Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / ഇതിവുത്തക-അട്ഠകഥാ • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
നിദാനവണ്ണനാ
Nidānavaṇṇanā
യം പനേതം വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാതിആദികം നിദാനം. ഏകധമ്മം, ഭിക്ഖവേ, പജഹഥാതിആദികം സുത്തം. തത്ഥ വുത്തം ഭഗവതാതിആദീനി നാമപദാനി. ഇതീതി നിപാതപദം. പജഹഥാതി ഏത്ഥ പ-ഇതി ഉപസഗ്ഗപദം, ജഹഥാ-തി ആഖ്യാതപദം. ഇമിനാ നയേന സബ്ബത്ഥ പദവിഭാഗോ വേദിതബ്ബോ.
Yaṃ panetaṃ vuttañhetaṃ bhagavatātiādikaṃ nidānaṃ. Ekadhammaṃ, bhikkhave, pajahathātiādikaṃ suttaṃ. Tattha vuttaṃ bhagavatātiādīni nāmapadāni. Itīti nipātapadaṃ. Pajahathāti ettha pa-iti upasaggapadaṃ, jahathā-ti ākhyātapadaṃ. Iminā nayena sabbattha padavibhāgo veditabbo.
അത്ഥതോ പന വുത്തസദ്ദോ താവ സഉപസഗ്ഗോ അനുപസഗ്ഗോ ച വപനേ വാപസമകരണേ കേസോഹാരണേ ജീവിതവുത്തിയം പവുത്തഭാവേ പാവചനഭാവേന പവത്തിതേ അജ്ഝേസനേ കഥനേതി ഏവമാദീസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹേസ –
Atthato pana vuttasaddo tāva saupasaggo anupasaggo ca vapane vāpasamakaraṇe kesohāraṇe jīvitavuttiyaṃ pavuttabhāve pāvacanabhāvena pavattite ajjhesane kathaneti evamādīsu dissati. Tathā hesa –
‘‘ഗാവോ തസ്സ പജായന്തി, ഖേത്തേ വുത്തം വിരൂഹതി;
‘‘Gāvo tassa pajāyanti, khette vuttaṃ virūhati;
വുത്താനം ഫലമസ്നാതി, യോ മിത്താനം ന ദുബ്ഭതീ’’തി. –
Vuttānaṃ phalamasnāti, yo mittānaṃ na dubbhatī’’ti. –
ആദീസു (ജാ॰ ൨.൨൨.൧൯) വപനേ ആഗതോ. ‘‘നോ ച ഖോ പടിവുത്ത’’ന്തിആദീസു (പാരാ॰ ൨൮൯) അട്ഠദന്തകാദീഹി വാപസമകരണേ. ‘‘കാപടികോ മാണവോ ദഹരോ വുത്തസിരോ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൨.൪൨൬) കേസോഹാരണേ. ‘‘പന്നലോമോ പരദത്തവുത്തോ മിഗഭൂതേന ചേതസാ വിഹരതീ’’തിആദീസു (ചൂളവ॰ ൩൩൨) ജീവിതവുത്തിയം. ‘‘സേയ്യഥാപി നാമ പണ്ഡുപലാസോ ബന്ധനാ പവുത്തോ അഭബ്ബോ ഹരിതത്ഥായാ’’തിആദീസു (പാരാ॰ ൯൨; പാചി॰ ൬൬൬; മഹാവ॰ ൧൨൯) ബന്ധനതോ പവുത്തഭാവേ. ‘‘യേസമിദം ഏതരഹി, ബ്രാഹ്മണാ, പോരാണം മന്തപദം ഗീതം പവുത്തം സമിഹിത’’ന്തിആദീസു പാവചനഭാവേന പവത്തിതേ. ലോകേ പന – ‘‘വുത്തോ ഗണോ വുത്തോ പാരായനോ’’തിആദീസു അജ്ഝേനേ. ‘‘വുത്തം ഖോ പനേതം ഭഗവതാ ധമ്മദായാദാ മേ, ഭിക്ഖവേ, ഭവഥ, മാ ആമിസദായാദാ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൩൦) കഥനേ. ഇധാപി കഥനേ ദട്ഠബ്ബോ. തസ്മാ വുത്തം കഥിതം ഭാസിതന്തി അത്ഥോ.
Ādīsu (jā. 2.22.19) vapane āgato. ‘‘No ca kho paṭivutta’’ntiādīsu (pārā. 289) aṭṭhadantakādīhi vāpasamakaraṇe. ‘‘Kāpaṭiko māṇavo daharo vuttasiro’’tiādīsu (ma. ni. 2.426) kesohāraṇe. ‘‘Pannalomo paradattavutto migabhūtena cetasā viharatī’’tiādīsu (cūḷava. 332) jīvitavuttiyaṃ. ‘‘Seyyathāpi nāma paṇḍupalāso bandhanā pavutto abhabbo haritatthāyā’’tiādīsu (pārā. 92; pāci. 666; mahāva. 129) bandhanato pavuttabhāve. ‘‘Yesamidaṃ etarahi, brāhmaṇā, porāṇaṃ mantapadaṃ gītaṃ pavuttaṃ samihita’’ntiādīsu pāvacanabhāvena pavattite. Loke pana – ‘‘vutto gaṇo vutto pārāyano’’tiādīsu ajjhene. ‘‘Vuttaṃ kho panetaṃ bhagavatā dhammadāyādā me, bhikkhave, bhavatha, mā āmisadāyādā’’tiādīsu (ma. ni. 1.30) kathane. Idhāpi kathane daṭṭhabbo. Tasmā vuttaṃ kathitaṃ bhāsitanti attho.
ദുതിയോ പന വുത്തസദ്ദോ വചനേ ചിണ്ണഭാവേ ച വേദിതബ്ബോ. ഹി-ഇതി ജാതു വിബ്യത്തന്തി ഏതസ്മിം അത്ഥേ നിപാതോ. സോ ഇദാനി വുച്ചമാനസുത്തസ്സ ഭഗവതോ വിബ്യത്തം ഭാസിതഭാവം ജോതേതി. വാചകസദ്ദസന്നിധാനേ ഹി പയുത്താ നിപാതാ. തേഹി വത്തബ്ബമത്ഥം ജോതേന്തി. ഏതന്തി അയം ഏതസദ്ദോ –
Dutiyo pana vuttasaddo vacane ciṇṇabhāve ca veditabbo. Hi-iti jātu vibyattanti etasmiṃ atthe nipāto. So idāni vuccamānasuttassa bhagavato vibyattaṃ bhāsitabhāvaṃ joteti. Vācakasaddasannidhāne hi payuttā nipātā. Tehi vattabbamatthaṃ jotenti. Etanti ayaṃ etasaddo –
‘‘യോ ച ബുദ്ധഞ്ച ധമ്മഞ്ച, സങ്ഘഞ്ച സരണം ഗതോ;
‘‘Yo ca buddhañca dhammañca, saṅghañca saraṇaṃ gato;
ചത്താരി അരിയസച്ചാനി, സമ്മപ്പഞ്ഞായ പസ്സതി.
Cattāri ariyasaccāni, sammappaññāya passati.
‘‘ദുക്ഖം ദുക്ഖസമുപ്പാദം, ദുക്ഖസ്സ ച അതിക്കമം;
‘‘Dukkhaṃ dukkhasamuppādaṃ, dukkhassa ca atikkamaṃ;
അരിയഞ്ചട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം, ദുക്ഖൂപസമഗാമിനം.
Ariyañcaṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ, dukkhūpasamagāminaṃ.
‘‘ഏതം ഖോ സരണം ഖേമം, ഏതം സരണമുത്തമം;
‘‘Etaṃ kho saraṇaṃ khemaṃ, etaṃ saraṇamuttamaṃ;
ഏതം സരണമാഗമ്മ, സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതീ’’തി. (ധ॰ പ॰ ൧൯൦-൧൯൨) –
Etaṃ saraṇamāgamma, sabbadukkhā pamuccatī’’ti. (dha. pa. 190-192) –
ആദീസു യഥാവുത്തേ ആസന്നപച്ചക്ഖേ ആഗതോ. ‘‘അപ്പമത്തകം ഖോ പനേതം, ഭിക്ഖവേ, ഓരമത്തകം സീലമത്തകം, യേന പുഥുജ്ജനോ തഥാഗതസ്സ വണ്ണം വദമാനോ വദേയ്യാ’’തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൧.൭) പന വക്ഖമാനേ ആസന്നപച്ചക്ഖേ. ഇധാപി വക്ഖമാനേയേവ ദട്ഠബ്ബോ. സങ്ഗായനവസേന വക്ഖമാനഞ്ഹി സുത്തം ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികേന ബുദ്ധിയം ഠപേത്വാ തദാ ‘‘ഏത’’ന്തി വുത്തം.
Ādīsu yathāvutte āsannapaccakkhe āgato. ‘‘Appamattakaṃ kho panetaṃ, bhikkhave, oramattakaṃ sīlamattakaṃ, yena puthujjano tathāgatassa vaṇṇaṃ vadamāno vadeyyā’’tiādīsu (dī. ni. 1.7) pana vakkhamāne āsannapaccakkhe. Idhāpi vakkhamāneyeva daṭṭhabbo. Saṅgāyanavasena vakkhamānañhi suttaṃ dhammabhaṇḍāgārikena buddhiyaṃ ṭhapetvā tadā ‘‘eta’’nti vuttaṃ.
ഭഗവതാതി ഏത്ഥ ഭഗവാതി ഗരുവചനം. ഗരും ഹി ലോകേ ഭഗവാതി വദന്തി. തഥാഗതോ ച സബ്ബഗുണവിസിട്ഠതായ സത്താനം ഗരു, തസ്മാ ഭഗവാതി വേദിതബ്ബോ. പോരാണേഹിപി വുത്തം –
Bhagavatāti ettha bhagavāti garuvacanaṃ. Garuṃ hi loke bhagavāti vadanti. Tathāgato ca sabbaguṇavisiṭṭhatāya sattānaṃ garu, tasmā bhagavāti veditabbo. Porāṇehipi vuttaṃ –
‘‘ഭഗവാതി വചനം സേട്ഠം, ഭഗവാതി വചനമുത്തമം;
‘‘Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhaṃ, bhagavāti vacanamuttamaṃ;
ഗരു ഗാരവയുത്തോ സോ, ഭഗവാ തേന വുച്ചതീ’’തി.
Garu gāravayutto so, bhagavā tena vuccatī’’ti.
സേട്ഠവാചകഞ്ഹി വചനം സേട്ഠഗുണസഹചരണതോ സേട്ഠന്തി വുത്തം. അഥ വാ വുച്ചതീതി വചനം, അത്ഥോ. തസ്മാ ഭഗവാതി വചനം സേട്ഠന്തി ഭഗവാതി ഇമിനാ വചനേന വചനീയോ യോ അത്ഥോ, സോ സേട്ഠോതി അത്ഥോ. ഭഗവാതി വചനമുത്തമന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ഗാരവയുത്തോതി ഗരുഭാവയുത്തോ ഗരുഗുണയോഗതോ, ഗരുകരണം വാ സാതിസയം അരഹതീതി ഗാരവയുത്തോ, ഗാരവാരഹോതി അത്ഥോ. ഏവം ഗുണവിസിട്ഠസത്തുത്തമഗരുഗാരവാധിവചനമേതം യദിദം ഭഗവാതി. അപിച –
Seṭṭhavācakañhi vacanaṃ seṭṭhaguṇasahacaraṇato seṭṭhanti vuttaṃ. Atha vā vuccatīti vacanaṃ, attho. Tasmā bhagavātivacanaṃ seṭṭhanti bhagavāti iminā vacanena vacanīyo yo attho, so seṭṭhoti attho. Bhagavāti vacanamuttamanti etthāpi eseva nayo. Gāravayuttoti garubhāvayutto garuguṇayogato, garukaraṇaṃ vā sātisayaṃ arahatīti gāravayutto, gāravārahoti attho. Evaṃ guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādhivacanametaṃ yadidaṃ bhagavāti. Apica –
‘‘ഭഗീ ഭജീ ഭാഗീ വിഭത്തവാ ഇതി,
‘‘Bhagī bhajī bhāgī vibhattavā iti,
അകാസി ഭഗ്ഗന്തി ഗരൂതി ഭാഗ്യവാ;
Akāsi bhagganti garūti bhāgyavā;
ബഹൂഹി ഞായേഹി സുഭാവിതത്തനോ,
Bahūhi ñāyehi subhāvitattano,
ഭവന്തഗോ സോ ഭഗവാതി വുച്ചതീ’’തി. –
Bhavantago so bhagavāti vuccatī’’ti. –
നിദ്ദേസേ ആഗതനയേന –
Niddese āgatanayena –
‘‘ഭാഗ്യവാ ഭഗ്ഗവാ യുത്തോ, ഭഗേഹി ച വിഭത്തവാ;
‘‘Bhāgyavā bhaggavā yutto, bhagehi ca vibhattavā;
ഭത്തവാ വന്തഗമനോ, ഭവേസു ഭഗവാ തതോ’’തി.
Bhattavā vantagamano, bhavesu bhagavā tato’’ti.
ഇമിസ്സാ ഗാഥായ ച വസേന ഭഗവാതി പദസ്സ അത്ഥോ വത്തബ്ബോ. സോ പനായം അത്ഥോ സബ്ബാകാരേന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ബുദ്ധാനുസ്സതിനിദ്ദേസേ വുത്തോതി. തത്ഥ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.
Imissā gāthāya ca vasena bhagavāti padassa attho vattabbo. So panāyaṃ attho sabbākārena visuddhimagge buddhānussatiniddese vuttoti. Tattha vuttanayeneva veditabbo.
അപരോ നയോ – ഭാഗവാതി ഭഗവാ, ഭതവാതി ഭഗവാ, ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ, ഭഗേ വനീതി ഭഗവാ, ഭത്തവാതി ഭഗവാ, ഭഗേ വമീതി ഭഗവാ, ഭാഗേ വമീതി ഭഗവാ.
Aparo nayo – bhāgavāti bhagavā, bhatavāti bhagavā, bhāge vanīti bhagavā, bhage vanīti bhagavā, bhattavāti bhagavā, bhage vamīti bhagavā, bhāge vamīti bhagavā.
‘‘ഭാഗവാ ഭതവാ ഭാഗേ, ഭഗേ ച വനി ഭത്തവാ;
‘‘Bhāgavā bhatavā bhāge, bhage ca vani bhattavā;
ഭഗേ വമി തഥാ ഭാഗേ, വമീതി ഭഗവാ ജിനോ’’.
Bhage vami tathā bhāge, vamīti bhagavā jino’’.
തത്ഥ കഥം ഭാഗവാതി ഭഗവാ? യേ തേ സീലാദയോ ധമ്മക്ഖന്ധാ ഗുണകോട്ഠാസാ, തേ അനഞ്ഞസാധാരണാ നിരതിസയാ തഥാഗതസ്സ അത്ഥി ഉപലബ്ഭന്തി. തഥാ ഹിസ്സ സീലം, സമാധി, പഞ്ഞാ, വിമുത്തി, വിമുത്തിഞാണദസ്സനം, ഹിരീ, ഓത്തപ്പം, സദ്ധാ, വീരിയം, സതി, സമ്പജഞ്ഞം, സീലവിസുദ്ധി, ചിത്തവിസുദ്ധി, ദിട്ഠിവിസുദ്ധി, സമഥോ, വിപസ്സനാ, തീണി കുസലമൂലാനി, തീണി സുചരിതാനി, തയോ സമ്മാവിതക്കാ, തിസ്സോ അനവജ്ജസഞ്ഞാ, തിസ്സോ ധാതുയോ, ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ, ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ, ചത്താരോ അരിയമഗ്ഗാ, ചത്താരി അരിയഫലാനി , ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ, ചതുയോനിപരിച്ഛേദകഞാണാനി, ചത്താരോ അരിയവംസാ, ചത്താരി വേസാരജ്ജഞാണാനി, പഞ്ച പധാനിയങ്ഗാനി, പഞ്ചങ്ഗികോ സമ്മാസമാധി, പഞ്ചഞാണികോ സമ്മാസമാധി, പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, പഞ്ച ബലാനി, പഞ്ച നിസ്സാരണീയാ ധാതുയോ, പഞ്ച വിമുത്തായതനഞാണാനി, പഞ്ച വിമുത്തിപരിപാചനീയാ സഞ്ഞാ, ഛ അനുസ്സതിട്ഠാനാനി, ഛ ഗാരവാ, ഛ നിസ്സാരണീയാ ധാതുയോ, ഛ സതതവിഹാരാ, ഛ അനുത്തരിയാനി, ഛ നിബ്ബേധഭാഗിയാ സഞ്ഞാ, ഛ അഭിഞ്ഞാ, ഛ അസാധാരണഞാണാനി, സത്ത അപരിഹാനിയാ ധമ്മാ, സത്ത അരിയധനാനി, സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ, സത്ത സപ്പുരിസധമ്മാ, സത്ത നിജ്ജരവത്ഥൂനി, സത്ത സഞ്ഞാ, സത്ത ദക്ഖിണേയ്യപുഗ്ഗലദേസനാ, സത്ത ഖീണാസവബലദേസനാ, അട്ഠ പഞ്ഞാപടിലാഭഹേതുദേസനാ, അട്ഠസമ്മത്താനി, അട്ഠ ലോകധമ്മാതിക്കമോ, അട്ഠ ആരമ്ഭവത്ഥൂനി, അട്ഠ അക്ഖണദേസനാ, അട്ഠ മഹാപുരിസവിതക്കാ, അട്ഠ അഭിഭായതനദേസനാ, അട്ഠ വിമോക്ഖാ, നവ യോനിസോമനസികാരമൂലകാ ധമ്മാ, നവ പാരിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗാനി, നവ സത്താവാസദേസനാ, നവ ആഘാതപ്പടിവിനയാ, നവ സഞ്ഞാ, നവ നാനത്താ, നവ അനുപുബ്ബവിഹാരാ, ദസ നാഥകരണാ ധമ്മാ, ദസ കസിണായതനാനി, ദസ കുസലകമ്മപഥാ, ദസ സമ്മത്താനി, ദസ അരിയവാസാ, ദസ അസേക്ഖാ ധമ്മാ, ദസ തഥാഗതബലാനി, ഏകാദസ മേത്താനിസംസാ, ദ്വാദസ ധമ്മചക്കാകാരാ, തേരസ ധുതഗുണാ, ചുദ്ദസ ബുദ്ധഞാണാനി, പഞ്ചദസ വിമുത്തിപരിപാചനീയാ ധമ്മാ, സോളസവിധാ ആനാപാനസ്സതി, സോളസ അപരന്തപനീയാ ധമ്മാ, അട്ഠാരസ ബുദ്ധധമ്മാ, ഏകൂനവീസതി പച്ചവേക്ഖണഞാണാനി, ചതുചത്താലീസ ഞാണവത്ഥൂനി, പഞ്ഞാസ ഉദയബ്ബയഞാണാനി, പരോപണ്ണാസ കുസലധമ്മാ, സത്തസത്തതി ഞാണവത്ഥൂനി, ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സസമാപത്തിസഞ്ചാരിമഹാവജിരഞാണം, അനന്തനയസമന്തപട്ഠാനപവിചയപച്ചവേക്ഖണദേസനാഞാണാനി, തഥാ അനന്താസു ലോകധാതൂസു അനന്താനം സത്താനം ആസയാദിവിഭാവനഞാണാനി ചാതി, ഏവമാദയോ അനന്താ അപരിമാണഭേദാ അനഞ്ഞസാധാരണാ നിരതിസയാ ഗുണഭാഗാ ഗുണകോട്ഠാസാ വിജ്ജന്തി ഉപലബ്ഭന്തി. തസ്മാ യഥാവുത്തവിഭാഗാ ഗുണഭാഗാ അസ്സ അത്ഥീതി ഭാഗവാതി വത്തബ്ബേ. ആകാരസ്സ രസ്സത്തം കത്വാ ‘‘ഭഗവാ’’തി വുത്തോ. ഏവം താവ ഭാഗവാതി ഭഗവാ.
Tattha kathaṃ bhāgavāti bhagavā? Ye te sīlādayo dhammakkhandhā guṇakoṭṭhāsā, te anaññasādhāraṇā niratisayā tathāgatassa atthi upalabbhanti. Tathā hissa sīlaṃ, samādhi, paññā, vimutti, vimuttiñāṇadassanaṃ, hirī, ottappaṃ, saddhā, vīriyaṃ, sati, sampajaññaṃ, sīlavisuddhi, cittavisuddhi, diṭṭhivisuddhi, samatho, vipassanā, tīṇi kusalamūlāni, tīṇi sucaritāni, tayo sammāvitakkā, tisso anavajjasaññā, tisso dhātuyo, cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, cattāro ariyamaggā, cattāri ariyaphalāni , catasso paṭisambhidā, catuyoniparicchedakañāṇāni, cattāro ariyavaṃsā, cattāri vesārajjañāṇāni, pañca padhāniyaṅgāni, pañcaṅgiko sammāsamādhi, pañcañāṇiko sammāsamādhi, pañcindriyāni, pañca balāni, pañca nissāraṇīyā dhātuyo, pañca vimuttāyatanañāṇāni, pañca vimuttiparipācanīyā saññā, cha anussatiṭṭhānāni, cha gāravā, cha nissāraṇīyā dhātuyo, cha satatavihārā, cha anuttariyāni, cha nibbedhabhāgiyā saññā, cha abhiññā, cha asādhāraṇañāṇāni, satta aparihāniyā dhammā, satta ariyadhanāni, satta bojjhaṅgā, satta sappurisadhammā, satta nijjaravatthūni, satta saññā, satta dakkhiṇeyyapuggaladesanā, satta khīṇāsavabaladesanā, aṭṭha paññāpaṭilābhahetudesanā, aṭṭhasammattāni, aṭṭha lokadhammātikkamo, aṭṭha ārambhavatthūni, aṭṭha akkhaṇadesanā, aṭṭha mahāpurisavitakkā, aṭṭha abhibhāyatanadesanā, aṭṭha vimokkhā, nava yonisomanasikāramūlakā dhammā, nava pārisuddhipadhāniyaṅgāni, nava sattāvāsadesanā, nava āghātappaṭivinayā, nava saññā, nava nānattā, nava anupubbavihārā, dasa nāthakaraṇā dhammā, dasa kasiṇāyatanāni, dasa kusalakammapathā, dasa sammattāni, dasa ariyavāsā, dasa asekkhā dhammā, dasa tathāgatabalāni, ekādasa mettānisaṃsā, dvādasa dhammacakkākārā, terasa dhutaguṇā, cuddasa buddhañāṇāni, pañcadasa vimuttiparipācanīyā dhammā, soḷasavidhā ānāpānassati, soḷasa aparantapanīyā dhammā, aṭṭhārasa buddhadhammā, ekūnavīsati paccavekkhaṇañāṇāni, catucattālīsa ñāṇavatthūni, paññāsa udayabbayañāṇāni, paropaṇṇāsa kusaladhammā, sattasattati ñāṇavatthūni, catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcārimahāvajirañāṇaṃ, anantanayasamantapaṭṭhānapavicayapaccavekkhaṇadesanāñāṇāni, tathā anantāsu lokadhātūsu anantānaṃ sattānaṃ āsayādivibhāvanañāṇāni cāti, evamādayo anantā aparimāṇabhedā anaññasādhāraṇā niratisayā guṇabhāgā guṇakoṭṭhāsā vijjanti upalabbhanti. Tasmā yathāvuttavibhāgā guṇabhāgā assa atthīti bhāgavāti vattabbe. Ākārassa rassattaṃ katvā ‘‘bhagavā’’ti vutto. Evaṃ tāva bhāgavāti bhagavā.
‘‘യസ്മാ സീലാദയോ സബ്ബേ, ഗുണഭാഗാ അസേസതോ;
‘‘Yasmā sīlādayo sabbe, guṇabhāgā asesato;
വിജ്ജന്തി സുഗതേ തസ്മാ, ഭഗവാതി പവുച്ചതി’’.
Vijjanti sugate tasmā, bhagavāti pavuccati’’.
കഥം ഭതവാതി ഭഗവാ? യേ തേ സബ്ബലോകഹിതായ ഉസ്സുക്കമാപന്നേഹി മനുസ്സത്താദികേ അട്ഠ ധമ്മേ സമോധാനേത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിയാ കതമഹാഭിനീഹാരേഹി മഹാബോധിസത്തേഹി പരിപൂരേതബ്ബാ ദാനപാരമീ, സീലനേക്ഖമ്മപഞ്ഞാവീരിയഖന്തിസച്ചഅധിട്ഠാനമേത്താഉപേക്ഖാപാരമീതി ദസ പാരമിയോ, ദസ ഉപപാരമിയോ, ദസ പരമത്ഥപാരമിയോതി സമതിംസ പാരമിയോ, ദാനാദീനി ചത്താരി സങ്ഗഹവത്ഥൂനി, ചത്താരി അധിട്ഠാനാനി, അത്തപരിച്ചാഗോ, നയനധനരജ്ജപുത്തദാരപരിച്ചാഗോതി പഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗാ, പുബ്ബയോഗോ, പുബ്ബചരിയാ, ധമ്മക്ഖാനം, ലോകത്ഥചരിയാ, ഞാതത്ഥചരിയാ, ബുദ്ധത്ഥചരിയാതി ഏവമാദയോ സങ്ഖേപതോ വാ പുഞ്ഞസമ്ഭാരഞാണസമ്ഭാരാ ബുദ്ധകരധമ്മാ, തേ മഹാഭിനീഹാരതോ പട്ഠായ കപ്പാനം സതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി യഥാ ഹാനഭാഗിയാ, സംകിലേസഭാഗിയാ , ഠിതിഭാഗിയാ, വാ ന ഹോന്തി; അഥ ഖോ ഉത്തരുത്തരി വിസേസഭാഗിയാവ ഹോന്തി; ഏവം സക്കച്ചം നിരന്തരം അനവസേസതോ ഭതാ സമ്ഭതാ അസ്സ അത്ഥീതി ഭതവാതി ഭഗവാ; നിരുത്തിനയേന തകാരസ്സ ഗകാരം കത്വാ. അഥ വാ ഭതവാതി തേയേവ യഥാവുത്തേ ബുദ്ധകരധമ്മേ വുത്തനയേന ഭരി സമ്ഭരി പരിപൂരേസീതി അത്ഥോ. ഏവമ്പി ഭതവാതി ഭഗവാ.
Kathaṃ bhatavāti bhagavā? Ye te sabbalokahitāya ussukkamāpannehi manussattādike aṭṭha dhamme samodhānetvā sammāsambodhiyā katamahābhinīhārehi mahābodhisattehi paripūretabbā dānapāramī, sīlanekkhammapaññāvīriyakhantisaccaadhiṭṭhānamettāupekkhāpāramīti dasa pāramiyo, dasa upapāramiyo, dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsa pāramiyo, dānādīni cattāri saṅgahavatthūni, cattāri adhiṭṭhānāni, attapariccāgo, nayanadhanarajjaputtadārapariccāgoti pañca mahāpariccāgā, pubbayogo, pubbacariyā, dhammakkhānaṃ, lokatthacariyā, ñātatthacariyā, buddhatthacariyāti evamādayo saṅkhepato vā puññasambhārañāṇasambhārā buddhakaradhammā, te mahābhinīhārato paṭṭhāya kappānaṃ satasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni yathā hānabhāgiyā, saṃkilesabhāgiyā , ṭhitibhāgiyā, vā na honti; atha kho uttaruttari visesabhāgiyāva honti; evaṃ sakkaccaṃ nirantaraṃ anavasesato bhatā sambhatā assa atthīti bhatavāti bhagavā; niruttinayena takārassa gakāraṃ katvā. Atha vā bhatavāti teyeva yathāvutte buddhakaradhamme vuttanayena bhari sambhari paripūresīti attho. Evampi bhatavāti bhagavā.
‘‘യസ്മാ സമ്ബോധിയാ സബ്ബേ, ദാനപാരമിആദികേ;
‘‘Yasmā sambodhiyā sabbe, dānapāramiādike;
സമ്ഭാരേ ഭതവാ നാഥോ, തസ്മാപി ഭഗവാ മതോ’’.
Sambhāre bhatavā nātho, tasmāpi bhagavā mato’’.
കഥം ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ? യേ തേ ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സസങ്ഖാ ദേവസികം വളഞ്ജനകസമാപത്തിഭാഗാ, തേ അനവസേസതോ ലോകഹിതത്ഥം അത്തനോ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരത്ഥഞ്ച നിച്ചകപ്പം വനി ഭജി സേവി ബഹുലമകാസീതി ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ. അഥ വാ അഭിഞ്ഞേയ്യേസു ധമ്മേസു കുസലാദീസു ഖന്ധാദീസു ച യേ തേ പരിഞ്ഞേയ്യാദിവസേന സങ്ഖേപതോ വാ ചതുബ്ബിധാ അഭിസമയഭാഗാ, വിത്ഥാരതോ പന ‘‘ചക്ഖു പരിഞ്ഞേയ്യം …പേ॰… ജരാമരണം പരിഞ്ഞേയ്യ’’ന്തിആദിനാ (പടി॰ മ॰ ൧.൨൧) അനേകേ പരിഞ്ഞേയ്യഭാഗാ, ‘‘ചക്ഖുസ്സ സമുദയോ പഹാതബ്ബോ…പേ॰… ജരാമരണസ്സ സമുദയോ പഹാതബ്ബോ’’തിആദിനാ പഹാതബ്ബഭാഗാ, ‘‘ചക്ഖുസ്സ നിരോധോ സച്ഛികാതബ്ബോ…പേ॰… ജരാമരണസ്സ നിരോധോ സച്ഛികാതബ്ബോ’’തിആദിനാ സച്ഛികാതബ്ബഭാഗാ, ‘‘ചക്ഖുനിരോധഗാമിനീപടിപദാ ഭാവേതബ്ബാ…പേ॰… ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ ഭാവേതബ്ബാ’’തിആദിനാ ച അനേകഭേദാ ഭാവേതബ്ബഭാഗാ ച ധമ്മാ, തേ സബ്ബേ വനി ഭജി യഥാരഹം ഗോചരഭാവനാസേവനാനം വസേന സേവി. ഏവമ്പി ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ. അഥ വാ യേ ഇമേ സീലാദയോ ധമ്മക്ഖന്ധാ സാവകേഹി സാധാരണാ ഗുണകോട്ഠാസാ ഗുണഭാഗാ, കിന്തി നു ഖോ തേ വേനേയ്യസന്താനേസു പതിട്ഠപേയ്യന്തി മഹാകരുണായ വനി അഭിപത്ഥയി. സാ ചസ്സ അഭിപത്ഥനാ യഥാധിപ്പേതഫലാവഹാ അഹോസി. ഏവമ്പി ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ.
Kathaṃ bhāge vanīti bhagavā? Ye te catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhā devasikaṃ vaḷañjanakasamāpattibhāgā, te anavasesato lokahitatthaṃ attano diṭṭhadhammasukhavihāratthañca niccakappaṃ vani bhaji sevi bahulamakāsīti bhāge vanīti bhagavā. Atha vā abhiññeyyesu dhammesu kusalādīsu khandhādīsu ca ye te pariññeyyādivasena saṅkhepato vā catubbidhā abhisamayabhāgā, vitthārato pana ‘‘cakkhu pariññeyyaṃ …pe… jarāmaraṇaṃ pariññeyya’’ntiādinā (paṭi. ma. 1.21) aneke pariññeyyabhāgā, ‘‘cakkhussa samudayo pahātabbo…pe… jarāmaraṇassa samudayo pahātabbo’’tiādinā pahātabbabhāgā, ‘‘cakkhussa nirodho sacchikātabbo…pe… jarāmaraṇassa nirodho sacchikātabbo’’tiādinā sacchikātabbabhāgā, ‘‘cakkhunirodhagāminīpaṭipadā bhāvetabbā…pe… cattāro satipaṭṭhānā bhāvetabbā’’tiādinā ca anekabhedā bhāvetabbabhāgā ca dhammā, te sabbe vani bhaji yathārahaṃ gocarabhāvanāsevanānaṃ vasena sevi. Evampi bhāge vanīti bhagavā. Atha vā ye ime sīlādayo dhammakkhandhā sāvakehi sādhāraṇā guṇakoṭṭhāsā guṇabhāgā, kinti nu kho te veneyyasantānesu patiṭṭhapeyyanti mahākaruṇāya vani abhipatthayi. Sā cassa abhipatthanā yathādhippetaphalāvahā ahosi. Evampi bhāge vanīti bhagavā.
‘‘യസ്മാ ഞേയ്യസമാപത്തി-ഗുണഭാഗേ തഥാഗതോ;
‘‘Yasmā ñeyyasamāpatti-guṇabhāge tathāgato;
ഭജി പത്ഥയി സത്താനം, ഹിതായ ഭഗവാ തതോ’’.
Bhaji patthayi sattānaṃ, hitāya bhagavā tato’’.
കഥം ഭഗേ വനീതി ഭഗവാ? സമാസതോ താവ കതപുഞ്ഞേഹി പയോഗസമ്പന്നേഹി യഥാവിഭവം ഭജീയന്തീതി ഭഗാ, ലോകിയലോകുത്തരാ സമ്പത്തിയോ. തത്ഥ ലോകിയേ താവ തഥാഗതോ സമ്ബോധിതോ പുബ്ബേ ബോധിസത്തഭൂതോ പരമുക്കംസഗതേ വനി ഭജി സേവി, യത്ഥ പതിട്ഠായ നിരവസേസതോ ബുദ്ധകരധമ്മേ സമന്നാനേന്തോ ബുദ്ധധമ്മേ പരിപാചേസി. ബുദ്ധഭൂതോ പന തേ നിരവജ്ജസുഖൂപസംഹിതേ അനഞ്ഞസാധാരണേ ലോകുത്തരേപി വനി ഭജി സേവി. വിത്ഥാരതോ പന പദേസരജ്ജഇസ്സരിയചക്കവത്തിസമ്പത്തിദേവരജ്ജസമ്പത്തിആദിവസേന ഝാനവിമോക്ഖസമാധിസമാപത്തിഞാണദസ്സനമഗ്ഗഭാവനാഫല- സച്ഛികിരിയാദിഉത്തരിമനുസ്സധമ്മവസേന ച അനേകവിഹിതേ അനഞ്ഞസാധാരണേ ഭഗേ വനി ഭജി സേവി. ഏവം ഭഗേ വനീതി ഭഗവാ.
Kathaṃ bhage vanīti bhagavā? Samāsato tāva katapuññehi payogasampannehi yathāvibhavaṃ bhajīyantīti bhagā, lokiyalokuttarā sampattiyo. Tattha lokiye tāva tathāgato sambodhito pubbe bodhisattabhūto paramukkaṃsagate vani bhaji sevi, yattha patiṭṭhāya niravasesato buddhakaradhamme samannānento buddhadhamme paripācesi. Buddhabhūto pana te niravajjasukhūpasaṃhite anaññasādhāraṇe lokuttarepi vani bhaji sevi. Vitthārato pana padesarajjaissariyacakkavattisampattidevarajjasampattiādivasena jhānavimokkhasamādhisamāpattiñāṇadassanamaggabhāvanāphala- sacchikiriyādiuttarimanussadhammavasena ca anekavihite anaññasādhāraṇe bhage vani bhaji sevi. Evaṃ bhage vanīti bhagavā.
‘‘യാ താ സമ്പത്തിയോ ലോകേ, യാ ച ലോകുത്തരാ പുഥൂ;
‘‘Yā tā sampattiyo loke, yā ca lokuttarā puthū;
സബ്ബാ താ ഭജി സമ്ബുദ്ധോ, തസ്മാപി ഭഗവാ മതോ’’.
Sabbā tā bhaji sambuddho, tasmāpi bhagavā mato’’.
കഥം ഭത്തവാതി ഭഗവാ? ഭത്താ ദള്ഹഭത്തികാ അസ്സ ബഹൂ അത്ഥീതി ഭഗവാ. തഥാഗതോ ഹി മഹാകരുണാസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാദിഅപരിമിതനിരുപമപ്പഭാവഗുണവിസേസസമങ്ഗിഭാവതോ സബ്ബസത്തുത്തമോ, സബ്ബാനത്ഥപരിഹാരപുബ്ബങ്ഗമായ നിരവസേസഹിതസുഖവിധാനതപ്പരായ നിരതിസയായ പയോഗസമ്പത്തിയാ സദേവമനുസ്സായ പജായ അച്ചന്തൂപകാരിതായ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണഅസീതിഅനുബ്യഞ്ജനബ്യാമപ്പഭാദി- അനഞ്ഞസാധാരണഗുണവിസേസപടിമണ്ഡിതരൂപകായതായ, യഥാഭുച്ചഗുണാധിഗതേന ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ’’തിആദിനയപ്പവത്തേന ലോകത്തയബ്യാപിനാ സുവിപുലേന സുവിസുദ്ധേന ച ഥുതിഘോസേന സമന്നാഗതത്താ ഉക്കംസപാരമിപ്പത്താസു അപ്പിച്ഛതാസന്തുട്ഠിതാദീസു സുപ്പതിട്ഠിതഭാവതോ ദസബലചതുവേസാരജ്ജാദിനിരതിസയഗുണവിസേസസമങ്ഗിഭാവതോ ച രൂപപ്പമാണോ രൂപപ്പസന്നോ, ഘോസപ്പമാണോ ഘോസപ്പസന്നോ, ലൂഖപ്പമാണോ ലൂഖപ്പസന്നോ, ധമ്മപ്പമാണോ ധമ്മപ്പസന്നോതി ഏവം ചതുപ്പമാണികേ ലോകസന്നിവാസേ സബ്ബഥാപി പസാദാവഹഭാവേന സമന്തപാസാദികത്താ അപരിമാണാനം സത്താനം സദേവമനുസ്സാനം ആദരബഹുമാനഗാരവായതനതായ പരമപേമസമ്ഭത്തിട്ഠാനം. യേ ച തസ്സ ഓവാദേ പതിട്ഠിതാ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതാ ഹോന്തി, കേനചി അസംഹാരിയാ തേസം സമ്ഭത്തി സമണേന വാ ബ്രാഹ്മണേന വാ ദേവേന വാ മാരേന വാ ബ്രഹ്മുനാ വാ. തഥാ ഹി തേ അത്തനോ ജീവിതപരിച്ചാഗേപി തത്ഥ പസാദം ന പരിച്ചജന്തി, തസ്സ വാ ആണം ദള്ഹഭത്തിഭാവതോ. തേനേവാഹ –
Kathaṃ bhattavāti bhagavā? Bhattā daḷhabhattikā assa bahū atthīti bhagavā. Tathāgato hi mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādiaparimitanirupamappabhāvaguṇavisesasamaṅgibhāvato sabbasattuttamo, sabbānatthaparihārapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantūpakāritāya dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇaasītianubyañjanabyāmappabhādi- anaññasādhāraṇaguṇavisesapaṭimaṇḍitarūpakāyatāya, yathābhuccaguṇādhigatena ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinayappavattena lokattayabyāpinā suvipulena suvisuddhena ca thutighosena samannāgatattā ukkaṃsapāramippattāsu appicchatāsantuṭṭhitādīsu suppatiṭṭhitabhāvato dasabalacatuvesārajjādiniratisayaguṇavisesasamaṅgibhāvato ca rūpappamāṇo rūpappasanno, ghosappamāṇo ghosappasanno, lūkhappamāṇo lūkhappasanno, dhammappamāṇo dhammappasannoti evaṃ catuppamāṇike lokasannivāse sabbathāpi pasādāvahabhāvena samantapāsādikattā aparimāṇānaṃ sattānaṃ sadevamanussānaṃ ādarabahumānagāravāyatanatāya paramapemasambhattiṭṭhānaṃ. Ye ca tassa ovāde patiṭṭhitā aveccappasādena samannāgatā honti, kenaci asaṃhāriyā tesaṃ sambhatti samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā. Tathā hi te attano jīvitapariccāgepi tattha pasādaṃ na pariccajanti, tassa vā āṇaṃ daḷhabhattibhāvato. Tenevāha –
‘‘യോ വേ കതഞ്ഞൂ കതവേദി ധീരോ;
‘‘Yo ve kataññū katavedi dhīro;
കല്യാണമിത്തോ ദള്ഹഭത്തി ച ഹോതീ’’തി. (ജാ॰ ൨.൧൭.൭൮);
Kalyāṇamitto daḷhabhatti ca hotī’’ti. (jā. 2.17.78);
‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, മഹാസമുദ്ദോ ഠിതധമ്മോ വേലം നാതിവത്തതി; ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, യം മയാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, തം മമ സാവകാ ജീവിതഹേതുപി നാതിക്കമന്തീ’’തി (അ॰ നി॰ ൮.൨൦; ഉദാ॰ ൪൫; ചൂളവ॰ ൩൮൫) ച.
‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, mahāsamuddo ṭhitadhammo velaṃ nātivattati; evameva kho, bhikkhave, yaṃ mayā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ, taṃ mama sāvakā jīvitahetupi nātikkamantī’’ti (a. ni. 8.20; udā. 45; cūḷava. 385) ca.
ഏവം ഭത്തവാതി ഭഗവാ നിരുത്തിനയേന ഏകസ്സ തകാരസ്സ ലോപം കത്വാ ഇതരസ്സ ഗകാരം കത്വാ.
Evaṃ bhattavāti bhagavā niruttinayena ekassa takārassa lopaṃ katvā itarassa gakāraṃ katvā.
‘‘ഗുണാതിസയയുത്തസ്സ, യസ്മാ ലോകഹിതേസിനോ;
‘‘Guṇātisayayuttassa, yasmā lokahitesino;
സമ്ഭത്താ ബഹവോ സത്ഥു, ഭഗവാ തേന വുച്ചതീ’’തി.
Sambhattā bahavo satthu, bhagavā tena vuccatī’’ti.
കഥം ഭഗേ വമീതി ഭഗവാ? യസ്മാ തഥാഗതോ ബോധിസത്തഭൂതോപി പുരിമാസു ജാതീസു പാരമിയോ പൂരേന്തോ ഭഗസങ്ഖാതം സിരിം ഇസ്സരിയം യസഞ്ച വമി ഉഗ്ഗിരി ഖേളപിണ്ഡം വിയ അനപേക്ഖോ ഛഡ്ഡയി. തഥാ ഹിസ്സ സോമനസ്സകുമാരകാലേ, ഹത്ഥിപാലകുമാരകാലേ, അയോഘരപണ്ഡിതകാലേ, മൂഗപക്ഖപണ്ഡിതകാലേ, ചൂളസുതസോമകാലേതി ഏവമാദീസു നേക്ഖമ്മപാരമിപൂരണവസേന ദേവരജ്ജസദിസായ രജ്ജസിരിയാ പരിച്ചത്തത്തഭാവാനം പരിമാണം നത്ഥി. ചരിമത്തഭാവേപി ഹത്ഥഗതം ചക്കവത്തിസിരിം ദേവലോകാധിപച്ചസദിസം ചതുദ്ദീപിസ്സരിയം ചക്കവത്തിസമ്പത്തിസന്നിസ്സയം സത്തരതനസമുജ്ജലം യസഞ്ച തിണായപി അമഞ്ഞമാനോ നിരപേക്ഖോ പഹായ അഭിനിക്ഖമിത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോ. തസ്മാ ഇമേ സിരിആദികേ ഭഗേ വമീതി ഭഗവാ. അഥ വാ ഭാനി നാമ നക്ഖത്താനി, തേഹി സമം ഗച്ഛന്തി പവത്തന്തീതി ഭഗാ , സിനേരുയുഗന്ധരഉത്തരകുരുഹിമവന്താദിഭാജനലോകവിസേസസന്നിസ്സയാ സോഭാ കപ്പട്ഠിതിയഭാവതോ. തേപി ഭഗവാ വമി തംനിവാസിസത്താവാസസമതിക്കമനതോതപ്പടിബദ്ധഛന്ദരാഗപ്പഹാനേന പജഹീതി. ഏവമ്പി ഭഗേ വമീതി ഭഗവാ.
Kathaṃ bhage vamīti bhagavā? Yasmā tathāgato bodhisattabhūtopi purimāsu jātīsu pāramiyo pūrento bhagasaṅkhātaṃ siriṃ issariyaṃ yasañca vami uggiri kheḷapiṇḍaṃ viya anapekkho chaḍḍayi. Tathā hissa somanassakumārakāle, hatthipālakumārakāle, ayogharapaṇḍitakāle, mūgapakkhapaṇḍitakāle, cūḷasutasomakāleti evamādīsu nekkhammapāramipūraṇavasena devarajjasadisāya rajjasiriyā pariccattattabhāvānaṃ parimāṇaṃ natthi. Carimattabhāvepi hatthagataṃ cakkavattisiriṃ devalokādhipaccasadisaṃ catuddīpissariyaṃ cakkavattisampattisannissayaṃ sattaratanasamujjalaṃ yasañca tiṇāyapi amaññamāno nirapekkho pahāya abhinikkhamitvā sammāsambodhiṃ abhisambuddho. Tasmā ime siriādike bhage vamīti bhagavā. Atha vā bhāni nāma nakkhattāni, tehi samaṃ gacchanti pavattantīti bhagā , sineruyugandharauttarakuruhimavantādibhājanalokavisesasannissayā sobhā kappaṭṭhitiyabhāvato. Tepi bhagavā vami taṃnivāsisattāvāsasamatikkamanatotappaṭibaddhachandarāgappahānena pajahīti. Evampi bhage vamīti bhagavā.
‘‘ചക്കവത്തിസിരിം യസ്മാ, യസം ഇസ്സരിയം സുഖം;
‘‘Cakkavattisiriṃ yasmā, yasaṃ issariyaṃ sukhaṃ;
പഹാസി ലോകചിത്തഞ്ച, സുഗതോ ഭഗവാ തതോ’’.
Pahāsi lokacittañca, sugato bhagavā tato’’.
കഥം ഭാഗേ വമീതി ഭഗവാ? ഭാഗാ നാമ കോട്ഠാസാ. തേ ഖന്ധായതനധാതാദിവസേന, തത്ഥാപി രൂപവേദനാദിവസേന, അതീതാദിവസേന ച അനേകവിധാ. തേ ച ഭഗവാ സബ്ബം പപഞ്ചം, സബ്ബം യോഗം, സബ്ബം ഗന്ഥം, സബ്ബം സംയോജനം, സമുച്ഛിന്ദിത്വാ അമതധാതും സമധിഗച്ഛന്തോ വമി ഉഗ്ഗിരി അനപേക്ഖോ ഛഡ്ഡയി, ന പച്ചാഗമി. തഥാ ഹേസ സബ്ബത്ഥകമേവ പഥവിം, ആപം, തേജം, വായം, ചക്ഖും, സോതം, ഘാനം, ജീവ്ഹം, കായം, മനം, രൂപേ, സദ്ദേ, ഗന്ധേ, രസേ, ഫോട്ഠബ്ബേ, ധമ്മേ, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം…പേ॰… മനോവിഞ്ഞാണം, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സം …പേ॰… മനോസമ്ഫസ്സം, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം വേദനം…പേ॰… മനോസമ്ഫസ്സജം വേദനം, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം സഞ്ഞം…പേ॰… മനോസമ്ഫസ്സജം സഞ്ഞം; ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം ചേതനം…പേ॰… മനോസമ്ഫസ്സജം ചേതനം; രൂപതണ്ഹം …പേ॰… ധമ്മതണ്ഹം; രൂപവിതക്കം…പേ॰… ധമ്മവിതക്കം; രൂപവിചാരം…പേ॰… ധമ്മവിചാരന്തിആദിനാ അനുപദധമ്മവിഭാഗവസേനപി സബ്ബേവ ധമ്മകോട്ഠാസേ അനവസേസതോ വമി ഉഗ്ഗിരി അനപേക്ഖപരിച്ചാഗേന ഛഡ്ഡയി. വുത്തഞ്ഹേതം –
Kathaṃ bhāge vamīti bhagavā? Bhāgā nāma koṭṭhāsā. Te khandhāyatanadhātādivasena, tatthāpi rūpavedanādivasena, atītādivasena ca anekavidhā. Te ca bhagavā sabbaṃ papañcaṃ, sabbaṃ yogaṃ, sabbaṃ ganthaṃ, sabbaṃ saṃyojanaṃ, samucchinditvā amatadhātuṃ samadhigacchanto vami uggiri anapekkho chaḍḍayi, na paccāgami. Tathā hesa sabbatthakameva pathaviṃ, āpaṃ, tejaṃ, vāyaṃ, cakkhuṃ, sotaṃ, ghānaṃ, jīvhaṃ, kāyaṃ, manaṃ, rūpe, sadde, gandhe, rase, phoṭṭhabbe, dhamme, cakkhuviññāṇaṃ…pe… manoviññāṇaṃ, cakkhusamphassaṃ …pe… manosamphassaṃ, cakkhusamphassajaṃ vedanaṃ…pe… manosamphassajaṃ vedanaṃ, cakkhusamphassajaṃ saññaṃ…pe… manosamphassajaṃ saññaṃ; cakkhusamphassajaṃ cetanaṃ…pe… manosamphassajaṃ cetanaṃ; rūpataṇhaṃ …pe… dhammataṇhaṃ; rūpavitakkaṃ…pe… dhammavitakkaṃ; rūpavicāraṃ…pe… dhammavicārantiādinā anupadadhammavibhāgavasenapi sabbeva dhammakoṭṭhāse anavasesato vami uggiri anapekkhapariccāgena chaḍḍayi. Vuttañhetaṃ –
‘‘യം തം, ആനന്ദ, ചത്തം വന്തം മുത്തം പഹീനം പടിനിസ്സട്ഠം, തം തഥാഗതോ പുന പച്ചാഗമിസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതീ’’തി. (ദീ॰ നി॰ ൨.൧൮൩) –
‘‘Yaṃ taṃ, ānanda, cattaṃ vantaṃ muttaṃ pahīnaṃ paṭinissaṭṭhaṃ, taṃ tathāgato puna paccāgamissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti. (Dī. ni. 2.183) –
ഏവമ്പി ഭാഗേ വമീതി ഭഗവാ. അഥ വാ ഭാഗേ വമീതി സബ്ബേപി കുസലാകുസലേ സാവജ്ജാനവജ്ജേ ഹീനപ്പണീതേ കണ്ഹസുക്കസപ്പടിഭാഗേ ധമ്മേ അരിയമഗ്ഗഞാണമുഖേന വമി ഉഗ്ഗിരി അനപേക്ഖോ പരിച്ചജി പജഹി, പരേസഞ്ച തഥത്തായ ധമ്മം ദേസേസി. വുത്തമ്പി ചേതം –
Evampi bhāge vamīti bhagavā. Atha vā bhāge vamīti sabbepi kusalākusale sāvajjānavajje hīnappaṇīte kaṇhasukkasappaṭibhāge dhamme ariyamaggañāṇamukhena vami uggiri anapekkho pariccaji pajahi, paresañca tathattāya dhammaṃ desesi. Vuttampi cetaṃ –
‘‘ധമ്മാപി വോ, ഭിക്ഖവേ, പഹാതബ്ബാ പഗേവ അധമ്മാ, കുല്ലൂപമം, വോ ഭിക്ഖവേ, ധമ്മം ദേസേസ്സാമി, നിത്ഥരണത്ഥായ നോ ഗഹണത്ഥായാ’’തിആദി. (മ॰ നി॰ ൧.൨൪൦) –
‘‘Dhammāpi vo, bhikkhave, pahātabbā pageva adhammā, kullūpamaṃ, vo bhikkhave, dhammaṃ desessāmi, nittharaṇatthāya no gahaṇatthāyā’’tiādi. (Ma. ni. 1.240) –
ഏവമ്പി ഭാഗേ വമീതി ഭഗവാ.
Evampi bhāge vamīti bhagavā.
‘‘ഖന്ധായതനധാതാദി-ധമ്മഭേദാ മഹേസിനാ;
‘‘Khandhāyatanadhātādi-dhammabhedā mahesinā;
കണ്ഹസുക്കാ യതോ വന്താ, തതോപി ഭഗവാ മതോ’’.
Kaṇhasukkā yato vantā, tatopi bhagavā mato’’.
തേന വുത്തം –
Tena vuttaṃ –
‘‘ഭാഗവാ ഭതവാ ഭാഗേ, ഭഗേ ച വനി ഭത്തവാ;
‘‘Bhāgavā bhatavā bhāge, bhage ca vani bhattavā;
ഭഗേ വമി തഥാ ഭാഗേ, വമീതി ഭഗവാ ജിനോ’’തി.
Bhage vami tathā bhāge, vamīti bhagavā jino’’ti.
തേന ഭഗവതാ. അരഹതാതി കിലേസേഹി ആരകത്താ, അനവസേസാനം വാ കിലേസാരീനം ഹതത്താ, സംസാരചക്കസ്സ വാ അരാനം ഹതത്താ, പച്ചയാദീനം അരഹത്താ, പാപകരണേ രഹാഭാവാതി ഇമേഹി കാരണേഹി അരഹതാ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരോ പന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ.
Tena bhagavatā. Arahatāti kilesehi ārakattā, anavasesānaṃ vā kilesārīnaṃ hatattā, saṃsāracakkassa vā arānaṃ hatattā, paccayādīnaṃ arahattā, pāpakaraṇe rahābhāvāti imehi kāraṇehi arahatā. Ayamettha saṅkhepo. Vitthāro pana visuddhimagge vuttanayena veditabbo.
ഏത്ഥ ച ഭഗവതാതി ഇമിനാസ്സ ഭാഗ്യവന്തതാദീപനേന കപ്പാനം അനേകേസു അസങ്ഖ്യേയ്യേസു ഉപചിതപുഞ്ഞസമ്ഭാരഭാവതോ സതപുഞ്ഞലക്ഖണധരസ്സ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണഅസീതിഅനുബ്യഞ്ജന- ബ്യാമപ്പഭാകേതുമാലാദിപടിമണ്ഡിതാ അനഞ്ഞസാധാരണാ രൂപകായസമ്പത്തിദീപിതാ ഹോതി. അരഹതാതി ഇമിനാസ്സ അനവസേസകിലേസപ്പഹാനദീപനേന ആസവക്ഖയപദട്ഠാനസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാധിഗമപരിദീപനതോ ദസബലചതുവേസാരജ്ജഛഅസാധാരണഞാണഅട്ഠാരസാവേണികബുദ്ധധമ്മാദി- അചിന്തേയ്യാപരിമേയ്യധമ്മകായസമ്പത്തി ദീപിതാ ഹോതി. തദുഭയേനപി ലോകിയസരിക്ഖകാനം ബഹുമതഭാവോ, ഗഹട്ഠപബ്ബജിതേഹി അഭിഗമനീയതാ, തഥാ അഭിഗതാനഞ്ച തേസം കായികചേതസികദുക്ഖാപനയനേ പടിബലഭാവോ, ആമിസദാനധമ്മദാനേഹി ഉപകാരിതാ, ലോകിയലോകുത്തരേഹി ഗുണേഹി സംയോജനസമത്ഥതാ ച പകാസിതാ ഹോതി.
Ettha ca bhagavatāti imināssa bhāgyavantatādīpanena kappānaṃ anekesu asaṅkhyeyyesu upacitapuññasambhārabhāvato satapuññalakkhaṇadharassa dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇaasītianubyañjana- byāmappabhāketumālādipaṭimaṇḍitā anaññasādhāraṇā rūpakāyasampattidīpitā hoti. Arahatāti imināssa anavasesakilesappahānadīpanena āsavakkhayapadaṭṭhānasabbaññutaññāṇādhigamaparidīpanato dasabalacatuvesārajjachaasādhāraṇañāṇaaṭṭhārasāveṇikabuddhadhammādi- acinteyyāparimeyyadhammakāyasampatti dīpitā hoti. Tadubhayenapi lokiyasarikkhakānaṃ bahumatabhāvo, gahaṭṭhapabbajitehi abhigamanīyatā, tathā abhigatānañca tesaṃ kāyikacetasikadukkhāpanayane paṭibalabhāvo, āmisadānadhammadānehi upakāritā, lokiyalokuttarehi guṇehi saṃyojanasamatthatā ca pakāsitā hoti.
തഥാ ഭഗവതാതി ഇമിനാ ചരണധമ്മേസു മുദ്ധഭൂതദിബ്ബവിഹാരാദിവിഹാരവിസേസസമായോഗപരിദീപനേന ചരണസമ്പദാ ദീപിതാ ഹോതി. അരഹതാതി ഇമിനാ സബ്ബവിജ്ജാസു സിഖാപ്പത്തആസവക്ഖയഞാണാധിഗമപരിദീപനേന വിജ്ജാസമ്പദാ ദീപിതാ ഹോതി. പുരിമേന വാ അന്തരായികനിയ്യാനികധമ്മാനം അവിപരീതവിഭത്തഭാവദീപനേന പച്ഛിമവേസാരജ്ജദ്വയസമായോഗോ, പച്ഛിമേന സവാസനനിരവസേസകിലേസപ്പഹാനദീപനേന പുരിമവേസാരജ്ജദ്വയസമായോഗോ വിഭാവിതോ ഹോതി.
Tathā bhagavatāti iminā caraṇadhammesu muddhabhūtadibbavihārādivihāravisesasamāyogaparidīpanena caraṇasampadā dīpitā hoti. Arahatāti iminā sabbavijjāsu sikhāppattaāsavakkhayañāṇādhigamaparidīpanena vijjāsampadā dīpitā hoti. Purimena vā antarāyikaniyyānikadhammānaṃ aviparītavibhattabhāvadīpanena pacchimavesārajjadvayasamāyogo, pacchimena savāsananiravasesakilesappahānadīpanena purimavesārajjadvayasamāyogo vibhāvito hoti.
തഥാ പുരിമേന തഥാഗതസ്സ പടിഞ്ഞാസച്ചവചീസച്ചഞാണസച്ചപരിദീപനേന, കാമഗുണലോകിയാധിപച്ചയസലാഭസക്കാരാദിപരിച്ചാഗപരിദീപനേന, അനവസേസകിലേസാഭിസങ്ഖാരപരിച്ചാഗപരിദീപനേന, ച സച്ചാധിട്ഠാനചാഗാധിട്ഠാനപാരിപൂരി പകാസിതാ ഹോതി; ദുതിയേന സബ്ബസങ്ഖാരൂപസമസമധിഗമപരിദീപനേന, സമ്മാസമ്ബോധിപരിദീപനേന ച, ഉപസമാധിട്ഠാനപഞ്ഞാധിട്ഠാനപാരിപൂരി പകാസിതാ ഹോതി. തഥാ ഹി ഭഗവതോ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ലോകുത്തരഗുണേ കതാഭിനീഹാരസ്സ മഹാകരുണായോഗേന യഥാപടിഞ്ഞം സബ്ബപാരമിതാനുട്ഠാനേന സച്ചാധിട്ഠാനം, പാരമിതാപടിപക്ഖപരിച്ചാഗേന ചാഗാധിട്ഠാനം, പാരമിതാഗുണേഹി ചിത്തവൂപസമേന ഉപസമാധിട്ഠാനം, പാരമിതാഹി ഏവ പരഹിതൂപായകോസല്ലതോ പഞ്ഞാധിട്ഠാനം പാരിപൂരിഗതം.
Tathā purimena tathāgatassa paṭiññāsaccavacīsaccañāṇasaccaparidīpanena, kāmaguṇalokiyādhipaccayasalābhasakkārādipariccāgaparidīpanena, anavasesakilesābhisaṅkhārapariccāgaparidīpanena, ca saccādhiṭṭhānacāgādhiṭṭhānapāripūri pakāsitā hoti; dutiyena sabbasaṅkhārūpasamasamadhigamaparidīpanena, sammāsambodhiparidīpanena ca, upasamādhiṭṭhānapaññādhiṭṭhānapāripūri pakāsitā hoti. Tathā hi bhagavato bodhisattabhūtassa lokuttaraguṇe katābhinīhārassa mahākaruṇāyogena yathāpaṭiññaṃ sabbapāramitānuṭṭhānena saccādhiṭṭhānaṃ, pāramitāpaṭipakkhapariccāgena cāgādhiṭṭhānaṃ, pāramitāguṇehi cittavūpasamena upasamādhiṭṭhānaṃ, pāramitāhi eva parahitūpāyakosallato paññādhiṭṭhānaṃ pāripūrigataṃ.
തഥാ ‘യാചകജനം അവിസംവാദേത്വാ ദസ്സാമീ’തി പടിജാനനേന പടിഞ്ഞം അവിസംവാദേത്വാ ദാനേന ച സച്ചാധിട്ഠാനം, ദേയ്യപരിച്ചാഗതോ ചാഗാധിട്ഠാനം, ദേയ്യപടിഗ്ഗാഹകദാനദേയ്യപരിക്ഖയേസു ലോഭദോസമോഹഭയവൂപസമേന ഉപസമാധിട്ഠാനം, യഥാരഹം യഥാകാലം യഥാവിധി ച ദാനേന പഞ്ഞുത്തരതായ ച പഞ്ഞാധിട്ഠാനം പാരിപൂരിഗതം. ഇമിനാ നയേന സേസപാരമീസുപി ചതുരാധിട്ഠാനപാരിപൂരി വേദിതബ്ബാ. സബ്ബാ ഹി പാരമിയോ സച്ചപ്പഭാവിതാ ചാഗാഭിബ്യഞ്ജിതാ ഉപസമാനുബ്രൂഹിതാ പഞ്ഞാപരിസുദ്ധാതി ഏവം ചതുരാധിട്ഠാനസമുദാഗതസ്സ തഥാഗതസ്സ സച്ചാധിട്ഠാനം സച്ചാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന സീലവിസുദ്ധി, ചാഗാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന ആജീവവിസുദ്ധി, ഉപസമാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന ചിത്തവിസുദ്ധി, പഞ്ഞാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന ദിട്ഠിവിസുദ്ധി. തഥാ സച്ചാധിട്ഠാനസമുദാഗമേനസ്സ സംവാസേന സീലം വേദിതബ്ബം, ചാഗാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന സംവോഹാരേന സോചേയ്യം വേദിതബ്ബം, ഉപസമാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന ആപദാസു ഥാമോ വേദിതബ്ബോ, പഞ്ഞാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന സാകച്ഛായ പഞ്ഞാ വേദിതബ്ബാ.
Tathā ‘yācakajanaṃ avisaṃvādetvā dassāmī’ti paṭijānanena paṭiññaṃ avisaṃvādetvā dānena ca saccādhiṭṭhānaṃ, deyyapariccāgato cāgādhiṭṭhānaṃ, deyyapaṭiggāhakadānadeyyaparikkhayesu lobhadosamohabhayavūpasamena upasamādhiṭṭhānaṃ, yathārahaṃ yathākālaṃ yathāvidhi ca dānena paññuttaratāya ca paññādhiṭṭhānaṃ pāripūrigataṃ. Iminā nayena sesapāramīsupi caturādhiṭṭhānapāripūri veditabbā. Sabbā hi pāramiyo saccappabhāvitā cāgābhibyañjitā upasamānubrūhitā paññāparisuddhāti evaṃ caturādhiṭṭhānasamudāgatassa tathāgatassa saccādhiṭṭhānaṃ saccādhiṭṭhānasamudāgamena sīlavisuddhi, cāgādhiṭṭhānasamudāgamena ājīvavisuddhi, upasamādhiṭṭhānasamudāgamena cittavisuddhi, paññādhiṭṭhānasamudāgamena diṭṭhivisuddhi. Tathā saccādhiṭṭhānasamudāgamenassa saṃvāsena sīlaṃ veditabbaṃ, cāgādhiṭṭhānasamudāgamena saṃvohārena soceyyaṃ veditabbaṃ, upasamādhiṭṭhānasamudāgamena āpadāsu thāmo veditabbo, paññādhiṭṭhānasamudāgamena sākacchāya paññā veditabbā.
തഥാ സച്ചാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന അദുട്ഠോ അധിവാസേതി, ചാഗാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന അലുദ്ധോ പടിസേവതി, ഉപസമാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന അഭീതോ പരിവജ്ജേതി, പഞ്ഞാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന അമൂള്ഹോ വിനോദേതി. തഥാ സച്ചാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന ചസ്സ നേക്ഖമ്മസുഖപ്പത്തി, ചാഗാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന പവിവേകസുഖപ്പത്തി, ഉപസമാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന ഉപസമസുഖപ്പത്തി, പഞ്ഞാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന സമ്ബോധിസുഖപ്പത്തി ദീപിതാ ഹോതി. സച്ചാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന വാ വിവേകജപീതിസുഖപ്പത്തി, ചാഗാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന സമാധിജപീതിസുഖപ്പത്തി, ഉപസമാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന അപീതിജകായസുഖപ്പത്തി, പഞ്ഞാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന സതിപാരിസുദ്ധിജഉപേക്ഖാസുഖപ്പത്തി. തഥാ സച്ചാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന പരിവാരസമ്പത്തിലക്ഖണപച്ചയസുഖസമായോഗോ പരിദീപിതോ ഹോതി അവിസംവാദനതോ, ചാഗാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന സന്തുട്ഠിലക്ഖണസഭാവസുഖസമായോഗോ അലോഭഭാവതോ, ഉപസമാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന കതപുഞ്ഞതാലക്ഖണഹേതുസുഖസമായോഗോ കിലേസേഹി അനഭിഭൂതഭാവതോ, പഞ്ഞാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന വിമുത്തിസമ്പത്തിലക്ഖണദുക്ഖൂപസമസുഖസമായോഗോ പരിദീപിതോ ഹോതി, ഞാണസമ്പത്തിയാ നിബ്ബാനാധിഗമനതോ.
Tathā saccādhiṭṭhānasamudāgamena aduṭṭho adhivāseti, cāgādhiṭṭhānasamudāgamena aluddho paṭisevati, upasamādhiṭṭhānasamudāgamena abhīto parivajjeti, paññādhiṭṭhānasamudāgamena amūḷho vinodeti. Tathā saccādhiṭṭhānasamudāgamena cassa nekkhammasukhappatti, cāgādhiṭṭhānasamudāgamena pavivekasukhappatti, upasamādhiṭṭhānasamudāgamena upasamasukhappatti, paññādhiṭṭhānasamudāgamena sambodhisukhappatti dīpitā hoti. Saccādhiṭṭhānasamudāgamena vā vivekajapītisukhappatti, cāgādhiṭṭhānasamudāgamena samādhijapītisukhappatti, upasamādhiṭṭhānasamudāgamena apītijakāyasukhappatti, paññādhiṭṭhānasamudāgamena satipārisuddhijaupekkhāsukhappatti. Tathā saccādhiṭṭhānasamudāgamena parivārasampattilakkhaṇapaccayasukhasamāyogo paridīpito hoti avisaṃvādanato, cāgādhiṭṭhānasamudāgamena santuṭṭhilakkhaṇasabhāvasukhasamāyogo alobhabhāvato, upasamādhiṭṭhānasamudāgamena katapuññatālakkhaṇahetusukhasamāyogo kilesehi anabhibhūtabhāvato, paññādhiṭṭhānasamudāgamena vimuttisampattilakkhaṇadukkhūpasamasukhasamāyogo paridīpito hoti, ñāṇasampattiyā nibbānādhigamanato.
തഥാ സച്ചാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന അരിയസ്സ സീലക്ഖന്ധസ്സ അനുബോധപ്പടിവേധസിദ്ധി, ചാഗാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന അരിയസ്സ സമാധിക്ഖന്ധസ്സ, പഞ്ഞാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന അരിയസ്സ പഞ്ഞാക്ഖന്ധസ്സ, ഉപസമാധിട്ഠാനസമുദാഗമേന അരിയസ്സ വിമുത്തിക്ഖന്ധസ്സ അനുബോധപ്പടിവേധസിദ്ധി ദീപിതാ ഹോതി. സച്ചാധിട്ഠാനപരിപൂരണേന ച തപസിദ്ധി, ചാഗാധിട്ഠാനപരിപൂരണേന സബ്ബനിസ്സഗ്ഗസിദ്ധി, ഉപസമാധിട്ഠാനപരിപൂരണേന ഇന്ദ്രിയസംവരസിദ്ധി, പഞ്ഞാധിട്ഠാനപരിപൂരണേന ബുദ്ധിസിദ്ധി, തേന ച നിബ്ബാനസിദ്ധി. തഥാ സച്ചാധിട്ഠാനപരിപൂരണേന ചതുഅരിയസച്ചാഭിസമയപ്പടിലാഭോ, ചാഗാധിട്ഠാനപരിപൂരണേന ചതുഅരിയവംസപ്പടിലാഭോ, ൦.ഉപസമാധിട്ഠാനപരിപൂരണേന ചതുഅരിയവിഹാരപ്പടിലാഭോ, പഞ്ഞാധിട്ഠാനപരിപൂരണേന ചതുഅരിയവോഹാരപ്പടിലാഭോ ദീപിതോ ഹോതി.
Tathā saccādhiṭṭhānasamudāgamena ariyassa sīlakkhandhassa anubodhappaṭivedhasiddhi, cāgādhiṭṭhānasamudāgamena ariyassa samādhikkhandhassa, paññādhiṭṭhānasamudāgamena ariyassa paññākkhandhassa, upasamādhiṭṭhānasamudāgamena ariyassa vimuttikkhandhassa anubodhappaṭivedhasiddhi dīpitā hoti. Saccādhiṭṭhānaparipūraṇena ca tapasiddhi, cāgādhiṭṭhānaparipūraṇena sabbanissaggasiddhi, upasamādhiṭṭhānaparipūraṇena indriyasaṃvarasiddhi, paññādhiṭṭhānaparipūraṇena buddhisiddhi, tena ca nibbānasiddhi. Tathā saccādhiṭṭhānaparipūraṇena catuariyasaccābhisamayappaṭilābho, cāgādhiṭṭhānaparipūraṇena catuariyavaṃsappaṭilābho, 0.upasamādhiṭṭhānaparipūraṇena catuariyavihārappaṭilābho, paññādhiṭṭhānaparipūraṇena catuariyavohārappaṭilābho dīpito hoti.
അപരോ നയോ – ഭഗവതാതി ഏതേന സത്താനം ലോകിയലോകുത്തരസമ്പത്തിഅഭികങ്ഖാദീപനേന തഥാഗതസ്സ മഹാകരുണാ പകാസിതാ ഹോതി. അരഹതാതി ഏതേന പഹാനസമ്പത്തിദീപനേന പഹാനപഞ്ഞാ പകാസിതാ ഹോതി. തത്ഥ പഞ്ഞായസ്സ ധമ്മരജ്ജപത്തി, കരുണായ ധമ്മസംവിഭാഗോ; പഞ്ഞായ സംസാരദുക്ഖനിബ്ബിദാ, കരുണായ സംസാരദുക്ഖസഹനം; പഞ്ഞായ പരദുക്ഖപരിജാനനം, കരുണായ പരദുക്ഖപ്പടികാരാരമ്ഭോ. പഞ്ഞായ പരിനിബ്ബാനാഭിമുഖഭാവോ , കരുണായ തദധിഗമോ; പഞ്ഞായ സയം തരണം, കരുണായ പരേസം താരണം; പഞ്ഞായ ബുദ്ധഭാവസിദ്ധി, കരുണായ ബുദ്ധകിച്ചസിദ്ധി. കരുണായ വാ ബോധിസത്തഭൂമിയം സംസാരാഭിമുഖഭാവോ, പഞ്ഞായ തത്ഥ അനഭിരതി. തഥാ കരുണായ പരേസം അവിഹിംസനം, പഞ്ഞായ സയം പരേഹി അഭായനം; കരുണായ പരം രക്ഖന്തോ അത്താനം രക്ഖതി, പഞ്ഞായ അത്താനം രക്ഖന്തോ പരം രക്ഖതി. തഥാ കരുണായ അപരന്തപോ, പഞ്ഞായ അനത്തന്തപോ. തേന അത്തഹിതായ പടിപന്നാദീസു ചതുത്ഥപുഗ്ഗലഭാവോ സിദ്ധോ ഹോതി .
Aparo nayo – bhagavatāti etena sattānaṃ lokiyalokuttarasampattiabhikaṅkhādīpanena tathāgatassa mahākaruṇā pakāsitā hoti. Arahatāti etena pahānasampattidīpanena pahānapaññā pakāsitā hoti. Tattha paññāyassa dhammarajjapatti, karuṇāya dhammasaṃvibhāgo; paññāya saṃsāradukkhanibbidā, karuṇāya saṃsāradukkhasahanaṃ; paññāya paradukkhaparijānanaṃ, karuṇāya paradukkhappaṭikārārambho. Paññāya parinibbānābhimukhabhāvo , karuṇāya tadadhigamo; paññāya sayaṃ taraṇaṃ, karuṇāya paresaṃ tāraṇaṃ; paññāya buddhabhāvasiddhi, karuṇāya buddhakiccasiddhi. Karuṇāya vā bodhisattabhūmiyaṃ saṃsārābhimukhabhāvo, paññāya tattha anabhirati. Tathā karuṇāya paresaṃ avihiṃsanaṃ, paññāya sayaṃ parehi abhāyanaṃ; karuṇāya paraṃ rakkhanto attānaṃ rakkhati, paññāya attānaṃ rakkhanto paraṃ rakkhati. Tathā karuṇāya aparantapo, paññāya anattantapo. Tena attahitāya paṭipannādīsu catutthapuggalabhāvo siddho hoti .
തഥാ കരുണായ ലോകനാഥതാ, പഞ്ഞായ അത്തനാഥതാ; കരുണായ ചസ്സ നിന്നതാഭാവോ, പഞ്ഞായ ഉന്നതാഭാവോ. തഥാ കരുണായ സബ്ബസത്തേസു ജനിതാനുഗ്ഗഹോ, പഞ്ഞാനുഗതത്താ ന ച ന സബ്ബത്ഥ വിരത്തചിത്തോ; പഞ്ഞായ സബ്ബധമ്മേസു വിരത്തചിത്തോ, കരുണാനുഗതത്താ ന ച ന സബ്ബസത്താനുഗ്ഗഹായ പവത്തോ. യഥാ ഹി കരുണാ തഥാഗതസ്സ സിനേഹസോകവിരഹിതാ, ഏവം പഞ്ഞാ അഹംകാരമമംകാരവിനിമുത്താതി അഞ്ഞമഞ്ഞം വിസോധിതാ പരമവിസുദ്ധാതി ദട്ഠബ്ബാ. തത്ഥ പഞ്ഞാഖേത്തം ബലാനി, കരുണാഖേത്തം വേസാരജ്ജാനി. തേസു ബലസമായോഗേന പരേഹി ന അഭിഭുയ്യതി, വേസാരജ്ജസമായോഗേന പരേ അഭിഭവതി. ബലേഹി സത്ഥുസമ്പദാസിദ്ധി, വേസാരജ്ജേഹി സാസനസമ്പദാസിദ്ധി. തഥാ ബലേഹി ബുദ്ധരതനസിദ്ധി, വേസാരജ്ജേഹി ധമ്മരതനസിദ്ധീതി അയമേത്ഥ ‘‘ഭഗവതാ അരഹതാ’’തി പദദ്വയസ്സ അത്ഥയോജനായ മുഖമത്തദസ്സനം.
Tathā karuṇāya lokanāthatā, paññāya attanāthatā; karuṇāya cassa ninnatābhāvo, paññāya unnatābhāvo. Tathā karuṇāya sabbasattesu janitānuggaho, paññānugatattā na ca na sabbattha virattacitto; paññāya sabbadhammesu virattacitto, karuṇānugatattā na ca na sabbasattānuggahāya pavatto. Yathā hi karuṇā tathāgatassa sinehasokavirahitā, evaṃ paññā ahaṃkāramamaṃkāravinimuttāti aññamaññaṃ visodhitā paramavisuddhāti daṭṭhabbā. Tattha paññākhettaṃ balāni, karuṇākhettaṃ vesārajjāni. Tesu balasamāyogena parehi na abhibhuyyati, vesārajjasamāyogena pare abhibhavati. Balehi satthusampadāsiddhi, vesārajjehi sāsanasampadāsiddhi. Tathā balehi buddharatanasiddhi, vesārajjehi dhammaratanasiddhīti ayamettha ‘‘bhagavatā arahatā’’ti padadvayassa atthayojanāya mukhamattadassanaṃ.
കസ്മാ പനേത്ഥ ‘‘വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ’’തി വത്വാ പുന ‘‘വുത്ത’’ന്തി വുത്തം? അനുസ്സവപടിക്ഖേപേന നിയമദസ്സനത്ഥം. യഥാ ഹി കേനചി പരതോ സുത്വാ വുത്തം യദിപി ച ജാനന്തേന വുത്തം, ന തേനേവ വുത്തം പരേനപി വുത്തത്താ. ന ച തം തേന വുത്തമേവ, അപിച ഖോ സുതമ്പി, ന ഏവമിധ. ഭഗവതാ ഹി പരതോ അസുത്വാ സയമ്ഭുഞാണേന അത്തനാ അധിഗതമേവ വുത്തന്തി ഇമസ്സ വിസേസസ്സ ദസ്സനത്ഥം ദ്വിക്ഖത്തും ‘‘വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ’’ തഞ്ച ഖോ ഭഗവതാവ വുത്തം, ന അഞ്ഞേന, വുത്തമേവ ച, ന സുതന്തി. അധികവചനഞ്ഹി അഞ്ഞമത്ഥം ബോധേതീതി ന പുനരുത്തിദോസോ. ഏസ നയോ ഇതോ പരേസുപി.
Kasmā panettha ‘‘vuttañhetaṃ bhagavatā’’ti vatvā puna ‘‘vutta’’nti vuttaṃ? Anussavapaṭikkhepena niyamadassanatthaṃ. Yathā hi kenaci parato sutvā vuttaṃ yadipi ca jānantena vuttaṃ, na teneva vuttaṃ parenapi vuttattā. Na ca taṃ tena vuttameva, apica kho sutampi, na evamidha. Bhagavatā hi parato asutvā sayambhuñāṇena attanā adhigatameva vuttanti imassa visesassa dassanatthaṃ dvikkhattuṃ ‘‘vutta’’nti vuttaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘vuttañhetaṃ bhagavatā’’ tañca kho bhagavatāva vuttaṃ, na aññena, vuttameva ca, na sutanti. Adhikavacanañhi aññamatthaṃ bodhetīti na punaruttidoso. Esa nayo ito paresupi.
തഥാ പുബ്ബരചനാഭാവദസ്സനത്ഥം ദ്വിക്ഖത്തും ‘‘വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഭഗവാ ഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധതായ ഠാനുപ്പത്തികപ്പടിഭാനേന സമ്പത്തപരിസായ അജ്ഝാസയാനുരൂപം ധമ്മം ദേസേതി, ന തസ്സ കാരണാ ദാനാദീനം വിയ പുബ്ബരചനാകിച്ചം അത്ഥി. തേനേതം ദസ്സേതി – ‘‘വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ, തഞ്ച ഖോ ന പുബ്ബരചനാവസേന തക്കപരിയാഹതം വീമംസാനുചരിതം, അപിച ഖോ വേനേയ്യജ്ഝാസയാനുരൂപം ഠാനസോ വുത്തമേവാ’’തി.
Tathā pubbaracanābhāvadassanatthaṃ dvikkhattuṃ ‘‘vutta’’nti vuttaṃ. Bhagavā hi sammāsambuddhatāya ṭhānuppattikappaṭibhānena sampattaparisāya ajjhāsayānurūpaṃ dhammaṃ deseti, na tassa kāraṇā dānādīnaṃ viya pubbaracanākiccaṃ atthi. Tenetaṃ dasseti – ‘‘vuttañhetaṃ bhagavatā, tañca kho na pubbaracanāvasena takkapariyāhataṃ vīmaṃsānucaritaṃ, apica kho veneyyajjhāsayānurūpaṃ ṭhānaso vuttamevā’’ti.
അപ്പടിവത്തിയവചനഭാവദസ്സനത്ഥം വാ ദ്വിക്ഖത്തും ‘‘വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. യഞ്ഹി ഭഗവതാ വുത്തം, വുത്തമേവ തം, ന കേനചി പടിക്ഖിപിതും സക്കാ അക്ഖരസമ്പത്തിയാ അത്ഥസമ്പത്തിയാ ച. വുത്തം ഹേതം –
Appaṭivattiyavacanabhāvadassanatthaṃ vā dvikkhattuṃ ‘‘vutta’’nti vuttaṃ. Yañhi bhagavatā vuttaṃ, vuttameva taṃ, na kenaci paṭikkhipituṃ sakkā akkharasampattiyā atthasampattiyā ca. Vuttaṃ hetaṃ –
‘‘ഏതം ഭഗവതാ ബാരാണസിയം ഇസിപതനേ മിഗദായേ അനുത്തരം ധമ്മചക്കം പവത്തിതം അപ്പടിവത്തിയം കേനചി സമണേന വാ ബ്രാഹ്മണേന വാ’’തിആദി (സം॰ നി॰ ൫.൧൦൮൧; മഹാവ॰ ൧൭).
‘‘Etaṃ bhagavatā bārāṇasiyaṃ isipatane migadāye anuttaraṃ dhammacakkaṃ pavattitaṃ appaṭivattiyaṃ kenaci samaṇena vā brāhmaṇena vā’’tiādi (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 17).
അപരമ്പി വുത്തം –
Aparampi vuttaṃ –
‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ആഗച്ഛേയ്യ സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ‘ന യിദം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം, യം സമണേന ഗോതമേന പഞ്ഞത്തം, അഹമിദം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം ഠപേത്വാ അഞ്ഞം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം പഞ്ഞാപേസ്സാമീ’തി, നേതം ഠാനം വിജ്ജതീ’’തിആദി. –
‘‘Idha, bhikkhave, āgaccheyya samaṇo vā brāhmaṇo vā ‘na yidaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ, yaṃ samaṇena gotamena paññattaṃ, ahamidaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ ṭhapetvā aññaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ paññāpessāmī’ti, netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’tiādi. –
തസ്മാ അപ്പടിവത്തിയവചനഭാവദസ്സനത്ഥമ്പി ദ്വിക്ഖത്തും ‘‘വുത്ത’’ന്തി വുത്തം.
Tasmā appaṭivattiyavacanabhāvadassanatthampi dvikkhattuṃ ‘‘vutta’’nti vuttaṃ.
അഥ വാ സോതൂനം അത്ഥനിപ്ഫാദകഭാവദസ്സനത്ഥം ദ്വിക്ഖത്തും ‘‘വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. യഞ്ഹി പരേസം ആസയാദിം അജാനന്തേന അസബ്ബഞ്ഞുനാ അദേസേ അകാലേ വാ വുത്തം, തം സച്ചമ്പി സമാനം സോതൂനം അത്ഥനിപ്ഫാദനേ അസമത്ഥതായ അവുത്തം നാമ സിയാ, പഗേവ അസച്ചം. ഭഗവതാ പന സമ്മാസമ്ബുദ്ധഭാവതോ സമ്മദേവ പരേസം ആസയാദിം ദേസകാലം അത്ഥസിദ്ധിഞ്ച ജാനന്തേന വുത്തം ഏകന്തേന സോതൂനം യഥാധിപ്പേതത്ഥനിപ്ഫാദനതോ വുത്തമേവ, നത്ഥി തസ്സ അവുത്തതാപരിയായോ. തസ്മാ സോതൂനം അത്ഥനിപ്ഫാദകഭാവദസ്സനത്ഥമ്പി ദ്വിക്ഖത്തും ‘‘വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. അപിച യഥാ ന തം സുതം നാമ, യം ന വിഞ്ഞാതത്ഥം യഞ്ച ന തഥത്തായ പടിപന്നം, ഏവം ന തം വുത്തം നാമ, യം ന സമ്മാ പടിഗ്ഗഹിതം. ഭഗവതോ പന വചനം ചതസ്സോപി പരിസാ സമ്മദേവ പടിഗ്ഗഹേത്വാ തഥത്തായ പടിപജ്ജന്തി. തസ്മാ സമ്മദേവ പടിഗ്ഗഹിതഭാവദസ്സനത്ഥമ്പി ദ്വിക്ഖത്തും ‘‘വുത്ത’’ന്തി വുത്തം.
Atha vā sotūnaṃ atthanipphādakabhāvadassanatthaṃ dvikkhattuṃ ‘‘vutta’’nti vuttaṃ. Yañhi paresaṃ āsayādiṃ ajānantena asabbaññunā adese akāle vā vuttaṃ, taṃ saccampi samānaṃ sotūnaṃ atthanipphādane asamatthatāya avuttaṃ nāma siyā, pageva asaccaṃ. Bhagavatā pana sammāsambuddhabhāvato sammadeva paresaṃ āsayādiṃ desakālaṃ atthasiddhiñca jānantena vuttaṃ ekantena sotūnaṃ yathādhippetatthanipphādanato vuttameva, natthi tassa avuttatāpariyāyo. Tasmā sotūnaṃ atthanipphādakabhāvadassanatthampi dvikkhattuṃ ‘‘vutta’’nti vuttaṃ. Apica yathā na taṃ sutaṃ nāma, yaṃ na viññātatthaṃ yañca na tathattāya paṭipannaṃ, evaṃ na taṃ vuttaṃ nāma, yaṃ na sammā paṭiggahitaṃ. Bhagavato pana vacanaṃ catassopi parisā sammadeva paṭiggahetvā tathattāya paṭipajjanti. Tasmā sammadeva paṭiggahitabhāvadassanatthampi dvikkhattuṃ ‘‘vutta’’nti vuttaṃ.
അഥ വാ അരിയേഹി അവിരുദ്ധവചനഭാവദസ്സനത്ഥം ദ്വിക്ഖത്തും ‘‘വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. യഥാ ഹി ഭഗവാ കുസലാകുസലസാവജ്ജാനവജ്ജഭേദേ ധമ്മേ പവത്തിനിവത്തിയോ സമ്മുതിപരമത്ഥേ ച അവിസംവാദേന്തോ വദതി, ഏവം ധമ്മസേനാപതിപ്പഭുതയോ അരിയാപി ഭഗവതി ധരമാനേ പരിനിബ്ബുതേ ച തസ്സേവ ദേസനം അനുഗന്ത്വാ വദന്തി, ന തത്ഥ നാനാവാദതാ. തസ്മാ വുത്തമരഹതാ തതോ പരഭാഗേ അരഹതാ അരിയസങ്ഘേനാപീതി ഏവം അരിയേഹി അവിരുദ്ധവചനഭാവദസ്സനത്ഥമ്പി ഏവം വുത്തം.
Atha vā ariyehi aviruddhavacanabhāvadassanatthaṃ dvikkhattuṃ ‘‘vutta’’nti vuttaṃ. Yathā hi bhagavā kusalākusalasāvajjānavajjabhede dhamme pavattinivattiyo sammutiparamatthe ca avisaṃvādento vadati, evaṃ dhammasenāpatippabhutayo ariyāpi bhagavati dharamāne parinibbute ca tasseva desanaṃ anugantvā vadanti, na tattha nānāvādatā. Tasmā vuttamarahatā tato parabhāge arahatā ariyasaṅghenāpīti evaṃ ariyehi aviruddhavacanabhāvadassanatthampi evaṃ vuttaṃ.
അഥ വാ പുരിമേഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേഹി വുത്തനയഭാവദസ്സനത്ഥം ദ്വിക്ഖത്തും ‘‘വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. സതിപി ഹി ജാതിഗോത്തായുപ്പമാണാദിവിസേസേ ദസബലാദിഗുണേഹി വിയ ധമ്മദേസനായ ബുദ്ധാനം വിസേസോ നത്ഥി, അഞ്ഞമഞ്ഞം അത്തനാ ച തേ പുബ്ബേനാപരം അവിരുദ്ധമേവ വദന്തി. തസ്മാ വുത്തഞ്ഹേതം യഥാ ബുദ്ധേഹി അത്തനാ ച പുബ്ബേ, ഇദാനിപി അമ്ഹാകം ഭഗവതാ തഥേവ വുത്തം അരഹതാതി ഏവം പുരിമബുദ്ധേഹി അത്തനാ ച സുത്തന്തരേസു വുത്തനയഭാവദസ്സനത്ഥമ്പി ദ്വിക്ഖത്തും ‘‘വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. തേന ബുദ്ധാനം ദേസനായ സബ്ബത്ഥ അവിരോധോ ദീപിതോ ഹോതി.
Atha vā purimehi sammāsambuddhehi vuttanayabhāvadassanatthaṃ dvikkhattuṃ ‘‘vutta’’nti vuttaṃ. Satipi hi jātigottāyuppamāṇādivisese dasabalādiguṇehi viya dhammadesanāya buddhānaṃ viseso natthi, aññamaññaṃ attanā ca te pubbenāparaṃ aviruddhameva vadanti. Tasmā vuttañhetaṃ yathā buddhehi attanā ca pubbe, idānipi amhākaṃ bhagavatā tatheva vuttaṃ arahatāti evaṃ purimabuddhehi attanā ca suttantaresu vuttanayabhāvadassanatthampi dvikkhattuṃ ‘‘vutta’’nti vuttaṃ. Tena buddhānaṃ desanāya sabbattha avirodho dīpito hoti.
അഥ വാ ‘‘വുത്ത’’ന്തി യദേതം ദുതിയം പദം, തം അരഹന്തവുത്തഭാവവചനം ദട്ഠബ്ബം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ അരഹതാപി വുത്തം – ‘‘ഏകധമ്മം, ഭിക്ഖവേ’’തിആദികം ഇദാനി വുച്ചമാനം വചനന്തി. അഥ വാ ‘‘വുത്ത’’ന്തി യദേതം ദുതിയം പദം, തം ന വചനത്ഥം, അഥ ഖോ വപനത്ഥം ദട്ഠബ്ബം. തേനേതം ദസ്സേതി – ‘‘വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ, തഞ്ച ഖോ ന വുത്തമത്തം, ന കഥിതമത്തം; അഥ ഖോ വേനേയ്യാനം കുസലമൂലം വപിത’’ന്തി അത്ഥോ. അഥ വാ യദേതം വുത്തന്തി ദുതിയം പദം, തം വത്തനത്ഥം. അയം ഹിസ്സ അത്ഥോ – വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ അരഹതാ, തഞ്ച ഖോ ന വുത്തമത്തം, അപിച തദത്ഥജാതം വുത്തം ചരിതന്തി. തേന ‘‘യഥാ വാദീ ഭഗവാ തഥാ കാരീ’’തി ദസ്സേതി. അഥ വാ വുത്തം ഭഗവതാ, വുത്തവചനം അരഹതാ വത്തും യുത്തേനാതി അത്ഥോ.
Atha vā ‘‘vutta’’nti yadetaṃ dutiyaṃ padaṃ, taṃ arahantavuttabhāvavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – vuttañhetaṃ bhagavatā arahatāpi vuttaṃ – ‘‘ekadhammaṃ, bhikkhave’’tiādikaṃ idāni vuccamānaṃ vacananti. Atha vā ‘‘vutta’’nti yadetaṃ dutiyaṃ padaṃ, taṃ na vacanatthaṃ, atha kho vapanatthaṃ daṭṭhabbaṃ. Tenetaṃ dasseti – ‘‘vuttañhetaṃ bhagavatā, tañca kho na vuttamattaṃ, na kathitamattaṃ; atha kho veneyyānaṃ kusalamūlaṃ vapita’’nti attho. Atha vā yadetaṃ vuttanti dutiyaṃ padaṃ, taṃ vattanatthaṃ. Ayaṃ hissa attho – vuttañhetaṃ bhagavatā arahatā, tañca kho na vuttamattaṃ, apica tadatthajātaṃ vuttaṃ caritanti. Tena ‘‘yathā vādī bhagavā tathā kārī’’ti dasseti. Atha vā vuttaṃ bhagavatā, vuttavacanaṃ arahatā vattuṃ yuttenāti attho.
അഥ വാ ‘‘വുത്ത’’ന്തി സങ്ഖേപകഥാഉദ്ദിസനം സന്ധായാഹ, പുന ‘‘വുത്ത’’ന്തി വിത്ഥാരകഥാനിദസ്സനം. ഭഗവാ ഹി സങ്ഖേപതോ വിത്ഥാരതോ ച ധമ്മം ദേസേതി. അഥ വാ ഭഗവതോ ദുരുത്തവചനാഭാവദസ്സനത്ഥം ‘‘വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ’’തി വത്വാ പുന ‘‘വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. സബ്ബദാ ഞാണാനുഗതവചീകമ്മതായ ഹി ഭഗവതോ സവാസനപഹീനസബ്ബദോസസ്സ അക്ഖലിതബ്യപ്പഥസ്സ കദാചിപി ദുരുത്തം നാമ നത്ഥി. യഥാ കേചി ലോകേ സതിസമ്മോസേന വാ ദവാ വാ രവാ വാ കിഞ്ചി വത്വാ അഥ പടിലദ്ധസഞ്ഞാ പുബ്ബേ വുത്തം അവുത്തം വാ കരോന്തി പടിസങ്ഖരോന്തി വാ, ന ഏവം ഭഗവാ. ഭഗവാ പന നിച്ചകാലം സമാഹിതോ. അസമ്മോസധമ്മോ അസമ്മോഹധമ്മോ ച സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസമുപബ്യൂള്ഹായ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദായ ഉപനീതമത്ഥം അപരിമിതകാലം സമ്ഭതപുഞ്ഞസമ്ഭാരസമുദാഗതേഹി അനഞ്ഞസാധാരണേഹി വിസദവിസുദ്ധേഹി കരണവിസേസേഹി സോതായതനരസായനഭൂതം സുണന്താനം അമതവസ്സം വസ്സന്തോ വിയ സോതബ്ബസാരം സവനാനുത്തരിയം ചതുസച്ചം പകാസേന്തോ കരവീകരുതമഞ്ജുനാ സരേന സഭാവനിരുത്തിയാ വേനേയ്യജ്ഝാസയാനുരൂപം വചനം വദതി, നത്ഥി തത്ഥ വാലഗ്ഗമത്തമ്പി അവക്ഖലിതം, കുതോ പന ദുരുത്താവകാസോ. തസ്മാ ‘‘യം ഭഗവതാ വുത്തം, തം വുത്തമേവ, ന അവുത്തം ദുരുത്തം വാ കദാചി ഹോതീ’’തി ദസ്സനത്ഥം – ‘‘വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ’’തി വത്വാ പുന – ‘‘വുത്തമരഹതാ’’തി വുത്തന്തി ന ഏത്ഥ പുനരുത്തിദോസോതി. ഏവമേത്ഥ പുനരുത്തസദ്ദസ്സ സാത്ഥകതാ വേദിതബ്ബാ.
Atha vā ‘‘vutta’’nti saṅkhepakathāuddisanaṃ sandhāyāha, puna ‘‘vutta’’nti vitthārakathānidassanaṃ. Bhagavā hi saṅkhepato vitthārato ca dhammaṃ deseti. Atha vā bhagavato duruttavacanābhāvadassanatthaṃ ‘‘vuttañhetaṃ bhagavatā’’ti vatvā puna ‘‘vutta’’nti vuttaṃ. Sabbadā ñāṇānugatavacīkammatāya hi bhagavato savāsanapahīnasabbadosassa akkhalitabyappathassa kadācipi duruttaṃ nāma natthi. Yathā keci loke satisammosena vā davā vā ravā vā kiñci vatvā atha paṭiladdhasaññā pubbe vuttaṃ avuttaṃ vā karonti paṭisaṅkharonti vā, na evaṃ bhagavā. Bhagavā pana niccakālaṃ samāhito. Asammosadhammo asammohadhammo ca sabbaññutaññāṇasamupabyūḷhāya paṭibhānapaṭisambhidāya upanītamatthaṃ aparimitakālaṃ sambhatapuññasambhārasamudāgatehi anaññasādhāraṇehi visadavisuddhehi karaṇavisesehi sotāyatanarasāyanabhūtaṃ suṇantānaṃ amatavassaṃ vassanto viya sotabbasāraṃ savanānuttariyaṃ catusaccaṃ pakāsento karavīkarutamañjunā sarena sabhāvaniruttiyā veneyyajjhāsayānurūpaṃ vacanaṃ vadati, natthi tattha vālaggamattampi avakkhalitaṃ, kuto pana duruttāvakāso. Tasmā ‘‘yaṃ bhagavatā vuttaṃ, taṃ vuttameva, na avuttaṃ duruttaṃ vā kadāci hotī’’ti dassanatthaṃ – ‘‘vuttañhetaṃ bhagavatā’’ti vatvā puna – ‘‘vuttamarahatā’’ti vuttanti na ettha punaruttidosoti. Evamettha punaruttasaddassa sātthakatā veditabbā.
ഇതി മേ സുതന്തി ഏത്ഥ ഇതീതി അയം ഇതിസദ്ദോ ഹേതുപരിസമാപനാദിപദത്ഥവിപരിയായപകാരനിദസ്സനാവധാരണാദിഅനേകത്ഥപ്പഭേദോ. തഥാ ഹേസ – ‘‘രുപ്പതീതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തസ്മാ രൂപന്തി വുച്ചതീ’’തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൩.൭൯) ഹേതുഅത്ഥേ ദിസ്സതി. ‘‘തസ്മാതിഹ മേ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മദായാദാ ഭവഥ, മാ ആമിസദായാദാ. അത്ഥി മേ തുമ്ഹേസു അനുകമ്പാ – കിന്തി മേ സാവകാ ധമ്മദായാദാ ഭവേയ്യും, നോ ആമിസദായാദാ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൩൦) പരിസമാപനേ. ‘‘ഇതി വാ ഇതി ഏവരൂപാ വിസൂകദസ്സനാ പടിവിരതോ’’തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൧.൧൦) ആദിഅത്ഥേ. ‘‘മാഗണ്ഡിയോതി വാ തസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ സങ്ഖാ സമഞ്ഞാ പഞ്ഞത്തി വോഹാരോ നാമം നാമകമ്മം നാമധേയ്യം നിരുത്തി ബ്യഞ്ജനം അഭിലാപോ’’തിആദീസു (മഹാനി॰ ൭൫) പദത്ഥവിപരിയായേ. ‘‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സപ്പടിഭയോ ബാലോ, അപ്പടിഭയോ പണ്ഡിതോ; സഉപദ്ദവോ ബാലോ, അനുപദ്ദവോ പണ്ഡിതോ; സഉപസഗ്ഗോ ബാലോ , അനുപസഗ്ഗോ പണ്ഡിതോ’’തിആദീസു (അ॰ നി॰ ൩.൧) പകാരേ. ‘‘സബ്ബമത്ഥീതി ഖോ, കച്ചാന, അയമേകോ അന്തോ, സബ്ബം നത്ഥീതി ഖോ, കച്ചാന, അയം ദുതിയോ അന്തോ’’തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൨.൧൫) നിദസ്സനേ . ‘‘അത്ഥി ഇദപ്പച്ചയാ ജരാമരണന്തി ഇതി പുട്ഠേന സതാ, ആനന്ദ, അത്ഥീതിസ്സ വചനീയം. കിംപച്ചയാ ജരാമരണന്തി ഇതി ചേ വദേയ്യ, ജാതിപച്ചയാ ജരാമരണന്തി ഇച്ചസ്സ വചനീയ’’ന്തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൨.൯൬) അവധാരണേ, സന്നിട്ഠാനേതി അത്ഥോ. സ്വായമിധ പകാരനിദസ്സനാവധാരണേസു ദട്ഠബ്ബോ.
Iti me sutanti ettha itīti ayaṃ itisaddo hetuparisamāpanādipadatthavipariyāyapakāranidassanāvadhāraṇādianekatthappabhedo. Tathā hesa – ‘‘ruppatīti kho, bhikkhave, tasmā rūpanti vuccatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.79) hetuatthe dissati. ‘‘Tasmātiha me, bhikkhave, dhammadāyādā bhavatha, mā āmisadāyādā. Atthi me tumhesu anukampā – kinti me sāvakā dhammadāyādā bhaveyyuṃ, no āmisadāyādā’’tiādīsu (ma. ni. 1.30) parisamāpane. ‘‘Iti vā iti evarūpā visūkadassanā paṭivirato’’tiādīsu (dī. ni. 1.10) ādiatthe. ‘‘Māgaṇḍiyoti vā tassa brāhmaṇassa saṅkhā samaññā paññatti vohāro nāmaṃ nāmakammaṃ nāmadheyyaṃ nirutti byañjanaṃ abhilāpo’’tiādīsu (mahāni. 75) padatthavipariyāye. ‘‘Iti kho, bhikkhave, sappaṭibhayo bālo, appaṭibhayo paṇḍito; saupaddavo bālo, anupaddavo paṇḍito; saupasaggo bālo , anupasaggo paṇḍito’’tiādīsu (a. ni. 3.1) pakāre. ‘‘Sabbamatthīti kho, kaccāna, ayameko anto, sabbaṃ natthīti kho, kaccāna, ayaṃ dutiyo anto’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.15) nidassane . ‘‘Atthi idappaccayā jarāmaraṇanti iti puṭṭhena satā, ānanda, atthītissa vacanīyaṃ. Kiṃpaccayā jarāmaraṇanti iti ce vadeyya, jātipaccayā jarāmaraṇanti iccassa vacanīya’’ntiādīsu (dī. ni. 2.96) avadhāraṇe, sanniṭṭhāneti attho. Svāyamidha pakāranidassanāvadhāraṇesu daṭṭhabbo.
തത്ഥ പകാരത്ഥേന ഇതിസദ്ദേന ഏതമത്ഥം ദീപേതി – നാനാനയനിപുണമനേകജ്ഝാസയസമുട്ഠാനം അത്ഥബ്യഞ്ജനസമ്പന്നം വിവിധപാടിഹാരിയം ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധഗമ്ഭീരം സബ്ബസത്താനം സകസകഭാസാനുരൂപതോ സോതപഥമാഗച്ഛന്തം തസ്സ ഭഗവതോ വചനം സബ്ബപ്പകാരേന കോ സമത്ഥോ വിഞ്ഞാതും, സബ്ബഥാമേന പന സോതുകാമതം ജനേത്വാപി ഇതി മേ സുതം, മയാപി ഏകേന പകാരേന സുതന്തി.
Tattha pakāratthena itisaddena etamatthaṃ dīpeti – nānānayanipuṇamanekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ atthabyañjanasampannaṃ vividhapāṭihāriyaṃ dhammatthadesanāpaṭivedhagambhīraṃ sabbasattānaṃ sakasakabhāsānurūpato sotapathamāgacchantaṃ tassa bhagavato vacanaṃ sabbappakārena ko samattho viññātuṃ, sabbathāmena pana sotukāmataṃ janetvāpi iti me sutaṃ, mayāpi ekena pakārena sutanti.
ഏത്ഥ ച ഏകത്തനാനത്തഅബ്യാപാരഏവംധമ്മതാസങ്ഖാതാ നന്ദിയാവത്തതിപുക്ഖലസീഹവിക്കീളിതദിസാലോചനഅങ്കുസസങ്ഖാതാ ച വിസയാദിഭേദേന നാനാവിധാ നയാ നാനാനയാ. നയാ വാ പാളിഗതിയോ, താ ച പഞ്ഞത്തിഅനുപഞ്ഞത്തിആദിവസേന സംകിലേസഭാഗിയാദിലോകിയാദിതദുഭയവോമിസ്സതാദിവസേന, കുസലാദിവസേന, ഖന്ധാദിവസേന, സങ്ഗഹാദിവസേന, സമയവിമുത്താദിവസേന, ഠപനാദിവസേന, കുസലമൂലാദിവസേന, തികപട്ഠാനാദിവസേന ച നാനപ്പകാരാതി നാനാനയാ. തേഹി നിപുണം സണ്ഹം സുഖുമന്തി നാനാനയനിപുണം.
Ettha ca ekattanānattaabyāpāraevaṃdhammatāsaṅkhātā nandiyāvattatipukkhalasīhavikkīḷitadisālocanaaṅkusasaṅkhātā ca visayādibhedena nānāvidhā nayā nānānayā. Nayā vā pāḷigatiyo, tā ca paññattianupaññattiādivasena saṃkilesabhāgiyādilokiyāditadubhayavomissatādivasena, kusalādivasena, khandhādivasena, saṅgahādivasena, samayavimuttādivasena, ṭhapanādivasena, kusalamūlādivasena, tikapaṭṭhānādivasena ca nānappakārāti nānānayā. Tehi nipuṇaṃ saṇhaṃ sukhumanti nānānayanipuṇaṃ.
ആസയോവ അജ്ഝാസയോ, സോ ച സസ്സതാദിഭേദേന അപ്പരജക്ഖതാദിഭേദേന ച അനേകവിധോ. അത്തജ്ഝാസയാദികോ ഏവ വാ അനേകോ അജ്ഝാസയോ അനേകജ്ഝാസയോ. സോ സമുട്ഠാനം ഉപ്പത്തിഹേതു ഏതസ്സാതി അനേകജ്ഝാസയസമുട്ഠാനം.
Āsayova ajjhāsayo, so ca sassatādibhedena apparajakkhatādibhedena ca anekavidho. Attajjhāsayādiko eva vā aneko ajjhāsayo anekajjhāsayo. So samuṭṭhānaṃ uppattihetu etassāti anekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ.
കുസലാദിഅത്ഥസമ്പത്തിയാ തബ്ബിഭാവനബ്യഞ്ജനസമ്പത്തിയാ സങ്കാസനപകാസനവിവരണവിഭജനഉത്താനീകരണപഞ്ഞത്തിവസേന ഛഹി അത്ഥപദേഹി അക്ഖരപദബ്യഞ്ജനാകാരനിരുത്തിനിദ്ദേസവസേന ഛഹി ബ്യഞ്ജനപദേഹി ച സമന്നാഗതത്താ അത്ഥബ്യഞ്ജനസമ്പന്നം.
Kusalādiatthasampattiyā tabbibhāvanabyañjanasampattiyā saṅkāsanapakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatattā atthabyañjanasampannaṃ.
ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനീഭേദേന തേസു ച ഏകേകസ്സ വിസയാദിഭേദേന വിവിധം ബഹുവിധം വാ പാടിഹാരിയം ഏതസ്സാതി വിവിധപാടിഹാരിയം. തത്ഥ പടിപക്ഖഹരണതോ രാഗാദികിലേസാപനയനതോ പടിഹാരിയന്തി അത്ഥേ സതി ഭഗവതോ പടിപക്ഖാ രാഗാദയോ ന സന്തി യേ ഹരിതബ്ബാ, പുഥുജ്ജനാനമ്പി വിഗതൂപക്കിലേസേ അട്ഠഗുണസമന്നാഗതേ ചിത്തേ ഹതപടിപക്ഖേ ഇദ്ധിവിധം പവത്തതി. തസ്മാ തത്ഥ പവത്തവോഹാരേന ച ന സക്കാ ഇധ പാടിഹാരിയന്തി വത്തും. യസ്മ്മാആ പന മഹാകാരുണികസ്സ ഭഗവതോ വേനേയ്യഗതാ ച കിലേസാ പടിപക്ഖാ, തസ്മാ തേസം ഹരണതോ പാടിഹാരിയം. അഥ വാ ഭഗവതോ സാസനസ്സ ച പടിപക്ഖാ തിത്ഥിയാ, തേസം ഹരണതോ പാടിഹാരിയം. തേ ഹി ദിട്ഠിഹരണവസേന ദിട്ഠിപ്പകാസനേ അസമത്ഥഭാവേന ച ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനീഹി ഹരിതാ അപനീതാ ഹോന്തി. പടീതി വാ പച്ഛാതി അത്ഥോ. തസ്മാ സമാഹിതേ ചിത്തേ വിഗതൂപക്കിലേസേ കതകിച്ചേന പച്ഛാ ഹരിതബ്ബം പവത്തേതബ്ബന്തി പടിഹാരിയം. അത്തനോ വാ ഉപക്കിലേസേസു ചതുത്ഥജ്ഝാനമഗ്ഗേഹി ഹരിതേസു പച്ഛാ ഹരണം പടിഹാരിയം. ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനിയോ ച വിഗതൂപക്കിലേസേന കതകിച്ചേന സത്തഹിതത്ഥം പുന പവത്തേതബ്ബാ, ഹരിതേസു ച അത്തനോ ഉപക്കിലേസേസു പരസന്താനേ ഉപക്കിലേസഹരണാനി ഹോന്തീതി പടിഹാരിയാനി ഭവന്തി. പടിഹാരിയമേവ പാടിഹാരിയം, പടിഹാരിയേ വാ ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനിസമുദായേ ഭവം ഏകേകം പാടിഹാരിയന്തി വുച്ചതി. പടിഹാരിയം വാ ചതുത്ഥജ്ഝാനം മഗ്ഗോ ച പടിപക്ഖഹരണതോ, തത്ഥ ജാതം, തസ്മിം വാ നിമിത്തഭൂതേ, തതോ വാ ആഗതന്തി പാടിഹാരിയം.
Iddhiādesanānusāsanībhedena tesu ca ekekassa visayādibhedena vividhaṃ bahuvidhaṃ vā pāṭihāriyaṃ etassāti vividhapāṭihāriyaṃ. Tattha paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato paṭihāriyanti atthe sati bhagavato paṭipakkhā rāgādayo na santi ye haritabbā, puthujjanānampi vigatūpakkilese aṭṭhaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati. Tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha pāṭihāriyanti vattuṃ. Yasmmāā pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tasmā tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Atha vā bhagavato sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā honti. Paṭīti vā pacchāti attho. Tasmā samāhite citte vigatūpakkilese katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ. Attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ. Iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatūpakkilesena katakiccena sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasantāne upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti. Paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ, paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ.
യസ്മാ പന തന്തിഅത്ഥദേസനാതബ്ബോഹാരാഭിസമയസങ്ഖാതാ ഹേതുഹേതുഫലതദുഭയപഞ്ഞത്തിപടിവേധസങ്ഖാതാ വാ ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധാ ഗമ്ഭീരാ, അനുപചിതസമ്ഭാരേഹി സസാദീഹി വിയ മഹാസമുദ്ദോ ദുക്ഖോഗാള്ഹാ അലബ്ഭനേയ്യപ്പതിട്ഠാ ച. തസ്മാ തേഹി ചതൂഹി ഗമ്ഭീരഭാവേഹി യുത്തന്തി ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധഗമ്ഭീരം.
Yasmā pana tantiatthadesanātabbohārābhisamayasaṅkhātā hetuhetuphalatadubhayapaññattipaṭivedhasaṅkhātā vā dhammatthadesanāpaṭivedhā gambhīrā, anupacitasambhārehi sasādīhi viya mahāsamuddo dukkhogāḷhā alabbhaneyyappatiṭṭhā ca. Tasmā tehi catūhi gambhīrabhāvehi yuttanti dhammatthadesanāpaṭivedhagambhīraṃ.
ഏകോ ഏവ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാഘോസോ ഏകസ്മിം ഖണേ പവത്തമാനോ നാനാഭാസാനം സത്താനം അത്തനോ അത്തനോ ഭാസാവസേന അപുബ്ബം അചരിമം ഗഹണൂപഗോ ഹുത്വാ അത്ഥാധിഗമായ ഹോതി. അചിന്തേയ്യോ ഹി ബുദ്ധാനം ബുദ്ധാനുഭാവോതി സബ്ബസത്താനം സകസകഭാസാനുരൂപതോ സോതപഥമാഗച്ഛതീതി വേദിതബ്ബം.
Eko eva bhagavato dhammadesanāghoso ekasmiṃ khaṇe pavattamāno nānābhāsānaṃ sattānaṃ attano attano bhāsāvasena apubbaṃ acarimaṃ gahaṇūpago hutvā atthādhigamāya hoti. Acinteyyo hi buddhānaṃ buddhānubhāvoti sabbasattānaṃ sakasakabhāsānurūpato sotapathamāgacchatīti veditabbaṃ.
നിദസ്സനത്ഥേന – ‘‘നാഹം സയമ്ഭൂ, ന മയാ ഇദം സച്ഛികത’’ന്തി അത്താനം പരിമോചേന്തോ – ‘‘ഇതി മേ സുതം, മയാപി ഏവം സുത’’ന്തി ഇദാനി വത്തബ്ബം സകലം സുത്തം നിദസ്സേതി.
Nidassanatthena – ‘‘nāhaṃ sayambhū, na mayā idaṃ sacchikata’’nti attānaṃ parimocento – ‘‘iti me sutaṃ, mayāpi evaṃ suta’’nti idāni vattabbaṃ sakalaṃ suttaṃ nidasseti.
അവധാരണത്ഥേന – ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ബഹുസ്സുതാനം യദിദം ആനന്ദോ, ഗതിമന്താനം, സതിമന്താനം, ധിതിമന്താനം, ഉപട്ഠാകാനം യദിദം ആനന്ദോ’’തി (അ॰ നി॰ ൧.൨൧൯-൨൨൩) ഏവം ഭഗവതാ, ‘‘ആയസ്മാ ആനന്ദോ അത്ഥകുസലോ ധമ്മകുസലോ ബ്യഞ്ജനകുസലോ നിരുത്തികുസലോ പുബ്ബാപരകുസലോ’’തി (അ॰ നി॰ ൫.൧൬൯) ഏവം ധമ്മസേനാപതിനാ ച പസത്ഥഭാവാനുരൂപം അത്തനോ ധാരണബലം ദസ്സേന്തോ സത്താനം സോതുകമ്യതം ജനേതി – ‘‘ഇതി മേ സുതം, തഞ്ച ഖോ അത്ഥതോ വാ ബ്യഞ്ജനതോ വാ അനൂനമനധികം, ഏവമേവ, ന അഞ്ഞഥാ, ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി. അഞ്ഞഥാതി ഭഗവതോ സമ്മുഖാ സുതാകാരതോ അഞ്ഞഥാ, ന പന ഭഗവതാ ദേസിതാകാരതോ. അചിന്തേയ്യാനുഭാവാ ഹി ഭഗവതോ ദേസനാ, സാ ന സബ്ബാകാരേന സക്കാ വിഞ്ഞാതുന്തി വുത്തോവായമത്ഥോ. സുതാകാരാവിരുജ്ഝനമേവ ഹി ധാരണബലം. ന ഹേത്ഥ അത്ഥന്തരതാപരിഹാരോ ദ്വിന്നമ്പി അത്ഥാനം ഏകവിസയത്താ. ഇതരഥാ ഹി ഥേരോ ഭഗവതോ ദേസനായ സബ്ബഥാ പടിഗ്ഗഹണേ സമത്ഥോ അസമത്ഥോതി വാ ആപജ്ജേയ്യാതി.
Avadhāraṇatthena – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ bahussutānaṃ yadidaṃ ānando, gatimantānaṃ, satimantānaṃ, dhitimantānaṃ, upaṭṭhākānaṃ yadidaṃ ānando’’ti (a. ni. 1.219-223) evaṃ bhagavatā, ‘‘āyasmā ānando atthakusalo dhammakusalo byañjanakusalo niruttikusalo pubbāparakusalo’’ti (a. ni. 5.169) evaṃ dhammasenāpatinā ca pasatthabhāvānurūpaṃ attano dhāraṇabalaṃ dassento sattānaṃ sotukamyataṃ janeti – ‘‘iti me sutaṃ, tañca kho atthato vā byañjanato vā anūnamanadhikaṃ, evameva, na aññathā, daṭṭhabba’’nti. Aññathāti bhagavato sammukhā sutākārato aññathā, na pana bhagavatā desitākārato. Acinteyyānubhāvā hi bhagavato desanā, sā na sabbākārena sakkā viññātunti vuttovāyamattho. Sutākārāvirujjhanameva hi dhāraṇabalaṃ. Na hettha atthantaratāparihāro dvinnampi atthānaṃ ekavisayattā. Itarathā hi thero bhagavato desanāya sabbathā paṭiggahaṇe samattho asamatthoti vā āpajjeyyāti.
മേ-സദ്ദോ തീസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹിസ്സ – ‘‘ഗാഥാഭിഗീതം മേ അഭോജനേയ്യ’’ന്തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൧.൧൯൪; സു॰ നി॰ ൮൧) മയാതി അത്ഥോ. ‘‘സാധു മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ സംഖിത്തേന ധമ്മം ദേസേതൂ’’തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൪.൮൮; ൫.൩൮൧; അ॰ നി॰ ൪.൨൫൭) മയ്ഹന്തി അത്ഥോ. ‘‘ധമ്മദായാദാ മേ, ഭിക്ഖവേ, ഭവഥാ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൨൯) മമാതി അത്ഥോ. ഇധ പന ‘‘മയാ സുത’’ന്തി ച ‘‘മമ സുത’’ന്തി ച അത്ഥദ്വയേ യുജ്ജതി.
Me-saddo tīsu atthesu dissati. Tathā hissa – ‘‘gāthābhigītaṃ me abhojaneyya’’ntiādīsu (saṃ. ni. 1.194; su. ni. 81) mayāti attho. ‘‘Sādhu me, bhante, bhagavā saṃkhittena dhammaṃ desetū’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.88; 5.381; a. ni. 4.257) mayhanti attho. ‘‘Dhammadāyādā me, bhikkhave, bhavathā’’tiādīsu (ma. ni. 1.29) mamāti attho. Idha pana ‘‘mayā suta’’nti ca ‘‘mama suta’’nti ca atthadvaye yujjati.
ഏത്ഥ ച യോ പരോ ന ഹോതി, സോ അത്താതി ഏവം വത്തബ്ബേ നിയകജ്ഝത്തസങ്ഖാതേ സകസന്താനേ വത്തനതോ തിവിധോപി മേ-സദ്ദോ യദിപി ഏകസ്മിംയേവ അത്ഥേ ദിസ്സതി, കരണസമ്പദാനാദിവിസേസസങ്ഖാതോ പനസ്സ വിജ്ജതേവായം അത്ഥഭേദോതി ആഹ – ‘‘മേ-സദ്ദോ തീസു അത്ഥേസു ദിസ്സതീ’’തി.
Ettha ca yo paro na hoti, so attāti evaṃ vattabbe niyakajjhattasaṅkhāte sakasantāne vattanato tividhopi me-saddo yadipi ekasmiṃyeva atthe dissati, karaṇasampadānādivisesasaṅkhāto panassa vijjatevāyaṃ atthabhedoti āha – ‘‘me-saddo tīsu atthesu dissatī’’ti.
സുതന്തി അയം സുത-സദ്ദോ സഉപസഗ്ഗോ അനുപസഗ്ഗോ ച ഗമനവിസ്സുതകിലിന്നൂപചിതാനുയോഗസോതവിഞ്ഞേയ്യസോതദ്വാരാനുസാരവിഞ്ഞാതാദിഅനേകത്ഥപ്പഭേദോ. കിഞ്ചാപി ഹി കിരിയാവിസേസകോ ഉപസഗ്ഗോ, ജോതകഭാവതോ പന സതിപി തസ്മിം സുത-സദ്ദോ ഏവ തം തം അത്ഥം വദതീതി അനുപസഗ്ഗസ്സ സുതസദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരേ സഉപസഗ്ഗോപി ഉദാഹരീയതി.
Sutanti ayaṃ suta-saddo saupasaggo anupasaggo ca gamanavissutakilinnūpacitānuyogasotaviññeyyasotadvārānusāraviññātādianekatthappabhedo. Kiñcāpi hi kiriyāvisesako upasaggo, jotakabhāvato pana satipi tasmiṃ suta-saddo eva taṃ taṃ atthaṃ vadatīti anupasaggassa sutasaddassa atthuddhāre saupasaggopi udāharīyati.
തത്ഥ ‘‘സേനായ പസുതോ’’തിആദീസു ഗച്ഛന്തോതി അത്ഥോ. ‘‘സുതധമ്മസ്സ പസ്സതോ’’തിആദീസു (ഉദാ॰ ൧൧) വിസ്സുതധമ്മസ്സാതി അത്ഥോ. ‘‘അവസ്സുതാ അവസ്സുതസ്സാ’’തിആദീസു (പാചി॰ ൬൫൭) കിലിന്നാ കിലിന്നസ്സാതി അത്ഥോ. ‘‘തുമ്ഹേഹി പുഞ്ഞം പസുതം അനപ്പക’’ന്തിആദീസു (ഖു॰ പാ॰ ൭.൧൨) ഉപചിതന്തി അത്ഥോ. ‘‘യേ ഝാനപ്പസുതാ ധീരാ’’തിആദീസു (ധ॰ പ॰ ൧൮൧) ഝാനാനുയുത്താതി അത്ഥോ. ‘‘ദിട്ഠം സുതം മുത’’ന്തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൨൪൧) സോതവിഞ്ഞേയ്യന്തി അത്ഥോ. ‘‘സുതധരോ സുതസന്നിചയോ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൩൩൯) സോതദ്വാരാനുസാരവിഞ്ഞാതധരോതി അത്ഥോ. ഇധ പനസ്സ ‘‘സോതദ്വാരാനുസാരേന ഉപധാരിത’’ന്തി വാ ‘‘ഉപധാരണ’’ന്തി വാ അത്ഥോ. മേ-സദ്ദസ്സ ഹി മയാതി അത്ഥേ സതി ‘‘ഇതി മേ സുതം, മയാ സോതദ്വാരാനുസാരേന ഉപധാരിത’’ന്തി അത്ഥോ. മമാതി അത്ഥേ സതി ‘‘ഇതി മമ സുതം സോതദ്വാരാനുസാരേന ഉപധാരണ’’ന്തി അത്ഥോ.
Tattha ‘‘senāya pasuto’’tiādīsu gacchantoti attho. ‘‘Sutadhammassa passato’’tiādīsu (udā. 11) vissutadhammassāti attho. ‘‘Avassutā avassutassā’’tiādīsu (pāci. 657) kilinnā kilinnassāti attho. ‘‘Tumhehi puññaṃ pasutaṃ anappaka’’ntiādīsu (khu. pā. 7.12) upacitanti attho. ‘‘Ye jhānappasutā dhīrā’’tiādīsu (dha. pa. 181) jhānānuyuttāti attho. ‘‘Diṭṭhaṃ sutaṃ muta’’ntiādīsu (ma. ni. 1.241) sotaviññeyyanti attho. ‘‘Sutadharo sutasannicayo’’tiādīsu (ma. ni. 1.339) sotadvārānusāraviññātadharoti attho. Idha panassa ‘‘sotadvārānusārena upadhārita’’nti vā ‘‘upadhāraṇa’’nti vā attho. Me-saddassa hi mayāti atthe sati ‘‘iti me sutaṃ, mayā sotadvārānusārena upadhārita’’nti attho. Mamāti atthe sati ‘‘iti mama sutaṃ sotadvārānusārena upadhāraṇa’’nti attho.
ഏവമേതേസു തീസു പദേസു യസ്മാ സുതസദ്ദസന്നിധാനേ പയുത്തേന ഇതിസദ്ദേന സവനകിരിയാജോതകേന ഭവിതബ്ബം. തസ്മാ ഇതീതി സോതവിഞ്ഞാണാദിവിഞ്ഞാണകിച്ചനിദസ്സനം. മേതി വുത്തവിഞ്ഞാണസമങ്ഗിപുഗ്ഗലനിദസ്സനം. സബ്ബാനിപി വാക്യാനി ഏവകാരത്ഥസഹിതാനിയേവ അവധാരണഫലത്താ. തേന സുതന്തി അസ്സവനഭാവപ്പടിക്ഖേപതോ അനൂനാവിപരീതഗ്ഗഹണനിദസ്സനം. യഥാ ഹി സുതം സുതമേവാതി വത്തബ്ബതം അരഹതി, തം സമ്മാ സുതം അനൂനഗ്ഗഹണം അവിപരീതഗ്ഗഹണഞ്ച ഹോതീതി. അഥ വാ സദ്ദന്തരത്ഥാപോഹനവസേന സദ്ദോ അത്ഥം വദതീതി, യസ്മാ സുതന്തി ഏതസ്സ അസുതം ന ഹോതീതി അയമത്ഥോ, തസ്മാ സുതന്തി അസ്സവനഭാവപ്പടിക്ഖേപതോ അനൂനാവിപരീതഗ്ഗഹണനിദസ്സനം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഇതി മേ സുതം, ന ദിട്ഠം, ന സയമ്ഭുഞാണേന സച്ഛികതം, ന അഞ്ഞഥാ വാ ഉപലദ്ധം, അപിച സുതംവ, തഞ്ച ഖോ സമ്മദേവാതി. അവധാരണത്ഥേ വാ ഇതിസദ്ദേ അയമത്ഥയോജനാതി തദപേക്ഖസ്സ സുത-സദ്ദസ്സ നിയമത്ഥോ സമ്ഭവതീതി അസ്സവനഭാവപ്പടിക്ഖേപോ, അനൂനാവിപരീതഗ്ഗഹണനിദസ്സനതാ ച വേദിതബ്ബാ. ഏവം സവനഹേതുസവനവിസേസവസേന പദത്തയസ്സ അത്ഥയോജനാ കതാതി ദട്ഠബ്ബം.
Evametesu tīsu padesu yasmā sutasaddasannidhāne payuttena itisaddena savanakiriyājotakena bhavitabbaṃ. Tasmā itīti sotaviññāṇādiviññāṇakiccanidassanaṃ. Meti vuttaviññāṇasamaṅgipuggalanidassanaṃ. Sabbānipi vākyāni evakāratthasahitāniyeva avadhāraṇaphalattā. Tena sutanti assavanabhāvappaṭikkhepato anūnāviparītaggahaṇanidassanaṃ. Yathā hi sutaṃ sutamevāti vattabbataṃ arahati, taṃ sammā sutaṃ anūnaggahaṇaṃ aviparītaggahaṇañca hotīti. Atha vā saddantaratthāpohanavasena saddo atthaṃ vadatīti, yasmā sutanti etassa asutaṃ na hotīti ayamattho, tasmā sutanti assavanabhāvappaṭikkhepato anūnāviparītaggahaṇanidassanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – iti me sutaṃ, na diṭṭhaṃ, na sayambhuñāṇena sacchikataṃ, na aññathā vā upaladdhaṃ, apica sutaṃva, tañca kho sammadevāti. Avadhāraṇatthe vā itisadde ayamatthayojanāti tadapekkhassa suta-saddassa niyamattho sambhavatīti assavanabhāvappaṭikkhepo, anūnāviparītaggahaṇanidassanatā ca veditabbā. Evaṃ savanahetusavanavisesavasena padattayassa atthayojanā katāti daṭṭhabbaṃ.
തഥാ ഇതീതി സോതദ്വാരാനുസാരേന പവത്തായ വിഞ്ഞാണവീഥിയാ നാനത്ഥബ്യഞ്ജനഗ്ഗഹണതോ നാനപ്പകാരേന ആരമ്മണേ പവത്തിഭാവപ്പകാസനം ആകാരത്ഥോ ഇതിസദ്ദോതി കത്വാ. മേതി അത്തപ്പകാസനം. സുതന്തി ധമ്മപ്പകാസനം യഥാവുത്തായ വിഞ്ഞാണവീഥിയാ പരിയത്തിധമ്മാരമ്മണത്താ. അയഞ്ഹേത്ഥ സങ്ഖേപോ – നാനപ്പകാരേന ആരമ്മണേ പവത്തായ വിഞ്ഞാണവീഥിയാ കാരണഭൂതായ മയാ ന അഞ്ഞം കതം, ഇദം പന കതം, അയം ധമ്മോ സുതോതി.
Tathā itīti sotadvārānusārena pavattāya viññāṇavīthiyā nānatthabyañjanaggahaṇato nānappakārena ārammaṇe pavattibhāvappakāsanaṃ ākārattho itisaddoti katvā. Meti attappakāsanaṃ. Sutanti dhammappakāsanaṃ yathāvuttāya viññāṇavīthiyā pariyattidhammārammaṇattā. Ayañhettha saṅkhepo – nānappakārena ārammaṇe pavattāya viññāṇavīthiyā kāraṇabhūtāya mayā na aññaṃ kataṃ, idaṃ pana kataṃ, ayaṃ dhammo sutoti.
തഥാ ഇതീതി നിദസ്സിതബ്ബപ്പകാസനം നിദസ്സനത്ഥോ ഇതി-സദ്ദോതി കത്വാ നിദസ്സേതബ്ബസ്സ നിദസ്സിതബ്ബത്താഭാവാഭാവതോ. തസ്മാ ഇതിസദ്ദേന സകലമ്പി സുതം പച്ചാമട്ഠന്തി വേദിതബ്ബം. മേതി പുഗ്ഗലപ്പകാസനം. സുതന്തി പുഗ്ഗലകിച്ചപ്പകാസനം. സുത-സദ്ദേന ഹി ലബ്ഭമാനാ സവനകിരിയാ സവനവിഞ്ഞാണപ്പബന്ധപ്പടിബദ്ധാ, തത്ഥ ച പുഗ്ഗലവോഹാരോ. ന ഹി പുഗ്ഗലവോഹാരരഹിതേ ധമ്മപ്പബന്ധേ സവനകിരിയാ ലബ്ഭതി. തസ്സായം സങ്ഖേപത്ഥോ – യം സുത്തം നിദ്ദിസിസ്സാമി, തം മയാ ഇതി സുതന്തി.
Tathā itīti nidassitabbappakāsanaṃ nidassanattho iti-saddoti katvā nidassetabbassa nidassitabbattābhāvābhāvato. Tasmā itisaddena sakalampi sutaṃ paccāmaṭṭhanti veditabbaṃ. Meti puggalappakāsanaṃ. Sutanti puggalakiccappakāsanaṃ. Suta-saddena hi labbhamānā savanakiriyā savanaviññāṇappabandhappaṭibaddhā, tattha ca puggalavohāro. Na hi puggalavohārarahite dhammappabandhe savanakiriyā labbhati. Tassāyaṃ saṅkhepattho – yaṃ suttaṃ niddisissāmi, taṃ mayā iti sutanti.
തഥാ ഇതീതി യസ്സ ചിത്തസന്താനസ്സ നാനാരമ്മണപ്പവത്തിയാ നാനത്ഥബ്യഞ്ജനഗ്ഗഹണം ഹോതി, തസ്സ നാനാകാരനിദ്ദേസോ ആകാരത്ഥോ ഇതിസദ്ദോതി കത്വാ. ഇതീതി ഹി അയം ആകാരപഞ്ഞത്തി ധമ്മാനം തം തം പവത്തിആകാരം ഉപാദായ പഞ്ഞാപേതബ്ബസഭാവത്താ. മേതി കത്തുനിദ്ദേസോ. സുതന്തി വിസയനിദ്ദേസോ. സോതബ്ബോ ഹി ധമ്മോ സവനകിരിയാകത്തുപുഗ്ഗലസ്സ സവനകിരിയാവസേന പവത്തിട്ഠാനം ഹോതി. ഏത്താവതാ നാനപ്പകാരപ്പവത്തേന ചിത്തസന്താനേന തംസമങ്ഗിനോ കത്തു വിസയേ ഗഹണസന്നിട്ഠാനം ദസ്സിതം ഹോതി.
Tathā itīti yassa cittasantānassa nānārammaṇappavattiyā nānatthabyañjanaggahaṇaṃ hoti, tassa nānākāraniddeso ākārattho itisaddoti katvā. Itīti hi ayaṃ ākārapaññatti dhammānaṃ taṃ taṃ pavattiākāraṃ upādāya paññāpetabbasabhāvattā. Meti kattuniddeso. Sutanti visayaniddeso. Sotabbo hi dhammo savanakiriyākattupuggalassa savanakiriyāvasena pavattiṭṭhānaṃ hoti. Ettāvatā nānappakārappavattena cittasantānena taṃsamaṅgino kattu visaye gahaṇasanniṭṭhānaṃ dassitaṃ hoti.
അഥ വാ ഇതീതി പുഗ്ഗലകിച്ചനിദ്ദേസോ. സുതാനഞ്ഹി ധമ്മാനം ഗഹിതാകാരസ്സ നിദസ്സനസ്സ അവധാരണസ്സ വാ പകാസനഭാവേന ഇതിസദ്ദേന തദാകാരാദിധാരണസ്സ പുഗ്ഗലവോഹാരൂപാദാനധമ്മബ്യാപാരഭാവതോ പുഗ്ഗലകിച്ചം നാമ നിദ്ദിട്ഠം ഹോതീതി. സുതന്തി വിഞ്ഞാണകിച്ചനിദ്ദേസോ. പുഗ്ഗലവാദിനോപി ഹി സവനകിരിയാ വിഞ്ഞാണനിരപേക്ഖാ ന ഹോതീതി. മേതി ഉഭയകിച്ചയുത്തപുഗ്ഗലനിദ്ദേസോ . മേതി ഹി സദ്ദപ്പവത്തി ഏകന്തേനേവ സത്തവിസേസവിസയാ, വിഞ്ഞാണകിച്ചഞ്ച തത്ഥേവ സമോദഹിതബ്ബന്തി. അയം പനേത്ഥ സങ്ഖേപോ – മയാ സവനകിച്ചവിഞ്ഞാണസമങ്ഗിനാ പുഗ്ഗലേന വിഞ്ഞാണവസേന ലദ്ധസ്സവനകിച്ചവോഹാരേന സുതന്തി.
Atha vā itīti puggalakiccaniddeso. Sutānañhi dhammānaṃ gahitākārassa nidassanassa avadhāraṇassa vā pakāsanabhāvena itisaddena tadākārādidhāraṇassa puggalavohārūpādānadhammabyāpārabhāvato puggalakiccaṃ nāma niddiṭṭhaṃ hotīti. Sutanti viññāṇakiccaniddeso. Puggalavādinopi hi savanakiriyā viññāṇanirapekkhā na hotīti. Meti ubhayakiccayuttapuggalaniddeso . Meti hi saddappavatti ekanteneva sattavisesavisayā, viññāṇakiccañca tattheva samodahitabbanti. Ayaṃ panettha saṅkhepo – mayā savanakiccaviññāṇasamaṅginā puggalena viññāṇavasena laddhassavanakiccavohārena sutanti.
തഥാ ഇതീതി ച മേതി ച സച്ചികട്ഠപരമത്ഥവസേന അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി. സബ്ബസ്സ ഹി സദ്ദാധിഗമനീയസ്സ അത്ഥസ്സ പഞ്ഞത്തിമുഖേനേവ പടിപജ്ജിതബ്ബത്താ സബ്ബപഞ്ഞത്തീനഞ്ച വിജ്ജമാനാദീസു ഛസ്വേവ പഞ്ഞത്തീസു അവരോധോ, തസ്മാ യോ മായാമരീചിആദയോ വിയ അഭൂതത്ഥോ, അനുസ്സവാദീഹി ഗഹേതബ്ബോ വിയ അനുത്തമത്ഥോ ച ന ഹോതി. സോ രൂപസദ്ദാദികോ രുപ്പനാനുഭവനാദികോ ച പരമത്ഥസഭാവോ സച്ചികട്ഠപരമത്ഥവസേന വിജ്ജതി. യോ പന ഇതീതി ച മേതി ച വുച്ചമാനോ ആകാരാദിഅപരമത്ഥസഭാവോ സച്ചികട്ഠപരമത്ഥവസേന അനുപലബ്ഭമാനോ അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി നാമ, കിമേത്ഥ തം പരമത്ഥതോ അത്ഥി, യം ഇതീതി വാ മേതി വാ നിദ്ദേസം ലഭേഥ. സുതന്തി വിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി. യഞ്ഹി തം സോതേന ഉപലദ്ധം, തം പരമത്ഥതോ വിജ്ജമാനന്തി.
Tathā itīti ca meti ca saccikaṭṭhaparamatthavasena avijjamānapaññatti. Sabbassa hi saddādhigamanīyassa atthassa paññattimukheneva paṭipajjitabbattā sabbapaññattīnañca vijjamānādīsu chasveva paññattīsu avarodho, tasmā yo māyāmarīciādayo viya abhūtattho, anussavādīhi gahetabbo viya anuttamattho ca na hoti. So rūpasaddādiko ruppanānubhavanādiko ca paramatthasabhāvo saccikaṭṭhaparamatthavasena vijjati. Yo pana itīti ca meti ca vuccamāno ākārādiaparamatthasabhāvo saccikaṭṭhaparamatthavasena anupalabbhamāno avijjamānapaññatti nāma, kimettha taṃ paramatthato atthi, yaṃ itīti vā meti vā niddesaṃ labhetha. Sutanti vijjamānapaññatti. Yañhi taṃ sotena upaladdhaṃ, taṃ paramatthato vijjamānanti.
തഥാ ഇതീതി സോതപഥമാഗതേ ധമ്മേ ഉപാദായ തേസം ഉപധാരിതാകാരാദീനം പച്ചാമസനവസേന. മേതി സസന്തതിപരിയാപന്നേ ഖന്ധേ കരണാദിവിസേസവിസിട്ഠേ ഉപാദായ വത്തബ്ബതോ ഉപാദാപഞ്ഞത്തി. സുതന്തി ദിട്ഠാദീനി ഉപനിധായ വത്തബ്ബതോ ഉപനിധാപഞ്ഞത്തി. ദിട്ഠാദിസഭാവരഹിതേ സദ്ദായതനേ പവത്തമാനോപി സുതവോഹാരോ ദുതിയം, തതിയന്തി ആദികോ വിയ പഠമാദിം നിസ്സായ ‘‘യം ന ദിട്ഠമുതവിഞ്ഞാതനിരപേക്ഖം, തം സുത’’ന്തി വിഞ്ഞേയ്യത്താ ദിട്ഠാദീനി ഉപനിധായ വത്തബ്ബോ ഹോതി. അസുതം ന ഹോതീതി ഹി സുതന്തി പകാസിതോയമത്ഥോതി.
Tathā itīti sotapathamāgate dhamme upādāya tesaṃ upadhāritākārādīnaṃ paccāmasanavasena. Meti sasantatipariyāpanne khandhe karaṇādivisesavisiṭṭhe upādāya vattabbato upādāpaññatti. Sutanti diṭṭhādīni upanidhāya vattabbato upanidhāpaññatti. Diṭṭhādisabhāvarahite saddāyatane pavattamānopi sutavohāro dutiyaṃ, tatiyanti ādiko viya paṭhamādiṃ nissāya ‘‘yaṃ na diṭṭhamutaviññātanirapekkhaṃ, taṃ suta’’nti viññeyyattā diṭṭhādīni upanidhāya vattabbo hoti. Asutaṃ na hotīti hi sutanti pakāsitoyamatthoti.
ഏത്ഥ ച ഇതീതി വചനേന അസമ്മോഹം ദീപേതി. പടിവിദ്ധാ ഹി അത്ഥസ്സ പകാരവിസേസാ ഇതീതി ഇധ ആയസ്മതാ ആനന്ദേന പച്ചാമട്ഠാ, തേനസ്സ അസമ്മോഹോ ദീപിതോ. ന ഹി സമ്മൂള്ഹോ നാനപ്പകാരപ്പടിവേധസമത്ഥോ ഹോതി, ലോഭപ്പഹാനാദിവസേന നാനപ്പകാരാ ദുപ്പടിവിദ്ധാ ച സുത്തത്ഥാ നിദ്ദിസീയന്തി . സുതന്തി വചനേന അസമ്മോസം ദീപേതി സുതാകാരസ്സ യാഥാവതോ ദസ്സിയമാനത്താ യസ്സ ഹി സുതം സമ്മുട്ഠം ഹോതി, ന സോ കാലന്തരേ മയാ സുതന്തി പടിജാനാതി. ഇച്ചസ്സ അസമ്മോഹേന സമ്മോഹാഭാവേന പഞ്ഞായ ഏവ വാ സവനകാലസമ്ഭൂതായ തദുത്തരികാലപഞ്ഞാസിദ്ധി, തഥാ അസമ്മോസേന സതിസിദ്ധി. തത്ഥ പഞ്ഞാപുബ്ബങ്ഗമായ സതിയാ ബ്യഞ്ജനാവധാരണസമത്ഥതാ. ബ്യഞ്ജനാനഞ്ഹി പടിവിജ്ഝിതബ്ബോ ആകാരോ നാതിഗമ്ഭീരോ, യഥാസുതധാരണമേവ തത്ഥ കരണീയന്തി സതിയാ ബ്യാപാരോ അധികോ, പഞ്ഞാ തത്ഥ ഗുണീഭൂതാ ഹോതി പഞ്ഞായ പുബ്ബങ്ഗമാതി കത്വാ. സതിപുബ്ബങ്ഗമായ പഞ്ഞായ അത്ഥപ്പടിവേധസമത്ഥതാ. അത്ഥസ്സ ഹി പടിവിജ്ഝിതബ്ബോ ആകാരോ ഗമ്ഭീരോതി പഞ്ഞായ ബ്യാപാരോ അധികോ, സതി തത്ഥ ഗുണീഭൂതാ ഹോതി സതിയാ പുബ്ബങ്ഗമാതി കത്വാ. തദുഭയസമത്ഥതായോഗേന അത്ഥബ്യഞ്ജനസമ്പന്നസ്സ ധമ്മകോസസ്സ അനുപാലനസമത്ഥതായ ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികത്തസിദ്ധി.
Ettha ca itīti vacanena asammohaṃ dīpeti. Paṭividdhā hi atthassa pakāravisesā itīti idha āyasmatā ānandena paccāmaṭṭhā, tenassa asammoho dīpito. Na hi sammūḷho nānappakārappaṭivedhasamattho hoti, lobhappahānādivasena nānappakārā duppaṭividdhā ca suttatthā niddisīyanti . Sutanti vacanena asammosaṃ dīpeti sutākārassa yāthāvato dassiyamānattā yassa hi sutaṃ sammuṭṭhaṃ hoti, na so kālantare mayā sutanti paṭijānāti. Iccassa asammohena sammohābhāvena paññāya eva vā savanakālasambhūtāya taduttarikālapaññāsiddhi, tathā asammosena satisiddhi. Tattha paññāpubbaṅgamāya satiyā byañjanāvadhāraṇasamatthatā. Byañjanānañhi paṭivijjhitabbo ākāro nātigambhīro, yathāsutadhāraṇameva tattha karaṇīyanti satiyā byāpāro adhiko, paññā tattha guṇībhūtā hoti paññāya pubbaṅgamāti katvā. Satipubbaṅgamāya paññāya atthappaṭivedhasamatthatā. Atthassa hi paṭivijjhitabbo ākāro gambhīroti paññāya byāpāro adhiko, sati tattha guṇībhūtā hoti satiyā pubbaṅgamāti katvā. Tadubhayasamatthatāyogena atthabyañjanasampannassa dhammakosassa anupālanasamatthatāya dhammabhaṇḍāgārikattasiddhi.
അപരോ നയോ – ഇതീതി വചനേന യോനിസോമനസികാരം ദീപേതി. തേന വുച്ചമാനാനം ആകാരനിദസ്സനാവധാരണത്ഥാനം ഉപരി വക്ഖമാനാനം നാനപ്പകാരപ്പടിവേധജോതകാനം അവിപരീതസദ്ധമ്മവിസയത്താ. ന ഹി അയോനിസോ മനസികരോതോ നാനപ്പകാരപ്പടിവേധോ സമ്ഭവതി. സുതന്തി വചനേന അവിക്ഖേപം ദീപേതി, നിദാനപുച്ഛാവസേന പകരണപ്പത്തസ്സ വക്ഖമാനസ്സ സുത്തസ്സ സവനം ന സമാധാനമന്തരേന സമ്ഭവതി വിക്ഖിത്തചിത്തസ്സ സവനാഭാവതോ. തഥാ ഹി വിക്ഖിത്തചിത്തോ പുഗ്ഗലോ സബ്ബസമ്പത്തിയാ വുച്ചമാനോപി ‘‘ന മയാ സുതം, പുന ഭണഥാ’’തി വദതി. യോനിസോമനസികാരേന ചേത്ഥ അത്തസമ്മാപണിധിം പുബ്ബേകതപുഞ്ഞതഞ്ച സാധേതി, സമ്മാ അപ്പണിഹിതത്തസ്സ പുബ്ബേ അകതപുഞ്ഞസ്സ വാ തദഭാവതോ. അവിക്ഖേപേന സദ്ധമ്മസ്സവനം സപ്പുരിസൂപനിസ്സയഞ്ച സാധേതി, അസ്സുതവതോ സപ്പുരിസൂപനിസ്സയരഹിതസ്സ ച തദഭാവതോ. ന ഹി വിക്ഖിത്തചിത്തോ സദ്ധമ്മം സോതും സക്കോതി, ന ച സപ്പുരിസേ അനുപസ്സയമാനസ്സ സവനം അത്ഥി.
Aparo nayo – itīti vacanena yonisomanasikāraṃ dīpeti. Tena vuccamānānaṃ ākāranidassanāvadhāraṇatthānaṃ upari vakkhamānānaṃ nānappakārappaṭivedhajotakānaṃ aviparītasaddhammavisayattā. Na hi ayoniso manasikaroto nānappakārappaṭivedho sambhavati. Sutanti vacanena avikkhepaṃ dīpeti, nidānapucchāvasena pakaraṇappattassa vakkhamānassa suttassa savanaṃ na samādhānamantarena sambhavati vikkhittacittassa savanābhāvato. Tathā hi vikkhittacitto puggalo sabbasampattiyā vuccamānopi ‘‘na mayā sutaṃ, puna bhaṇathā’’ti vadati. Yonisomanasikārena cettha attasammāpaṇidhiṃ pubbekatapuññatañca sādheti, sammā appaṇihitattassa pubbe akatapuññassa vā tadabhāvato. Avikkhepena saddhammassavanaṃ sappurisūpanissayañca sādheti, assutavato sappurisūpanissayarahitassa ca tadabhāvato. Na hi vikkhittacitto saddhammaṃ sotuṃ sakkoti, na ca sappurise anupassayamānassa savanaṃ atthi.
അപരോ നയോ – ‘‘യസ്സ ചിത്തസന്താനസ്സ നാനാകാരപ്പവത്തിയാ നാനത്ഥബ്യഞ്ജനഗ്ഗഹണം ഹോതി, തസ്സ നാനാകാരനിദ്ദേസോ’’തി വുത്തം. യസ്മാ ച സോ ഭഗവതോ വചനസ്സ അത്ഥബ്യഞ്ജനപ്പഭേദപരിച്ഛേദവസേന സകലസാസനസമ്പതിഓഗാഹനേന നിരവസേസപരഹിതപാരിപൂരികാരണഭൂതോ ഏവംഭദ്ദകോ ആകാരോ ന സമ്മാ അപ്പണിഹിതത്തനോ പുബ്ബേ അകതപുഞ്ഞസ്സ വാ ഹോതി, തസ്മാ ഇതീതി ഇമിനാ ഭദ്ദകേന ആകാരേന പച്ഛിമചക്കദ്വയസമ്പത്തിമത്തനോ ദീപേതി, സുതന്തി സവനയോഗേന പുരിമചക്കദ്വയസമ്പത്തിം. ന ഹി അപ്പതിരൂപേ ദേസേ വസതോ സപ്പുരിസൂപനിസ്സയരഹിതസ്സ വാ സവനം അത്ഥി. ഇച്ചസ്സ പച്ഛിമചക്കദ്വയസിദ്ധിയാ ആസയസുദ്ധി സിദ്ധാ ഹോതി, സമ്മാ പണിഹിതത്തോ പുബ്ബേ ച കതപുഞ്ഞോ വിസുദ്ധാസയോ ഹോതി, തദവിസുദ്ധിഹേതൂനം കിലേസാനം ദൂരീഭാവതോ. തഥാ ഹി വുത്തം – ‘‘സമ്മാ പണിഹിതം ചിത്തം, സേയ്യസോ നം തതോ കരേ’’തി (ധ॰ പ॰ ൪൩) ‘‘കതപുഞ്ഞോസി ത്വം, ആനന്ദ, പധാനമനുയുഞ്ജ, ഖിപ്പം ഹോഹിസി അനാസവോ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൨൦൭) ച. പുരിമചക്കദ്വയസിദ്ധിയാ പയോഗസുദ്ധി. പതിരൂപദേസവാസേന ഹി സപ്പുരിസൂപനിസ്സയേന ച സാധൂനം ദിട്ഠാനുഗതിആപജ്ജനേനപി വിസുദ്ധപ്പയോഗോ ഹോതി. തായ ച ആസയസുദ്ധിയാ അധിഗമബ്യത്തിസിദ്ധി, പുബ്ബേ ഏവ തണ്ഹാദിട്ഠിസംകിലേസാനം വിസോധിതത്താ പയോഗസുദ്ധിയാ ആഗമബ്യത്തിസിദ്ധി. സുപരിസുദ്ധകായവചീപയോഗോ ഹി വിപ്പടിസാരാഭാവതോ അവിക്ഖിത്തചിത്തോ പരിയത്തിയം വിസാരദോ ഹോതി. ഇതി പയോഗാസയസുദ്ധസ്സ ആഗമാധിഗമസമ്പന്നസ്സ വചനം അരുണുഗ്ഗമനം വിയ സൂരിയസ്സ ഉദയതോ, യോനിസോമനസികാരോ വിയ ച കുസലധമ്മസ്സ, അരഹതി ഭഗവതോ വചനസ്സ പുബ്ബങ്ഗമം ഭവിതുന്തി ഠാനേ നിദാനം ഠപേന്തോ ഇതി മേ സുതന്തിആദിമാഹ.
Aparo nayo – ‘‘yassa cittasantānassa nānākārappavattiyā nānatthabyañjanaggahaṇaṃ hoti, tassa nānākāraniddeso’’ti vuttaṃ. Yasmā ca so bhagavato vacanassa atthabyañjanappabhedaparicchedavasena sakalasāsanasampatiogāhanena niravasesaparahitapāripūrikāraṇabhūto evaṃbhaddako ākāro na sammā appaṇihitattano pubbe akatapuññassa vā hoti, tasmā itīti iminā bhaddakena ākārena pacchimacakkadvayasampattimattano dīpeti, sutanti savanayogena purimacakkadvayasampattiṃ. Na hi appatirūpe dese vasato sappurisūpanissayarahitassa vā savanaṃ atthi. Iccassa pacchimacakkadvayasiddhiyā āsayasuddhi siddhā hoti, sammā paṇihitatto pubbe ca katapuñño visuddhāsayo hoti, tadavisuddhihetūnaṃ kilesānaṃ dūrībhāvato. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘sammā paṇihitaṃ cittaṃ, seyyaso naṃ tato kare’’ti (dha. pa. 43) ‘‘katapuññosi tvaṃ, ānanda, padhānamanuyuñja, khippaṃ hohisi anāsavo’’ti (dī. ni. 2.207) ca. Purimacakkadvayasiddhiyā payogasuddhi. Patirūpadesavāsena hi sappurisūpanissayena ca sādhūnaṃ diṭṭhānugatiāpajjanenapi visuddhappayogo hoti. Tāya ca āsayasuddhiyā adhigamabyattisiddhi, pubbe eva taṇhādiṭṭhisaṃkilesānaṃ visodhitattā payogasuddhiyā āgamabyattisiddhi. Suparisuddhakāyavacīpayogo hi vippaṭisārābhāvato avikkhittacitto pariyattiyaṃ visārado hoti. Iti payogāsayasuddhassa āgamādhigamasampannassa vacanaṃ aruṇuggamanaṃ viya sūriyassa udayato, yonisomanasikāro viya ca kusaladhammassa, arahati bhagavato vacanassa pubbaṅgamaṃ bhavitunti ṭhāne nidānaṃ ṭhapento iti me sutantiādimāha.
അപരോ നയോ – ഇതീതി ഇമിനാ പുബ്ബേ വുത്തനയേന നാനപ്പകാരപ്പടിവേധദീപകേന അത്തനോ അത്ഥപടിഭാനപടിസമ്ഭിദാസമ്പത്തിസബ്ഭാവം ദീപേതി. സുതന്തി ഇമിനാ ഇതിസദ്ദസന്നിധാനതോ വക്ഖമാനാപേക്ഖായ വാ സോതബ്ബഭേദപ്പടിവേധദീപകേന ധമ്മനിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാസമ്പത്തിസബ്ഭാവം ദീപേതി. ഇതീതി ച ഇദം വുത്തനയേനേവ യോനിസോമനസികാരദീപകം വചനം ഭാസമാനോ ‘‘ഏതേ മയാ ധമ്മാ മനസാനുപേക്ഖിതാ ദിട്ഠിയാ സുപ്പടിവിദ്ധാ’’തി ദീപേതി. പരിയത്തിധമ്മാ ഹി ‘‘ഇധ സീലം കഥിതം, ഇധ സമാധി, ഇധ പഞ്ഞാ, ഏത്തകാ ഏത്ഥ അനുസന്ധിയോ’’തിആദിനാ നയേന മനസാ അനുപേക്ഖിതാ അനുസ്സവാകാരപരിവിതക്കസഹിതായ ധമ്മനിജ്ഝാനക്ഖന്തിഭൂതായ ഞാതപരിഞ്ഞാസങ്ഖാതായ വാ ദിട്ഠിയാ തത്ഥ തത്ഥ വുത്തരൂപാരൂപധമ്മേ ‘‘ഇതി രൂപം, ഏത്തകം രൂപ’’ന്തിആദിനാ നയേന സുട്ഠു വവത്ഥപേത്വാ പടിവിദ്ധാ അത്തനോ പരേസഞ്ച ഹിതസുഖാവഹാ ഹോന്തീതി. സുത്തന്തി ഇദം സവനയോഗപരിദീപകവചനം ഭാസമാനോ ‘‘ബഹൂ മയാ ധമ്മാ സുതാ ധാതാ വചസാ പരിചിതാ’’തി ദീപേതി. സോതാവധാനപ്പടിബദ്ധാ ഹി പരിയത്തിധമ്മസ്സ സവനധാരണപരിചയാ. തദുഭയേനപി ധമ്മസ്സ സ്വാക്ഖാതഭാവേന അത്ഥബ്യഞ്ജനപാരിപൂരിം ദീപേന്തോ സവനേ ആദരം ജനേതി. അത്ഥബ്യഞ്ജനപരിപുണ്ണഞ്ഹി ധമ്മം ആദരേന അസ്സുണന്തോ മഹതാ ഹിതാ പരിബാഹിരോ ഹോതീതി ആദരം ജനേത്വാ സക്കച്ചം ധമ്മോ സോതബ്ബോ.
Aparo nayo – itīti iminā pubbe vuttanayena nānappakārappaṭivedhadīpakena attano atthapaṭibhānapaṭisambhidāsampattisabbhāvaṃ dīpeti. Sutanti iminā itisaddasannidhānato vakkhamānāpekkhāya vā sotabbabhedappaṭivedhadīpakena dhammaniruttipaṭisambhidāsampattisabbhāvaṃ dīpeti. Itīti ca idaṃ vuttanayeneva yonisomanasikāradīpakaṃ vacanaṃ bhāsamāno ‘‘ete mayā dhammā manasānupekkhitā diṭṭhiyā suppaṭividdhā’’ti dīpeti. Pariyattidhammā hi ‘‘idha sīlaṃ kathitaṃ, idha samādhi, idha paññā, ettakā ettha anusandhiyo’’tiādinā nayena manasā anupekkhitā anussavākāraparivitakkasahitāya dhammanijjhānakkhantibhūtāya ñātapariññāsaṅkhātāya vā diṭṭhiyā tattha tattha vuttarūpārūpadhamme ‘‘iti rūpaṃ, ettakaṃ rūpa’’ntiādinā nayena suṭṭhu vavatthapetvā paṭividdhā attano paresañca hitasukhāvahā hontīti. Suttanti idaṃ savanayogaparidīpakavacanaṃ bhāsamāno ‘‘bahū mayā dhammā sutā dhātā vacasā paricitā’’ti dīpeti. Sotāvadhānappaṭibaddhā hi pariyattidhammassa savanadhāraṇaparicayā. Tadubhayenapi dhammassa svākkhātabhāvena atthabyañjanapāripūriṃ dīpento savane ādaraṃ janeti. Atthabyañjanaparipuṇṇañhi dhammaṃ ādarena assuṇanto mahatā hitā paribāhiro hotīti ādaraṃ janetvā sakkaccaṃ dhammo sotabbo.
ഇതി മേ സുതന്തി ഇമിനാ പന സകലേന വചനേന ആയസ്മാ ആനന്ദോ തഥാഗതപ്പവേദിതം ധമ്മവിനയം അത്തനോ അദഹന്തോ അസപ്പുരിസഭൂമിം അതിക്കമതി, സാവകത്തം പടിജാനന്തോ സപ്പുരിസഭൂമിം ഓക്കമതി. തഥാ അസദ്ധമ്മാ ചിത്തം വുട്ഠാപേതി, സദ്ധമ്മേ ചിത്തം പതിട്ഠാപേതി. ‘‘കേവലം സുതമേവേതം മയാ, തസ്സേവ പന ഭഗവതോ വചന’’ന്തി ദീപേന്തോ അത്താനം പരിമോചേതി, സത്ഥാരം അപദിസതി, ജിനവചനം അപ്പേതി, ധമ്മനേത്തിം പതിട്ഠാപേതി.
Iti me sutanti iminā pana sakalena vacanena āyasmā ānando tathāgatappaveditaṃ dhammavinayaṃ attano adahanto asappurisabhūmiṃ atikkamati, sāvakattaṃ paṭijānanto sappurisabhūmiṃ okkamati. Tathā asaddhammā cittaṃ vuṭṭhāpeti, saddhamme cittaṃ patiṭṭhāpeti. ‘‘Kevalaṃ sutamevetaṃ mayā, tasseva pana bhagavato vacana’’nti dīpento attānaṃ parimoceti, satthāraṃ apadisati, jinavacanaṃ appeti, dhammanettiṃ patiṭṭhāpeti.
അപിച ഇതി മേ സുതന്തി അത്തനാ ഉപ്പാദിതഭാവം അപ്പടിജാനന്തോ പുരിമസ്സവനം വിവരന്തോ സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതമിദം മയാ തസ്സ ഭഗവതോ ചതുവേസാരജ്ജവിസാരദസ്സ ദസബലധരസ്സ ആസഭട്ഠാനട്ഠായിനോ സീഹനാദനാദിനോ സബ്ബസത്തുത്തമസ്സ ധമ്മിസ്സരസ്സ ധമ്മരാജസ്സ ധമ്മാധിപതിനോ ധമ്മദീപസ്സ ധമ്മസരണസ്സ സദ്ധമ്മവരചക്കവത്തിനോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ. ന ഏത്ഥ അത്ഥേ വാ ധമ്മേ വാ പദേ വാ ബ്യഞ്ജനേ വാ കങ്ഖാ വാ വിമതി വാ കാതബ്ബാതി സബ്ബദേവമനുസ്സാനം ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ അസ്സദ്ധിയം വിനാസേതി, സദ്ധാസമ്പദം ഉപ്പാദേതി. തേനേതം വുച്ചതി –
Apica iti me sutanti attanā uppāditabhāvaṃ appaṭijānanto purimassavanaṃ vivaranto sammukhā paṭiggahitamidaṃ mayā tassa bhagavato catuvesārajjavisāradassa dasabaladharassa āsabhaṭṭhānaṭṭhāyino sīhanādanādino sabbasattuttamassa dhammissarassa dhammarājassa dhammādhipatino dhammadīpassa dhammasaraṇassa saddhammavaracakkavattino sammāsambuddhassa. Na ettha atthe vā dhamme vā pade vā byañjane vā kaṅkhā vā vimati vā kātabbāti sabbadevamanussānaṃ imasmiṃ dhammavinaye assaddhiyaṃ vināseti, saddhāsampadaṃ uppādeti. Tenetaṃ vuccati –
‘‘വിനാസയതി അസ്സദ്ധം, സദ്ധം വഡ്ഢേതി സാസനേ;
‘‘Vināsayati assaddhaṃ, saddhaṃ vaḍḍheti sāsane;
ഇതി മേ സുതമിച്ചേവം, വദം ഗോതമസാവകോ’’തി.
Iti me sutamiccevaṃ, vadaṃ gotamasāvako’’ti.
ഏത്ഥാഹ – ‘‘കസ്മാ പനേത്ഥ യഥാ അഞ്ഞേസു സുത്തേസു ‘ഏവം മേ സുതം, ഏകം സമയം ഭഗവാ’തിആദിനാ കാലദേസേ അപദിസിത്വാവ നിദാനം ഭാസിതം, ഏവം ന ഭാസിത’’ന്തി? അപരേ താവ ആഹു – ന പന ഥേരേന ഭാസിതത്താ. ഇദഞ്ഹി നിദാനം ന ആയസ്മതാ ആനന്ദേന പഠമം ഭാസിതം ഖുജ്ജുത്തരായ പന ഭഗവതാ ഉപാസികാസു ബഹുസ്സുതഭാവേന ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതായ സേക്ഖപ്പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തായ അരിയസാവികായ സാമാവതിപ്പമുഖാനം പഞ്ചന്നം ഇത്ഥിസതാനം പഠമം ഭാസിതം.
Etthāha – ‘‘kasmā panettha yathā aññesu suttesu ‘evaṃ me sutaṃ, ekaṃ samayaṃ bhagavā’tiādinā kāladese apadisitvāva nidānaṃ bhāsitaṃ, evaṃ na bhāsita’’nti? Apare tāva āhu – na pana therena bhāsitattā. Idañhi nidānaṃ na āyasmatā ānandena paṭhamaṃ bhāsitaṃ khujjuttarāya pana bhagavatā upāsikāsu bahussutabhāvena etadagge ṭhapitāya sekkhappaṭisambhidāppattāya ariyasāvikāya sāmāvatippamukhānaṃ pañcannaṃ itthisatānaṃ paṭhamaṃ bhāsitaṃ.
തത്രായം അനുപുബ്ബീകഥാ – ഇതോ കിര കപ്പസതസഹസ്സമത്ഥകേ പദുമുത്തരോ നാമ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ ഹംസവതിയം വിഹരതി. അഥേകദിവസം ഹംസവതിയം ഏകാ കുലധീതാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സോതും ഗച്ഛന്തീഹി ഉപാസികാഹി സദ്ധിം ആരാമം ഗതാ. സത്ഥാരം ഏകം ഉപാസികം ബഹുസ്സുതാനം ഏതദഗ്ഗേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ അധികാരം കത്വാ തം ഠാനന്തരം പത്ഥേസി. സത്ഥാപി നം ബ്യാകാസി ‘‘അനാഗതേ ഗോതമസ്സ നാമ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സാവികാനം ഉപാസികാനം ബഹുസ്സുതാനം അഗ്ഗാ ഭവിസ്സതീ’’തി. തസ്സാ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ പുന മനുസ്സേസൂതി ഏവം ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തിയാ കപ്പസതസഹസ്സം അതിക്കന്തം. അഥ ഇമസ്മിം ഭദ്ദകപ്പേ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ കാലേ സാ ദേവലോകതോ ചവിത്വാ ഘോസകസേട്ഠിസ്സ ഗേഹേ ദാസിയാ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി, ഉത്തരാതിസ്സാ നാമം അകംസു. സാ ജാതകാലേ ഖുജ്ജാ അഹോസീതി ഖുജ്ജുത്തരാത്വേവ പഞ്ഞായിത്ഥ. സാ അപരഭാഗേ ഘോസകസേട്ഠിനാ രഞ്ഞോ ഉതേനസ്സ സാമാവതിയാ ദിന്നകാലേ തസ്സാ പരിചാരികഭാവേന ദിന്നാ രഞ്ഞോ ഉതേനസ്സ അന്തേപുരേ വസതി.
Tatrāyaṃ anupubbīkathā – ito kira kappasatasahassamatthake padumuttaro nāma sammāsambuddho loke uppajjitvā pavattitavaradhammacakko haṃsavatiyaṃ viharati. Athekadivasaṃ haṃsavatiyaṃ ekā kuladhītā satthu dhammadesanaṃ sotuṃ gacchantīhi upāsikāhi saddhiṃ ārāmaṃ gatā. Satthāraṃ ekaṃ upāsikaṃ bahussutānaṃ etadagge ṭhapentaṃ disvā adhikāraṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Satthāpi naṃ byākāsi ‘‘anāgate gotamassa nāma sammāsambuddhassa sāvikānaṃ upāsikānaṃ bahussutānaṃ aggā bhavissatī’’ti. Tassā yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devaloke nibbattitvā puna manussesūti evaṃ devamanussesu saṃsarantiyā kappasatasahassaṃ atikkantaṃ. Atha imasmiṃ bhaddakappe amhākaṃ bhagavato kāle sā devalokato cavitvā ghosakaseṭṭhissa gehe dāsiyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhi, uttarātissā nāmaṃ akaṃsu. Sā jātakāle khujjā ahosīti khujjuttarātveva paññāyittha. Sā aparabhāge ghosakaseṭṭhinā rañño utenassa sāmāvatiyā dinnakāle tassā paricārikabhāvena dinnā rañño utenassa antepure vasati.
തേന ച സമയേന കോസമ്ബിയം ഘോസകസേട്ഠികുക്കുടസേട്ഠിപാവാരികസേട്ഠിനോ ഭഗവന്തം ഉദ്ദിസ്സ തയോ വിഹാരേ കാരേത്വാ ജനപദചാരികം ചരന്തേ തഥാഗതേ കോസമ്ബിനഗരം സമ്പത്തേ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ വിഹാരേ നിയ്യാദേത്വാ മഹാദാനാനി പവത്തേസും, മാസമത്തം അതിക്കമി. അഥ നേസം ഏതദഹോസി – ‘‘ബുദ്ധാ നാമ സബ്ബലോകാനുകമ്പകാ, അഞ്ഞേസമ്പി ഓകാസം ദസ്സാമാ’’തി കോസമ്ബിനഗരവാസിനോപി ജനസ്സ ഓകാസം അകംസു. തതോ പട്ഠായ നാഗരാ വീഥിസഭാഗേന ഗണസഭാഗേന മഹാദാനം ദേന്തി. അഥേകദിവസം സത്ഥാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ മാലാകാരജേട്ഠകസ്സ ഗേഹേ നിസീദി. തസ്മിം ഖണേ ഖുജ്ജുത്തരാ സാമാവതിയാ പുപ്ഫാനി ഗഹേതും അട്ഠ കഹാപണേ ആദായ തം ഗേഹം അഗമാസി. മാലാകാരജേട്ഠകോ തം ദിസ്വാ ‘‘അമ്മ ഉത്തരേ, അജ്ജ തുയ്ഹം പുപ്ഫാനി ദാതും ഖണോ നത്ഥി, അഹം ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസാമി, ത്വമ്പി പരിവേസനായ സഹായികാ ഹോഹി, ഏവം ഇതോ പരേസം വേയ്യാവച്ചകരണതോ മുച്ചിസ്സസീ’’തി ആഹ. തതോ ഖുജ്ജുത്തരാ ബുദ്ധാനം ഭത്തഗ്ഗേ വേയ്യാവച്ചം അകാസി. സാ സത്ഥാരാ ഉപനിസിന്നകഥാവസേന കഥിതം സബ്ബമേവ ധമ്മം ഉഗ്ഗണ്ഹി, അനുമോദനം പന സുത്വാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി.
Tena ca samayena kosambiyaṃ ghosakaseṭṭhikukkuṭaseṭṭhipāvārikaseṭṭhino bhagavantaṃ uddissa tayo vihāre kāretvā janapadacārikaṃ carante tathāgate kosambinagaraṃ sampatte buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa vihāre niyyādetvā mahādānāni pavattesuṃ, māsamattaṃ atikkami. Atha nesaṃ etadahosi – ‘‘buddhā nāma sabbalokānukampakā, aññesampi okāsaṃ dassāmā’’ti kosambinagaravāsinopi janassa okāsaṃ akaṃsu. Tato paṭṭhāya nāgarā vīthisabhāgena gaṇasabhāgena mahādānaṃ denti. Athekadivasaṃ satthā bhikkhusaṅghaparivuto mālākārajeṭṭhakassa gehe nisīdi. Tasmiṃ khaṇe khujjuttarā sāmāvatiyā pupphāni gahetuṃ aṭṭha kahāpaṇe ādāya taṃ gehaṃ agamāsi. Mālākārajeṭṭhako taṃ disvā ‘‘amma uttare, ajja tuyhaṃ pupphāni dātuṃ khaṇo natthi, ahaṃ buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ parivisāmi, tvampi parivesanāya sahāyikā hohi, evaṃ ito paresaṃ veyyāvaccakaraṇato muccissasī’’ti āha. Tato khujjuttarā buddhānaṃ bhattagge veyyāvaccaṃ akāsi. Sā satthārā upanisinnakathāvasena kathitaṃ sabbameva dhammaṃ uggaṇhi, anumodanaṃ pana sutvā sotāpattiphale patiṭṭhāsi.
സാ അഞ്ഞേസു ദിവസേസു ചത്താരോവ കഹാപണേ ദത്വാ പുപ്ഫാനി ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി, തസ്മിം പന ദിവസേ ദിട്ഠസച്ചഭാവേന പരസന്തകേ ചിത്തം അനുപ്പാദേത്വാ അട്ഠപി കഹാപണേ ദത്വാ പച്ഛിം പൂരേത്വാ പുപ്ഫാനി ഗഹേത്വാ സാമാവതിയാ സന്തികം അഗമാസി. അഥ നം സാ പുച്ഛി ‘‘അമ്മ ഉത്തരേ, ത്വം അഞ്ഞേസു ദിവസേസു ന ബഹൂനി പുപ്ഫാനി ആഹരസി, അജ്ജ പന ബഹുകാനി, കിം നോ രാജാ ഉത്തരിതരം പസന്നോ’’തി? സാ മുസാ വത്തും അഭബ്ബതായ അതീതേ അത്തനാ കതം അനിഗൂഹിത്വാ സബ്ബം കഥേസി. അഥ ‘‘കസ്മാ അജ്ജ ബഹൂനി ആഹരസീ’’തി ച വുത്താ ‘‘അജ്ജാഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ധമ്മം സുത്വാ അമതം സച്ഛാകാസിം, തസ്മാ തുമ്ഹേ ന വഞ്ചേമീ’’തി ആഹ. തം സുത്വാ ‘‘അരേ ദുട്ഠദാസി, ഏത്തകം കാലം തയാ ഗഹിതേ കഹാപണേ ദേഹീ’’തി അതജ്ജേത്വാ പുബ്ബഹേതുനാ ചോദിയമാനാ ‘‘അമ്മ, തയാ പീതം അമതം, അമ്ഹേപി പായേഹീ’’തി വത്വാ ‘‘തേന ഹി മം ന്ഹാപേഹീ’’തി വുത്തേ സോളസഹി ഗന്ധോദകഘടേഹി ന്ഹാപേത്വാ ദ്വേ മട്ഠസാടകേ ദാപേസി. സാ ഏകം നിവാസേത്വാ ഏകം പാരുപിത്വാ ആസനം പഞ്ഞാപേത്വാ ആസനേ നിസീദിത്വാ വിചിത്രബീജനിം ആദായ നീചാസനേസു നിസിന്നാനി പഞ്ച മാതുഗാമസതാനി ആമന്തേത്വാ സേഖപ്പടിസമ്ഭിദാസു ഠത്വാ സത്ഥാരാ ദേസിതനിയാമേനേവ താസം ധമ്മം ദേസേസി. ദേസനാവസാനേ താ സബ്ബാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു. താ സബ്ബാപി ഖുജ്ജുത്തരം വന്ദിത്വാ ‘‘അമ്മ, അജ്ജ പട്ഠായ ത്വം കിലിട്ഠകമ്മം മാ കരി, അമ്ഹാകം മാതുട്ഠാനേ ആചരിയട്ഠാനേ ച പതിട്ഠാഹീ’’തി ഗരുട്ഠാനേ ഠപയിംസു.
Sā aññesu divasesu cattārova kahāpaṇe datvā pupphāni gahetvā gacchati, tasmiṃ pana divase diṭṭhasaccabhāvena parasantake cittaṃ anuppādetvā aṭṭhapi kahāpaṇe datvā pacchiṃ pūretvā pupphāni gahetvā sāmāvatiyā santikaṃ agamāsi. Atha naṃ sā pucchi ‘‘amma uttare, tvaṃ aññesu divasesu na bahūni pupphāni āharasi, ajja pana bahukāni, kiṃ no rājā uttaritaraṃ pasanno’’ti? Sā musā vattuṃ abhabbatāya atīte attanā kataṃ anigūhitvā sabbaṃ kathesi. Atha ‘‘kasmā ajja bahūni āharasī’’ti ca vuttā ‘‘ajjāhaṃ sammāsambuddhassa dhammaṃ sutvā amataṃ sacchākāsiṃ, tasmā tumhe na vañcemī’’ti āha. Taṃ sutvā ‘‘are duṭṭhadāsi, ettakaṃ kālaṃ tayā gahite kahāpaṇe dehī’’ti atajjetvā pubbahetunā codiyamānā ‘‘amma, tayā pītaṃ amataṃ, amhepi pāyehī’’ti vatvā ‘‘tena hi maṃ nhāpehī’’ti vutte soḷasahi gandhodakaghaṭehi nhāpetvā dve maṭṭhasāṭake dāpesi. Sā ekaṃ nivāsetvā ekaṃ pārupitvā āsanaṃ paññāpetvā āsane nisīditvā vicitrabījaniṃ ādāya nīcāsanesu nisinnāni pañca mātugāmasatāni āmantetvā sekhappaṭisambhidāsu ṭhatvā satthārā desitaniyāmeneva tāsaṃ dhammaṃ desesi. Desanāvasāne tā sabbā sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsu. Tā sabbāpi khujjuttaraṃ vanditvā ‘‘amma, ajja paṭṭhāya tvaṃ kiliṭṭhakammaṃ mā kari, amhākaṃ mātuṭṭhāne ācariyaṭṭhāne ca patiṭṭhāhī’’ti garuṭṭhāne ṭhapayiṃsu.
കസ്മാ പനേസാ ദാസീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്താതി? സാ കിര കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ ബാരാണസിയം സേട്ഠിധീതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്താ. ഏകായ ഖീണാസവത്ഥേരിയാ ഉപട്ഠാകകുലം ഗതായ ‘‘ഏതം മേ അയ്യേ, പസാധനപേളികം ദേഥാ’’തി വേയ്യാവച്ചം കാരേസി. ഥേരീപി ‘‘അദേന്തിയാ മയി ആഘാതം ഉപ്പാദേത്വാ നിരയേ നിബ്ബത്തിസ്സതി, ദേന്തിയാ പരേസം ദാസീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തിസ്സതി, നിരയസന്താപതോ ദാസിഭാവോ സേയ്യോ’’തി അനുദ്ദയം പടിച്ച തസ്സാ വചനം അകാസി. സാ തേന കമ്മേന പഞ്ച ജാതിസതാനി പരേസം ദാസീയേവ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി.
Kasmā panesā dāsī hutvā nibbattāti? Sā kira kassapasammāsambuddhakāle bārāṇasiyaṃ seṭṭhidhītā hutvā nibbattā. Ekāya khīṇāsavattheriyā upaṭṭhākakulaṃ gatāya ‘‘etaṃ me ayye, pasādhanapeḷikaṃ dethā’’ti veyyāvaccaṃ kāresi. Therīpi ‘‘adentiyā mayi āghātaṃ uppādetvā niraye nibbattissati, dentiyā paresaṃ dāsī hutvā nibbattissati, nirayasantāpato dāsibhāvo seyyo’’ti anuddayaṃ paṭicca tassā vacanaṃ akāsi. Sā tena kammena pañca jātisatāni paresaṃ dāsīyeva hutvā nibbatti.
കസ്മാ പന ഖുജ്ജാ അഹോസി? അനുപ്പന്നേ കിര ബുദ്ധേ അയം ബാരാണസിരഞ്ഞോ ഗേഹേ വസന്തീ ഏകം രാജകുലൂപകം പച്ചേകബുദ്ധം ഥോകം ഖുജ്ജധാതുകം ദിസ്വാ അത്തനാ സഹവാസീനം മാതുഗാമാനം പുരതോ പരിഹാസം കരോന്തീ യഥാവജ്ജം കേളിവസേന ഖുജ്ജാകാരം ദസ്സേസി, തസ്മാ ഖുജ്ജാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി.
Kasmā pana khujjā ahosi? Anuppanne kira buddhe ayaṃ bārāṇasirañño gehe vasantī ekaṃ rājakulūpakaṃ paccekabuddhaṃ thokaṃ khujjadhātukaṃ disvā attanā sahavāsīnaṃ mātugāmānaṃ purato parihāsaṃ karontī yathāvajjaṃ keḷivasena khujjākāraṃ dassesi, tasmā khujjā hutvā nibbatti.
കിം പന കത്വാ പഞ്ഞവന്തീ ജാതാതി? അനുപ്പന്നേ കിര ബുദ്ധേ അയം ബാരാണസിരഞ്ഞോ ഗേഹേ വസന്തീ അട്ഠ പച്ചേകബുദ്ധേ രാജഗേഹതോ ഉണ്ഹപായാസസ്സ പൂരിതേ പത്തേ പരിവത്തിത്വാ പരിവത്തിത്വാ ഗണ്ഹന്തേ ദിസ്വാ അത്തനോ സന്തകാനി അട്ഠ ദന്തവലയാനി ‘‘ഇധ ഠപേത്വാ ഗണ്ഹഥാ’’തി അദാസി. തേ തഥാ കത്വാ ഓലോകേസും. ‘‘തുമ്ഹാകഞ്ഞേവ താനി പരിച്ചത്താനി, ഗഹേത്വാ ഗച്ഛഥാ’’തി ആഹ. തേ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരം അഗമംസു. അജ്ജാപി താനി വലയാനി അരോഗാനേവ. സാ തസ്സ നിസ്സന്ദേന പഞ്ഞവന്തീ ജാതാ.
Kiṃ pana katvā paññavantī jātāti? Anuppanne kira buddhe ayaṃ bārāṇasirañño gehe vasantī aṭṭha paccekabuddhe rājagehato uṇhapāyāsassa pūrite patte parivattitvā parivattitvā gaṇhante disvā attano santakāni aṭṭha dantavalayāni ‘‘idha ṭhapetvā gaṇhathā’’ti adāsi. Te tathā katvā olokesuṃ. ‘‘Tumhākaññeva tāni pariccattāni, gahetvā gacchathā’’ti āha. Te nandamūlakapabbhāraṃ agamaṃsu. Ajjāpi tāni valayāni arogāneva. Sā tassa nissandena paññavantī jātā.
അഥ നം സാമാവതിപ്പമുഖാനി പഞ്ച ഇത്ഥിസതാനി ‘‘അമ്മ, ത്വം ദിവസേ ദിവസേ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ഭഗവതാ ദേസിതം ധമ്മം സുത്വാ അമ്ഹാകം ദേസേഹീ’’തി വദിംസു. സാ തഥാ കരോന്തീ അപരഭാഗേ തിപിടകധരാ ജാതാ. തസ്മാ നം സത്ഥാ – ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവികാനം ബഹുസ്സുതാനം ഉപാസികാനം യദിദം ഖുജ്ജുത്തരാ’’തി ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി. ഇതി ഉപാസികാസു ബഹുസ്സുതഭാവേന സത്ഥാരാ ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതാ പടിസമ്ഭിദാപ്പത്താ ഖുജ്ജുത്തരാ അരിയസാവികാ സത്ഥരി കോസമ്ബിയം വിഹരന്തേ കാലേന കാലം സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുത്വാ അന്തേപുരം ഗന്ത്വാ സാമാവതിപ്പമുഖാനം പഞ്ചന്നം ഇത്ഥിസതാനം അരിയസാവികാനം സത്ഥാരാ ദേസിതനിയാമേന യഥാസുതം ധമ്മം കഥേന്തീ അത്താനം പരിമോചേത്വാ സത്ഥു സന്തികേ സുതഭാവം പകാസേന്തീ ‘‘വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ വുത്തമരഹതാതി മേ സുത’’ന്തി നിദാനം ആരോപേസി.
Atha naṃ sāmāvatippamukhāni pañca itthisatāni ‘‘amma, tvaṃ divase divase satthu santikaṃ gantvā bhagavatā desitaṃ dhammaṃ sutvā amhākaṃ desehī’’ti vadiṃsu. Sā tathā karontī aparabhāge tipiṭakadharā jātā. Tasmā naṃ satthā – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvikānaṃ bahussutānaṃ upāsikānaṃ yadidaṃ khujjuttarā’’ti etadagge ṭhapesi. Iti upāsikāsu bahussutabhāvena satthārā etadagge ṭhapitā paṭisambhidāppattā khujjuttarā ariyasāvikā satthari kosambiyaṃ viharante kālena kālaṃ satthu santikaṃ gantvā dhammaṃ sutvā antepuraṃ gantvā sāmāvatippamukhānaṃ pañcannaṃ itthisatānaṃ ariyasāvikānaṃ satthārā desitaniyāmena yathāsutaṃ dhammaṃ kathentī attānaṃ parimocetvā satthu santike sutabhāvaṃ pakāsentī ‘‘vuttañhetaṃ bhagavatā vuttamarahatāti me suta’’nti nidānaṃ āropesi.
യസ്മാ പന തസ്മിംയേവ നഗരേ ഭഗവതോ സമ്മുഖാ സുത്വാ തദഹേവ തായ താസം ഭാസിതം, തസ്മാ ‘‘ഏകം സമയം ഭഗവാ കോസമ്ബിയം വിഹരതീ’’തി കാലദേസം അപദിസിതും പയോജനസമ്ഭവോവ നത്ഥി സുപാകടഭാവതോ. ഭിക്ഖുനിയോ ചസ്സാ സന്തികേ ഇമാനി സുത്താനി ഗണ്ഹിംസു. ഏവം പരമ്പരായ ഭിക്ഖൂസുപി തായ ആരോപിതം നിദാനം പാകടം അഹോസി. അഥ ആയസ്മാ ആനന്ദോ തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബാനതോ അപരഭാഗേ സത്തപണ്ണിഗുഹായം അജാതസത്തുനാ കാരാപിതേ സദ്ധമ്മമണ്ഡപേ മഹാകസ്സപപ്പമുഖസ്സ വസീഗണസ്സ മജ്ഝേ നിസീദിത്വാ ധമ്മം സങ്ഗായന്തോ ഇമേസം സുത്താനം നിദാനസ്സ ദ്വേള്ഹകം പരിഹരന്തോ തായ ആരോപിതനിയാമേനേവ നിദാനം ആരോപേസീതി.
Yasmā pana tasmiṃyeva nagare bhagavato sammukhā sutvā tadaheva tāya tāsaṃ bhāsitaṃ, tasmā ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā kosambiyaṃ viharatī’’ti kāladesaṃ apadisituṃ payojanasambhavova natthi supākaṭabhāvato. Bhikkhuniyo cassā santike imāni suttāni gaṇhiṃsu. Evaṃ paramparāya bhikkhūsupi tāya āropitaṃ nidānaṃ pākaṭaṃ ahosi. Atha āyasmā ānando tathāgatassa parinibbānato aparabhāge sattapaṇṇiguhāyaṃ ajātasattunā kārāpite saddhammamaṇḍape mahākassapappamukhassa vasīgaṇassa majjhe nisīditvā dhammaṃ saṅgāyanto imesaṃ suttānaṃ nidānassa dveḷhakaṃ pariharanto tāya āropitaniyāmeneva nidānaṃ āropesīti.
കേചി പനേത്ഥ ബഹുപ്പകാരേ പപഞ്ചേന്തി. കിം തേഹി? അപിച നാനാനയേഹി സങ്ഗീതികാരാ ധമ്മവിനയം സങ്ഗായിംസു. അനുബുദ്ധാ ഹി ധമ്മസങ്ഗാഹകമഹാഥേരാ, തേ സമ്മദേവ ധമ്മവിനയസ്സ സങ്ഗായനാകാരം ജാനന്താ കത്ഥചി ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തിആദിനാ, കത്ഥചി ‘‘തേന സമയേനാ’’തിആദിനാ, കത്ഥചി ഗാഥാബന്ധവസേന നിദാനം ഠപേന്താ, കത്ഥചി സബ്ബേന സബ്ബം നിദാനം അട്ഠപേന്താ വഗ്ഗസങ്ഗഹാദിവസേന ധമ്മവിനയം സങ്ഗായിംസു. തത്ഥ ഇധ വുത്തഞ്ഹേതന്തിആദിനാ നിദാനം ഠപേത്വാ സങ്ഗായിംസു, കിഞ്ചി സുത്തഗേയ്യാദിവസേന നവങ്ഗമിദം ബുദ്ധവചനം. യഥാ ചേതം, ഏവം സബ്ബേസമ്പി സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘അപ്പകഞ്ച നേസം അഹോസി സുത്തം ഗേയ്യ’’ന്തിആദി. തത്ഥ ഇതിവുത്തകങ്ഗസ്സ അഞ്ഞം കിഞ്ചി ന പഞ്ഞായതി തബ്ഭാവനിമിത്തം ഠപേത്വാ ‘‘വുത്തഞ്ഹേതം…പേ॰… മേ സുത’’ന്തി ഇദം വചനം. തേനാഹു അട്ഠകഥാചരിയാ ‘‘വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാതി ആദിനയപ്പവത്താ ദ്വാദസുത്തരസതസുത്തന്താ ഇതിവുത്തക’’ന്തി. തസ്മാ സത്ഥു അധിപ്പായം ജാനന്തേഹി ധമ്മസങ്ഗാഹകേഹി അരിയസാവികായ വാ ഇമേസം സുത്താനം ഇതിവുത്തകങ്ഗഭാവഞാപനത്ഥം ഇമിനാവ നയേന നിദാനം ഠപിതന്തി വേദിതബ്ബം.
Keci panettha bahuppakāre papañcenti. Kiṃ tehi? Apica nānānayehi saṅgītikārā dhammavinayaṃ saṅgāyiṃsu. Anubuddhā hi dhammasaṅgāhakamahātherā, te sammadeva dhammavinayassa saṅgāyanākāraṃ jānantā katthaci ‘‘evaṃ me suta’’ntiādinā, katthaci ‘‘tena samayenā’’tiādinā, katthaci gāthābandhavasena nidānaṃ ṭhapentā, katthaci sabbena sabbaṃ nidānaṃ aṭṭhapentā vaggasaṅgahādivasena dhammavinayaṃ saṅgāyiṃsu. Tattha idha vuttañhetantiādinā nidānaṃ ṭhapetvā saṅgāyiṃsu, kiñci suttageyyādivasena navaṅgamidaṃ buddhavacanaṃ. Yathā cetaṃ, evaṃ sabbesampi sammāsambuddhānaṃ. Vuttañhetaṃ ‘‘appakañca nesaṃ ahosi suttaṃ geyya’’ntiādi. Tattha itivuttakaṅgassa aññaṃ kiñci na paññāyati tabbhāvanimittaṃ ṭhapetvā ‘‘vuttañhetaṃ…pe… me suta’’nti idaṃ vacanaṃ. Tenāhu aṭṭhakathācariyā ‘‘vuttañhetaṃ bhagavatāti ādinayappavattā dvādasuttarasatasuttantā itivuttaka’’nti. Tasmā satthu adhippāyaṃ jānantehi dhammasaṅgāhakehi ariyasāvikāya vā imesaṃ suttānaṃ itivuttakaṅgabhāvañāpanatthaṃ imināva nayena nidānaṃ ṭhapitanti veditabbaṃ.
കിമത്ഥം പന ധമ്മവിനയസങ്ഗഹേ കയിരമാനേ നിദാനവചനം? നനു ഭഗവതാ ഭാസിതവചനസ്സേവ സങ്ഗഹോ കാതബ്ബോതി? വുച്ചതേ – ദേസനായ ഠിതിഅസമ്മോസസദ്ധേയ്യഭാവസമ്പാദനത്ഥം. കാലദേസദേസകപരിസാപദേസേഹി ഉപനിബന്ധിത്വാ ഠപിതാ ഹി ദേസനാ ചിരട്ഠിതികാ ഹോതി അസമ്മോസധമ്മാ സദ്ധേയ്യാ ച ദേസകാലകത്തുഹേതുനിമിത്തേഹി ഉപനിബദ്ധോ വിയ വോഹാരവിനിച്ഛയോ. തേനേവ ച ആയസ്മതാ മഹാകസ്സപേന ബ്രഹ്മജാലമൂലപരിയായസുത്താദീനം ദേസാദിപുച്ഛാസു കതാസു താസം വിസ്സജ്ജനം കരോന്തേന ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികേന ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തിആദിനാ നിദാനം ഭാസിതം. ഇധ പന ദേസകാലസ്സ അഗ്ഗഹണേ കാരണം വുത്തമേവ.
Kimatthaṃ pana dhammavinayasaṅgahe kayiramāne nidānavacanaṃ? Nanu bhagavatā bhāsitavacanasseva saṅgaho kātabboti? Vuccate – desanāya ṭhitiasammosasaddheyyabhāvasampādanatthaṃ. Kāladesadesakaparisāpadesehi upanibandhitvā ṭhapitā hi desanā ciraṭṭhitikā hoti asammosadhammā saddheyyā ca desakālakattuhetunimittehi upanibaddho viya vohāravinicchayo. Teneva ca āyasmatā mahākassapena brahmajālamūlapariyāyasuttādīnaṃ desādipucchāsu katāsu tāsaṃ vissajjanaṃ karontena dhammabhaṇḍāgārikena ‘‘evaṃ me suta’’ntiādinā nidānaṃ bhāsitaṃ. Idha pana desakālassa aggahaṇe kāraṇaṃ vuttameva.
അപിച സത്ഥു സമ്പത്തിപ്പകാസനത്ഥം നിദാനവചനം. തഥാഗതസ്സ ഹി ഭഗവതോ പുബ്ബരചനാനുമാനാഗമതക്കാഭാവതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധഭാവസിദ്ധി. ന ഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പുബ്ബരചനാദീഹി അത്ഥോ അത്ഥി സബ്ബത്ഥ അപ്പടിഹതഞാണാചാരതായ ഏകപ്പമാണത്താ ച ഞേയ്യധമ്മേസു. തഥാ ആചരിയമുട്ഠിധമ്മമച്ഛരിയസാസനസാവകാനുരാഗാഭാവതോ ഖീണാസവഭാവസിദ്ധി. ന ഹി സബ്ബസോ ഖീണാസവസ്സ തേ സമ്ഭവന്തീതി സുവിസുദ്ധസ്സ പരാനുഗ്ഗഹപവത്തി. ഏവം ദേസകസംകിലേസഭൂതാനം ദിട്ഠിസീലസമ്പദാദൂസകാനം അവിജ്ജാതണ്ഹാനം അച്ചന്താഭാവസംസൂചകേഹി ഞാണസമ്പദാപഹാനസമ്പദാഭിബ്യഞ്ജകേഹി ച സമ്ബുദ്ധവിസുദ്ധഭാവേഹി പുരിമവേസാരജ്ജദ്വയസിദ്ധി, തതോ ച അന്തരായികനിയ്യാനികധമ്മേസു അസമ്മോഹഭാവസിദ്ധിതോ പച്ഛിമവേസാരജ്ജദ്വയസിദ്ധീതി ഭഗവതോ ചതുവേസാരജ്ജസമന്നാഗമോ അത്തഹിതപരഹിതപടിപത്തി ച നിദാനവചനേന പകാസിതാ ഹോതി, തത്ഥ തത്ഥ സമ്പത്തപരിസായ അജ്ഝാസയാനുരൂപം ഠാനുപ്പത്തികപ്പടിഭാനേന ധമ്മദേസനാദീപനതോ. ഇധ പന അനവസേസതോ കാമദോസപ്പഹാനം വിധായ ദേസനാദീപനതോ ചാതി യോജേതബ്ബം. തേന വുത്തം ‘‘സത്ഥു സമ്പത്തിപ്പകാസനത്ഥം നിദാനവചന’’ന്തി. ഏത്ഥ ച ‘‘ഭഗവതാ അരഹതാ’’തി ഇമേഹി പദേഹി യഥാവുത്തഅത്ഥവിഭാവനതാ ഹേട്ഠാ ദസ്സിതാ ഏവ.
Apica satthu sampattippakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Tathāgatassa hi bhagavato pubbaracanānumānāgamatakkābhāvato sammāsambuddhabhāvasiddhi. Na hi sammāsambuddhassa pubbaracanādīhi attho atthi sabbattha appaṭihatañāṇācāratāya ekappamāṇattā ca ñeyyadhammesu. Tathā ācariyamuṭṭhidhammamacchariyasāsanasāvakānurāgābhāvato khīṇāsavabhāvasiddhi. Na hi sabbaso khīṇāsavassa te sambhavantīti suvisuddhassa parānuggahapavatti. Evaṃ desakasaṃkilesabhūtānaṃ diṭṭhisīlasampadādūsakānaṃ avijjātaṇhānaṃ accantābhāvasaṃsūcakehi ñāṇasampadāpahānasampadābhibyañjakehi ca sambuddhavisuddhabhāvehi purimavesārajjadvayasiddhi, tato ca antarāyikaniyyānikadhammesu asammohabhāvasiddhito pacchimavesārajjadvayasiddhīti bhagavato catuvesārajjasamannāgamo attahitaparahitapaṭipatti ca nidānavacanena pakāsitā hoti, tattha tattha sampattaparisāya ajjhāsayānurūpaṃ ṭhānuppattikappaṭibhānena dhammadesanādīpanato. Idha pana anavasesato kāmadosappahānaṃ vidhāya desanādīpanato cāti yojetabbaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘satthu sampattippakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti. Ettha ca ‘‘bhagavatā arahatā’’ti imehi padehi yathāvuttaatthavibhāvanatā heṭṭhā dassitā eva.
തഥാ സാസനസമ്പത്തിപ്പകാസനത്ഥം നിദാനവചനം. ഞാണകരുണാപരിഗ്ഗഹിതസബ്ബകിരിയസ്സ ഹി ഭഗവതോ നത്ഥി നിരത്ഥകാ പടിപത്തി അത്തഹിതാ വാ. തസ്മാ പരേസംയേവത്ഥായ പവത്തസബ്ബകിരിയസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സകലമ്പി കായവചീമനോകമ്മം യഥാപവത്തം വുച്ചമാനം ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥേഹി യഥാരഹം സത്താനം അനുസാസനത്ഥേന സാസനം, ന കബ്ബരചനാ. തയിദം സത്ഥു ചരിതം കാലദേസദേസകപരിസാപദേസേഹി തത്ഥ തത്ഥ നിദാനവചനേഹി യഥാരഹം പകാസിയതി. ഇധ പന ദേസകപരിസാപദേസേഹീതി യോജേതബ്ബം. തേന വുത്തം ‘‘സാസനസമ്പത്തിപ്പകാസനത്ഥം നിദാനവചന’’ന്തി.
Tathā sāsanasampattippakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Ñāṇakaruṇāpariggahitasabbakiriyassa hi bhagavato natthi niratthakā paṭipatti attahitā vā. Tasmā paresaṃyevatthāya pavattasabbakiriyassa sammāsambuddhassa sakalampi kāyavacīmanokammaṃ yathāpavattaṃ vuccamānaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ sattānaṃ anusāsanatthena sāsanaṃ, na kabbaracanā. Tayidaṃ satthu caritaṃ kāladesadesakaparisāpadesehi tattha tattha nidānavacanehi yathārahaṃ pakāsiyati. Idha pana desakaparisāpadesehīti yojetabbaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘sāsanasampattippakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti.
അപിച സത്ഥുനോ പമാണഭാവപ്പകാസനേന സാസനസ്സ പമാണഭാവദസ്സനത്ഥം നിദാനവചനം. തഞ്ചസ്സ പമാണഭാവദസ്സനം ഹേട്ഠാ വുത്തനയാനുസാരേന ‘‘ഭഗവതാ അരഹതാ’’തി ഇമേഹി പദേഹി വിഭാവിതന്തി വേദിതബ്ബം. ഇദമേത്ഥ നിദാനവചനപ്പയോജനസ്സ മുഖമത്തനിദസ്സനന്തി.
Apica satthuno pamāṇabhāvappakāsanena sāsanassa pamāṇabhāvadassanatthaṃ nidānavacanaṃ. Tañcassa pamāṇabhāvadassanaṃ heṭṭhā vuttanayānusārena ‘‘bhagavatā arahatā’’ti imehi padehi vibhāvitanti veditabbaṃ. Idamettha nidānavacanappayojanassa mukhamattanidassananti.
നിദാനവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
Nidānavaṇṇanā niṭṭhitā.