Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
३. ततियवग्गो
3. Tatiyavaggo
१. निग्रोधत्थेरगाथावण्णना
1. Nigrodhattheragāthāvaṇṇanā
नाहं भयस्स भायामीति आयस्मतो निग्रोधत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयं किर इतो अट्ठारसे कप्पसते ब्राह्मणमहासालकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो कामेसु आदीनवं नेक्खम्मे च आनिसंसं दिस्वा घरबन्धनं पहाय अरञ्ञायतनं पविसित्वा अञ्ञतरस्मिं सालवने पण्णसालं कत्वा तापसपब्बजं पब्बजित्वा वनमूलफलाहारो वसति। तेन समयेन पियदस्सी नाम सम्मासम्बुद्धो लोके उप्पज्जित्वा सदेवकस्स लोकस्स धम्मामतवस्सेन किलेससन्तापं निब्बापेन्तो एकदिवसं तापसे अनुकम्पाय तं सालवनं पविसित्वा निरोधसमापत्तिं समापन्नो। तापसो वनमूलफलत्थाय गच्छन्तो भगवन्तं दिस्वा पसन्नमानसो पुप्फितसालदण्डसाखायो गहेत्वा सालमण्डपं कत्वा तं सब्बत्थकमेव सालपुप्फेहि सञ्छादेत्वा भगवन्तं वन्दित्वा पीतिसोमनस्सवसेनेव आहारत्थायपि अगन्त्वा नमस्समानो अट्ठासि। सत्था निरोधतो वुट्ठाय तस्स अनुकम्पाय ‘‘भिक्खुसङ्घो आगच्छतू’’ति चिन्तेसि, ‘‘भिक्खुसङ्घेपि चित्तं पसादेस्सती’’ति। तावदेव भिक्खुसङ्घो आगतो। सो भिक्खुसङ्घम्पि दिस्वा पसन्नमानसो वन्दित्वा अञ्जलिं पग्गय्ह अट्ठासि। सत्था सितस्स पातुकरणापदेसेन तस्स भाविनिं सम्पत्तिं पकासेन्तो धम्मं कथेत्वा पक्कामि सद्धिं भिक्खुसङ्घेन। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसुयेव संसरन्तो विवट्टूपनिस्सयं बहुं कुसलं उपचिनित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं ब्राह्मणमहासालकुले निब्बत्ति, निग्रोधोतिस्स नामं अहोसि। सो जेतवनपटिग्गहणदिवसे बुद्धानुभावदस्सनेन सञ्जातप्पसादो पब्बजित्वा विपस्सनं आरभित्वा नचिरस्सेव छळभिञ्ञो अहोसि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.४९.१९०-२२०) –
Nāhaṃbhayassa bhāyāmīti āyasmato nigrodhattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayaṃ kira ito aṭṭhārase kappasate brāhmaṇamahāsālakule nibbattitvā vayappatto kāmesu ādīnavaṃ nekkhamme ca ānisaṃsaṃ disvā gharabandhanaṃ pahāya araññāyatanaṃ pavisitvā aññatarasmiṃ sālavane paṇṇasālaṃ katvā tāpasapabbajaṃ pabbajitvā vanamūlaphalāhāro vasati. Tena samayena piyadassī nāma sammāsambuddho loke uppajjitvā sadevakassa lokassa dhammāmatavassena kilesasantāpaṃ nibbāpento ekadivasaṃ tāpase anukampāya taṃ sālavanaṃ pavisitvā nirodhasamāpattiṃ samāpanno. Tāpaso vanamūlaphalatthāya gacchanto bhagavantaṃ disvā pasannamānaso pupphitasāladaṇḍasākhāyo gahetvā sālamaṇḍapaṃ katvā taṃ sabbatthakameva sālapupphehi sañchādetvā bhagavantaṃ vanditvā pītisomanassavaseneva āhāratthāyapi agantvā namassamāno aṭṭhāsi. Satthā nirodhato vuṭṭhāya tassa anukampāya ‘‘bhikkhusaṅgho āgacchatū’’ti cintesi, ‘‘bhikkhusaṅghepi cittaṃ pasādessatī’’ti. Tāvadeva bhikkhusaṅgho āgato. So bhikkhusaṅghampi disvā pasannamānaso vanditvā añjaliṃ paggayha aṭṭhāsi. Satthā sitassa pātukaraṇāpadesena tassa bhāviniṃ sampattiṃ pakāsento dhammaṃ kathetvā pakkāmi saddhiṃ bhikkhusaṅghena. So tena puññakammena devamanussesuyeva saṃsaranto vivaṭṭūpanissayaṃ bahuṃ kusalaṃ upacinitvā imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ brāhmaṇamahāsālakule nibbatti, nigrodhotissa nāmaṃ ahosi. So jetavanapaṭiggahaṇadivase buddhānubhāvadassanena sañjātappasādo pabbajitvā vipassanaṃ ārabhitvā nacirasseva chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.49.190-220) –
‘‘अज्झोगाहेत्वा सालवनं, सुकतो अस्समो मम।
‘‘Ajjhogāhetvā sālavanaṃ, sukato assamo mama;
सालपुप्फेहि सञ्छन्नो, वसामि विपिने तदा॥
Sālapupphehi sañchanno, vasāmi vipine tadā.
‘‘पियदस्सी च भगवा, सयम्भू अग्गपुग्गलो।
‘‘Piyadassī ca bhagavā, sayambhū aggapuggalo;
विवेककामो सम्बुद्धो, सालवनमुपागमि॥
Vivekakāmo sambuddho, sālavanamupāgami.
‘‘अस्समा अभिनिक्खम्म, पवनं अगमासहं।
‘‘Assamā abhinikkhamma, pavanaṃ agamāsahaṃ;
मूलफलं गवेसन्तो, आहिन्दामि वने तदा॥
Mūlaphalaṃ gavesanto, āhindāmi vane tadā.
‘‘तत्थद्दसासिं सम्बुद्धं, पियदस्सिं महायसं।
‘‘Tatthaddasāsiṃ sambuddhaṃ, piyadassiṃ mahāyasaṃ;
सुनिसिन्नं समापन्नं, विरोचन्तं महावने॥
Sunisinnaṃ samāpannaṃ, virocantaṃ mahāvane.
‘‘चतुदण्डे ठपेत्वान, बुद्धस्स उपरी अहं।
‘‘Catudaṇḍe ṭhapetvāna, buddhassa uparī ahaṃ;
मण्डपं सुकतं कत्वा, सालपुप्फेहि छादयिं॥
Maṇḍapaṃ sukataṃ katvā, sālapupphehi chādayiṃ.
‘‘सत्ताहं धारयित्वान, मण्डपं सालछादितं।
‘‘Sattāhaṃ dhārayitvāna, maṇḍapaṃ sālachāditaṃ;
तत्थ चित्तं पसादेत्वा, बुद्धसेट्ठमवन्दहं॥
Tattha cittaṃ pasādetvā, buddhaseṭṭhamavandahaṃ.
‘‘भगवा तम्हि समये, वुट्ठहित्वा समाधितो।
‘‘Bhagavā tamhi samaye, vuṭṭhahitvā samādhito;
युगमत्तं पेक्खमानो, निसीदि पुरिसुत्तमो॥
Yugamattaṃ pekkhamāno, nisīdi purisuttamo.
‘‘सावको वरुणो नाम, पियदस्सिस्स सत्थुनो।
‘‘Sāvako varuṇo nāma, piyadassissa satthuno;
वसीसतसहस्सेहि, उपगच्छि विनायकं॥
Vasīsatasahassehi, upagacchi vināyakaṃ.
‘‘पियदस्सी च भगवा, लोकजेट्ठो नरासभो।
‘‘Piyadassī ca bhagavā, lokajeṭṭho narāsabho;
भिक्खुसङ्घे निसीदित्वा, सितं पातुकरी जिनो॥
Bhikkhusaṅghe nisīditvā, sitaṃ pātukarī jino.
‘‘अनुरुद्धो उपट्ठाको, पियदस्सिस्स सत्थुनो।
‘‘Anuruddho upaṭṭhāko, piyadassissa satthuno;
एकंसं चीवरं कत्वा, अपुच्छित्थ महामुनिं॥
Ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā, apucchittha mahāmuniṃ.
‘‘को नु खो भगवा हेतु, सितकम्मस्स सत्थुनो।
‘‘Ko nu kho bhagavā hetu, sitakammassa satthuno;
कारणे विज्जमानम्हि, सत्था पातुकरे सितं॥
Kāraṇe vijjamānamhi, satthā pātukare sitaṃ.
‘‘सत्ताहं सालच्छदनं, यो मे धारेसि माणवो।
‘‘Sattāhaṃ sālacchadanaṃ, yo me dhāresi māṇavo;
तस्स कम्मं सरित्वान, सितं पातुकरिं अहं॥
Tassa kammaṃ saritvāna, sitaṃ pātukariṃ ahaṃ.
‘‘अनोकासं न पस्सामि, यत्थ पुञ्ञं विपच्चति।
‘‘Anokāsaṃ na passāmi, yattha puññaṃ vipaccati;
देवलोके मनुस्से वा, ओकासोव न सम्मति॥
Devaloke manusse vā, okāsova na sammati.
‘‘देवलोके वसन्तस्स, पुञ्ञकम्मसमङ्गिनो।
‘‘Devaloke vasantassa, puññakammasamaṅgino;
यावता परिसा तस्स, सालच्छन्ना भविस्सति॥
Yāvatā parisā tassa, sālacchannā bhavissati.
‘‘तत्थ दिब्बेहि नच्चेहि, गीतेहि वादितेहि च।
‘‘Tattha dibbehi naccehi, gītehi vāditehi ca;
रमिस्सति सदा सन्तो, पुञ्ञकम्मसमाहितो॥
Ramissati sadā santo, puññakammasamāhito.
‘‘यावता परिसा तस्स, गन्धगन्धी भविस्सति।
‘‘Yāvatā parisā tassa, gandhagandhī bhavissati;
सालस्स पुप्फवस्सो च, पवस्सिस्सति तावदे॥
Sālassa pupphavasso ca, pavassissati tāvade.
‘‘ततो चुतोयं मनुजो, मानुसं आगमिस्सति।
‘‘Tato cutoyaṃ manujo, mānusaṃ āgamissati;
इधापि सालच्छदनं, सब्बकालं धरिस्सति॥
Idhāpi sālacchadanaṃ, sabbakālaṃ dharissati.
‘‘इध नच्चञ्च गीतञ्च, सम्मताळसमाहितं।
‘‘Idha naccañca gītañca, sammatāḷasamāhitaṃ;
परिवारेस्सन्ति मं निच्चं, बुद्धपूजायिदं फलं॥
Parivāressanti maṃ niccaṃ, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘उग्गच्छन्ते च सूरिये, सालवस्सं पवस्सते।
‘‘Uggacchante ca sūriye, sālavassaṃ pavassate;
पुञ्ञकम्मेन संयुत्तं, वस्सते सब्बकालिकं॥
Puññakammena saṃyuttaṃ, vassate sabbakālikaṃ.
‘‘अट्ठारसे कप्पसते, ओक्काककुलसम्भवो।
‘‘Aṭṭhārase kappasate, okkākakulasambhavo;
गोतमो नाम नामेन, सत्था लोके भविस्सति॥
Gotamo nāma nāmena, satthā loke bhavissati.
‘‘तस्स धम्मे सुदायादो, ओरसो धम्मनिम्मितो।
‘‘Tassa dhamme sudāyādo, oraso dhammanimmito;
सब्बासवे परिञ्ञाय, निब्बायिस्सतिनासवो॥
Sabbāsave pariññāya, nibbāyissatināsavo.
‘‘धम्मं अभिसमेन्तस्स, सालच्छन्नं भविस्सति।
‘‘Dhammaṃ abhisamentassa, sālacchannaṃ bhavissati;
चितके झायमानस्स, छदनं तत्थ हेस्सति॥
Citake jhāyamānassa, chadanaṃ tattha hessati.
‘‘विपाकं कित्तयित्वान, पियदस्सी महामुनि।
‘‘Vipākaṃ kittayitvāna, piyadassī mahāmuni;
परिसाय धम्मं देसेसि, तप्पेन्तो धम्मवुट्ठिया॥
Parisāya dhammaṃ desesi, tappento dhammavuṭṭhiyā.
‘‘तिंसकप्पानि देवेसु, देवरज्जमकारयिं।
‘‘Tiṃsakappāni devesu, devarajjamakārayiṃ;
सट्ठि च सत्तक्खत्तुञ्च, चक्कवत्ती अहोसहं॥
Saṭṭhi ca sattakkhattuñca, cakkavattī ahosahaṃ.
‘‘देवलोका इधागन्त्वा, लभामि विपुलं सुखं।
‘‘Devalokā idhāgantvā, labhāmi vipulaṃ sukhaṃ;
इधापि सालच्छदनं, मण्डपस्स इदं फलं॥
Idhāpi sālacchadanaṃ, maṇḍapassa idaṃ phalaṃ.
‘‘अयं पच्छिमको मय्हं, चरिमो वत्तते भवो।
‘‘Ayaṃ pacchimako mayhaṃ, carimo vattate bhavo;
इधापि सालच्छदनं, हेस्सति सब्बकालिकं॥
Idhāpi sālacchadanaṃ, hessati sabbakālikaṃ.
‘‘महामुनिं तोसयित्वा, गोतमं सक्यपुङ्गवं।
‘‘Mahāmuniṃ tosayitvā, gotamaṃ sakyapuṅgavaṃ;
पत्तोम्हि अचलं ठानं, हित्वा जयपराजयं॥
Pattomhi acalaṃ ṭhānaṃ, hitvā jayaparājayaṃ.
‘‘अट्ठारसे कप्पसते, यं बुद्धमभिपूजयिं।
‘‘Aṭṭhārase kappasate, yaṃ buddhamabhipūjayiṃ;
दुग्गतिं नाभिजानामि, बुद्धपूजायिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं, भवा सब्बे समूहता।
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ, bhavā sabbe samūhatā;
नागोव बन्धनं छेत्वा, विहरामि अनासवो॥
Nāgova bandhanaṃ chetvā, viharāmi anāsavo.
‘‘स्वागतं वत मे आसि, बुद्धसेट्ठस्स सन्तिके।
‘‘Svāgataṃ vata me āsi, buddhaseṭṭhassa santike;
तिस्सो विज्जा अनुप्पत्ता, कतं बुद्धस्स सासनं॥
Tisso vijjā anuppattā, kataṃ buddhassa sāsanaṃ.
‘‘पटिसम्भिदा चतस्सो, विमोक्खापि च अट्ठिमे।
‘‘Paṭisambhidā catasso, vimokkhāpi ca aṭṭhime;
छळभिञ्ञा सच्छिकता, कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
Chaḷabhiññā sacchikatā, kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
एवं पन छळभिञ्ञो हुत्वा फलसुखेन वीतिनामेन्तो सासनस्स निय्यानिकभावविभावनत्थं अञ्ञाब्याकरणवसेन ‘‘नाहं भयस्स भायामी’’ति गाथं अभासि।
Evaṃ pana chaḷabhiñño hutvā phalasukhena vītināmento sāsanassa niyyānikabhāvavibhāvanatthaṃ aññābyākaraṇavasena ‘‘nāhaṃ bhayassa bhāyāmī’’ti gāthaṃ abhāsi.
२१. तत्थ भायन्ति एतस्माति भयं, जातिजरादि। भयस्साति निस्सक्के सामिवचनं, भयतो भायितब्बनिमित्तं जातिजरामरणादिना हेतुना नाहं भायामीति अत्थो। तत्थ कारणमाह ‘‘सत्था नो अमतस्स कोविदो’’ति। अम्हाकं सत्था अमते कुसलो वेनेय्यानं अमतदाने छेको। यत्थ भयं नावतिट्ठतीति यस्मिं निब्बाने यथावुत्तं भयं न तिट्ठति ओकासं न लभति। तेनाति ततो निब्बानतो। वजन्तीति अभयट्ठानमेव गच्छन्ति। निब्बानञ्हि अभयट्ठानं नाम। केन पन वजन्तीति आह ‘‘मग्गेन वजन्ति भिक्खवो’’ति, अट्ठङ्गिकेन अरियमग्गेन सत्थु ओवादकरणा भिक्खू संसारे भयस्स इक्खनकाति अत्थो। यत्थाति वा यं निमित्तं यस्स अरियमग्गस्स अधिगमहेतु अत्तानुवादादिकं पञ्चवीसतिविधम्पि भयं नावतिट्ठति पतिट्ठं न लभति, तेन अरियेन मग्गेन वजन्ति अभयट्ठानं सत्थु सासने भिक्खू, तेन मग्गेन अहम्पि गतो, तस्मा नाहं भयस्स भायामीति थेरो अञ्ञं ब्याकासि।
21. Tattha bhāyanti etasmāti bhayaṃ, jātijarādi. Bhayassāti nissakke sāmivacanaṃ, bhayato bhāyitabbanimittaṃ jātijarāmaraṇādinā hetunā nāhaṃ bhāyāmīti attho. Tattha kāraṇamāha ‘‘satthā no amatassa kovido’’ti. Amhākaṃ satthā amate kusalo veneyyānaṃ amatadāne cheko. Yattha bhayaṃ nāvatiṭṭhatīti yasmiṃ nibbāne yathāvuttaṃ bhayaṃ na tiṭṭhati okāsaṃ na labhati. Tenāti tato nibbānato. Vajantīti abhayaṭṭhānameva gacchanti. Nibbānañhi abhayaṭṭhānaṃ nāma. Kena pana vajantīti āha ‘‘maggena vajanti bhikkhavo’’ti, aṭṭhaṅgikena ariyamaggena satthu ovādakaraṇā bhikkhū saṃsāre bhayassa ikkhanakāti attho. Yatthāti vā yaṃ nimittaṃ yassa ariyamaggassa adhigamahetu attānuvādādikaṃ pañcavīsatividhampi bhayaṃ nāvatiṭṭhati patiṭṭhaṃ na labhati, tena ariyena maggena vajanti abhayaṭṭhānaṃ satthu sāsane bhikkhū, tena maggena ahampi gato, tasmā nāhaṃ bhayassa bhāyāmīti thero aññaṃ byākāsi.
निग्रोधत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Nigrodhattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / १. निग्रोधत्थेरगाथा • 1. Nigrodhattheragāthā