| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
निद्देसवारकथा
Niddesavārakathā
३७५. निद्देसवारे चित्तस्सेकग्गतानिद्देसे ताव सण्ठिति अवट्ठितीति। इदं द्वयं ठितिवेवचनमेव। यं पन कुसलनिद्देसे ‘आरम्मणं ओगाहेत्वा अनुपविसित्वा तिट्ठतीति अवट्ठिती’ति वुत्तं, तं इध न लब्भति। अकुसलस्मिञ्हि दुब्बला चित्तस्सेकग्गताति हेट्ठा दीपितमेव।
375. Niddesavāre cittassekaggatāniddese tāva saṇṭhiti avaṭṭhitīti. Idaṃ dvayaṃ ṭhitivevacanameva. Yaṃ pana kusalaniddese ‘ārammaṇaṃ ogāhetvā anupavisitvā tiṭṭhatīti avaṭṭhitī’ti vuttaṃ, taṃ idha na labbhati. Akusalasmiñhi dubbalā cittassekaggatāti heṭṭhā dīpitameva.
३८४. उद्धच्चविचिकिच्छावसेन पवत्तस्स विसाहारस्स पटिपक्खतो अविसाहारोति एवरूपोपि अत्थो इध न लब्भति। सहजातधम्मे पन न विसाहरतीति अविसाहारो। न विक्खिपतीति अविक्खेपो। अकुसलचित्तेकग्गतावसेन अविसाहटस्स मानसस्स भावो अविसाहटमानसता। सहजातधम्मेसु न कम्पतीति समाधिबलं। अयाथावसमाधानतो मिच्छासमाधीति एवमिध अत्थो दट्ठब्बो।
384. Uddhaccavicikicchāvasena pavattassa visāhārassa paṭipakkhato avisāhāroti evarūpopi attho idha na labbhati. Sahajātadhamme pana na visāharatīti avisāhāro. Na vikkhipatīti avikkhepo. Akusalacittekaggatāvasena avisāhaṭassa mānasassa bhāvo avisāhaṭamānasatā. Sahajātadhammesu na kampatīti samādhibalaṃ. Ayāthāvasamādhānato micchāsamādhīti evamidha attho daṭṭhabbo.
३८५. वीरियिन्द्रियनिद्देसे यो हेट्ठा ‘निक्कमो चेसो कामानं पनुदनाया’तिआदि नयो वुत्तो, सो इध न लब्भति। सहजातधम्मेसु अकम्पनट्ठेनेव वीरियबलं वेदितब्बं।
385. Vīriyindriyaniddese yo heṭṭhā ‘nikkamo ceso kāmānaṃ panudanāyā’tiādi nayo vutto, so idha na labbhati. Sahajātadhammesu akampanaṭṭheneva vīriyabalaṃ veditabbaṃ.
३८६. मिच्छादिट्ठिनिद्देसे अयाथावदस्सनट्ठेन मिच्छादिट्ठि। दिट्ठीसु गतं इदं दस्सनं, द्वासट्ठिदिट्ठिअन्तोगतत्ताति दिट्ठिगतं। हेट्ठापिस्स अत्थो वुत्तोयेव। दिट्ठियेव दुरतिक्कमनट्ठेन दिट्ठिगहनं, तिणगहनवनगहनपब्बतगहनानि विय। दिट्ठियेव सासङ्कसप्पटिभयट्ठेन दिट्ठिकन्तारो , चोरकन्तारवाळकन्तारमरुकन्तारनिरुदककन्तारदुब्भिक्खकन्तारा विय। सम्मादिट्ठिया विनिविज्झनट्ठेन विलोमनट्ठेन च दिट्ठिविसूकायिकं। मिच्छादस्सनञ्हि उप्पज्जमानं सम्मादस्सनं विनिविज्झति चेव विलोमेति च। कदाचि सस्सतस्स कदाचि उच्छेदस्स गहणतो दिट्ठिया विरूपं फन्दितन्ति दिट्ठिविप्फन्दितं। दिट्ठिगतिको हि एकस्मिं पतिट्ठातुं न सक्कोति, कदाचि सस्सतं अनुपतति कदाचि उच्छेदं। दिट्ठियेव बन्धनट्ठेन संयोजनन्ति दिट्ठिसंयोजनं।
386. Micchādiṭṭhiniddese ayāthāvadassanaṭṭhena micchādiṭṭhi. Diṭṭhīsu gataṃ idaṃ dassanaṃ, dvāsaṭṭhidiṭṭhiantogatattāti diṭṭhigataṃ. Heṭṭhāpissa attho vuttoyeva. Diṭṭhiyeva duratikkamanaṭṭhena diṭṭhigahanaṃ, tiṇagahanavanagahanapabbatagahanāni viya. Diṭṭhiyeva sāsaṅkasappaṭibhayaṭṭhena diṭṭhikantāro, corakantāravāḷakantāramarukantāranirudakakantāradubbhikkhakantārā viya. Sammādiṭṭhiyā vinivijjhanaṭṭhena vilomanaṭṭhena ca diṭṭhivisūkāyikaṃ. Micchādassanañhi uppajjamānaṃ sammādassanaṃ vinivijjhati ceva vilometi ca. Kadāci sassatassa kadāci ucchedassa gahaṇato diṭṭhiyā virūpaṃ phanditanti diṭṭhivipphanditaṃ. Diṭṭhigatiko hi ekasmiṃ patiṭṭhātuṃ na sakkoti, kadāci sassataṃ anupatati kadāci ucchedaṃ. Diṭṭhiyeva bandhanaṭṭhena saṃyojananti diṭṭhisaṃyojanaṃ.
सुसुमारादयो विय पुरिसं, आरम्मणं दळ्हं गण्हातीति गाहो। पतिट्ठहनतो पतिट्ठाहो। अयञ्हि बलवप्पवत्तिभावेन पतिट्ठहित्वा गण्हाति। निच्चादिवसेन अभिनिविसतीति अभिनिवेसो। धम्मसभावं अतिक्कमित्वा निच्चादिवसेन परतो आमसतीति परामासो। अनत्थावहत्ता कुच्छितो मग्गो, कुच्छितानं वा अपायानं मग्गोति कुम्मग्गो। अयाथावपथतो मिच्छापथो। यथा हि दिसामूळ्हेन अयं असुकगामस्स नाम पथोति गहितोपि तं गामं न सम्पापेति, एवं दिट्ठिगतिकेन सुगतिपथोति गहितापि दिट्ठि सुगतिं न पापेतीति अयाथावपथतो, मिच्छापथो। मिच्छासभावतो मिच्छत्तं। तत्थेव परिब्भमनतो तरन्ति एत्थ बालाति तित्थं। तित्थञ्च तं अनत्थानञ्च आयतनन्ति तित्थायतनं। तित्थियानं वा सञ्जातिदेसट्ठेन निवासठानट्ठेन च आयतनन्तिपि तित्थायतनं। विपरियेसभूतो गाहो, विपरियेसतो वा गाहोति विपरियेसग्गाहो; विपल्लत्थ गाहोति अत्थो।
Susumārādayo viya purisaṃ, ārammaṇaṃ daḷhaṃ gaṇhātīti gāho. Patiṭṭhahanato patiṭṭhāho. Ayañhi balavappavattibhāvena patiṭṭhahitvā gaṇhāti. Niccādivasena abhinivisatīti abhiniveso. Dhammasabhāvaṃ atikkamitvā niccādivasena parato āmasatīti parāmāso. Anatthāvahattā kucchito maggo, kucchitānaṃ vā apāyānaṃ maggoti kummaggo. Ayāthāvapathato micchāpatho. Yathā hi disāmūḷhena ayaṃ asukagāmassa nāma pathoti gahitopi taṃ gāmaṃ na sampāpeti, evaṃ diṭṭhigatikena sugatipathoti gahitāpi diṭṭhi sugatiṃ na pāpetīti ayāthāvapathato, micchāpatho. Micchāsabhāvato micchattaṃ. Tattheva paribbhamanato taranti ettha bālāti titthaṃ. Titthañca taṃ anatthānañca āyatananti titthāyatanaṃ. Titthiyānaṃ vā sañjātidesaṭṭhena nivāsaṭhānaṭṭhena ca āyatanantipi titthāyatanaṃ. Vipariyesabhūto gāho, vipariyesato vā gāhoti vipariyesaggāho; vipallattha gāhoti attho.
३८७-३८८. अहिरिकानोत्तप्पनिद्देसेसु हिरोत्तप्पनिद्देसविपरियायेन अत्थो वेदितब्बो। सहजातधम्मेसु पन अकम्पनट्ठेनेव अहिरिकबलं अनोत्तप्पबलञ्च वेदितब्बं।
387-388. Ahirikānottappaniddesesu hirottappaniddesavipariyāyena attho veditabbo. Sahajātadhammesu pana akampanaṭṭheneva ahirikabalaṃ anottappabalañca veditabbaṃ.
३८९. लोभमोहनिद्देसेसु लुब्भतीति लोभो। लुब्भनाति लुब्भनाकारो। लोभसम्पयुत्तचित्तं, पुग्गलो वा लुब्भितो; लुब्भितस्स भावो लुब्भितत्तं। सारज्जतीति सारागो। सारज्जनाकारो सारज्जना। सारज्जितस्स भावो सारज्जितत्तं। अभिज्झायनट्ठेन अभिज्झा । पुन ‘लोभ’-वचने कारणं वुत्तमेव। अकुसलञ्च तं मूलञ्च अकुसलानं वा मूलन्ति अकुसलमूलं।
389. Lobhamohaniddesesu lubbhatīti lobho. Lubbhanāti lubbhanākāro. Lobhasampayuttacittaṃ, puggalo vā lubbhito; lubbhitassa bhāvo lubbhitattaṃ. Sārajjatīti sārāgo. Sārajjanākāro sārajjanā. Sārajjitassa bhāvo sārajjitattaṃ. Abhijjhāyanaṭṭhena abhijjhā. Puna ‘lobha’-vacane kāraṇaṃ vuttameva. Akusalañca taṃ mūlañca akusalānaṃ vā mūlanti akusalamūlaṃ.
३९०. ञाणदस्सनपटिपक्खतो अञ्ञाणं अदस्सनं। अभिमुखो हुत्वा धम्मेन न समेति, न समागच्छतीति अनभिसमयो। अनुरूपतो धम्मे बुज्झतीति अनुबोधो। तप्पटिपक्खताय अननुबोधो। अनिच्चादीहि सद्धिं योजेत्वा न बुज्झतीति असम्बोधो। असन्तं असमञ्च बुज्झतीतिपि असम्बोधो। चतुसच्चधम्मं नप्पटिविज्झतीति अप्पटिवेधो। रूपादीसु एकधम्मम्पि अनिच्चादिसामञ्ञतो न सङ्गण्हातीति असंगाहना। तमेव धम्मं न परियोगाहतीति अपरियोगाहना। न समं पेक्खतीति असमपेक्खणा। धम्मानं सभावं पति न अपेक्खतीति अपच्चवेक्खणा।
390. Ñāṇadassanapaṭipakkhato aññāṇaṃ adassanaṃ. Abhimukho hutvā dhammena na sameti, na samāgacchatīti anabhisamayo. Anurūpato dhamme bujjhatīti anubodho. Tappaṭipakkhatāya ananubodho. Aniccādīhi saddhiṃ yojetvā na bujjhatīti asambodho. Asantaṃ asamañca bujjhatītipi asambodho. Catusaccadhammaṃ nappaṭivijjhatīti appaṭivedho. Rūpādīsu ekadhammampi aniccādisāmaññato na saṅgaṇhātīti asaṃgāhanā. Tameva dhammaṃ na pariyogāhatīti apariyogāhanā. Na samaṃ pekkhatīti asamapekkhaṇā. Dhammānaṃ sabhāvaṃ pati na apekkhatīti apaccavekkhaṇā.
कुसलाकुसलकम्मेसु विपरीतवुत्तिया सभावग्गहणाभावेन वा एकम्पि कम्मं एतस्स पच्चक्खं नत्थि, सयं वा कस्सचि कम्मस्स पच्चक्खकरणं नाम न होतीति अप्पच्चक्खकम्मं। यं एतस्मिं अनुप्पज्जमाने चित्तसन्तानं मेज्झं भवेय्य, सुचि, वोदानं, तं दुट्ठं मेज्झं इमिनाति दुम्मेज्झं। बालानं भावोति बाल्यं। मुय्हतीति मोहो। बलवतरो मोहो पमोहो। समन्ततो मुय्हतीति सम्मोहो। विज्जाय पटिपक्खभावतो न विज्जाति अविज्जा। ओघयोगत्थो वुत्तोयेव। थामगतट्ठेन अनुसेतीति अनुसयो। चित्तं परियुट्ठाति, अभिभवतीति परियुट्ठानं। हितग्गहणाभावेन हिताभिमुखं गन्तुं न सक्कोति, अञ्ञदत्थु लङ्गतियेवाति लङ्गी; खञ्जतीति अत्थो। दुरुग्घाटनट्ठेन वा लङ्गी। यथा हि महापलिघसङ्खाता लङ्गी दुरुग्घाटा होति, एवमयम्पि लङ्गी वियाति लङ्गी। सेसं उत्तानत्थमेव। सङ्गहवारसुञ्ञतवारापि हेट्ठा वुत्तनयेनेव अत्थतो वेदितब्बाति।
Kusalākusalakammesu viparītavuttiyā sabhāvaggahaṇābhāvena vā ekampi kammaṃ etassa paccakkhaṃ natthi, sayaṃ vā kassaci kammassa paccakkhakaraṇaṃ nāma na hotīti appaccakkhakammaṃ. Yaṃ etasmiṃ anuppajjamāne cittasantānaṃ mejjhaṃ bhaveyya, suci, vodānaṃ, taṃ duṭṭhaṃ mejjhaṃ imināti dummejjhaṃ. Bālānaṃ bhāvoti bālyaṃ. Muyhatīti moho. Balavataro moho pamoho. Samantato muyhatīti sammoho. Vijjāya paṭipakkhabhāvato na vijjāti avijjā. Oghayogattho vuttoyeva. Thāmagataṭṭhena anusetīti anusayo. Cittaṃ pariyuṭṭhāti, abhibhavatīti pariyuṭṭhānaṃ. Hitaggahaṇābhāvena hitābhimukhaṃ gantuṃ na sakkoti, aññadatthu laṅgatiyevāti laṅgī; khañjatīti attho. Durugghāṭanaṭṭhena vā laṅgī. Yathā hi mahāpalighasaṅkhātā laṅgī durugghāṭā hoti, evamayampi laṅgī viyāti laṅgī. Sesaṃ uttānatthameva. Saṅgahavārasuññatavārāpi heṭṭhā vuttanayeneva atthato veditabbāti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / द्वादस अकुसलानि • Dvādasa akusalāni
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / निद्देसवारकथावण्णना • Niddesavārakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / निद्देसवारकथावण्णना • Niddesavārakathāvaṇṇanā
