Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४४५] ७. निग्रोधजातकवण्णना
[445] 7. Nigrodhajātakavaṇṇanā
न वाहमेतं जानामीति इदं सत्था वेळुवने विहरन्तो देवदत्तं आरब्भ कथेसि। एकदिवसञ्हि भिक्खू तेन ‘‘आवुसो देवदत्त, सत्था तव बहूपकारो, त्वञ्हि सत्थारं निस्साय पब्बज्जं लभि उपसम्पदं लभि, तेपिटकं बुद्धवचनं उग्गण्हि, झानं उप्पादेसि, लाभसक्कारोपि ते दसबलस्सेव सन्तको’’ति भिक्खूहि वुत्ते तिणसलाकं उक्खिपित्वा ‘‘एत्तकम्पि समणेन गोतमेन मय्हं कतं गुणं न पस्सामी’’ति वुत्ते धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि देवदत्तो अकतञ्ञू मित्तदुब्भी’’ति वत्वा तेहि याचितो अतीतं आहरि।
Na vāhametaṃ jānāmīti idaṃ satthā veḷuvane viharanto devadattaṃ ārabbha kathesi. Ekadivasañhi bhikkhū tena ‘‘āvuso devadatta, satthā tava bahūpakāro, tvañhi satthāraṃ nissāya pabbajjaṃ labhi upasampadaṃ labhi, tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ uggaṇhi, jhānaṃ uppādesi, lābhasakkāropi te dasabalasseva santako’’ti bhikkhūhi vutte tiṇasalākaṃ ukkhipitvā ‘‘ettakampi samaṇena gotamena mayhaṃ kataṃ guṇaṃ na passāmī’’ti vutte dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi devadatto akataññū mittadubbhī’’ti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
अतीते राजगहे मगधमहाराजा नाम रज्जं कारेसि। तदा राजगहसेट्ठि अत्तनो पुत्तस्स जनपदसेट्ठिनो धीतरं आनेसि, सा वञ्झा अहोसि। अथस्सा अपरभागे सक्कारो परिहायि। ‘‘अम्हाकं पुत्तस्स गेहे वञ्झित्थिया वसन्तिया कथं कुलवंसो वड्ढिस्सती’’ति यथा सा सुणाति, एवम्पि कथं समुट्ठापेन्ति। सा तं सुत्वा ‘‘होतु गब्भिनिआलयं कत्वा एते वञ्चेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा अत्तनो अत्थचारिकं धातिं आह ‘‘अम्म, गब्भिनियो नाम किञ्च किञ्च करोन्ती’’ति गब्भिनिपरिहारं पुच्छित्वा उतुनिकाले पटिच्छादेत्वा अम्बिलादिरुचिका हुत्वा हत्थपादानं उद्धुमायनकाले हत्थपादपिट्ठियो कोट्टापेत्वा बहलं कारेसि, दिवसे दिवसेपि पिलोतिकावेठनेन च उदरवड्ढनं वड्ढेसि, थनमुखानि काळानि कारेसि, सरीरकिच्चं करोन्तीपि अञ्ञत्र तस्सा धातिया अञ्ञेसं सम्मुखट्ठाने न करोति। सामिकोपिस्सा गब्भपरिहारं अदासि। एवं नव मासे वसित्वा ‘‘इदानि जनपदे पितु घरं गन्त्वा विजायिस्सामी’’ति ससुरे आपुच्छित्वा रथमारुहित्वा महन्तेन परिवारेन राजगहा निक्खमित्वा मग्गं पटिपज्जि। तस्सा पन पुरतो एको सत्थो गच्छति। सत्थेन वसित्वा गतट्ठानं एसा पातरासकाले पापुणाति।
Atīte rājagahe magadhamahārājā nāma rajjaṃ kāresi. Tadā rājagahaseṭṭhi attano puttassa janapadaseṭṭhino dhītaraṃ ānesi, sā vañjhā ahosi. Athassā aparabhāge sakkāro parihāyi. ‘‘Amhākaṃ puttassa gehe vañjhitthiyā vasantiyā kathaṃ kulavaṃso vaḍḍhissatī’’ti yathā sā suṇāti, evampi kathaṃ samuṭṭhāpenti. Sā taṃ sutvā ‘‘hotu gabbhiniālayaṃ katvā ete vañcessāmī’’ti cintetvā attano atthacārikaṃ dhātiṃ āha ‘‘amma, gabbhiniyo nāma kiñca kiñca karontī’’ti gabbhiniparihāraṃ pucchitvā utunikāle paṭicchādetvā ambilādirucikā hutvā hatthapādānaṃ uddhumāyanakāle hatthapādapiṭṭhiyo koṭṭāpetvā bahalaṃ kāresi, divase divasepi pilotikāveṭhanena ca udaravaḍḍhanaṃ vaḍḍhesi, thanamukhāni kāḷāni kāresi, sarīrakiccaṃ karontīpi aññatra tassā dhātiyā aññesaṃ sammukhaṭṭhāne na karoti. Sāmikopissā gabbhaparihāraṃ adāsi. Evaṃ nava māse vasitvā ‘‘idāni janapade pitu gharaṃ gantvā vijāyissāmī’’ti sasure āpucchitvā rathamāruhitvā mahantena parivārena rājagahā nikkhamitvā maggaṃ paṭipajji. Tassā pana purato eko sattho gacchati. Satthena vasitvā gataṭṭhānaṃ esā pātarāsakāle pāpuṇāti.
अथेकदिवसं तस्मिं सत्थे एका दुग्गतित्थी रत्तिया एकस्मिं निग्रोधमूले पुत्तं विजायित्वा पातोव सत्थे गच्छन्ते ‘‘अहं विना सत्थेन गन्तुं न सक्खिस्सामि, सक्का खो पन जीवन्तिया पुत्तं लभितु’’न्ति निग्रोधमूलजाले जलाबुञ्चेव गब्भमलञ्च अत्थरित्वा पुत्तं छट्टेत्वा अगमासि। दारकस्सपि देवता आरक्खं गण्हिंसु। सो हि न यो वा सो वा, बोधिसत्तोयेव। सो पन तदा तादिसं पटिसन्धिं गण्हि। इतरा पातरासकाले तं ठानं पत्वा ‘‘सरीरकिच्चं करिस्सामी’’ति ताय धातिया सद्धिं निग्रोधमूलं गता सुवण्णवण्णं दारकं दिस्वा ‘‘अम्म, निप्फन्नं नो किच्च’’न्ति पिलोतिकायो अपनेत्वा उच्छङ्गपदेसं लोहितेन च गब्भमलेन च मक्खेत्वा अत्तनो गब्भवुट्ठानं आरोचेसि। तावदेव नं साणिया परिक्खिपित्वा हट्ठतुट्ठो सपरिजनो राजगहं पण्णं पेसेसि। अथस्सा सस्सुससुरा विजातकालतो पट्ठाय ‘‘पितु कुले किं करिस्सति, इधेव आगच्छतू’’ति पेसयिंसु। सा पटिनिवत्तित्वा राजगहमेव पाविसि। तत्थ तं सम्पटिच्छित्वा दारकस्स नामं करोन्ता निग्रोधमूले जातत्ता ‘‘निग्रोधकुमारो’’ति नामं करिंसु। तं दिवसञ्ञेव अनुसेट्ठिसुणिसापि विजायनत्थाय कुलघरं गच्छन्ती अन्तरामग्गे एकिस्सा रुक्खसाखाय हेट्ठा पुत्तं विजायि, तस्स ‘‘साखकुमारो’’ति नामं करिंसु। तं दिवसञ्ञेव सेट्ठिं निस्साय वसन्तस्स तुन्नकारस्स भरियापि पिलोतिकन्तरे पुत्तं विजायि, तस्स ‘‘पोत्तिको’’ति नामं करिंसु।
Athekadivasaṃ tasmiṃ satthe ekā duggatitthī rattiyā ekasmiṃ nigrodhamūle puttaṃ vijāyitvā pātova satthe gacchante ‘‘ahaṃ vinā satthena gantuṃ na sakkhissāmi, sakkā kho pana jīvantiyā puttaṃ labhitu’’nti nigrodhamūlajāle jalābuñceva gabbhamalañca attharitvā puttaṃ chaṭṭetvā agamāsi. Dārakassapi devatā ārakkhaṃ gaṇhiṃsu. So hi na yo vā so vā, bodhisattoyeva. So pana tadā tādisaṃ paṭisandhiṃ gaṇhi. Itarā pātarāsakāle taṃ ṭhānaṃ patvā ‘‘sarīrakiccaṃ karissāmī’’ti tāya dhātiyā saddhiṃ nigrodhamūlaṃ gatā suvaṇṇavaṇṇaṃ dārakaṃ disvā ‘‘amma, nipphannaṃ no kicca’’nti pilotikāyo apanetvā ucchaṅgapadesaṃ lohitena ca gabbhamalena ca makkhetvā attano gabbhavuṭṭhānaṃ ārocesi. Tāvadeva naṃ sāṇiyā parikkhipitvā haṭṭhatuṭṭho saparijano rājagahaṃ paṇṇaṃ pesesi. Athassā sassusasurā vijātakālato paṭṭhāya ‘‘pitu kule kiṃ karissati, idheva āgacchatū’’ti pesayiṃsu. Sā paṭinivattitvā rājagahameva pāvisi. Tattha taṃ sampaṭicchitvā dārakassa nāmaṃ karontā nigrodhamūle jātattā ‘‘nigrodhakumāro’’ti nāmaṃ kariṃsu. Taṃ divasaññeva anuseṭṭhisuṇisāpi vijāyanatthāya kulagharaṃ gacchantī antarāmagge ekissā rukkhasākhāya heṭṭhā puttaṃ vijāyi, tassa ‘‘sākhakumāro’’ti nāmaṃ kariṃsu. Taṃ divasaññeva seṭṭhiṃ nissāya vasantassa tunnakārassa bhariyāpi pilotikantare puttaṃ vijāyi, tassa ‘‘pottiko’’ti nāmaṃ kariṃsu.
महासेट्ठि उभोपि ते दारके ‘‘निग्रोधकुमारस्स जातदिवसञ्ञेव जाता’’ति आणापेत्वा तेनेव सद्धिं संवड्ढेसि। ते एकतो वड्ढित्वा वयप्पत्ता तक्कसिलं गन्त्वा सिप्पं उग्गण्हिंसु। उभोपि सेट्ठिपुत्ता आचरियस्स द्वे सहस्सानि अदंसु। निग्रोधकुमारो पोत्तिकस्स अत्तनो सन्तिके सिप्पं पट्ठपेसि। ते निप्फन्नसिप्पा आचरियं आपुच्छित्वा निक्खन्ता ‘‘जनपदचारिकं चरिस्सामा’’ति अनुपुब्बेन बाराणसिं पत्वा एकस्मिं रुक्खमूले निपज्जिंसु। तदा बाराणसिरञ्ञो कालकतस्स सत्तमो दिवसो, ‘‘स्वे फुस्सरथं योजेस्सामा’’ति नगरे भेरिं चरापेसुं। तेसुपि सहायेसु रुक्खमूले निपज्जित्वा निद्दायन्तेसु पोत्तिको पच्चूसकाले उट्ठाय निग्रोधकुमारस्स पादे परिमज्जन्तो निसीदि। तस्मिं रुक्खे वुत्थकुक्कुटेसु उपरिकुक्कुटो हेट्ठाकुक्कुटस्स सरीरे वच्चं पातेसि। अथ नं सो ‘‘केनेतं पातित’’न्ति आह। ‘‘सम्म, मा कुज्झि, मया अजानन्तेन पातित’’न्ति आह। ‘‘अरे, त्वं मम सरीरं अत्तनो वच्चट्ठानं मञ्ञसि, किं मम पमाणं न जानासी’’ति। अथ नं इतरो ‘‘अरे त्वं ‘अजानन्तेन मे कत’न्ति वुत्तेपि कुज्झसियेव, किं पन ते पमाण’’न्ति आह। ‘‘यो मं मारेत्वा मंसं खादति, सो पातोव सहस्सं लभति, तस्मा अहं मानं करोमी’’ति। अथ नं इतरो ‘‘अरे एत्तकमत्तेन त्वं मानं करोसि, मं पन मारेत्वा यो थूलमंसं खादति, सो पातोव राजा होति, यो मज्झिममंसं खादति, सो सेनापति, यो अट्ठिनिस्सितं खादति, सो भण्डागारिको होती’’ति आह।
Mahāseṭṭhi ubhopi te dārake ‘‘nigrodhakumārassa jātadivasaññeva jātā’’ti āṇāpetvā teneva saddhiṃ saṃvaḍḍhesi. Te ekato vaḍḍhitvā vayappattā takkasilaṃ gantvā sippaṃ uggaṇhiṃsu. Ubhopi seṭṭhiputtā ācariyassa dve sahassāni adaṃsu. Nigrodhakumāro pottikassa attano santike sippaṃ paṭṭhapesi. Te nipphannasippā ācariyaṃ āpucchitvā nikkhantā ‘‘janapadacārikaṃ carissāmā’’ti anupubbena bārāṇasiṃ patvā ekasmiṃ rukkhamūle nipajjiṃsu. Tadā bārāṇasirañño kālakatassa sattamo divaso, ‘‘sve phussarathaṃ yojessāmā’’ti nagare bheriṃ carāpesuṃ. Tesupi sahāyesu rukkhamūle nipajjitvā niddāyantesu pottiko paccūsakāle uṭṭhāya nigrodhakumārassa pāde parimajjanto nisīdi. Tasmiṃ rukkhe vutthakukkuṭesu uparikukkuṭo heṭṭhākukkuṭassa sarīre vaccaṃ pātesi. Atha naṃ so ‘‘kenetaṃ pātita’’nti āha. ‘‘Samma, mā kujjhi, mayā ajānantena pātita’’nti āha. ‘‘Are, tvaṃ mama sarīraṃ attano vaccaṭṭhānaṃ maññasi, kiṃ mama pamāṇaṃ na jānāsī’’ti. Atha naṃ itaro ‘‘are tvaṃ ‘ajānantena me kata’nti vuttepi kujjhasiyeva, kiṃ pana te pamāṇa’’nti āha. ‘‘Yo maṃ māretvā maṃsaṃ khādati, so pātova sahassaṃ labhati, tasmā ahaṃ mānaṃ karomī’’ti. Atha naṃ itaro ‘‘are ettakamattena tvaṃ mānaṃ karosi, maṃ pana māretvā yo thūlamaṃsaṃ khādati, so pātova rājā hoti, yo majjhimamaṃsaṃ khādati, so senāpati, yo aṭṭhinissitaṃ khādati, so bhaṇḍāgāriko hotī’’ti āha.
पोत्तिको तेसं कथं सुत्वा ‘‘किं नो सहस्सेन, रज्जमेव वर’’न्ति सणिकं रुक्खं अभिरुहित्वा उपरिसयितकुक्कुटं गहेत्वा मारेत्वा अङ्गारे पचित्वा थूलमंसं निग्रोधस्स अदासि, मज्झिममंसं साखस्स अदासि, अट्ठिमंसं अत्तना खादि। खादित्वा पन ‘‘सम्म निग्रोध, त्वं अज्ज राजा भविस्ससि, सम्म साख, त्वं सेनापति भविस्ससि, अहं पन भण्डागारिको भविस्सामी’’ति वत्वा ‘‘कथं जानासी’’ति पुट्ठो तं पवत्तिं आरोचेसि। ते तयोपि जना पातरासवेलाय बाराणसिं पविसित्वा एकस्स ब्राह्मणस्स गेहे सप्पिसक्करयुत्तं पायासं भुञ्जित्वा नगरा निक्खमित्वा उय्यानं पविसिंसु। निग्रोधकुमारो सिलापट्टे निपज्जि , इतरे द्वे बहि निपज्जिंसु। तस्मिं समये पञ्च राजककुधभण्डानि अन्तो ठपेत्वा फुस्सरथं विस्सज्जेसुं। तत्थ वित्थारकथा महाजनकजातके (जा॰ २.२२.१२३ आदयो) आवि भविस्सति। फुस्सरथो उय्यानं गन्त्वा निवत्तित्वा आरोहनसज्जो हुत्वा अट्ठासि। पुरोहितो ‘‘उय्याने पुञ्ञवता सत्तेन भवितब्ब’’न्ति उय्यानं पविसित्वा कुमारं दिस्वा पादन्ततो साटकं अपनेत्वा पादेसु लक्खणानि उपधारेत्वा ‘‘तिट्ठतु बाराणसियं रज्जं, सकलजम्बुदीपस्स अधिपतिराजा भवितुं युत्तो’’ति सब्बतालावचरे पग्गण्हापेसि। निग्रोधकुमारो पबुज्झित्वा मुखतो साटकं अपनेत्वा महाजनं ओलोकेत्वा परिवत्तित्वा निपन्नो थोकं वीतिनामेत्वा सिलापट्टे पल्लङ्केन निसीदि। अथ नं पुरोहितो जण्णुना पतिट्ठाय ‘‘रज्जं ते देव पापुणाती’’ति वत्वा ‘‘‘साधू’’ति वुत्ते तत्थेव रतनरासिम्हि ठपेत्वा अभिसिञ्चि। सो रज्जं पत्वा साखस्स सेनापतिट्ठानं दत्वा महन्तेन सक्कारेन नगरं पाविसि, पोत्तिकोपि तेहि सद्धिञ्ञेव अगमासि। ततो पट्ठाय महासत्तो बाराणसियं धम्मेन रज्जं कारेसि।
Pottiko tesaṃ kathaṃ sutvā ‘‘kiṃ no sahassena, rajjameva vara’’nti saṇikaṃ rukkhaṃ abhiruhitvā uparisayitakukkuṭaṃ gahetvā māretvā aṅgāre pacitvā thūlamaṃsaṃ nigrodhassa adāsi, majjhimamaṃsaṃ sākhassa adāsi, aṭṭhimaṃsaṃ attanā khādi. Khāditvā pana ‘‘samma nigrodha, tvaṃ ajja rājā bhavissasi, samma sākha, tvaṃ senāpati bhavissasi, ahaṃ pana bhaṇḍāgāriko bhavissāmī’’ti vatvā ‘‘kathaṃ jānāsī’’ti puṭṭho taṃ pavattiṃ ārocesi. Te tayopi janā pātarāsavelāya bārāṇasiṃ pavisitvā ekassa brāhmaṇassa gehe sappisakkarayuttaṃ pāyāsaṃ bhuñjitvā nagarā nikkhamitvā uyyānaṃ pavisiṃsu. Nigrodhakumāro silāpaṭṭe nipajji , itare dve bahi nipajjiṃsu. Tasmiṃ samaye pañca rājakakudhabhaṇḍāni anto ṭhapetvā phussarathaṃ vissajjesuṃ. Tattha vitthārakathā mahājanakajātake (jā. 2.22.123 ādayo) āvi bhavissati. Phussaratho uyyānaṃ gantvā nivattitvā ārohanasajjo hutvā aṭṭhāsi. Purohito ‘‘uyyāne puññavatā sattena bhavitabba’’nti uyyānaṃ pavisitvā kumāraṃ disvā pādantato sāṭakaṃ apanetvā pādesu lakkhaṇāni upadhāretvā ‘‘tiṭṭhatu bārāṇasiyaṃ rajjaṃ, sakalajambudīpassa adhipatirājā bhavituṃ yutto’’ti sabbatālāvacare paggaṇhāpesi. Nigrodhakumāro pabujjhitvā mukhato sāṭakaṃ apanetvā mahājanaṃ oloketvā parivattitvā nipanno thokaṃ vītināmetvā silāpaṭṭe pallaṅkena nisīdi. Atha naṃ purohito jaṇṇunā patiṭṭhāya ‘‘rajjaṃ te deva pāpuṇātī’’ti vatvā ‘‘‘sādhū’’ti vutte tattheva ratanarāsimhi ṭhapetvā abhisiñci. So rajjaṃ patvā sākhassa senāpatiṭṭhānaṃ datvā mahantena sakkārena nagaraṃ pāvisi, pottikopi tehi saddhiññeva agamāsi. Tato paṭṭhāya mahāsatto bārāṇasiyaṃ dhammena rajjaṃ kāresi.
सो एकदिवसं मातापितूनं सरित्वा साखं आह – ‘‘सम्म, न सक्का मातापितूहि विना वत्तितुं, महन्तेन परिवारेन गन्त्वा मातापितरो नो आनेही’’ति। साखो ‘‘न मे तत्थ गमनकम्मं अत्थी’’ति पटिक्खिपि। ततो पोत्तिकं आणापेसि। सो ‘‘साधू’’ति तत्थ गन्त्वा निग्रोधस्स मातापितरो ‘‘पुत्तो वो रज्जे पतिट्ठितो, एथ गच्छामा’’ति आह। ते ‘‘अत्थि नो ताव विभवमत्तं, अलं तत्थ गमनेना’’ति पटिक्खिपिंसु। साखस्सपि मातापितरो अवोच, तेपि न इच्छिंसु। अत्तनो मातापितरो अवोच, ‘‘मयं तात तुन्नकारकम्मेन जीविस्साम अल’’न्ति पटिक्खिपिंसु। सो तेसं मनं अलभित्वा बाराणसिमेव पच्चागन्त्वा ‘‘सेनापतिस्स घरे मग्गकिलमथं विनोदेत्वा पच्छा निग्रोधसहायं पस्सिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा तस्स निवेसनद्वारं गन्त्वा ‘‘सहायो किर ते पोत्तिको नाम आगतोति सेनापतिस्स आरोचेही’’ति दोवारिकं आह, सो तथा अकासि। साखो पन ‘‘अयं मय्हं रज्जं अदत्वा सहायनिग्रोधस्स अदासी’’ति तस्मिं वेरं बन्धि। सो तं कथं सुत्वाव कुद्धो आगन्त्वा ‘‘को इमस्स सहायो उम्मत्तको दासिपुत्तो, गण्हथ न’’न्ति वत्वा हत्थपादजण्णुकप्परेहि कोट्टापेत्वा गीवायं गाहापेत्वा नीहरापेसि।
So ekadivasaṃ mātāpitūnaṃ saritvā sākhaṃ āha – ‘‘samma, na sakkā mātāpitūhi vinā vattituṃ, mahantena parivārena gantvā mātāpitaro no ānehī’’ti. Sākho ‘‘na me tattha gamanakammaṃ atthī’’ti paṭikkhipi. Tato pottikaṃ āṇāpesi. So ‘‘sādhū’’ti tattha gantvā nigrodhassa mātāpitaro ‘‘putto vo rajje patiṭṭhito, etha gacchāmā’’ti āha. Te ‘‘atthi no tāva vibhavamattaṃ, alaṃ tattha gamanenā’’ti paṭikkhipiṃsu. Sākhassapi mātāpitaro avoca, tepi na icchiṃsu. Attano mātāpitaro avoca, ‘‘mayaṃ tāta tunnakārakammena jīvissāma ala’’nti paṭikkhipiṃsu. So tesaṃ manaṃ alabhitvā bārāṇasimeva paccāgantvā ‘‘senāpatissa ghare maggakilamathaṃ vinodetvā pacchā nigrodhasahāyaṃ passissāmī’’ti cintetvā tassa nivesanadvāraṃ gantvā ‘‘sahāyo kira te pottiko nāma āgatoti senāpatissa ārocehī’’ti dovārikaṃ āha, so tathā akāsi. Sākho pana ‘‘ayaṃ mayhaṃ rajjaṃ adatvā sahāyanigrodhassa adāsī’’ti tasmiṃ veraṃ bandhi. So taṃ kathaṃ sutvāva kuddho āgantvā ‘‘ko imassa sahāyo ummattako dāsiputto, gaṇhatha na’’nti vatvā hatthapādajaṇṇukapparehi koṭṭāpetvā gīvāyaṃ gāhāpetvā nīharāpesi.
सो चिन्तेसि ‘‘साखो मम सन्तिका सेनापतिट्ठानं लभित्वा अकतञ्ञू मित्तदुब्भी, मं कोट्टापेत्वा नीहरापेसि, निग्रोधो पन पण्डितो कतञ्ञू सप्पुरिसो, तस्सेव सन्तिकं गमिस्सामी’’ति। सो राजद्वारं गन्त्वा ‘‘देव, पोत्तिको किर नाम ते सहायो द्वारे ठितो’’ति रञ्ञो आरोचापेसि। राजा पक्कोसापेत्वा तं आगच्छन्तं दिस्वा आसना वुट्ठाय पच्चुग्गन्त्वा पटिसन्थारं कत्वा मस्सुकम्मादीनि कारापेत्वा सब्बालङ्कारपटिमण्डितेन परिभुत्तनानग्गरसभोजनेन तेन सद्धिं सुखनिसिन्नो मातापितूनं पवत्तिं पुच्छित्वा अनागमनभावं सुणि। साखोपि ‘‘पोत्तिको मं रञ्ञो सन्तिके परिभिन्देय्य , मयि पन गते किञ्चि वत्तुं न सक्खिस्सती’’ति तत्थेव अगमासि। पोत्तिको तस्स सन्तिकेयेव राजानं आमन्तेत्वा ‘‘देव, अहं मग्गकिलन्तो ‘साखस्स गेहं गन्त्वा विस्समित्वा इधागमिस्सामी’ति अगमिं। अथ मं साखो ‘नाहं तं जानामी’ति वत्वा कोट्टापेत्वा गीवायं गाहापेत्वा नीहरापेसीति सद्दहेय्यासि त्वं एत’’न्ति वत्वा तिस्सो गाथा अभासि –
So cintesi ‘‘sākho mama santikā senāpatiṭṭhānaṃ labhitvā akataññū mittadubbhī, maṃ koṭṭāpetvā nīharāpesi, nigrodho pana paṇḍito kataññū sappuriso, tasseva santikaṃ gamissāmī’’ti. So rājadvāraṃ gantvā ‘‘deva, pottiko kira nāma te sahāyo dvāre ṭhito’’ti rañño ārocāpesi. Rājā pakkosāpetvā taṃ āgacchantaṃ disvā āsanā vuṭṭhāya paccuggantvā paṭisanthāraṃ katvā massukammādīni kārāpetvā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitena paribhuttanānaggarasabhojanena tena saddhiṃ sukhanisinno mātāpitūnaṃ pavattiṃ pucchitvā anāgamanabhāvaṃ suṇi. Sākhopi ‘‘pottiko maṃ rañño santike paribhindeyya , mayi pana gate kiñci vattuṃ na sakkhissatī’’ti tattheva agamāsi. Pottiko tassa santikeyeva rājānaṃ āmantetvā ‘‘deva, ahaṃ maggakilanto ‘sākhassa gehaṃ gantvā vissamitvā idhāgamissāmī’ti agamiṃ. Atha maṃ sākho ‘nāhaṃ taṃ jānāmī’ti vatvā koṭṭāpetvā gīvāyaṃ gāhāpetvā nīharāpesīti saddaheyyāsi tvaṃ eta’’nti vatvā tisso gāthā abhāsi –
७२.
72.
‘‘न वाहमेतं जानामि, को वायं कस्स वाति वा।
‘‘Na vāhametaṃ jānāmi, ko vāyaṃ kassa vāti vā;
यथा साखो वदि एव, निग्रोध किन्ति मञ्ञसि॥
Yathā sākho vadi eva, nigrodha kinti maññasi.
७३.
73.
‘‘ततो गलविनीतेन, पुरिसा नीहरिंसु मं।
‘‘Tato galavinītena, purisā nīhariṃsu maṃ;
दत्वा मुखपहारानि, साखस्स वचनंकरा॥
Datvā mukhapahārāni, sākhassa vacanaṃkarā.
७४.
74.
‘‘एतादिसं दुम्मतिना, अकतञ्ञुन दुब्भिना।
‘‘Etādisaṃ dummatinā, akataññuna dubbhinā;
कतं अनरियं साखेन, सखिना ते जनाधिपा’’ति॥
Kataṃ anariyaṃ sākhena, sakhinā te janādhipā’’ti.
तत्थ किन्ति मञ्ञसीति यथा मं साखो अचरि, किं त्वम्पि एवमेव मञ्ञसि, उदाहु अञ्ञथा मञ्ञसि, मं साखो एवं वदेय्याति सद्दहसि, तं न सद्दहसीति अधिप्पायो। गलविनीतेनाति गलग्गाहेन। दुब्भिनाति मित्तदुब्भिना।
Tattha kinti maññasīti yathā maṃ sākho acari, kiṃ tvampi evameva maññasi, udāhu aññathā maññasi, maṃ sākho evaṃ vadeyyāti saddahasi, taṃ na saddahasīti adhippāyo. Galavinītenāti galaggāhena. Dubbhināti mittadubbhinā.
तं सुत्वा निग्रोधो चतस्सो गाथा अभासि –
Taṃ sutvā nigrodho catasso gāthā abhāsi –
७५.
75.
‘‘न वाहमेतं जानामि, नपि मे कोचि संसति।
‘‘Na vāhametaṃ jānāmi, napi me koci saṃsati;
यं मे त्वं सम्म अक्खासि, साखेन कारणं कतं॥
Yaṃ me tvaṃ samma akkhāsi, sākhena kāraṇaṃ kataṃ.
७६.
76.
‘‘सखीनं साजीवकरो, मम साखस्स चूभयं।
‘‘Sakhīnaṃ sājīvakaro, mama sākhassa cūbhayaṃ;
त्वं नोसिस्सरियं दाता, मनुस्सेसु महन्ततं।
Tvaṃ nosissariyaṃ dātā, manussesu mahantataṃ;
तयामा लब्भिता इद्धी, एत्थ मे नत्थि संसयो॥
Tayāmā labbhitā iddhī, ettha me natthi saṃsayo.
७७.
77.
‘‘यथापि बीजमग्गिम्हि, डय्हति न विरूहति।
‘‘Yathāpi bījamaggimhi, ḍayhati na virūhati;
एवं कतं असप्पुरिसे, नस्सति न विरूहति॥
Evaṃ kataṃ asappurise, nassati na virūhati.
७८.
78.
‘‘कतञ्ञुम्हि च पोसम्हि, सीलवन्ते अरियवुत्तिने।
‘‘Kataññumhi ca posamhi, sīlavante ariyavuttine;
सुखेत्ते विय बीजानि, कतं तम्हि न नस्सती’’ति॥
Sukhette viya bījāni, kataṃ tamhi na nassatī’’ti.
तत्थ संसतीति आचिक्खति। कारणं कतन्ति आकड्ढनविकड्ढनपोथनकोट्टनसङ्खातं कारणं कतन्ति अत्थो। सखीनं साजीवकरोति सम्म, पोत्तिक त्वं सहायकानं सुआजीवकरो जीविकाय उप्पादेता। मम साखस्स चूभयन्ति मय्हञ्च साखस्स च उभिन्नम्पि सखीनन्ति अत्थो। त्वं नोसिस्सरियन्ति त्वं नो असि इस्सरियं दाता, तव सन्तिका इमा सम्पत्ती अम्हेहि लद्धा। महन्ततन्ति महन्तभावं।
Tattha saṃsatīti ācikkhati. Kāraṇaṃ katanti ākaḍḍhanavikaḍḍhanapothanakoṭṭanasaṅkhātaṃ kāraṇaṃ katanti attho. Sakhīnaṃ sājīvakaroti samma, pottika tvaṃ sahāyakānaṃ suājīvakaro jīvikāya uppādetā. Mama sākhassa cūbhayanti mayhañca sākhassa ca ubhinnampi sakhīnanti attho. Tvaṃ nosissariyanti tvaṃ no asi issariyaṃ dātā, tava santikā imā sampattī amhehi laddhā. Mahantatanti mahantabhāvaṃ.
एवञ्च पन वत्वा एत्तकं कथेन्ते निग्रोधे साखो तत्थेव अट्ठासि। अथ नं राजा ‘‘साख इमं पोत्तिकं सञ्जानासी’’ति पुच्छि। सो तुण्ही अहोसि। अथस्स राजा दण्डं आणापेन्तो अट्ठमं गाथमाह –
Evañca pana vatvā ettakaṃ kathente nigrodhe sākho tattheva aṭṭhāsi. Atha naṃ rājā ‘‘sākha imaṃ pottikaṃ sañjānāsī’’ti pucchi. So tuṇhī ahosi. Athassa rājā daṇḍaṃ āṇāpento aṭṭhamaṃ gāthamāha –
७९.
79.
‘‘इमं जम्मं नेकतिकं, असप्पुरिसचिन्तकं।
‘‘Imaṃ jammaṃ nekatikaṃ, asappurisacintakaṃ;
हनन्तु साखं सत्तीहि, नास्स इच्छामि जीवित’’न्ति॥
Hanantu sākhaṃ sattīhi, nāssa icchāmi jīvita’’nti.
तत्थ जम्मन्ति लामकं। नेकतिकन्ति वञ्चकं।
Tattha jammanti lāmakaṃ. Nekatikanti vañcakaṃ.
तं सुत्वा पोत्तिको ‘‘मा एस बालो मं निस्साय नस्सतू’’ति चिन्तेत्वा नवमं गाथमाह –
Taṃ sutvā pottiko ‘‘mā esa bālo maṃ nissāya nassatū’’ti cintetvā navamaṃ gāthamāha –
८०.
80.
‘‘खमतस्स महाराज, पाणा न पटिआनया।
‘‘Khamatassa mahārāja, pāṇā na paṭiānayā;
खम देव असप्पुरिसस्स, नास्स इच्छामहं वध’’न्ति॥
Khama deva asappurisassa, nāssa icchāmahaṃ vadha’’nti.
तत्थ खमतस्साति खमतं अस्स, एतस्स असप्पुरिसस्स खमथाति अत्थो। न पटिआनयाति मतस्स नाम पाणा पटिआनेतुं न सक्का।
Tattha khamatassāti khamataṃ assa, etassa asappurisassa khamathāti attho. Na paṭiānayāti matassa nāma pāṇā paṭiānetuṃ na sakkā.
राजा तस्स वचनं सुत्वा साखस्स खमि, सेनापतिट्ठानम्पि पोत्तिकस्सेव दातुकामो अहोसि , सो पन न इच्छि। अथस्स सब्बसेनानीनं विचारणारहं भण्डागारिकट्ठानं नाम अदासि। पुब्बे किरेतं ठानन्तरं नाहोसि, ततो पट्ठाय जातं। अपरभागे पोत्तिको भण्डागारिको पुत्तधीताहि वड्ढमानो अत्तनो पुत्तधीतानं ओवादवसेन ओसानगाथमाह –
Rājā tassa vacanaṃ sutvā sākhassa khami, senāpatiṭṭhānampi pottikasseva dātukāmo ahosi , so pana na icchi. Athassa sabbasenānīnaṃ vicāraṇārahaṃ bhaṇḍāgārikaṭṭhānaṃ nāma adāsi. Pubbe kiretaṃ ṭhānantaraṃ nāhosi, tato paṭṭhāya jātaṃ. Aparabhāge pottiko bhaṇḍāgāriko puttadhītāhi vaḍḍhamāno attano puttadhītānaṃ ovādavasena osānagāthamāha –
८१.
81.
‘‘निग्रोधमेव सेवेय्य, न साखमुपसंवसे।
‘‘Nigrodhameva seveyya, na sākhamupasaṃvase;
निग्रोधस्मिं मतं सेय्यो, यञ्चे साखस्मि जीवित’’न्ति॥
Nigrodhasmiṃ mataṃ seyyo, yañce sākhasmi jīvita’’nti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘एवं, भिक्खवे, देवदत्तो पुब्बेपि अकतञ्ञूयेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा साखो देवदत्तो अहोसि, पोत्तिको आनन्दो, निग्रोधो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘evaṃ, bhikkhave, devadatto pubbepi akataññūyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā sākho devadatto ahosi, pottiko ānando, nigrodho pana ahameva ahosi’’nti.
निग्रोधजातकवण्णना सत्तमा।
Nigrodhajātakavaṇṇanā sattamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४४५. निग्रोधजातकं • 445. Nigrodhajātakaṃ