| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
निगमनकथावण्णना
Nigamanakathāvaṇṇanā
उभतोविभङ्गखन्धकपरिवारेहि विभत्तं देसनं अत्थि तस्स विनयपिटकस्स, नामेन समन्तपासादिका नाम संवण्णना ‘‘समन्तपासादिका नामा’’ति वुत्तवचनसंवण्णना समत्ताति आह। तत्थ पधानघरे। इद्धा अत्थविनिच्छयादीहि।
Ubhatovibhaṅgakhandhakaparivārehi vibhattaṃ desanaṃ atthi tassa vinayapiṭakassa, nāmena samantapāsādikā nāma saṃvaṇṇanā ‘‘samantapāsādikā nāmā’’ti vuttavacanasaṃvaṇṇanā samattāti āha. Tattha padhānaghare. Iddhā atthavinicchayādīhi.
सम्मा उदितो समुदितो, ते गुणे अकिच्छेन अधिगतो अधिकप्पमाणगुणेहि वा समुदितो, तेन समुदितेन ‘‘गतानं धम्मानं गतियो समन्नेसती’’ति वुत्ताय सतिया उप्पादिता सद्धादयो परमविसुद्धा नाम समन्नारक्खत्ता। इति सतिपि सद्धादीहि वुत्ता होति। एवं सन्ते एत्थ वुत्ते चतुब्बिधे सीले पातिमोक्खसंवरसीलं सद्धा मण्डेति। सद्धासाधनञ्हि तं। इन्द्रियसंवराजीवपारिसुद्धिपच्चयपरिभोगसीलानि पटिमण्डेन्ति सतिवीरियपञ्ञायोति यथायोगं वेदितब्बं। अपिच सद्धा च बुद्धिरहिता अविसुद्धा होति बुद्धिया पसादहेतुत्ता। बुद्धियो पन तस्सानुभावेन परमविसुद्धा नाम होन्ति। पञ्ञा सद्धारहिता केराटिकपक्खं भजति, सद्धायुत्ता एव विसुद्धा होति। वीरियञ्च समाधिरहितं उद्धच्चाय संवत्तति, न समाधियुत्तन्ति वीरियस्स सुद्धवचनतो समाधिपि वुत्तो होति, एवं परमविसुद्धा सद्धादयोपि पातिमोक्खं पटिमण्डेन्तीति ञातब्बं। कथं? पटिपत्तिदेसके सत्थरि च पटिपत्तियञ्च पटिपत्तिफले च सद्धाय विना सीलसमादानं, समादिन्नविसोधनञ्च कातुं न सक्काति सद्धा पातिमोक्खं पटिमण्डेति। तत्थ ‘‘इतिपि सो भगवा’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.२५५; म॰ नि॰ १.७४; सं॰ नि॰ १.२४९) सत्थरि च पूजेतुं सक्कोति। पटिपत्तियं सीलविपत्तिसम्पत्तिमूलके सन्दिट्ठिकसम्परायिकफले च सद्धापवत्ति वित्थारतो ञातब्बा, सीलविपत्तिसम्पत्तिनिमित्तं आदीनवमानिसंसञ्च आदीनवपरिच्चागे, आनिसंससम्पादने च उपायं दिस्वा तथा पवत्तमाना पञ्ञा पातिमोक्खसंवरं पटिमण्डेति। ‘‘अतिसीत’’न्तिआदिना अप्पवत्तनारहं कोसज्जं ‘‘यो च सीतञ्च उण्हञ्चा’’ति वुत्तानुसारेन पजहित्वा अनुप्पन्नुप्पन्नानं असंवरसंवरानं अनुप्पादनपजहनउप्पादनवड्ढनवसेन पवत्तमानवीरियं पातिमोक्खं पटिमण्डेति, इमिना नयेन इन्द्रियसंवरादीसुपि योजेतब्बं। चतुन्नम्पि सङ्गहवत्थूनं अनुकूलसमुदाचारो इध आचारोति वेदितब्बो। अज्जव-वचनेन लाभसक्कारहेतु कायदुच्चरितादिकुटिलकरमायासाठेय्यपटिपक्खअज्जवधम्मसमायोगदीपनेन अलोभज्झासयता दीपिता। मद्दव-वचनेन कक्खळभावकरपटिघादिपटिपक्खभूतमेत्तादिमद्दवधम्मसमायोगदीपनेन हितज्झासयादीनि दीपितानि होन्ति। आदि-सद्देन ‘‘खन्ति च सोरच्चञ्च साखल्यञ्च पटिसन्थारो चा’’तिआदिना (ध॰ स॰ दुकमातिका १२५-१२६) वुत्तधम्मेहि समायोगो दीपितो होति। इध वुत्ता अज्जवमद्दवादयो गुणा सीलसम्पत्तिया हेतू च होन्ति सीलसम्पत्तिफलञ्च तंसम्पादनतो। सकसमयोति चतुपरिसा। एतेन सभागदुक्खभावाभावो सूचितो। अथ वा सकसमयोति सोगतं पिटकत्तयं सकसमयो एव गहनं दुद्दीपनत्ता, सकसमयस्स सन्निट्ठानं सकसमयगहनं –
Sammā udito samudito, te guṇe akicchena adhigato adhikappamāṇaguṇehi vā samudito, tena samuditena ‘‘gatānaṃ dhammānaṃ gatiyo samannesatī’’ti vuttāya satiyā uppāditā saddhādayo paramavisuddhā nāma samannārakkhattā. Iti satipi saddhādīhi vuttā hoti. Evaṃ sante ettha vutte catubbidhe sīle pātimokkhasaṃvarasīlaṃ saddhā maṇḍeti. Saddhāsādhanañhi taṃ. Indriyasaṃvarājīvapārisuddhipaccayaparibhogasīlāni paṭimaṇḍenti sativīriyapaññāyoti yathāyogaṃ veditabbaṃ. Apica saddhā ca buddhirahitā avisuddhā hoti buddhiyā pasādahetuttā. Buddhiyo pana tassānubhāvena paramavisuddhā nāma honti. Paññā saddhārahitā kerāṭikapakkhaṃ bhajati, saddhāyuttā eva visuddhā hoti. Vīriyañca samādhirahitaṃ uddhaccāya saṃvattati, na samādhiyuttanti vīriyassa suddhavacanato samādhipi vutto hoti, evaṃ paramavisuddhā saddhādayopi pātimokkhaṃ paṭimaṇḍentīti ñātabbaṃ. Kathaṃ? Paṭipattidesake satthari ca paṭipattiyañca paṭipattiphale ca saddhāya vinā sīlasamādānaṃ, samādinnavisodhanañca kātuṃ na sakkāti saddhā pātimokkhaṃ paṭimaṇḍeti. Tattha ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā (dī. ni. 1.255; ma. ni. 1.74; saṃ. ni. 1.249) satthari ca pūjetuṃ sakkoti. Paṭipattiyaṃ sīlavipattisampattimūlake sandiṭṭhikasamparāyikaphale ca saddhāpavatti vitthārato ñātabbā, sīlavipattisampattinimittaṃ ādīnavamānisaṃsañca ādīnavapariccāge, ānisaṃsasampādane ca upāyaṃ disvā tathā pavattamānā paññā pātimokkhasaṃvaraṃ paṭimaṇḍeti. ‘‘Atisīta’’ntiādinā appavattanārahaṃ kosajjaṃ ‘‘yo ca sītañca uṇhañcā’’ti vuttānusārena pajahitvā anuppannuppannānaṃ asaṃvarasaṃvarānaṃ anuppādanapajahanauppādanavaḍḍhanavasena pavattamānavīriyaṃ pātimokkhaṃ paṭimaṇḍeti, iminā nayena indriyasaṃvarādīsupi yojetabbaṃ. Catunnampi saṅgahavatthūnaṃ anukūlasamudācāro idha ācāroti veditabbo. Ajjava-vacanena lābhasakkārahetu kāyaduccaritādikuṭilakaramāyāsāṭheyyapaṭipakkhaajjavadhammasamāyogadīpanena alobhajjhāsayatā dīpitā. Maddava-vacanena kakkhaḷabhāvakarapaṭighādipaṭipakkhabhūtamettādimaddavadhammasamāyogadīpanena hitajjhāsayādīni dīpitāni honti. Ādi-saddena ‘‘khanti ca soraccañca sākhalyañca paṭisanthāro cā’’tiādinā (dha. sa. dukamātikā 125-126) vuttadhammehi samāyogo dīpito hoti. Idha vuttā ajjavamaddavādayo guṇā sīlasampattiyā hetū ca honti sīlasampattiphalañca taṃsampādanato. Sakasamayoti catuparisā. Etena sabhāgadukkhabhāvābhāvo sūcito. Atha vā sakasamayoti sogataṃ piṭakattayaṃ sakasamayo eva gahanaṃ duddīpanattā, sakasamayassa sanniṭṭhānaṃ sakasamayagahanaṃ –
‘‘सच्चं सत्तो पटिसन्धि, पच्चयाकारमेव च।
‘‘Saccaṃ satto paṭisandhi, paccayākārameva ca;
दुद्दसा चतुरो धम्मा, देसेतुञ्च सुदुक्करा’’ति॥ (विभ॰ अट्ठ॰ २२५) –
Duddasā caturo dhammā, desetuñca sudukkarā’’ti. (vibha. aṭṭha. 225) –
वुत्तत्ता यथा सकसमयस्स गहनपदेन योजना वुत्ता, तथा परसमयस्सपि। पञ्ञावेय्यत्तियेनाति अनेन तिखिणेन ञाणेन कतसिलानिसितसत्थसदिससभावपञ्ञा वुत्ता। तिपिटकसङ्खाताय परियत्तिया पभेदो तिपिटकपरियत्तिप्पभेदो। तस्मिं पभेदे। तन्ति च तन्तिअत्थो च सासनं नाम। इध ‘‘तन्ति एवा’’ति वदन्ति। यस्मिं अयं संवण्णना निट्ठापिता, तस्मिं काले पटिवेधञाणाभावतो सुतमयं सन्धाय ‘‘अप्पटिहतञाणप्पभावेना’’ति वुत्तं। करणसम्पत्तिया जनितत्ता सुखविनिग्गतं। सुखविनिग्गतत्ता मधुरोदातवचनलावण्णयुत्तेनापि योजेतब्बं, ईदिसं वचनं सोतसुखञ्च सन्निवेससम्पत्तिसुखञ्च होति। ‘‘वेय्याकरणेना’’ति अवत्वा ‘‘महावेय्याकरणेना’’ति वुत्तत्ता सिक्खानिरुत्तिछन्दोविचित्यादिपटिमण्डितपाणिनियन्यासाधारणधारणसभावो सूचितो भवति। युत्तवादिनातिआदीसु युत्तमुत्तवादिना ठानुप्पत्तियपञ्ञाय समन्नागतेनाति अत्थो। ओजाभेदेपि आयुसत्तिकरणतादिसामत्थयोगानं महाकविना रचितगन्थस्स महन्तत्ता वा ‘‘तिपिटकपरियत्तिप्पभेदे’’तिआदीहि सासने, हेतुविसये, सद्दे चाति इमेसु तीसु ठानेसु पाटवभावं दीपेन्तो वेनयिकबुद्धिसम्पत्तिसब्भावमस्स सूचेति। येसं पुग्गलानं पभिन्ना पटिसम्भिदादि, ते पभिन्नपटिसम्भिदादयो धम्मा। तेहि परिवारितो उक्खित्तसन्ततिउपच्छेदमकत्वा अत्तनो सन्ताने उप्पादनवड्ढनवसेन वारितो सो पभिन्नपटिसम्भिदापरिवारो। तस्मिं पभिन्नपटिसम्भिदापरिवारे उत्तरिमनुस्सधम्मेति अत्थो। छळभिञ्ञचतुपटिसम्भिदादिप्पभेदगुणपटिमण्डिते पन छळभिञ्ञा उत्तरिमनुस्सधम्मा एव। चतूसु पटिसम्भिदासु अत्थपटिसम्भिदाय एकदेसोव। तदुभयं सयं उत्तरिमनुस्सधम्मपरियापन्नं कथं उत्तरिमनुस्सधम्मं पटिमण्डेतीति चे? रुक्खं रुक्खस्स अवयवभूतपुप्फादयो विय सयञ्च येसं उत्तरिमनुस्सधम्मानं अवयवत्ताति। कामावचरधम्मपरियापन्नपटिसम्भिदाञाणं उत्तरिमनुस्सधम्मानं अनवयवभूतं उत्तरिमनुस्सधम्मं पटिमण्डेति, पुरिसस्स अनवयवभूतो अलङ्कारो विय पुरिसं। अथ वा कामावचरपअसम्भिदापरिवारो छळभिञ्ञापटिसम्भिदादिप्पभेदगुणे पटिमण्डेति। लोकुत्तरपटिसम्भिदं सन्धाय पुन पटिसम्भिदावचनञ्च। सासने उप्पज्जित्वा सासनस्स अलङ्कारभूतेन, यस्मिं वंसे उप्पन्नो, तस्सेव वा अलङ्कारभूतेन। सङ्खेपवित्थारेसु इतरीतरकरणं, अप्पसन्नपसन्नानं पसादुप्पादनाभिवुड्ढिकरणं, वुत्तानं गम्भीरानं गम्भीरुत्तानभावकरणन्ति एवं छब्बिधाचरियगुणयोगतो विपुलबुद्धि नाम। ये धम्मचिन्तनं अतिधावन्ता केचि उच्छेदादिनानप्पकारं अन्तं वा गण्हन्ति, ‘‘सब्बं ञेय्यं पञ्ञत्ति एवा’’ति वा ‘‘परमत्थो एवा’’ति वा गण्हन्ति, तेसं बुद्धि मिच्छादिट्ठिपच्चयत्ता समला नाम होति, इमस्स पन बुद्धि धम्मचिन्तातिधावनरहितत्ता विसुद्धा नाम होति। तेन वुत्तं ‘‘विपुलविसुद्धबुद्धिना’’ति । गरूहि ‘‘पियो गरु भावनीयो’’तिआदिना (अ॰ नि॰ ७.३७; नेत्ति॰ ११३) वुत्तगुणेहि युत्तगरूहि। गुणेहि थिरभावं गतत्ता थेरेन।
Vuttattā yathā sakasamayassa gahanapadena yojanā vuttā, tathā parasamayassapi. Paññāveyyattiyenāti anena tikhiṇena ñāṇena katasilānisitasatthasadisasabhāvapaññā vuttā. Tipiṭakasaṅkhātāya pariyattiyā pabhedo tipiṭakapariyattippabhedo. Tasmiṃ pabhede. Tanti ca tantiattho ca sāsanaṃ nāma. Idha ‘‘tanti evā’’ti vadanti. Yasmiṃ ayaṃ saṃvaṇṇanā niṭṭhāpitā, tasmiṃ kāle paṭivedhañāṇābhāvato sutamayaṃ sandhāya ‘‘appaṭihatañāṇappabhāvenā’’ti vuttaṃ. Karaṇasampattiyā janitattā sukhaviniggataṃ. Sukhaviniggatattā madhurodātavacanalāvaṇṇayuttenāpi yojetabbaṃ, īdisaṃ vacanaṃ sotasukhañca sannivesasampattisukhañca hoti. ‘‘Veyyākaraṇenā’’ti avatvā ‘‘mahāveyyākaraṇenā’’ti vuttattā sikkhāniruttichandovicityādipaṭimaṇḍitapāṇiniyanyāsādhāraṇadhāraṇasabhāvo sūcito bhavati. Yuttavādinātiādīsu yuttamuttavādinā ṭhānuppattiyapaññāya samannāgatenāti attho. Ojābhedepi āyusattikaraṇatādisāmatthayogānaṃ mahākavinā racitaganthassa mahantattā vā ‘‘tipiṭakapariyattippabhede’’tiādīhi sāsane, hetuvisaye, sadde cāti imesu tīsu ṭhānesu pāṭavabhāvaṃ dīpento venayikabuddhisampattisabbhāvamassa sūceti. Yesaṃ puggalānaṃ pabhinnā paṭisambhidādi, te pabhinnapaṭisambhidādayo dhammā. Tehi parivārito ukkhittasantatiupacchedamakatvā attano santāne uppādanavaḍḍhanavasena vārito so pabhinnapaṭisambhidāparivāro. Tasmiṃ pabhinnapaṭisambhidāparivāre uttarimanussadhammeti attho. Chaḷabhiññacatupaṭisambhidādippabhedaguṇapaṭimaṇḍite pana chaḷabhiññā uttarimanussadhammā eva. Catūsu paṭisambhidāsu atthapaṭisambhidāya ekadesova. Tadubhayaṃ sayaṃ uttarimanussadhammapariyāpannaṃ kathaṃ uttarimanussadhammaṃ paṭimaṇḍetīti ce? Rukkhaṃ rukkhassa avayavabhūtapupphādayo viya sayañca yesaṃ uttarimanussadhammānaṃ avayavattāti. Kāmāvacaradhammapariyāpannapaṭisambhidāñāṇaṃ uttarimanussadhammānaṃ anavayavabhūtaṃ uttarimanussadhammaṃ paṭimaṇḍeti, purisassa anavayavabhūto alaṅkāro viya purisaṃ. Atha vā kāmāvacarapaasambhidāparivāro chaḷabhiññāpaṭisambhidādippabhedaguṇe paṭimaṇḍeti. Lokuttarapaṭisambhidaṃ sandhāya puna paṭisambhidāvacanañca. Sāsane uppajjitvā sāsanassa alaṅkārabhūtena, yasmiṃ vaṃse uppanno, tasseva vā alaṅkārabhūtena. Saṅkhepavitthāresu itarītarakaraṇaṃ, appasannapasannānaṃ pasāduppādanābhivuḍḍhikaraṇaṃ, vuttānaṃ gambhīrānaṃ gambhīruttānabhāvakaraṇanti evaṃ chabbidhācariyaguṇayogato vipulabuddhi nāma. Ye dhammacintanaṃ atidhāvantā keci ucchedādinānappakāraṃ antaṃ vā gaṇhanti, ‘‘sabbaṃ ñeyyaṃ paññatti evā’’ti vā ‘‘paramattho evā’’ti vā gaṇhanti, tesaṃ buddhi micchādiṭṭhipaccayattā samalā nāma hoti, imassa pana buddhi dhammacintātidhāvanarahitattā visuddhā nāma hoti. Tena vuttaṃ ‘‘vipulavisuddhabuddhinā’’ti . Garūhi ‘‘piyo garu bhāvanīyo’’tiādinā (a. ni. 7.37; netti. 113) vuttaguṇehi yuttagarūhi. Guṇehi thirabhāvaṃ gatattā therena.
सीलेन सीलस्स वा विसुद्धिया सीलविसुद्धिया। अविज्जण्डकोसं पदालेत्वा पठमं अभिनिब्बत्तत्ता लोकजेट्ठस्स। लोकस्स वा गम्भीरे महन्ते सीलादिक्खन्धे एसि गवेसीति महेसीति।
Sīlena sīlassa vā visuddhiyā sīlavisuddhiyā. Avijjaṇḍakosaṃ padāletvā paṭhamaṃ abhinibbattattā lokajeṭṭhassa. Lokassa vā gambhīre mahante sīlādikkhandhe esi gavesīti mahesīti.
एत्तावता समधिकसत्तवीसतिसहस्सपरिमाणाय समन्तपासादिकसञ्ञिताय विनयट्ठकथाय सब्बपदेसु विनिच्छयजातं सङ्खिपित्वा गण्ठिट्ठानविकासना कता होति, तथापि यं एत्थ लिखितं, तं सुट्ठु विचारेत्वा पाळिञ्च अट्ठकथञ्च सल्लक्खेत्वा ये आचरिया बुद्धस्स भगवतो महानुभावं, विनयपिटकस्स च विचित्रनयगम्भीरत्थतं सल्लक्खेत्वा पोराणानं कथामग्गं अविनासेत्वा अत्तनो मतिं पहाय केवलं सद्धम्मट्ठितिया, परानुग्गहकामताय च विनयपिटकं पकासेन्ता ठिता, तेसं पादमूले वन्दित्वा खन्तिसोरच्चादिगुणसमन्नागतेन हुत्वा वत्तसम्पत्तिया तेसं चित्तं आराधेत्वा पवेणिया आगतं विनिच्छयं कथापेत्वा उपधारेत्वा यं तेन संसन्दति, तं गहेतब्बं, इतरं छड्डेतब्बं। इतरथा तुण्हीभूतेन भवितब्बं। विनिच्छयसङ्करकरेन पन न भवितब्बमेव। कस्मा? सासनस्स नासहेतुत्ता। होति चेत्थ –
Ettāvatā samadhikasattavīsatisahassaparimāṇāya samantapāsādikasaññitāya vinayaṭṭhakathāya sabbapadesu vinicchayajātaṃ saṅkhipitvā gaṇṭhiṭṭhānavikāsanā katā hoti, tathāpi yaṃ ettha likhitaṃ, taṃ suṭṭhu vicāretvā pāḷiñca aṭṭhakathañca sallakkhetvā ye ācariyā buddhassa bhagavato mahānubhāvaṃ, vinayapiṭakassa ca vicitranayagambhīratthataṃ sallakkhetvā porāṇānaṃ kathāmaggaṃ avināsetvā attano matiṃ pahāya kevalaṃ saddhammaṭṭhitiyā, parānuggahakāmatāya ca vinayapiṭakaṃ pakāsentā ṭhitā, tesaṃ pādamūle vanditvā khantisoraccādiguṇasamannāgatena hutvā vattasampattiyā tesaṃ cittaṃ ārādhetvā paveṇiyā āgataṃ vinicchayaṃ kathāpetvā upadhāretvā yaṃ tena saṃsandati, taṃ gahetabbaṃ, itaraṃ chaḍḍetabbaṃ. Itarathā tuṇhībhūtena bhavitabbaṃ. Vinicchayasaṅkarakarena pana na bhavitabbameva. Kasmā? Sāsanassa nāsahetuttā. Hoti cettha –
‘‘असम्बुधं बुद्धमहानुभावं,
‘‘Asambudhaṃ buddhamahānubhāvaṃ,
धम्मस्स गम्भीरनयत्थतञ्च।
Dhammassa gambhīranayatthatañca;
यो वण्णये तं विनयं अविञ्ञू,
Yo vaṇṇaye taṃ vinayaṃ aviññū,
सो दुद्दसो सासननासहेतु॥
So duddaso sāsananāsahetu.
पाळिं तदत्थञ्च असम्बुधञ्हि,
Pāḷiṃ tadatthañca asambudhañhi,
नासेति यो अट्ठकथानयञ्च।
Nāseti yo aṭṭhakathānayañca;
अनिच्छयं निच्छयतो परेहि,
Anicchayaṃ nicchayato parehi,
गाहेति तेहेव पुरक्खतो सो॥
Gāheti teheva purakkhato so.
अनुक्कमेनेव महाजनेन,
Anukkameneva mahājanena,
पुरक्खतो पण्डितमानिभिक्खु।
Purakkhato paṇḍitamānibhikkhu;
अपण्डितानं विमतिं अकत्वा,
Apaṇḍitānaṃ vimatiṃ akatvā,
आचरियलीळं पुरतो करोती’’ति॥
Ācariyalīḷaṃ purato karotī’’ti.
समन्तपासादिकाय गण्ठिपदाधिप्पायप्पकासना समत्ता।
Samantapāsādikāya gaṇṭhipadādhippāyappakāsanā samattā.
वजिरबुद्धिटीका निट्ठिता।
Vajirabuddhiṭīkā niṭṭhitā.
