादस्सिते चातुकोटिके पच्छिमा एककोटि लब्भतीति दस्सेति। तेनाह ‘‘अयं ही’’तिआदि।
Pamāṇātikkameti aparimāṇatthe ‘‘yāvañcidaṃ tena bhagavatā’’tiādīsu (dī. ni. 1.3) viya. Atirekabhāvajotano hi yaṃ yāva-saddo. Tenāha ‘‘atigambhīroti attho’’ti. Avabhāsati khāyati upaṭṭhāti ñāṇassa. Tathā upaṭṭhānañhi sandhāya ‘‘dissatī’’ti vuttaṃ. Nanu esa paṭiccasamuppādo ekantagambhīrova, atha kasmā gambhīrāvabhāsatā jotitāti? Saccametaṃ, ekantagambhīratādassanatthameva panassa gambhīrāvabhāsaggahaṇaṃ, tasmā aññattha labbhamānaṃ cātukoṭikaṃ byatirekamukhena nidassetvā tamevassa ekantagambhīrataṃ vibhāvetuṃ ‘‘ekaṃ hī’’tiādi vuttaṃ. Etaṃ natthīti agambhīro agambhīrāvabhāso cāti etaṃ dvayaṃ natthi. Tena yathādassite cātukoṭike pacchimā ekakoṭi labbhatīti dasseti. Tenāha ‘‘ayaṃ hī’’tiādi.
येहि गम्भीरभावेहि पटिच्चसमुप्पादो ‘‘गम्भीरो’’ति वुच्चति, ते चतूहि उपमाहि उल्लिङ्गेन्तो ‘‘भवग्गग्गहणाया’’तिआदिमाह। यथा भवग्गग्गहणत्थं हत्थं पसारेत्वा गहेतुं न सक्का दूरभावतो, एवं सङ्खारादीनं अविज्जादिपच्चयसम्भूतसमुदागतत्थो पकतिञाणेन गहेतुं न सक्का। यथा सिनेरुं भिन्दित्वा मिञ्जं पब्बतरसं पाकतिकपुरिसेन नीहरितुं न सक्का, एवं पटिच्चसमुप्पादगते धम्मत्थादिके पकतिञाणेन भिन्दित्वा विभज्ज पटिविज्झनवसेन जानितुं न सक्का। यथा महासमुद्दं पकतिपुरिसस्स बाहुद्वयवसेन पारं तरितुं न सक्का। एवं वेपुल्लट्ठेन महासमुद्दसदिसं पटिच्चसमुप्पादं पकतिञाणेन देसनावसेन परिहरितुं न सक्का। यथा पथविं परिवत्तेत्वा पाकतिकपुरिसस्स पथवोजं गहेतुं न सक्का, एवं इत्थं अविज्जादयो सङ्खारादीनं पच्चया होन्तीति तेसं पटिच्चसमुप्पादसभावो पाकतिकञाणेन नीहरित्वा गहेतुं न सक्कोति, एवं चतुब्बिधगम्भीरतावसेन चतस्सो उपमा योजेतब्बा। पाकतिकञाणवसेन चायमत्थयोजना कता दिट्ठसच्चानं तत्थ पटिवेधसब्भावतो, तथापि यस्मा सावकानं पच्चेकबुद्धानञ्च तत्थ सप्पदेसमेव ञाणं, बुद्धानंयेव निप्पदेसं। तस्मा वुत्तं ‘‘बुद्धविसयं पञ्ह’’न्ति।
Yehi gambhīrabhāvehi paṭiccasamuppādo ‘‘gambhīro’’ti vuccati, te catūhi upamāhi ulliṅgento ‘‘bhavaggaggahaṇāyā’’tiādimāha. Yathā bhavaggaggahaṇatthaṃ hatthaṃ pasāretvā gahetuṃ na sakkā dūrabhāvato, evaṃ saṅkhārādīnaṃ avijjādipaccayasambhūtasamudāgatattho pakatiñāṇena gahetuṃ na sakkā. Yathā sineruṃ bhinditvā miñjaṃ pabbatarasaṃ pākatikapurisena nīharituṃ na sakkā, evaṃ paṭiccasamuppādagate dhammatthādike pakatiñāṇena bhinditvā vibhajja paṭivijjhanavasena jānituṃ na sakkā. Yathā mahāsamuddaṃ pakatipurisassa bāhudvayavasena pāraṃ tarituṃ na sakkā. Evaṃ vepullaṭṭhena mahāsamuddasadisaṃ paṭiccasamuppādaṃ pakatiñāṇena desanāvasena pariharituṃ na sakkā. Yathā pathaviṃ parivattetvā pākatikapurisassa pathavojaṃ gahetuṃ na sakkā, evaṃ itthaṃ avijjādayo saṅkhārādīnaṃ paccayā hontīti tesaṃ paṭiccasamuppādasabhāvo pākatikañāṇena nīharitvā gahetuṃ na sakkoti, evaṃ catubbidhagambhīratāvasena catasso upamā yojetabbā. Pākatikañāṇavasena cāyamatthayojanā katā diṭṭhasaccānaṃ tattha paṭivedhasabbhāvato, tathāpi yasmā sāvakānaṃ paccekabuddhānañca tattha sappadesameva ñāṇaṃ, buddhānaṃyeva nippadesaṃ. Tasmā vuttaṃ ‘‘buddhavisayaṃ pañha’’nti.
माति पटिसेधे निपातो। स्वायं ‘‘उत्तानकुत्तानको विय खायती’’ति वचनं सन्धाय वुत्तोति आह ‘‘मा भणीति अत्थो’’ति। उस्सादेन्तोति पञ्ञावसेन उक्कंसन्तोति अत्थो। अपसादेन्तोति निब्भच्छन्तो, निग्गण्हन्तोति अत्थो। तेनाति महापञ्ञभावेन।
Māti paṭisedhe nipāto. Svāyaṃ ‘‘uttānakuttānako viya khāyatī’’ti vacanaṃ sandhāya vuttoti āha ‘‘mā bhaṇīti attho’’ti. Ussādentoti paññāvasena ukkaṃsantoti attho. Apasādentoti nibbhacchanto, niggaṇhantoti attho. Tenāti mahāpaññabhāvena.
तत्थाति थेरस्स सतिपि उत्तानभावे पटिच्चसमुप्पादस्स अञ्ञेसं गम्भीरभावे। सुभोजनरसपुट्ठस्साति सुन्दरेन भोजनरसेन पोसितस्स। कतयोगस्साति निब्बुद्धपयोगे कतपरिचयस्स। मल्लपासाणन्ति मल्लेहि महाबलेहेव खिपितब्बपासाणं। कुहिं इमस्स भारियट्ठानन्ति कस्मिं पस्से इमस्स पासाणस्स गरुतरपदेसोति तस्स सल्लहुकभावं दीपेन्तो वदति।
Tatthāti therassa satipi uttānabhāve paṭiccasamuppādassa aññesaṃ gambhīrabhāve. Subhojanarasapuṭṭhassāti sundarena bhojanarasena positassa. Katayogassāti nibbuddhapayoge kataparicayassa. Mallapāsāṇanti mallehi mahābaleheva khipitabbapāsāṇaṃ. Kuhiṃ imassa bhāriyaṭṭhānanti kasmiṃ passe imassa pāsāṇassa garutarapadesoti tassa sallahukabhāvaṃ dīpento vadati.
तिमिरपिङ्गलेनेव दीपेन्ति तस्स महाविप्फारभावतो। तेनाह ‘‘तस्स किरा’’तिआदि। पक्कुथतीति पक्कुथन्तं विय परिवत्तति परितो वत्तति। लक्खणवचनञ्हेतं। पिट्ठियं सकलिकअट्ठिका पिट्ठिपत्तं। कायूपपन्नस्साति महता कायेन उपेतस्स, महाकायस्साति अत्थो। पिञ्छ वट्टीति पिञ्छ कलापो। सुपण्णवातन्ति नागग्गहणादीसु पक्खपप्फोटनवसेन उप्पज्जनकवातं।
Timirapiṅgalenevadīpenti tassa mahāvipphārabhāvato. Tenāha ‘‘tassa kirā’’tiādi. Pakkuthatīti pakkuthantaṃ viya parivattati parito vattati. Lakkhaṇavacanañhetaṃ. Piṭṭhiyaṃ sakalikaaṭṭhikā piṭṭhipattaṃ. Kāyūpapannassāti mahatā kāyena upetassa, mahākāyassāti attho. Piñcha vaṭṭīti piñcha kalāpo. Supaṇṇavātanti nāgaggahaṇādīsu pakkhapapphoṭanavasena uppajjanakavātaṃ.
‘‘पुब्बूपनिस्सयसम्पत्तिया’’तिआदिना उद्दिट्ठकारणानि वित्थारतो विवरितुं ‘‘इतो किरा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ इतोति इतो भद्दकप्पतो। सतसहस्सिमेति सतसहस्समे। हंसवती नाम नगरं अहोसि जातनगरं। धुरपत्तानीति बाहिरपत्तानि, यानि दीघतमानि।
‘‘Pubbūpanissayasampattiyā’’tiādinā uddiṭṭhakāraṇāni vitthārato vivarituṃ ‘‘ito kirā’’tiādi vuttaṃ. Tattha itoti ito bhaddakappato. Satasahassimeti satasahassame. Haṃsavatī nāma nagaraṃ ahosi jātanagaraṃ. Dhurapattānīti bāhirapattāni, yāni dīghatamāni.
कनिट्ठभाताति वेमातिकभाता कनिट्ठो यथा अम्हाकं भगवतो नन्दत्थेरो। बुद्धानञ्हि सहोदरा भातरो नाम न होन्ति। तत्थ जेट्ठा ताव नुप्पज्जन्ति, कनिट्ठानं पन असम्भवो एव। भोगन्ति विभवं। उपसन्तोति चोरजनितसङ्खोभवूपसमेन उपसन्तो जनपदो।
Kaniṭṭhabhātāti vemātikabhātā kaniṭṭho yathā amhākaṃ bhagavato nandatthero. Buddhānañhi sahodarā bhātaro nāma na honti. Tattha jeṭṭhā tāva nuppajjanti, kaniṭṭhānaṃ pana asambhavo eva. Bhoganti vibhavaṃ. Upasantoti corajanitasaṅkhobhavūpasamena upasanto janapado.
द्वे साटके निवासेत्वाति साटकद्वयमेव अत्तनो कायपरिहारियं कत्वा, इतरं सब्बसम्भारं अत्तना मोचेत्वा।
Dvesāṭake nivāsetvāti sāṭakadvayameva attano kāyaparihāriyaṃ katvā, itaraṃ sabbasambhāraṃ attanā mocetvā.
पत्तग्गहणत्थन्ति अन्तोपक्खित्तउण्हभोजनत्ता पत्तस्स अपरापरं हत्थे परिवत्तेन्तस्स सुखेन पत्तग्गहणत्थं। उत्तरिसाटकन्ति अत्तनो उत्तरियं साटकं। एतानि पाकटट्ठानानीति एतानि यथावुत्तानि भगवतो देसनाय पाकटानि बुद्धे बुद्धसावके च उद्दिस्स थेरस्स पुञ्ञकरणट्ठानानि, पच्चेकबुद्धं पन बोधिसत्तञ्च उद्दिस्स थेरस्स पुञ्ञकरणट्ठानानि बहूनियेव।
Pattaggahaṇatthanti antopakkhittauṇhabhojanattā pattassa aparāparaṃ hatthe parivattentassa sukhena pattaggahaṇatthaṃ. Uttarisāṭakanti attano uttariyaṃ sāṭakaṃ. Etāni pākaṭaṭṭhānānīti etāni yathāvuttāni bhagavato desanāya pākaṭāni buddhe buddhasāvake ca uddissa therassa puññakaraṇaṭṭhānāni, paccekabuddhaṃ pana bodhisattañca uddissa therassa puññakaraṇaṭṭhānāni bahūniyeva.
पटिसन्धिं गहेत्वाति अम्हाकं बोधिसत्तस्स पटिसन्धिग्गहणदिवसेयेव पटिसन्धिं गहेत्वा।
Paṭisandhiṃ gahetvāti amhākaṃ bodhisattassa paṭisandhiggahaṇadivaseyeva paṭisandhiṃ gahetvā.
उग्गहनं पाळिया उग्गण्हनं, सवनं अत्थसवनं, परिपुच्छनं गण्ठिट्ठानेसु अत्थपरिपुच्छनं, धारणं पाळिया पाळिअत्थस्स च चित्ते ठपनं। सब्बञ्चेतं इध पटिच्चसमुप्पादवसेन वेदितब्बं, सब्बस्सपि बुद्धवचनस्स वसेनातिपि वट्टति। सोतापन्नानञ्च…पे॰… उपट्ठाति तत्थ सम्मोहविगमेन ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति अत्तपच्चक्खवसेन उपट्ठानतो । नामरूपपरिच्छेदोति सह पच्चयेन नामरूपस्स परिच्छिज्ज अवबोधो। चतूहीति धम्मगम्भीरादीहि चतूहि गम्भीरताहि सब्बापि गम्भीरता।
Uggahanaṃ pāḷiyā uggaṇhanaṃ, savanaṃ atthasavanaṃ, paripucchanaṃ gaṇṭhiṭṭhānesu atthaparipucchanaṃ, dhāraṇaṃ pāḷiyā pāḷiatthassa ca citte ṭhapanaṃ. Sabbañcetaṃ idha paṭiccasamuppādavasena veditabbaṃ, sabbassapi buddhavacanassa vasenātipi vaṭṭati. Sotāpannānañca…pe… upaṭṭhāti tattha sammohavigamena ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti attapaccakkhavasena upaṭṭhānato . Nāmarūpaparicchedoti saha paccayena nāmarūpassa paricchijja avabodho. Catūhīti dhammagambhīrādīhi catūhi gambhīratāhi sabbāpi gambhīratā.
सावकेहि देसिता देसनापि पन सत्थु एव देसनाति आह ‘‘मया दिन्ननये ठत्वा’’ति। ‘‘सेक्खेन नाम निब्बानं सब्बाकारेन पटिविद्धं न होती’’ति न तस्स गम्भीरताति तस्स गम्भीरस्स उपादानस्स गम्भीरता विय सुट्ठु दिट्ठा नाम होति। तस्मा आह ‘‘इदं निब्बानमेव गम्भीरं, पच्चयाकारो पन उत्तानको जातो’’ति। निब्बानञ्हि सब्बेपि असेक्खा सब्बसो पटिविज्झन्ति निप्पदेसत्ता, पच्चयाकारं पन सम्मासम्बुद्धायेव अनवसेसतो पटिविज्झन्ति, न इतरे। तस्मा पच्चयवसेन ‘‘इदं अपरद्ध’’न्ति वुत्तं थेरं अपसादेन्तेन। तमेव हिस्स अनवसेसतो पटिवेधाभावं विभावेतुं ‘‘अथ कस्मा’’तिआदि वुत्तं। असतिपि धम्मतो भेदे संयोजनत्थअनुसयत्थवसेन पन तेसं लब्भमानभेदं गहेत्वा ‘‘इमे चत्तारो किलेसे’’ति वुत्तं। अञ्ञो हि तेसं बन्धनत्थो, अञ्ञो थामगमनट्ठोति। एस नयो सेसेसुपि। इति इमेसं किलेसानं अप्पहीनत्ता तथारूपं उपनिस्सयसम्पदं अभावयतोव अनुत्तानमेव धम्मं उत्तानन्ति न वत्तब्बमेवाति अधिप्पायो। चत्तारि अट्ठ सोळस वा असङ्ख्येय्यानीति इदं महाबोधिसत्तानं सन्ताने बोधिपरिपाचकधम्मानं तिक्खमज्झिममुदुभावसिद्धकालविसेसदस्सनं, तञ्च खो महाभिनीहारतो पट्ठायाति वदन्ति। एतेहीति यथावुत्तबुद्धसावकअग्गसावकपच्चेकबुद्धसम्मासम्बुद्धानं विसेसाधिगमेहि। पच्चनीकन्ति पटिक्कूलं विरुद्धं। सब्बथा पच्चयाकारपटिवेधो नाम सम्मासम्बोधियाधिगमो एवाति वुत्तं ‘‘पच्चयाकारं पटिविज्झितुं वायमन्तस्सेवा’’ति। नवहि आकारेहीति उप्पादादीहि नवहि पच्चयाकारेहि। वुत्तञ्हेतं पटिसम्भिदायं (पटि॰ म॰ १.४५) –
Sāvakehi desitā desanāpi pana satthu eva desanāti āha ‘‘mayā dinnanaye ṭhatvā’’ti. ‘‘Sekkhena nāma nibbānaṃ sabbākārena paṭividdhaṃ na hotī’’ti na tassa gambhīratāti tassa gambhīrassa upādānassa gambhīratā viya suṭṭhu diṭṭhā nāma hoti. Tasmā āha ‘‘idaṃ nibbānameva gambhīraṃ, paccayākāro pana uttānako jāto’’ti. Nibbānañhi sabbepi asekkhā sabbaso paṭivijjhanti nippadesattā, paccayākāraṃ pana sammāsambuddhāyeva anavasesato paṭivijjhanti, na itare. Tasmā paccayavasena ‘‘idaṃ aparaddha’’nti vuttaṃ theraṃ apasādentena. Tameva hissa anavasesato paṭivedhābhāvaṃ vibhāvetuṃ ‘‘atha kasmā’’tiādi vuttaṃ. Asatipi dhammato bhede saṃyojanatthaanusayatthavasena pana tesaṃ labbhamānabhedaṃ gahetvā ‘‘ime cattāro kilese’’ti vuttaṃ. Añño hi tesaṃ bandhanattho, añño thāmagamanaṭṭhoti. Esa nayo sesesupi. Iti imesaṃ kilesānaṃ appahīnattā tathārūpaṃ upanissayasampadaṃ abhāvayatova anuttānameva dhammaṃ uttānanti na vattabbamevāti adhippāyo. Cattāri aṭṭha soḷasa vā asaṅkhyeyyānīti idaṃ mahābodhisattānaṃ santāne bodhiparipācakadhammānaṃ tikkhamajjhimamudubhāvasiddhakālavisesadassanaṃ, tañca kho mahābhinīhārato paṭṭhāyāti vadanti. Etehīti yathāvuttabuddhasāvakaaggasāvakapaccekabuddhasammāsambuddhānaṃ visesādhigamehi. Paccanīkanti paṭikkūlaṃ viruddhaṃ. Sabbathā paccayākārapaṭivedho nāma sammāsambodhiyādhigamo evāti vuttaṃ ‘‘paccayākāraṃ paṭivijjhituṃ vāyamantassevā’’ti. Navahi ākārehīti uppādādīhi navahi paccayākārehi. Vuttañhetaṃ paṭisambhidāyaṃ (paṭi. ma. 1.45) –
‘‘अविज्जासङ्खारानं उप्पादट्ठिति च पवत्तट्ठिति च निमित्तट्ठिति च आयूहनट्ठिति च संयोगट्ठिति च पलिबोधट्ठिति च समुदयट्ठिति च हेतुट्ठिति च पच्चयट्ठिति च, इमेहि नवहाकारेहि अविज्जा पच्चयो, सङ्खारा पच्चयसमुप्पन्ना’’तिआदि।
‘‘Avijjāsaṅkhārānaṃ uppādaṭṭhiti ca pavattaṭṭhiti ca nimittaṭṭhiti ca āyūhanaṭṭhiti ca saṃyogaṭṭhiti ca palibodhaṭṭhiti ca samudayaṭṭhiti ca hetuṭṭhiti ca paccayaṭṭhiti ca, imehi navahākārehi avijjā paccayo, saṅkhārā paccayasamuppannā’’tiādi.
तत्थ नवहाकारेहीति नवहि पच्चयभावूपगमनेहि आकारेहि। उप्पज्जति एतस्मा फलन्ति उप्पादो, फलुप्पत्तिया कारणभावो। सति च अविज्जाय सङ्खारा उप्पज्जन्ति, नासति, तस्मा अविज्जा सङ्खारानं उप्पादो होति। तथा अविज्जाय सति सङ्खारा पवत्तन्ति च निमियन्ति च। यथा च भवादीसु खिपन्ति, एवं तेसं अविज्जा पच्चयो होति, तथा आयूहन्ति फलुप्पत्तिया घटेन्ति संयुज्जन्ति अत्तनो फलेन। यस्मिं सन्ताने सयं उप्पन्ना, तं पलिबुन्धन्ति पच्चयन्तरसमवाये उदयन्ति उप्पज्जन्ति, हिनोति च सङ्खारानं कारणभावं उपगच्छति। पटिच्च अविज्जं सङ्खारा अयन्ति पवत्तन्तीति एवं अविज्जाय सङ्खारानं कारणभावूपगमनविसेसा उप्पादादयो वेदितब्बाति। उप्पादट्ठितीति च तिट्ठति एतेनाति ठिति, कारणं। उप्पादो एव ठिति उप्पादठिति। एस नयो सेसेसुपि। इदञ्च पच्चयाकारदस्सनं यथा पुरिमेहि महाबोधिमूले पवत्तितं, तथा अम्हाकं भगवतापि पवत्तितन्ति अच्छरियवेगाभिहता दससहस्सिलोकधातु सङ्कम्पि सम्पकम्पीति दस्सेन्तो ‘‘दिट्ठमत्ते’’तिआदिमाह।
Tattha navahākārehīti navahi paccayabhāvūpagamanehi ākārehi. Uppajjati etasmā phalanti uppādo, phaluppattiyā kāraṇabhāvo. Sati ca avijjāya saṅkhārā uppajjanti, nāsati, tasmā avijjā saṅkhārānaṃ uppādo hoti. Tathā avijjāya sati saṅkhārā pavattanti ca nimiyanti ca. Yathā ca bhavādīsu khipanti, evaṃ tesaṃ avijjā paccayo hoti, tathā āyūhanti phaluppattiyā ghaṭenti saṃyujjanti attano phalena. Yasmiṃ santāne sayaṃ uppannā, taṃ palibundhanti paccayantarasamavāye udayanti uppajjanti, hinoti ca saṅkhārānaṃ kāraṇabhāvaṃ upagacchati. Paṭicca avijjaṃ saṅkhārā ayanti pavattantīti evaṃ avijjāya saṅkhārānaṃ kāraṇabhāvūpagamanavisesā uppādādayo veditabbāti. Uppādaṭṭhitīti ca tiṭṭhati etenāti ṭhiti, kāraṇaṃ. Uppādo eva ṭhiti uppādaṭhiti. Esa nayo sesesupi. Idañca paccayākāradassanaṃ yathā purimehi mahābodhimūle pavattitaṃ, tathā amhākaṃ bhagavatāpi pavattitanti acchariyavegābhihatā dasasahassilokadhātu saṅkampi sampakampīti dassento ‘‘diṭṭhamatte’’tiādimāha.
एतस्स धम्मस्साति एतस्स पटिच्चसमुप्पादसञ्ञितस्स धम्मस्स। सो पन यस्मा अत्थतो हेतुप्पभवानं हेतु। तेनाह ‘‘एतस्स पच्चयधम्मस्सा’’ति । जातिआदीनं जरामरणपच्चयतायाति अत्थो। नामरूपपरिच्छेदो तस्स च पच्चयपरिग्गहो न पठमाभिनिवेसमत्तेन होति, अथ खो तत्थ अपरापरं ञाणुप्पत्तिसञ्ञितेन अनु अनु बुज्झनेन। तदुभयभावं पन दस्सेन्तो ‘‘ञातपरिञ्ञावसेन अननुबुज्झना’’ति आह। निच्चसञ्ञादीनं पजहनवसेन पवत्तमाना विपस्सनाधम्मे पटिविज्झति एव नाम होति पटिपक्खविक्खम्भनेन तिक्खविसदभावापत्तितो, तदधिट्ठानभूता च तीरणपरिञ्ञा अरियमग्गो च परिञ्ञापहानाभिसमयवसेन पवत्तिया तीरणप्पहानपरिञ्ञासङ्गहो चाति तदुभयपटिवेधाभावं दस्सेन्तो ‘‘तीरणप्पहानपरिञ्ञावसेन अप्पटिविज्झना’’ति आह। तन्तं वुच्चति पटवीननत्थं तन्तवायेति तन्तं आवञ्छित्वा पसारितसुत्तवट्टितं नीयतीति कत्वा, तं पन तन्ताकुलताय निदस्सनभावेन आकुलमेव गहितन्ति आह ‘‘तन्तं विय आकुलजाता’’ति। सङ्खेपतो वुत्तमत्थं वित्थारतो दस्सेन्तो ‘‘यथा नामा’’तिआदि वुत्तं। समानेतुन्ति पुब्बेनापरं समं कत्वा आनेतुं, अविसमं उजुं कातुन्ति अत्थो। तन्तमेव वा आकुलं तन्ताकुलं, तन्ताकुलं विय जाता भूता तन्ताकुलकजाता। मज्झिमं पटिपदं अनुपगन्त्वा अन्तद्वयपक्खन्देन पच्चयाकारे खलित्वा आकुलब्याकुला होन्ति, तेनेव अन्तद्वयपक्खन्देन तंतंदिट्ठिग्गाहवसेन परिब्भमन्ता उजुकं धम्मट्ठितितन्तं पटिविज्झितुं न जानन्ति। तेनाह ‘‘न सक्कोन्ति पच्चयाकारं उजुं कातु’’न्ति। द्वे बोधिसत्तेति पच्चेकबोधिसत्तमहाबोधिसत्ते। अत्तनो धम्मतायाति अत्तनो सभावेन, परोपदेसेन विनाति अत्थो। तत्थ तत्थ गुळकजातन्ति तस्मिं तस्मिं ठाने जातगुळकं पिण्डिसुत्तं। ततो एव गण्ठिबद्धन्ति वुत्तं। पच्चयेसु पक्खलित्वाति अनिच्चदुक्खानत्तादिसभावेसु पच्चयधम्मेसु निच्चादिभाववसेन पक्खलित्वा। पच्चये उजुं कातुं असक्कोन्तोति तस्सेव निच्चादिगाहस्स अविस्सज्जनतो पच्चयधम्मनिमित्तं अत्तनो दस्सनं उजुं कातुं असक्कोन्तो इदंसच्चाभिनिवेसकायगन्थवसेन गण्ठिकजाता होन्तीति आह ‘‘द्वासट्ठि…पे॰… गण्ठिबद्धा’’ति।
Etassa dhammassāti etassa paṭiccasamuppādasaññitassa dhammassa. So pana yasmā atthato hetuppabhavānaṃ hetu. Tenāha ‘‘etassa paccayadhammassā’’ti . Jātiādīnaṃ jarāmaraṇapaccayatāyāti attho. Nāmarūpaparicchedo tassa ca paccayapariggaho na paṭhamābhinivesamattena hoti, atha kho tattha aparāparaṃ ñāṇuppattisaññitena anu anu bujjhanena. Tadubhayabhāvaṃ pana dassento ‘‘ñātapariññāvasena ananubujjhanā’’ti āha. Niccasaññādīnaṃ pajahanavasena pavattamānā vipassanādhamme paṭivijjhati eva nāma hoti paṭipakkhavikkhambhanena tikkhavisadabhāvāpattito, tadadhiṭṭhānabhūtā ca tīraṇapariññā ariyamaggo ca pariññāpahānābhisamayavasena pavattiyā tīraṇappahānapariññāsaṅgaho cāti tadubhayapaṭivedhābhāvaṃ dassento ‘‘tīraṇappahānapariññāvasena appaṭivijjhanā’’ti āha. Tantaṃ vuccati paṭavīnanatthaṃ tantavāyeti tantaṃ āvañchitvā pasāritasuttavaṭṭitaṃ nīyatīti katvā, taṃ pana tantākulatāya nidassanabhāvena ākulameva gahitanti āha ‘‘tantaṃ viya ākulajātā’’ti. Saṅkhepato vuttamatthaṃ vitthārato dassento ‘‘yathā nāmā’’tiādi vuttaṃ. Samānetunti pubbenāparaṃ samaṃ katvā ānetuṃ, avisamaṃ ujuṃ kātunti attho. Tantameva vā ākulaṃ tantākulaṃ, tantākulaṃ viya jātā bhūtā tantākulakajātā. Majjhimaṃ paṭipadaṃ anupagantvā antadvayapakkhandena paccayākāre khalitvā ākulabyākulā honti, teneva antadvayapakkhandena taṃtaṃdiṭṭhiggāhavasena paribbhamantā ujukaṃ dhammaṭṭhititantaṃ paṭivijjhituṃ na jānanti. Tenāha ‘‘na sakkonti paccayākāraṃ ujuṃ kātu’’nti. Dve bodhisatteti paccekabodhisattamahābodhisatte. Attano dhammatāyāti attano sabhāvena, paropadesena vināti attho. Tattha tattha guḷakajātanti tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne jātaguḷakaṃ piṇḍisuttaṃ. Tato eva gaṇṭhibaddhanti vuttaṃ. Paccayesu pakkhalitvāti aniccadukkhānattādisabhāvesu paccayadhammesu niccādibhāvavasena pakkhalitvā. Paccaye ujuṃ kātuṃ asakkontoti tasseva niccādigāhassa avissajjanato paccayadhammanimittaṃ attano dassanaṃ ujuṃ kātuṃ asakkonto idaṃsaccābhinivesakāyaganthavasena gaṇṭhikajātā hontīti āha ‘‘dvāsaṭṭhi…pe… gaṇṭhibaddhā’’ti.
ये हि केचि समणा वा ब्राह्मणा वा सस्सतदिट्ठिआदि दिट्ठियो निस्सिता अल्लीना, विननतो कुलाति इत्थिलिङ्गवसेन लद्धनामस्स तन्तवायस्स गण्ठिकं नाम आकुलभावेन अग्गतो वा मूलतो वा दुविञ्ञेय्यावयवं खलितबन्धसुत्तन्ति आह ‘‘कुलागण्ठिकं वुच्चति पेसकारकञ्जियसुत्त’’न्ति। सकुणिकाति वट्टचाटकसकुणिका। सा हि रुक्खसाखासु ओलम्बनकुलावका होति। तञ्हि सा कुलावकं ततो ततो तिणहीरादिके आनेत्वा तथा तथा विनन्धति, यथा तेसं पेसकारकञ्जियसुत्तं विय अग्गेन वा अग्गं, मूलेन वा मूलं समानेतुं विवेचेतुं वा न सक्का। तेनाह ‘‘यथा’’तिआदि। तदुभयम्पीति कुलागण्ठिकन्ति वुत्तं कञ्जियसुत्तं कुलावकञ्च। पुरिमनयेनेवाति ‘‘एवमेव सत्ता’’तिआदिना पुब्बे वुत्तनयेनेव।
Ye hi keci samaṇā vā brāhmaṇā vā sassatadiṭṭhiādi diṭṭhiyo nissitā allīnā, vinanato kulāti itthiliṅgavasena laddhanāmassa tantavāyassa gaṇṭhikaṃ nāma ākulabhāvena aggato vā mūlato vā duviññeyyāvayavaṃ khalitabandhasuttanti āha ‘‘kulāgaṇṭhikaṃ vuccati pesakārakañjiyasutta’’nti. Sakuṇikāti vaṭṭacāṭakasakuṇikā. Sā hi rukkhasākhāsu olambanakulāvakā hoti. Tañhi sā kulāvakaṃ tato tato tiṇahīrādike ānetvā tathā tathā vinandhati, yathā tesaṃ pesakārakañjiyasuttaṃ viya aggena vā aggaṃ, mūlena vā mūlaṃ samānetuṃ vivecetuṃ vā na sakkā. Tenāha ‘‘yathā’’tiādi. Tadubhayampīti kulāgaṇṭhikanti vuttaṃ kañjiyasuttaṃ kulāvakañca. Purimanayenevāti ‘‘evameva sattā’’tiādinā pubbe vuttanayeneva.
कामं मुञ्जपब्बजतिणानि यथाजातानिपि दीघभावेन पतित्वा अरञ्ञट्ठाने अञ्ञमञ्ञं विनन्धित्वा आकुलानि हुत्वा तिट्ठन्ति, तानि पन तथा दुब्बिवेचियानि यथा रज्जुभूतानीति दस्सेतुं ‘‘यथा ही’’तिआदि वुत्तं। सेसमेत्थ हेट्ठा वुत्तनयमेव।
Kāmaṃ muñjapabbajatiṇāni yathājātānipi dīghabhāvena patitvā araññaṭṭhāne aññamaññaṃ vinandhitvā ākulāni hutvā tiṭṭhanti, tāni pana tathā dubbiveciyāni yathā rajjubhūtānīti dassetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Sesamettha heṭṭhā vuttanayameva.
अपायोति अयेन सुखेन, सुखहेतुना वा विरहितो। दुक्खस्स गतिभावतोति अपायिकस्स दुक्खस्स पवत्तिट्ठानभावतो। सुखसमुस्सयतोति ‘‘अब्भुदयतो विनिपतितत्ता’’ति विरूपं निपतितत्ता यथा तेनत्तभावेन सुखसमुस्सयो न होति, एवं निपतितत्ता। इतरोति संसारो ननु ‘‘अपाय’’न्तिआदिना वुत्तोपि संसारो एवाति? सच्चमेतं, निरयादीनं पन अधिमत्तदुक्खभावदस्सनत्थं अपायादिग्गहणं गोबलिबद्दञायेन अयमत्थो वेदितब्बो। खन्धानञ्च पटिपाटीति पञ्चन्नं खन्धानं हेतुफलभावेन अपरापरुप्पत्ति। अब्भोच्छिन्नं वत्तमानाति अविच्छेदेन पवत्तमाना।
Apāyoti ayena sukhena, sukhahetunā vā virahito. Dukkhassa gatibhāvatoti apāyikassa dukkhassa pavattiṭṭhānabhāvato. Sukhasamussayatoti ‘‘abbhudayato vinipatitattā’’ti virūpaṃ nipatitattā yathā tenattabhāvena sukhasamussayo na hoti, evaṃ nipatitattā. Itaroti saṃsāro nanu ‘‘apāya’’ntiādinā vuttopi saṃsāro evāti? Saccametaṃ, nirayādīnaṃ pana adhimattadukkhabhāvadassanatthaṃ apāyādiggahaṇaṃ gobalibaddañāyena ayamattho veditabbo. Khandhānañca paṭipāṭīti pañcannaṃ khandhānaṃ hetuphalabhāvena aparāparuppatti. Abbhocchinnaṃ vattamānāti avicchedena pavattamānā.
तं सब्बम्पीति तं ‘‘अपाय’’न्तिआदिना वुत्तं सब्बं अपायदुक्खञ्चेव वट्टदुक्खञ्च। महासमुद्दे वातक्खित्ता नावा वियाति इदं परिब्भमनट्ठानस्स महन्तभावदस्सनत्थञ्चेव परिब्भमनस्स अनवत्तितदस्सनत्थञ्च वेदितब्बं। सेसं वुत्तनयमेव।
Taṃ sabbampīti taṃ ‘‘apāya’’ntiādinā vuttaṃ sabbaṃ apāyadukkhañceva vaṭṭadukkhañca. Mahāsamudde vātakkhittā nāvā viyāti idaṃ paribbhamanaṭṭhānassa mahantabhāvadassanatthañceva paribbhamanassa anavattitadassanatthañca veditabbaṃ. Sesaṃ vuttanayameva.
निदानसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Nidānasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
दुक्खवग्गवण्णना निट्ठिता।
Dukkhavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / १०. निदानसुत्तं • 10. Nidānasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / १०. निदानसुत्तवण्णना • 10. Nidānasuttavaṇṇanā
