| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सुत्तनिपात-अट्ठकथा • Suttanipāta-aṭṭhakathā |
१२. निग्रोधकप्पसुत्त-(वङ्गीससुत्त)-वण्णना
12. Nigrodhakappasutta-(vaṅgīsasutta)-vaṇṇanā
एवं मे सुतन्ति निग्रोधकप्पसुत्तं, ‘‘वङ्गीससुत्त’’न्तिपि वुच्चति। का उप्पत्ति? अयमेव यास्स निदाने वुत्ता। तत्थ एवं मेतिआदीनि वुत्तत्थानेव, यतो तानि अञ्ञानि च तथाविधानि छड्डेत्वा अवुत्तनयमेव वण्णयिस्साम। अग्गाळवे चेतियेति आळवियं अग्गचेतिये। अनुप्पन्ने हि भगवति अग्गाळवगोतमकादीनि अनेकानि चेतियानि अहेसुं यक्खनागादीनं भवनानि। तानि उप्पन्ने भगवति मनुस्सा विनासेत्वा विहारे अकंसु, तेनेव च नामेन वोहरिंसु। ततो अग्गाळवचेतियसङ्खाते विहारे विहरतीति वुत्तं होति। आयस्मतो वङ्गीसस्साति एत्थ आयस्माति पियवचनं, वङ्गीसोति तस्स थेरस्स नामं। सो जातितो पभुति एवं वेदितब्बो – सो किर परिब्बाजकस्स पुत्तो परिब्बाजिकाय कुच्छिम्हि जातो अञ्ञतरं विज्जं जानाति, यस्सानुभावेन छवसीसं आकोटेत्वा सत्तानं गतिं जानाति। मनुस्सापि सुदं अत्तनो ञातीनं कालकतानं सुसानतो सीसानि आनेत्वा तं तेसं गतिं पुच्छन्ति। सो ‘‘असुकनिरये निब्बत्तो, असुकमनुस्सलोके’’ति वदति। ते तेन विम्हिता तस्स बहुं धनं देन्ति। एवं सो सकलजम्बुदीपे पाकटो अहोसि।
Evaṃme sutanti nigrodhakappasuttaṃ, ‘‘vaṅgīsasutta’’ntipi vuccati. Kā uppatti? Ayameva yāssa nidāne vuttā. Tattha evaṃ metiādīni vuttatthāneva, yato tāni aññāni ca tathāvidhāni chaḍḍetvā avuttanayameva vaṇṇayissāma. Aggāḷave cetiyeti āḷaviyaṃ aggacetiye. Anuppanne hi bhagavati aggāḷavagotamakādīni anekāni cetiyāni ahesuṃ yakkhanāgādīnaṃ bhavanāni. Tāni uppanne bhagavati manussā vināsetvā vihāre akaṃsu, teneva ca nāmena vohariṃsu. Tato aggāḷavacetiyasaṅkhāte vihāre viharatīti vuttaṃ hoti. Āyasmato vaṅgīsassāti ettha āyasmāti piyavacanaṃ, vaṅgīsoti tassa therassa nāmaṃ. So jātito pabhuti evaṃ veditabbo – so kira paribbājakassa putto paribbājikāya kucchimhi jāto aññataraṃ vijjaṃ jānāti, yassānubhāvena chavasīsaṃ ākoṭetvā sattānaṃ gatiṃ jānāti. Manussāpi sudaṃ attano ñātīnaṃ kālakatānaṃ susānato sīsāni ānetvā taṃ tesaṃ gatiṃ pucchanti. So ‘‘asukaniraye nibbatto, asukamanussaloke’’ti vadati. Te tena vimhitā tassa bahuṃ dhanaṃ denti. Evaṃ so sakalajambudīpe pākaṭo ahosi.
सो सतसहस्सकप्पं पूरितपारमी अभिनीहारसम्पन्नो पञ्चहि पुरिससहस्सेहि परिवुतो गामनिगमजनपदराजधानीसु विचरन्तो सावत्थिं अनुप्पत्तो। तेन च समयेन भगवा सावत्थियं विहरति, सावत्थिवासिनो पुरेभत्तं दानं दत्वा पच्छाभत्तं सुनिवत्था सुपारुता पुप्फगन्धादीनि गहेत्वा धम्मस्सवनत्थाय जेतवनं गच्छन्ति। सो ते दिस्वा ‘‘महाजनकायो कुहिं गच्छती’’ति पुच्छि। अथस्स ते आचिक्खिंसु – ‘‘बुद्धो लोके उप्पन्नो, सो बहुजनहिताय धम्मं देसेति, तत्थ गच्छामा’’ति। सोपि तेहि सद्धिं सपरिवारो गन्त्वा भगवता सद्धिं सम्मोदित्वा एकमन्तं निसीदि। अथ नं भगवा आमन्तेसि – ‘‘किं, वङ्गीस, जानासि किर तादिसं विज्जं, याय सत्तानं छवसीसानि आकोटेत्वा गतिं पवेदेसी’’ति? ‘‘एवं, भो गोतम, जानामी’’ति। भगवा निरये निब्बत्तस्स सीसं आहरापेत्वा दस्सेसि, सो नखेन आकोटेत्वा ‘‘निरये निब्बत्तस्स सीसं भो गोतमा’’ति आह। एवं सब्बगतिनिब्बत्तानं सीसानि दस्सेसि, सोपि तथेव ञत्वा आरोचेसि। अथस्स भगवा खीणासवसीसं दस्सेसि, सो पुनप्पुनं आकोटेत्वा न अञ्ञासि। ततो भगवा ‘‘अविसयो ते एत्थ वङ्गीस, ममेवेसो विसयो, खीणासवसीस’’न्ति वत्वा इमं गाथमभासि –
So satasahassakappaṃ pūritapāramī abhinīhārasampanno pañcahi purisasahassehi parivuto gāmanigamajanapadarājadhānīsu vicaranto sāvatthiṃ anuppatto. Tena ca samayena bhagavā sāvatthiyaṃ viharati, sāvatthivāsino purebhattaṃ dānaṃ datvā pacchābhattaṃ sunivatthā supārutā pupphagandhādīni gahetvā dhammassavanatthāya jetavanaṃ gacchanti. So te disvā ‘‘mahājanakāyo kuhiṃ gacchatī’’ti pucchi. Athassa te ācikkhiṃsu – ‘‘buddho loke uppanno, so bahujanahitāya dhammaṃ deseti, tattha gacchāmā’’ti. Sopi tehi saddhiṃ saparivāro gantvā bhagavatā saddhiṃ sammoditvā ekamantaṃ nisīdi. Atha naṃ bhagavā āmantesi – ‘‘kiṃ, vaṅgīsa, jānāsi kira tādisaṃ vijjaṃ, yāya sattānaṃ chavasīsāni ākoṭetvā gatiṃ pavedesī’’ti? ‘‘Evaṃ, bho gotama, jānāmī’’ti. Bhagavā niraye nibbattassa sīsaṃ āharāpetvā dassesi, so nakhena ākoṭetvā ‘‘niraye nibbattassa sīsaṃ bho gotamā’’ti āha. Evaṃ sabbagatinibbattānaṃ sīsāni dassesi, sopi tatheva ñatvā ārocesi. Athassa bhagavā khīṇāsavasīsaṃ dassesi, so punappunaṃ ākoṭetvā na aññāsi. Tato bhagavā ‘‘avisayo te ettha vaṅgīsa, mameveso visayo, khīṇāsavasīsa’’nti vatvā imaṃ gāthamabhāsi –
‘‘गती मिगानं पवनं, आकासो पक्खिनं गति।
‘‘Gatī migānaṃ pavanaṃ, ākāso pakkhinaṃ gati;
विभवो गति धम्मानं, निब्बानं अरहतो गती’’ति॥ (परि॰ ३३९)।
Vibhavo gati dhammānaṃ, nibbānaṃ arahato gatī’’ti. (pari. 339);
वङ्गीसो गाथं सुत्वा ‘‘इमं मे, भो गोतम, विज्जं देही’’ति आह। भगवा ‘‘नायं विज्जा अपब्बजितानं सम्पज्जती’’ति आह। सो ‘‘पब्बाजेत्वा वा मं, भो गोतम, यं वा इच्छसि, तं कत्वा इमं विज्जं देही’’ति आह। तदा च भगवतो निग्रोधकप्पत्थेरो समीपे होति, तं भगवा आणापेसि – ‘‘तेन हि, निग्रोधकप्प, इमं पब्बाजेही’’ति। सो तं पब्बाजेत्वा तचपञ्चककम्मट्ठानं आचिक्खि। वङ्गीसो अनुपुब्बेन पटिसम्भिदाप्पत्तो अरहा अहोसि। एतदग्गे च भगवता निद्दिट्ठो ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं पटिभानवन्तानं यदिदं वङ्गीसो’’ति (अ॰ नि॰ १.२१२)।
Vaṅgīso gāthaṃ sutvā ‘‘imaṃ me, bho gotama, vijjaṃ dehī’’ti āha. Bhagavā ‘‘nāyaṃ vijjā apabbajitānaṃ sampajjatī’’ti āha. So ‘‘pabbājetvā vā maṃ, bho gotama, yaṃ vā icchasi, taṃ katvā imaṃ vijjaṃ dehī’’ti āha. Tadā ca bhagavato nigrodhakappatthero samīpe hoti, taṃ bhagavā āṇāpesi – ‘‘tena hi, nigrodhakappa, imaṃ pabbājehī’’ti. So taṃ pabbājetvā tacapañcakakammaṭṭhānaṃ ācikkhi. Vaṅgīso anupubbena paṭisambhidāppatto arahā ahosi. Etadagge ca bhagavatā niddiṭṭho ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ paṭibhānavantānaṃ yadidaṃ vaṅgīso’’ti (a. ni. 1.212).
एवं समुदागतस्स आयस्मतो वङ्गीसस्स उपज्झायो वज्जावज्जादिउपनिज्झायनेन एवं लद्धवोहारो निग्रोधकप्पो नाम थेरो। कप्पोति तस्स थेरस्स नामं, निग्रोधमूले पन अरहत्तं अधिगतत्ता ‘‘निग्रोधकप्पो’’ति भगवता वुत्तो। ततो नं भिक्खूपि एवं वोहरन्ति। सासने थिरभावं पत्तोति थेरो। अग्गाळवे चेतिये अचिरपरिनिब्बुतो होतीति तस्मिं चेतिये अचिरपरिनिब्बुतो होति। रहोगतस्स पटिसल्लीनस्साति गणम्हा वूपकट्ठत्ता रहोगतस्स कायेन, पटिसल्लीनस्स चित्तेन तेहि तेहि विसयेहि पटिनिवत्तित्वा सल्लीनस्स। एवं चेतसो परिवितक्को उदपादीति इमिना आकारेन वितक्को उप्पज्जि। कस्मा पन उदपादीति। असम्मुखत्ता दिट्ठासेवनत्ता च। अयञ्हि तस्स परिनिब्बानकाले न सम्मुखा अहोसि, दिट्ठपुब्बञ्चानेन अस्स हत्थकुक्कुच्चादिपुब्बासेवनं, तादिसञ्च अखीणासवानम्पि होति खीणासवानम्पि पुब्बपरिचयेन।
Evaṃ samudāgatassa āyasmato vaṅgīsassa upajjhāyo vajjāvajjādiupanijjhāyanena evaṃ laddhavohāro nigrodhakappo nāma thero. Kappoti tassa therassa nāmaṃ, nigrodhamūle pana arahattaṃ adhigatattā ‘‘nigrodhakappo’’ti bhagavatā vutto. Tato naṃ bhikkhūpi evaṃ voharanti. Sāsane thirabhāvaṃ pattoti thero. Aggāḷave cetiye aciraparinibbuto hotīti tasmiṃ cetiye aciraparinibbuto hoti. Rahogatassa paṭisallīnassāti gaṇamhā vūpakaṭṭhattā rahogatassa kāyena, paṭisallīnassa cittena tehi tehi visayehi paṭinivattitvā sallīnassa. Evaṃ cetaso parivitakko udapādīti iminā ākārena vitakko uppajji. Kasmā pana udapādīti. Asammukhattā diṭṭhāsevanattā ca. Ayañhi tassa parinibbānakāle na sammukhā ahosi, diṭṭhapubbañcānena assa hatthakukkuccādipubbāsevanaṃ, tādisañca akhīṇāsavānampi hoti khīṇāsavānampi pubbaparicayena.
तथा हि पिण्डोलभारद्वाजो पच्छाभत्तं दिवाविहारत्थाय उदेनस्स उय्यानमेव गच्छति पुब्बे राजा हुत्वा तत्थ परिचारेसीति इमिना पुब्बपरिचयेन, गवम्पतित्थेरो तावतिंसभवने सुञ्ञं देवविमानं गच्छति देवपुत्तो हुत्वा तत्थ परिचारेसीति इमिना पुब्बपरिचयेन। पिलिन्दवच्छो भिक्खू वसलवादेन समुदाचरति अब्बोकिण्णानि पञ्च जातिसतानि ब्राह्मणो हुत्वा तथा अभासीति इमिना पुब्बपरिचयेन। तस्मा असम्मुखत्ता दिट्ठासेवनत्ता चस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि ‘‘परिनिब्बुतो नु खो मे उपज्झायो, उदाहु नो परिनिब्बुतो’’ति। ततो परं उत्तानत्थमेव। एकंसं चीवरं कत्वाति एत्थ पन पुन सण्ठापनेन एवं वुत्तं। एकंसन्ति च वामंसं पारुपित्वा ठितस्सेतं अधिवचनं। यतो यथा वामंसं पारुपित्वा ठितं होति, तथा चीवरं कत्वाति एवमस्सत्थो वेदितब्बो। सेसं पाकटमेव।
Tathā hi piṇḍolabhāradvājo pacchābhattaṃ divāvihāratthāya udenassa uyyānameva gacchati pubbe rājā hutvā tattha paricāresīti iminā pubbaparicayena, gavampatitthero tāvatiṃsabhavane suññaṃ devavimānaṃ gacchati devaputto hutvā tattha paricāresīti iminā pubbaparicayena. Pilindavaccho bhikkhū vasalavādena samudācarati abbokiṇṇāni pañca jātisatāni brāhmaṇo hutvā tathā abhāsīti iminā pubbaparicayena. Tasmā asammukhattā diṭṭhāsevanattā cassa evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘‘parinibbuto nu kho me upajjhāyo, udāhu no parinibbuto’’ti. Tato paraṃ uttānatthameva. Ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvāti ettha pana puna saṇṭhāpanena evaṃ vuttaṃ. Ekaṃsanti ca vāmaṃsaṃ pārupitvā ṭhitassetaṃ adhivacanaṃ. Yato yathā vāmaṃsaṃ pārupitvā ṭhitaṃ hoti, tathā cīvaraṃ katvāti evamassattho veditabbo. Sesaṃ pākaṭameva.
३४६. अनोमपञ्ञन्ति ओमं वुच्चति परित्तं लामकं, न ओमपञ्ञं, अनोमपञ्ञं, महापञ्ञन्ति अत्थो। दिट्ठेव धम्मेति पच्चक्खमेव, इमस्मिंयेव अत्तभावेति वा अत्थो। विचिकिच्छानन्ति एवरूपानं परिवितक्कानं। ञातोति पाकटो। यसस्सीति लाभपरिवारसम्पन्नो अभिनिब्बुतत्तोति गुत्तचित्तो अपरिडय्हमानचित्तो वा।
346.Anomapaññanti omaṃ vuccati parittaṃ lāmakaṃ, na omapaññaṃ, anomapaññaṃ, mahāpaññanti attho. Diṭṭheva dhammeti paccakkhameva, imasmiṃyeva attabhāveti vā attho. Vicikicchānanti evarūpānaṃ parivitakkānaṃ. Ñātoti pākaṭo. Yasassīti lābhaparivārasampanno abhinibbutattoti guttacitto apariḍayhamānacitto vā.
३४७. तया कतन्ति निग्रोधमूले निसिन्नत्ता ‘‘निग्रोधकप्पो’’ति वदता तया कतन्ति यथा अत्तना उपलक्खेति, तथा भणति। भगवा पन न निसिन्नत्ता एव तं तथा आलपि, अपिच खो तत्थ अरहत्तं पत्तत्ता। ब्राह्मणस्साति जातिं सन्धाय भणति। सो किर ब्राह्मणमहासालकुला पब्बजितो। नमस्सं अचरीति नमस्समानो विहासि। मुत्यपेक्खोति निब्बानसङ्खातं विमुत्तिं अपेक्खमानो, निब्बानं पत्थेन्तोति वुत्तं होति। दळ्हधम्मदस्सीति भगवन्तं आलपति। दळ्हधम्मो हि निब्बानं अभिज्जनट्ठेन, तञ्च भगवा दस्सेति। तस्मा तं ‘‘दळ्हधम्मदस्सी’’ति आह।
347.Tayā katanti nigrodhamūle nisinnattā ‘‘nigrodhakappo’’ti vadatā tayā katanti yathā attanā upalakkheti, tathā bhaṇati. Bhagavā pana na nisinnattā eva taṃ tathā ālapi, apica kho tattha arahattaṃ pattattā. Brāhmaṇassāti jātiṃ sandhāya bhaṇati. So kira brāhmaṇamahāsālakulā pabbajito. Namassaṃ acarīti namassamāno vihāsi. Mutyapekkhoti nibbānasaṅkhātaṃ vimuttiṃ apekkhamāno, nibbānaṃ patthentoti vuttaṃ hoti. Daḷhadhammadassīti bhagavantaṃ ālapati. Daḷhadhammo hi nibbānaṃ abhijjanaṭṭhena, tañca bhagavā dasseti. Tasmā taṃ ‘‘daḷhadhammadassī’’ti āha.
३४८. सक्यातिपि भगवन्तमेव कुलनामेन आलपति। मयम्पि सब्बेति निरवसेसपरिसं सङ्गण्हित्वा अत्तानं दस्सेन्तो भणति। समन्तचक्खूतिपि भगवन्तमेव सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन आलपति। समवट्ठिताति सम्मा अवट्ठिता आभोगं कत्वा ठिता। नोति अम्हाकं। सवनायाति इमस्स पञ्हस्स वेय्याकरणस्सवनत्थाय। सोताति सोतिन्द्रियानि। तुवं नो सत्था त्वमनुत्तरोसीति थुतिवचनमत्तमेवेतं।
348.Sakyātipi bhagavantameva kulanāmena ālapati. Mayampi sabbeti niravasesaparisaṃ saṅgaṇhitvā attānaṃ dassento bhaṇati. Samantacakkhūtipi bhagavantameva sabbaññutaññāṇena ālapati. Samavaṭṭhitāti sammā avaṭṭhitā ābhogaṃ katvā ṭhitā. Noti amhākaṃ. Savanāyāti imassa pañhassa veyyākaraṇassavanatthāya. Sotāti sotindriyāni. Tuvaṃ no satthā tvamanuttarosīti thutivacanamattamevetaṃ.
३४९. छिन्देव नो विचिकिच्छन्ति अकुसलविचिकिच्छाय निब्बिचिकिच्छो सो, विचिकिच्छापतिरूपकं पन तं परिवितक्कं सन्धायेवमाह। ब्रूहि मेतन्ति ब्रूहि मे एतं, यं मया याचितोसि ‘‘तं सावकं सक्य, मयम्पि सब्बे अञ्ञातुमिच्छामा’’ति, ब्रूवन्तो च तं ब्राह्मणं परिनिब्बुतं वेदय भूरिपञ्ञ मज्झेव नो भास, परिनिब्बुतं ञत्वा महापञ्ञं भगवा मज्झेव अम्हाकं सब्बेसं भास, यथा सब्बेव मयं जानेय्याम। सक्कोव देवान सहस्सनेत्तोति इदं पन थुतिवचनमेव। अपिचस्स अयं अधिप्पायो – यथा सक्को सहस्सनेत्तो देवानं मज्झे तेहि सक्कच्चं सम्पटिच्छितवचनो भासति, एवं अम्हाकं मज्झे अम्हेहि सम्पटिच्छितवचनो भासाति।
349.Chindevano vicikicchanti akusalavicikicchāya nibbicikiccho so, vicikicchāpatirūpakaṃ pana taṃ parivitakkaṃ sandhāyevamāha. Brūhi metanti brūhi me etaṃ, yaṃ mayā yācitosi ‘‘taṃ sāvakaṃ sakya, mayampi sabbe aññātumicchāmā’’ti, brūvanto ca taṃ brāhmaṇaṃ parinibbutaṃ vedaya bhūripañña majjheva no bhāsa, parinibbutaṃ ñatvā mahāpaññaṃ bhagavā majjheva amhākaṃ sabbesaṃ bhāsa, yathā sabbeva mayaṃ jāneyyāma. Sakkova devāna sahassanettoti idaṃ pana thutivacanameva. Apicassa ayaṃ adhippāyo – yathā sakko sahassanetto devānaṃ majjhe tehi sakkaccaṃ sampaṭicchitavacano bhāsati, evaṃ amhākaṃ majjhe amhehi sampaṭicchitavacano bhāsāti.
३५०. ये केचीति इमम्पि गाथं भगवन्तं थुनन्तोयेव वत्तुकामतं जनेतुं भणति। तस्सत्थो ये केचि अभिज्झादयो गन्था तेसं अप्पहाने मोहविचिकिच्छानं पहानाभावतो ‘‘मोहमग्गा’’ति च ‘‘अञ्ञाणपक्खा’’ति च ‘‘विचिकिच्छट्ठाना’’ति च वुच्चन्ति। सब्बे ते तथागतं पत्वा तथागतस्स देसनाबलेन विद्धंसिता न भवन्ति नस्सन्ति। किं कारणं? चक्खुञ्हि एतं परमं नरानं, यस्मा तथागतो सब्बगन्थविधमनपञ्ञाचक्खुजननतो नरानं परमं चक्खुन्ति वुत्तं होति।
350.Ye kecīti imampi gāthaṃ bhagavantaṃ thunantoyeva vattukāmataṃ janetuṃ bhaṇati. Tassattho ye keci abhijjhādayo ganthā tesaṃ appahāne mohavicikicchānaṃ pahānābhāvato ‘‘mohamaggā’’ti ca ‘‘aññāṇapakkhā’’ti ca ‘‘vicikicchaṭṭhānā’’ti ca vuccanti. Sabbe te tathāgataṃ patvā tathāgatassa desanābalena viddhaṃsitā na bhavanti nassanti. Kiṃ kāraṇaṃ? Cakkhuñhi etaṃ paramaṃ narānaṃ, yasmā tathāgato sabbaganthavidhamanapaññācakkhujananato narānaṃ paramaṃ cakkhunti vuttaṃ hoti.
३५१. नो चे हि जातूति इमम्पि गाथं थुनन्तोयेव वत्तुकामतं जनेन्तोव भणति। तत्थ जातूति एकंसवचनं। पुरिसोति भगवन्तं सन्धायाह। जोतिमन्तोति पञ्ञाजोतिसमन्नागता सारिपुत्तादयो। इदं वुत्तं होति – यदि भगवा यथा पुरत्थिमादिभेदो वातो अब्भघनं विहनति, एवं देसनावेगेन किलेसे न विहनेय्य । तथा यथा अब्भघनेन निवुतो लोको तमोव होति एकन्धकारो, एवं अञ्ञाणनिवुतोपि तमोवस्स। येपि इमे दानि जोतिमन्तो खायन्ति सारिपुत्तादयो, तेपि नरा न तपेय्युन्ति।
351.No ce hi jātūti imampi gāthaṃ thunantoyeva vattukāmataṃ janentova bhaṇati. Tattha jātūti ekaṃsavacanaṃ. Purisoti bhagavantaṃ sandhāyāha. Jotimantoti paññājotisamannāgatā sāriputtādayo. Idaṃ vuttaṃ hoti – yadi bhagavā yathā puratthimādibhedo vāto abbhaghanaṃ vihanati, evaṃ desanāvegena kilese na vihaneyya . Tathā yathā abbhaghanena nivuto loko tamova hoti ekandhakāro, evaṃ aññāṇanivutopi tamovassa. Yepi ime dāni jotimanto khāyanti sāriputtādayo, tepi narā na tapeyyunti.
३५२. धीरा चाति इमम्पि गाथं पुरिमनयेनेव भणति। तस्सत्थो धीरा च पण्डिता पुरिसा पज्जोतकरा भवन्ति, पञ्ञापज्जोतं उप्पादेन्ति। तस्मा अहं तं वीर पधानवीरियसमन्नागतो भगवा तथेव मञ्ञे धीरोति च पज्जोतकरोत्वेव च मञ्ञामि। मयञ्हि विपस्सिनं सब्बधम्मे यथाभूतं पस्सन्तं भगवन्तं जानन्ता एव उपागमुम्हा, तस्मा परिसासु नो आविकरोहि कप्पं, निग्रोधकप्पं आचिक्ख पकासेहीति।
352.Dhīrā cāti imampi gāthaṃ purimanayeneva bhaṇati. Tassattho dhīrā ca paṇḍitā purisā pajjotakarā bhavanti, paññāpajjotaṃ uppādenti. Tasmā ahaṃ taṃ vīra padhānavīriyasamannāgato bhagavā tatheva maññe dhīroti ca pajjotakarotveva ca maññāmi. Mayañhi vipassinaṃ sabbadhamme yathābhūtaṃ passantaṃ bhagavantaṃ jānantā eva upāgamumhā, tasmā parisāsu no āvikarohi kappaṃ, nigrodhakappaṃ ācikkha pakāsehīti.
३५३. खिप्पन्ति इमम्पि गाथं पुरिमनयेनेव भणति। तस्सत्थो खिप्पं गिरं एरय लहुं अचिरायमानो वचनं भास, वग्गुं मनोरमं भगवा। यथा सुवण्णहंसो गोचरपटिक्कन्तो जातस्सरवनसण्डं दिस्वा गीवं पग्गय्ह उच्चारेत्वा रत्ततुण्डेन सणिकं अतरमानो वग्गुं गिरं निकूजति निच्छारेति, एवमेव त्वम्पि सणिकं निकूज, इमिना महापुरिसलक्खणञ्ञतरेन बिन्दुस्सरेन सुविकप्पितेन सुट्ठुविकप्पितेन अभिसङ्खतेन। एते मयं सब्बेव उजुगता अविक्खित्तमानसा हुत्वा तव निकूजितं सुणोमाति।
353.Khippanti imampi gāthaṃ purimanayeneva bhaṇati. Tassattho khippaṃ giraṃ eraya lahuṃ acirāyamāno vacanaṃ bhāsa, vagguṃ manoramaṃ bhagavā. Yathā suvaṇṇahaṃso gocarapaṭikkanto jātassaravanasaṇḍaṃ disvā gīvaṃ paggayha uccāretvā rattatuṇḍena saṇikaṃ ataramāno vagguṃ giraṃ nikūjati nicchāreti, evameva tvampi saṇikaṃ nikūja, iminā mahāpurisalakkhaṇaññatarena bindussarena suvikappitena suṭṭhuvikappitena abhisaṅkhatena. Ete mayaṃ sabbeva ujugatā avikkhittamānasā hutvā tava nikūjitaṃ suṇomāti.
३५४. पहीनजातिमरणन्ति इमम्पि गाथं पुरिमनयेनेव भणति। तत्थ न सेसेतीति असेसो, तं असेसं। सोतापन्नादयो विय किञ्चि असेसेत्वा पहीनजातिमरणन्ति वुत्तं होति। निग्गय्हाति सुट्ठु याचित्वा निबन्धित्वा। धोनन्ति धुतसब्बपापं। वदेस्सामीति कथापेस्सामि धम्मं। न कामकारो हि पुथुज्जनानन्ति पुथुज्जनानमेव हि कामकारो नत्थि, यं पत्थेन्ति ञातुं वा वत्तुं वा, तं न सक्कोन्ति। सङ्खेय्यकारो च तथागतानन्ति तथागतानं पन वीमंसकारो पञ्ञापुब्बङ्गमा किरिया। ते यं पत्थेन्ति ञातुं वा वत्तुं वा, तं सक्कोन्तीति अधिप्पायो।
354.Pahīnajātimaraṇanti imampi gāthaṃ purimanayeneva bhaṇati. Tattha na sesetīti aseso, taṃ asesaṃ. Sotāpannādayo viya kiñci asesetvā pahīnajātimaraṇanti vuttaṃ hoti. Niggayhāti suṭṭhu yācitvā nibandhitvā. Dhonanti dhutasabbapāpaṃ. Vadessāmīti kathāpessāmi dhammaṃ. Na kāmakāro hi puthujjanānanti puthujjanānameva hi kāmakāro natthi, yaṃ patthenti ñātuṃ vā vattuṃ vā, taṃ na sakkonti. Saṅkheyyakāro ca tathāgatānanti tathāgatānaṃ pana vīmaṃsakāro paññāpubbaṅgamā kiriyā. Te yaṃ patthenti ñātuṃ vā vattuṃ vā, taṃ sakkontīti adhippāyo.
३५५. इदानि तं सङ्खेय्यकारं पकासेन्तो ‘‘सम्पन्नवेय्याकरण’’न्ति गाथमाह। तस्सत्थो – तथा हि तव भगवा इदं समुज्जुपञ्ञस्स तत्थ तत्थ समुग्गहीतं वुत्तं पवत्तितं सम्पन्नवेय्याकरणं, ‘‘सन्ततिमहामत्तो सत्ततालमत्तं अब्भुग्गन्त्वा परिनिब्बायिस्सति, सुप्पबुद्धो सक्को सत्तमे दिवसे पथविं पविसिस्सती’’ति एवमादीसु अविपरीतं दिट्ठं। ततो पन सुट्ठुतरं अञ्जलिं पणामेत्वा आह – अयमञ्जली पच्छिमो सुप्पणामितो, अयमपरोपि अञ्जली सुट्ठुतरं पणामितो। मा मोहयीति मा नो अकथनेन मोहयि जानं जानन्तो कप्पस्स गतिं। अनोमपञ्ञाति भगवन्तं आलपति।
355. Idāni taṃ saṅkheyyakāraṃ pakāsento ‘‘sampannaveyyākaraṇa’’nti gāthamāha. Tassattho – tathā hi tava bhagavā idaṃ samujjupaññassa tattha tattha samuggahītaṃ vuttaṃ pavattitaṃ sampannaveyyākaraṇaṃ, ‘‘santatimahāmatto sattatālamattaṃ abbhuggantvā parinibbāyissati, suppabuddho sakko sattame divase pathaviṃ pavisissatī’’ti evamādīsu aviparītaṃ diṭṭhaṃ. Tato pana suṭṭhutaraṃ añjaliṃ paṇāmetvā āha – ayamañjalī pacchimo suppaṇāmito, ayamaparopi añjalī suṭṭhutaraṃ paṇāmito. Mā mohayīti mā no akathanena mohayi jānaṃ jānanto kappassa gatiṃ. Anomapaññāti bhagavantaṃ ālapati.
३५६. परोवरन्ति इमं पन गाथं अपरेनपि परियायेन अमोहनमेव याचन्तो आह। तत्थ परोवरन्ति लोकियलोकुत्तरवसेन सुन्दरासुन्दरं दूरेसन्तिकं वा। अरियधम्मन्ति चतुसच्चधम्मं। विदित्वाति पटिविज्झित्वा। जानन्ति सब्बं ञेय्यधम्मं जानन्तो। वाचाभिकङ्खामीति यथा घम्मनि घम्मतत्तो पुरिसो किलन्तो तसितो वारिं, एवं ते वाचं अभिकङ्खामि। सुतं पवस्साति सुतसङ्खातं सद्दायतनं पवस्स पग्घर मुञ्च पवत्तेहि। ‘‘सुतस्स वस्सा’’तिपि पाठो, वुत्तप्पकारस्स सद्दायतनस्स वुट्ठिं वस्साति अत्थो।
356.Parovaranti imaṃ pana gāthaṃ aparenapi pariyāyena amohanameva yācanto āha. Tattha parovaranti lokiyalokuttaravasena sundarāsundaraṃ dūresantikaṃ vā. Ariyadhammanti catusaccadhammaṃ. Viditvāti paṭivijjhitvā. Jānanti sabbaṃ ñeyyadhammaṃ jānanto. Vācābhikaṅkhāmīti yathā ghammani ghammatatto puriso kilanto tasito vāriṃ, evaṃ te vācaṃ abhikaṅkhāmi. Sutaṃ pavassāti sutasaṅkhātaṃ saddāyatanaṃ pavassa pagghara muñca pavattehi. ‘‘Sutassa vassā’’tipi pāṭho, vuttappakārassa saddāyatanassa vuṭṭhiṃ vassāti attho.
३५७. इदानि यादिसं वाचं अभिकङ्खति, तं पकासेन्तो –
357. Idāni yādisaṃ vācaṃ abhikaṅkhati, taṃ pakāsento –
‘‘यदत्थिकं ब्रह्मचरियं अचरी,
‘‘Yadatthikaṃ brahmacariyaṃ acarī,
कप्पायनो कच्चिस्स तं अमोघं।
Kappāyano kaccissa taṃ amoghaṃ;
निब्बायि सो आदु सउपादिसेसो,
Nibbāyi so ādu saupādiseso,
यथा विमुत्तो अहु तं सुणोमा’’ति॥ –
Yathā vimutto ahu taṃ suṇomā’’ti. –
गाथमाह । तत्थ कप्पायनोति कप्पमेव पूजावसेन भणति। यथा विमुत्तोति ‘‘किं अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया यथा असेक्खा, उदाहु उपादिसेसाय यथा सेक्खा’’ति पुच्छति। सेसमेत्थ पाकटमेव।
Gāthamāha . Tattha kappāyanoti kappameva pūjāvasena bhaṇati. Yathā vimuttoti ‘‘kiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā yathā asekkhā, udāhu upādisesāya yathā sekkhā’’ti pucchati. Sesamettha pākaṭameva.
३५८. एवं द्वादसहि गाथाहि याचितो भगवा तं वियाकरोन्तो –
358. Evaṃ dvādasahi gāthāhi yācito bhagavā taṃ viyākaronto –
‘‘अच्छेच्छि तण्हं इध नामरूपे, (इति भगवा)
‘‘Acchecchi taṇhaṃ idha nāmarūpe, (iti bhagavā)
कण्हस्स सोतं दीघरत्तानुसयितं।
Kaṇhassa sotaṃ dīgharattānusayitaṃ;
अतारि जातिं मरणं असेसं,
Atāri jātiṃ maraṇaṃ asesaṃ,
इच्चब्रवी भगवा पञ्चसेट्ठो’’ति॥ –
Iccabravī bhagavā pañcaseṭṭho’’ti. –
गाथमाह। तत्थ पुरिमपदस्स ताव अत्थो – यापि इमस्मिं नामरूपे कामतण्हादिभेदा तण्हादीघरत्तं अप्पहीनट्ठेन अनुसयिता कण्हनामकस्स मारस्स ‘‘सोत’’न्तिपि वुच्चति, तं कण्हस्स सोतभूतं दीघरत्तानुसयितं इध नामरूपे तण्हं कप्पायनो छिन्दीति। इति भगवाति इदं पनेत्थ सङ्गीतिकारानं वचनं। अतारि जातिं मरणं असेसन्ति सो तं तण्हं छेत्वा असेसं जातिमरणं अतारि, अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायीति दस्सेति। इच्चब्रवी भगवा पञ्चसेट्ठोति वङ्गीसेन पुट्ठो भगवा एतदवोच पञ्चन्नं पठमसिस्सानं पञ्चवग्गियानं सेट्ठो, पञ्चहि वा सद्धादीहि इन्द्रियेहि, सीलादीहि वा धम्मक्खन्धेहि अतिविसिट्ठेहि चक्खूहि च सेट्ठोति सङ्गीतिकारानमेविदं वचनं।
Gāthamāha. Tattha purimapadassa tāva attho – yāpi imasmiṃ nāmarūpe kāmataṇhādibhedā taṇhādīgharattaṃ appahīnaṭṭhena anusayitā kaṇhanāmakassa mārassa ‘‘sota’’ntipi vuccati, taṃ kaṇhassa sotabhūtaṃ dīgharattānusayitaṃ idha nāmarūpe taṇhaṃ kappāyano chindīti. Iti bhagavāti idaṃ panettha saṅgītikārānaṃ vacanaṃ. Atāri jātiṃ maraṇaṃ asesanti so taṃ taṇhaṃ chetvā asesaṃ jātimaraṇaṃ atāri, anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyīti dasseti. Iccabravī bhagavā pañcaseṭṭhoti vaṅgīsena puṭṭho bhagavā etadavoca pañcannaṃ paṭhamasissānaṃ pañcavaggiyānaṃ seṭṭho, pañcahi vā saddhādīhi indriyehi, sīlādīhi vā dhammakkhandhehi ativisiṭṭhehi cakkhūhi ca seṭṭhoti saṅgītikārānamevidaṃ vacanaṃ.
३५९. एवं वुत्ते भगवतो भासितमभिनन्दमानसो वङ्गीसो ‘‘एस सुत्वा’’तिआदिगाथायो आह। तत्थ पठमगाथाय इसिसत्तमाति भगवा इसि च सत्तमो च उत्तमट्ठेन विपस्सीसिखीवेस्सभूककुसन्धकोणागमनकस्सपनामके छ इसयो अत्तना सह सत्त करोन्तो पातुभूतोतिपि इसिसत्तमो, तं आलपन्तो आह। न मं वञ्चेसीति यस्मा परिनिब्बुतो, तस्मा तस्स परिनिब्बुतभावं इच्छन्तं मं न वञ्चेसि, न विसंवादेसीति अत्थो। सेसमेत्थ पाकटमेव।
359. Evaṃ vutte bhagavato bhāsitamabhinandamānaso vaṅgīso ‘‘esa sutvā’’tiādigāthāyo āha. Tattha paṭhamagāthāya isisattamāti bhagavā isi ca sattamo ca uttamaṭṭhena vipassīsikhīvessabhūkakusandhakoṇāgamanakassapanāmake cha isayo attanā saha satta karonto pātubhūtotipi isisattamo, taṃ ālapanto āha. Na maṃ vañcesīti yasmā parinibbuto, tasmā tassa parinibbutabhāvaṃ icchantaṃ maṃ na vañcesi, na visaṃvādesīti attho. Sesamettha pākaṭameva.
३६०. दुतियगाथाय यस्मा मुत्यपेक्खो विहासि, तस्मा तं सन्धायाह ‘‘यथावादी तथाकारी, अहु बुद्धस्स सावको’’ति। मच्चुनो जालं ततन्ति तेभूमकवट्टे वित्थतं मारस्स तण्हाजालं। मायाविनोति बहुमायस्स। ‘‘तथा मायाविनो’’तिपि केचि पठन्ति, तेसं यो अनेकाहि मायाहि अनेकक्खत्तुम्पि भगवन्तं उपसङ्कमि, तस्स तथा मायाविनोति अधिप्पायो।
360. Dutiyagāthāya yasmā mutyapekkho vihāsi, tasmā taṃ sandhāyāha ‘‘yathāvādī tathākārī, ahu buddhassa sāvako’’ti. Maccuno jālaṃ tatanti tebhūmakavaṭṭe vitthataṃ mārassa taṇhājālaṃ. Māyāvinoti bahumāyassa. ‘‘Tathā māyāvino’’tipi keci paṭhanti, tesaṃ yo anekāhi māyāhi anekakkhattumpi bhagavantaṃ upasaṅkami, tassa tathā māyāvinoti adhippāyo.
३६१. ततियगाथाय आदीति कारणं। उपादानस्साति वट्टस्स। वट्टञ्हि उपादातब्बट्ठेन इध ‘‘उपादान’’न्ति वुत्तं, तस्सेव उपादानस्स आदिं अविज्जातण्हादिभेदं कारणं अद्दस कप्पोति एवं वत्तुं वट्टति भगवाति अधिप्पायेन वदति। अच्चगा वताति अतिक्कन्तो वत। मच्चुधेय्यन्ति मच्चु एत्थ धियतीति मच्चुधेय्यं, तेभूमकवट्टस्सेतं अधिवचनं। तं सुदुत्तरं मच्चुधेय्यं अच्चगा वताति वेदजातो भणति। सेसमेत्थ पाकटमेवाति।
361. Tatiyagāthāya ādīti kāraṇaṃ. Upādānassāti vaṭṭassa. Vaṭṭañhi upādātabbaṭṭhena idha ‘‘upādāna’’nti vuttaṃ, tasseva upādānassa ādiṃ avijjātaṇhādibhedaṃ kāraṇaṃ addasa kappoti evaṃ vattuṃ vaṭṭati bhagavāti adhippāyena vadati. Accagā vatāti atikkanto vata. Maccudheyyanti maccu ettha dhiyatīti maccudheyyaṃ, tebhūmakavaṭṭassetaṃ adhivacanaṃ. Taṃ suduttaraṃ maccudheyyaṃ accagā vatāti vedajāto bhaṇati. Sesamettha pākaṭamevāti.
परमत्थजोतिकाय खुद्दक-अट्ठकथाय
Paramatthajotikāya khuddaka-aṭṭhakathāya
सुत्तनिपात-अट्ठकथाय निग्रोधकप्पसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Suttanipāta-aṭṭhakathāya nigrodhakappasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / सुत्तनिपातपाळि • Suttanipātapāḷi / १२. निग्रोधकप्पसुत्तं • 12. Nigrodhakappasuttaṃ
