| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
१८. पण्णासनिपातो
18. Paṇṇāsanipāto
[५२६] १. निळिनिकाजातकवण्णना
[526] 1. Niḷinikājātakavaṇṇanā
उद्दय्हते जनपदोति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो पुराणदुतियिकापलोभनं आरब्ब कथेसि। कथेन्तो च तं भिक्खुं ‘‘केन उक्कण्ठापितोसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘पुराणदुतियिकाया’’ति वुत्ते ‘‘न एसा खो, भिक्खु, इदानेव तव अनत्थकारिका, पुब्बेपि त्वं एतं निस्साय झाना परिहायित्वा महाविनासं पत्तो’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Uddayhatejanapadoti idaṃ satthā jetavane viharanto purāṇadutiyikāpalobhanaṃ ārabba kathesi. Kathento ca taṃ bhikkhuṃ ‘‘kena ukkaṇṭhāpitosī’’ti pucchitvā ‘‘purāṇadutiyikāyā’’ti vutte ‘‘na esā kho, bhikkhu, idāneva tava anatthakārikā, pubbepi tvaṃ etaṃ nissāya jhānā parihāyitvā mahāvināsaṃ patto’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो उदिच्चब्राह्मणमहासालकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो उग्गहितसिप्पो इसिपब्बज्जं पब्बिजित्वा झानाभिञ्ञा निब्बत्तेत्वा हिमवन्तपदेसे वासं कप्पेसि। अलम्बुसाजातके वुत्तनयेनेव तं पटिच्च एका मिगी गब्भं पटिलभित्वा पुत्तं विजायि, ‘‘इसिसिङ्गो’’त्वेवस्स नामं अहोसि। अथ नं पिता वयप्पत्तं पब्बाजेत्वा कसिणपरिकम्मं उग्गण्हापेसि। सो नचिरस्सेव झानाभिञ्ञा उप्पादेत्वा झानसुखेन कीळि, घोरतपो परमधितिन्द्रियो अहोसि। तस्स सीलतेजेन सक्कस्स भवनं कम्पि। सक्को आवज्जेन्तो तं कारणं ञत्वा ‘‘उपायेनस्स सीलं भिन्दिस्सामी’’ति तीणि संवच्छरानि सकलकासिरट्ठे वुट्ठिं निवारेसि, रट्ठं अग्गिदड्ढं विय अहोसि। सस्से असम्पज्जमाने दुब्भिक्खपीळिता मनुस्सा सन्निपतित्वा राजङ्गणे उपक्कोसिंसु। अथ ने राजा वातपाने ठितो ‘‘किं एत’’न्ति पुच्छि। ‘‘महाराज, तीणि संवच्छरानि देवस्स अवस्सन्तत्ता सकलरट्ठं उद्दय्हति, मनुस्सा दुक्खिता, देवं वस्सापेहि, देवा’’ति। राजा सीलं समादियित्वा उपोसथं उपवसन्तोपि वस्सं वस्सापेतुं नासक्खि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto udiccabrāhmaṇamahāsālakule nibbattitvā vayappatto uggahitasippo isipabbajjaṃ pabbijitvā jhānābhiññā nibbattetvā himavantapadese vāsaṃ kappesi. Alambusājātake vuttanayeneva taṃ paṭicca ekā migī gabbhaṃ paṭilabhitvā puttaṃ vijāyi, ‘‘isisiṅgo’’tvevassa nāmaṃ ahosi. Atha naṃ pitā vayappattaṃ pabbājetvā kasiṇaparikammaṃ uggaṇhāpesi. So nacirasseva jhānābhiññā uppādetvā jhānasukhena kīḷi, ghoratapo paramadhitindriyo ahosi. Tassa sīlatejena sakkassa bhavanaṃ kampi. Sakko āvajjento taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘upāyenassa sīlaṃ bhindissāmī’’ti tīṇi saṃvaccharāni sakalakāsiraṭṭhe vuṭṭhiṃ nivāresi, raṭṭhaṃ aggidaḍḍhaṃ viya ahosi. Sasse asampajjamāne dubbhikkhapīḷitā manussā sannipatitvā rājaṅgaṇe upakkosiṃsu. Atha ne rājā vātapāne ṭhito ‘‘kiṃ eta’’nti pucchi. ‘‘Mahārāja, tīṇi saṃvaccharāni devassa avassantattā sakalaraṭṭhaṃ uddayhati, manussā dukkhitā, devaṃ vassāpehi, devā’’ti. Rājā sīlaṃ samādiyitvā uposathaṃ upavasantopi vassaṃ vassāpetuṃ nāsakkhi.
तस्मिं काले सक्को अड्ढरत्तसमये तस्स सिरिगब्भं पविसित्वा एकोभासं कत्वा वेहासे अट्ठासि। राजा तं दिस्वा ‘‘कोसि त्व’’न्ति पुच्छि। ‘‘सक्कोहमस्मी’’ति। ‘‘केनत्थेनागतोसी’’ति? ‘‘वस्सति ते, महाराज , रट्ठे देवो’’ति? ‘‘न वस्सती’’ति। ‘‘जानासि पनस्स अवस्सनकारण’’न्ति? ‘‘न जानामि, सक्का’’ति। ‘‘महाराज, हिमवन्तपदेसे इसिसिङ्गो नाम तापसो पटिवसति घोरतपो परमधितिन्द्रियो। सो निबद्धं देवे वस्सन्ते कुज्झित्वा आकासं ओलोकेसि, तस्मा देवो न वस्सती’’ति। ‘‘इदानि पनेत्थ किं कातब्ब’’न्ति? ‘‘तस्स तपे भिन्ने देवो वस्सिस्सती’’ति। ‘‘को पनस्स तपं भिन्दितुं समत्थो’’ति? ‘‘धीता ते, महाराज, निळिनिका समत्था, तं पक्कोसापेत्वा ‘असुकट्ठानं नाम गन्त्वा तापसस्स तपं भिन्दाही’ति पेसेही’’ति। एवं सो राजानं अनुसासित्वा सकट्ठानमेव अगमासि। राजा पुनदिवसे अमच्चेहि सद्धिं मन्तेत्वा धीतरं पक्कोसापेत्वा पठमं गाथमाह –
Tasmiṃ kāle sakko aḍḍharattasamaye tassa sirigabbhaṃ pavisitvā ekobhāsaṃ katvā vehāse aṭṭhāsi. Rājā taṃ disvā ‘‘kosi tva’’nti pucchi. ‘‘Sakkohamasmī’’ti. ‘‘Kenatthenāgatosī’’ti? ‘‘Vassati te, mahārāja , raṭṭhe devo’’ti? ‘‘Na vassatī’’ti. ‘‘Jānāsi panassa avassanakāraṇa’’nti? ‘‘Na jānāmi, sakkā’’ti. ‘‘Mahārāja, himavantapadese isisiṅgo nāma tāpaso paṭivasati ghoratapo paramadhitindriyo. So nibaddhaṃ deve vassante kujjhitvā ākāsaṃ olokesi, tasmā devo na vassatī’’ti. ‘‘Idāni panettha kiṃ kātabba’’nti? ‘‘Tassa tape bhinne devo vassissatī’’ti. ‘‘Ko panassa tapaṃ bhindituṃ samattho’’ti? ‘‘Dhītā te, mahārāja, niḷinikā samatthā, taṃ pakkosāpetvā ‘asukaṭṭhānaṃ nāma gantvā tāpasassa tapaṃ bhindāhī’ti pesehī’’ti. Evaṃ so rājānaṃ anusāsitvā sakaṭṭhānameva agamāsi. Rājā punadivase amaccehi saddhiṃ mantetvā dhītaraṃ pakkosāpetvā paṭhamaṃ gāthamāha –
१.
1.
‘‘उद्दय्हते जनपदो, रट्ठञ्चापि विनस्सति।
‘‘Uddayhate janapado, raṭṭhañcāpi vinassati;
एहि निळिनिके गच्छ, तं मे ब्राह्मणमानया’’ति॥
Ehi niḷinike gaccha, taṃ me brāhmaṇamānayā’’ti.
तत्थ तं मेति तं मम अनत्थकारिं ब्राह्मणं अत्तनो वसं आनेहि, किलेसरतिवसेनस्स सीलं भिन्दाहीति।
Tattha taṃ meti taṃ mama anatthakāriṃ brāhmaṇaṃ attano vasaṃ ānehi, kilesarativasenassa sīlaṃ bhindāhīti.
तं सुत्वा सा दुतियं गाथमाह –
Taṃ sutvā sā dutiyaṃ gāthamāha –
२.
2.
‘‘नाहं दुक्खक्खमा राज, नाहं अद्धानकोविदा।
‘‘Nāhaṃ dukkhakkhamā rāja, nāhaṃ addhānakovidā;
कथं अहं गमिस्सामि, वनं कुञ्जरसेवित’’न्ति॥
Kathaṃ ahaṃ gamissāmi, vanaṃ kuñjarasevita’’nti.
तत्थ दुक्खक्खमाति अहं, महाराज, दुक्खस्स खमा न होमि, अद्धानम्पि न जानामि, साहं कथं गमिस्सामीति।
Tattha dukkhakkhamāti ahaṃ, mahārāja, dukkhassa khamā na homi, addhānampi na jānāmi, sāhaṃ kathaṃ gamissāmīti.
ततो राजा द्वे गाथायो अभासि –
Tato rājā dve gāthāyo abhāsi –
३.
3.
‘‘फीतं जनपदं गन्त्वा, हत्थिना च रथेन च।
‘‘Phītaṃ janapadaṃ gantvā, hatthinā ca rathena ca;
दारुसङ्घाटयानेन, एवं गच्छ निळिनिके॥
Dārusaṅghāṭayānena, evaṃ gaccha niḷinike.
४.
4.
‘‘हत्थिअस्सरथे पत्ती, गच्छेवादाय खत्तिये।
‘‘Hatthiassarathe pattī, gacchevādāya khattiye;
तवेव वण्णरूपेन, वसं तमानयिस्ससी’’ति॥
Taveva vaṇṇarūpena, vasaṃ tamānayissasī’’ti.
तत्थ दारुसङ्घाटयानेनाति, अम्म, निळिनिके न त्वं पदसा गमिस्ससि, फीतं पन सुभिक्खं खेमं अत्तनो जनपदं हत्थिवाहनेहि च रथवाहनेहि च गन्त्वा ततो परम्पि अज्झोकासे पटिच्छन्नेन वय्हादिना उदकट्ठाने नावासङ्खातेन दारुसङ्घाटयानेन गच्छ। वण्णरूपेनाति एवं अकिलममाना गन्त्वा तव वण्णेन चेव रूपसम्पदाय च तं ब्राह्मणं अत्तनो वसं आनयिस्ससीति।
Tattha dārusaṅghāṭayānenāti, amma, niḷinike na tvaṃ padasā gamissasi, phītaṃ pana subhikkhaṃ khemaṃ attano janapadaṃ hatthivāhanehi ca rathavāhanehi ca gantvā tato parampi ajjhokāse paṭicchannena vayhādinā udakaṭṭhāne nāvāsaṅkhātena dārusaṅghāṭayānena gaccha. Vaṇṇarūpenāti evaṃ akilamamānā gantvā tava vaṇṇena ceva rūpasampadāya ca taṃ brāhmaṇaṃ attano vasaṃ ānayissasīti.
एवं सो धीतरा सद्धिं अकथेतब्बम्पि रट्ठपरिपालनं निस्साय कथेसि। सापि ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। अथस्सा सब्बं दातब्बयुत्तकं दत्वा अमच्चेहि सद्धिं उय्योजेसि। अमच्चा तं आदाय पच्चन्तं पत्वा तत्थ खन्धावारं निवासापेत्वा राजधीतरं उक्खिपापेत्वा वनचरकेन देसितेन मग्गेन हिमवन्तं पविसित्वा पुब्बण्हसमये तस्स अस्समपदस्स समीपं पापुणिंसु। तस्मिं खणे बोधिसत्तो पुत्तं अस्समपदे निवासापेत्वा सयं फलाफलत्थाय अरञ्ञं पविट्ठो होति। वनचरको सयं अस्समं अगन्त्वा तस्स पन दस्सनट्ठाने ठत्वा निळिनिकाय तं दस्सेन्तो द्वे गाथा अभासि –
Evaṃ so dhītarā saddhiṃ akathetabbampi raṭṭhaparipālanaṃ nissāya kathesi. Sāpi ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Athassā sabbaṃ dātabbayuttakaṃ datvā amaccehi saddhiṃ uyyojesi. Amaccā taṃ ādāya paccantaṃ patvā tattha khandhāvāraṃ nivāsāpetvā rājadhītaraṃ ukkhipāpetvā vanacarakena desitena maggena himavantaṃ pavisitvā pubbaṇhasamaye tassa assamapadassa samīpaṃ pāpuṇiṃsu. Tasmiṃ khaṇe bodhisatto puttaṃ assamapade nivāsāpetvā sayaṃ phalāphalatthāya araññaṃ paviṭṭho hoti. Vanacarako sayaṃ assamaṃ agantvā tassa pana dassanaṭṭhāne ṭhatvā niḷinikāya taṃ dassento dve gāthā abhāsi –
५.
5.
‘‘कदलीधजपञ्ञाणो, आभुजीपरिवारितो।
‘‘Kadalīdhajapaññāṇo, ābhujīparivārito;
एसो पदिस्सति रम्मो, इसिसिङ्गस्स अस्समो॥
Eso padissati rammo, isisiṅgassa assamo.
६.
6.
‘‘एसो अग्गिस्स सङ्खातो, एसो धूमो पदिस्सति।
‘‘Eso aggissa saṅkhāto, eso dhūmo padissati;
मञ्ञे नो अग्गिं हापेति, इसिसिङ्गो महिद्धिको’’ति॥
Maññe no aggiṃ hāpeti, isisiṅgo mahiddhiko’’ti.
तत्थ कदलीसङ्खाता धजा पञ्ञाणं अस्साति कदलीधजपञ्ञाणो। आभुजीपरिवारितोति भुजपत्तवनपरिक्खित्तो। सङ्खातोति एसो अग्गि अस्स इसिसिङ्गस्स झानेन सङ्खातो पच्चक्खगतो जलति। मञ्ञे नो अग्गिन्ति अग्गिं नो हापेति जुहति परिचरतीति मञ्ञामि।
Tattha kadalīsaṅkhātā dhajā paññāṇaṃ assāti kadalīdhajapaññāṇo. Ābhujīparivāritoti bhujapattavanaparikkhitto. Saṅkhātoti eso aggi assa isisiṅgassa jhānena saṅkhāto paccakkhagato jalati. Maññe no agginti aggiṃ no hāpeti juhati paricaratīti maññāmi.
अमच्चापि बोधिसत्तस्स अरञ्ञं पविट्ठवेलाय अस्समं परिवारेत्वा आरक्खं ठपेत्वा राजधीतरं इसिवेसं गाहापेत्वा सुवण्णचीरकेन निवासनपारुपनं कत्वा सब्बालङ्कारेहि अलङ्करित्वा तन्तुबद्धं चित्तगेण्डुकं गाहापेत्वा अस्समपदं पेसेत्वा सयं बहि रक्खन्ता अट्ठंसु। सा तेन गेण्डुकेन कीळन्ती चङ्कमकोटियं ओतरि। तस्मिं खणे इसिसिङ्गो पण्णसालद्वारे पासाणफलके निसिन्नो होति। सो तं आगच्छन्तिं दिस्वा भीततसितो उट्ठाय पण्णसालं पविसित्वा अट्ठासि । सापिस्स पण्णसालद्वारं गन्त्वा कीळियेव। सत्था तञ्च ततो उत्तरि च अत्थं पकासेन्तो तिस्सो गाथा अभासि –
Amaccāpi bodhisattassa araññaṃ paviṭṭhavelāya assamaṃ parivāretvā ārakkhaṃ ṭhapetvā rājadhītaraṃ isivesaṃ gāhāpetvā suvaṇṇacīrakena nivāsanapārupanaṃ katvā sabbālaṅkārehi alaṅkaritvā tantubaddhaṃ cittageṇḍukaṃ gāhāpetvā assamapadaṃ pesetvā sayaṃ bahi rakkhantā aṭṭhaṃsu. Sā tena geṇḍukena kīḷantī caṅkamakoṭiyaṃ otari. Tasmiṃ khaṇe isisiṅgo paṇṇasāladvāre pāsāṇaphalake nisinno hoti. So taṃ āgacchantiṃ disvā bhītatasito uṭṭhāya paṇṇasālaṃ pavisitvā aṭṭhāsi . Sāpissa paṇṇasāladvāraṃ gantvā kīḷiyeva. Satthā tañca tato uttari ca atthaṃ pakāsento tisso gāthā abhāsi –
७.
7.
‘‘तञ्च दिस्वान आयन्तिं, आमुत्तमणिकुण्डलं।
‘‘Tañca disvāna āyantiṃ, āmuttamaṇikuṇḍalaṃ;
इसिसिङ्गो पाविसि भीतो, अस्समं पण्णछादनं॥
Isisiṅgo pāvisi bhīto, assamaṃ paṇṇachādanaṃ.
८.
8.
‘‘अस्समस्स च सा द्वारे, गेण्डुकेनस्स कीळति।
‘‘Assamassa ca sā dvāre, geṇḍukenassa kīḷati;
विदंसयन्ती अङ्गानि, गुय्हं पकासितानि च॥
Vidaṃsayantī aṅgāni, guyhaṃ pakāsitāni ca.
९.
9.
‘‘तञ्च दिस्वान कीळन्तिं, पण्णसालगतो जटी।
‘‘Tañca disvāna kīḷantiṃ, paṇṇasālagato jaṭī;
अस्समा निक्खमित्वान, इदं वचनमब्रवी’’ति॥
Assamā nikkhamitvāna, idaṃ vacanamabravī’’ti.
तत्थ गेण्डुकेनस्साति अस्स इसिसिङ्गस्स अस्समद्वारे गेण्डुकेन कीळति। विदंसयन्तीति दस्सेन्ती। गुय्हं पकासितानि चाति गुय्हञ्च रहस्सङ्गं पकासितानि च पाकटानि मुखहत्थादीनि। अब्रवीति सो किर पण्णसालाय ठत्वा चिन्तेसि – ‘‘सचायं यक्खो भवेय्य, पण्णसालं पविसित्वा मं मुरुमुरापेत्वा खादेय्य, नायं यक्खो, तापसो भविस्सती’’ति अस्समा निक्खमित्वा पुच्छन्तो गाथमाह –
Tattha geṇḍukenassāti assa isisiṅgassa assamadvāre geṇḍukena kīḷati. Vidaṃsayantīti dassentī. Guyhaṃ pakāsitāni cāti guyhañca rahassaṅgaṃ pakāsitāni ca pākaṭāni mukhahatthādīni. Abravīti so kira paṇṇasālāya ṭhatvā cintesi – ‘‘sacāyaṃ yakkho bhaveyya, paṇṇasālaṃ pavisitvā maṃ murumurāpetvā khādeyya, nāyaṃ yakkho, tāpaso bhavissatī’’ti assamā nikkhamitvā pucchanto gāthamāha –
१०.
10.
‘‘अम्भो को नाम सो रुक्खो, यस्स तेवंगतं फलं।
‘‘Ambho ko nāma so rukkho, yassa tevaṃgataṃ phalaṃ;
दूरेपि खित्तं पच्चेति, न तं ओहाय गच्छती’’ति॥
Dūrepi khittaṃ pacceti, na taṃ ohāya gacchatī’’ti.
तत्थ यस्स तेवंगतं फलन्ति यस्स तव रुक्खस्स एवंगतिकं मनोरमं फलं। को नाम सो रुक्खोति चित्रगेण्डुकस्स अदिट्ठपुब्बत्ता ‘‘रुक्खफलेन तेन भवितब्ब’’न्ति मञ्ञमानो एवं पुच्छति।
Tattha yassa tevaṃgataṃ phalanti yassa tava rukkhassa evaṃgatikaṃ manoramaṃ phalaṃ. Ko nāma so rukkhoti citrageṇḍukassa adiṭṭhapubbattā ‘‘rukkhaphalena tena bhavitabba’’nti maññamāno evaṃ pucchati.
अथस्स सा रुक्खं आचिक्खन्ती गाथमाह –
Athassa sā rukkhaṃ ācikkhantī gāthamāha –
११.
11.
‘‘अस्समस्स मम ब्रह्मे, समीपे गन्धमादने।
‘‘Assamassa mama brahme, samīpe gandhamādane;
बहवो तादिसा रुक्खा, यस्स तेवंगतं फलं।
Bahavo tādisā rukkhā, yassa tevaṃgataṃ phalaṃ;
दूरेपि खित्तं पच्चेति, न मं ओहाय गच्छती’’ति॥
Dūrepi khittaṃ pacceti, na maṃ ohāya gacchatī’’ti.
तत्थ समीपे गन्धमादनेति गन्धमादनपब्बते मम अस्समस्स समीपे। यस्स तेवंगतन्ति यस्स एवंगतं, त-कारो ब्यञ्जनसन्धिकरोति।
Tattha samīpe gandhamādaneti gandhamādanapabbate mama assamassa samīpe. Yassa tevaṃgatanti yassa evaṃgataṃ, ta-kāro byañjanasandhikaroti.
इति सा मुसावादं अभासि। इतरोपि सद्दहित्वा ‘‘तापसो एसो’’ति सञ्ञाय पटिसन्थारं करोन्तो गाथमाह –
Iti sā musāvādaṃ abhāsi. Itaropi saddahitvā ‘‘tāpaso eso’’ti saññāya paṭisanthāraṃ karonto gāthamāha –
१२.
12.
‘‘एतू भवं अस्समिमं अदेतु, पज्जञ्च भक्खञ्च पटिच्छ दम्मि।
‘‘Etū bhavaṃ assamimaṃ adetu, pajjañca bhakkhañca paṭiccha dammi;
इदमासनं अत्र भवं निसीदतु, इतो भवं मूलफलानि भुञ्जतू’’ति॥
Idamāsanaṃ atra bhavaṃ nisīdatu, ito bhavaṃ mūlaphalāni bhuñjatū’’ti.
तत्थ अस्समिमन्ति अस्समं इमं भवं पविसतु। अदेतूति यथासन्निहितं आहारं परिभुञ्जतु। पज्जन्ति पादब्भञ्जनं। भक्खन्ति मधुरफलाफलं। पटिच्छाति पटिग्गण्ह। इदमासनन्ति पविट्ठकाले एवमाह।
Tattha assamimanti assamaṃ imaṃ bhavaṃ pavisatu. Adetūti yathāsannihitaṃ āhāraṃ paribhuñjatu. Pajjanti pādabbhañjanaṃ. Bhakkhanti madhuraphalāphalaṃ. Paṭicchāti paṭiggaṇha. Idamāsananti paviṭṭhakāle evamāha.
तस्सा पण्णसालं पविसित्वा कट्ठत्थरणे निसीदन्तिया सुवण्णचीरके द्विधा गते सरीरं अप्पटिच्छन्नं अहोसि। तापसो मातुगामसरीरस्स अदिट्ठपुब्बत्ता तं दिस्वा ‘‘वण्णो एसो’’ति सञ्ञाय एवमाह –
Tassā paṇṇasālaṃ pavisitvā kaṭṭhattharaṇe nisīdantiyā suvaṇṇacīrake dvidhā gate sarīraṃ appaṭicchannaṃ ahosi. Tāpaso mātugāmasarīrassa adiṭṭhapubbattā taṃ disvā ‘‘vaṇṇo eso’’ti saññāya evamāha –
१३.
13.
‘‘किं ते इदं ऊरूनमन्तरस्मिं, सुपिच्छितं कण्हरिवप्पकासति।
‘‘Kiṃ te idaṃ ūrūnamantarasmiṃ, supicchitaṃ kaṇharivappakāsati;
अक्खाहि मे पुच्छितो एतमत्थं, कोसे नु ते उत्तमङ्गं पविट्ठ’’न्ति॥
Akkhāhi me pucchito etamatthaṃ, kose nu te uttamaṅgaṃ paviṭṭha’’nti.
तत्थ सुपिच्छितन्ति द्विन्नं ऊरूनं समागमकाले सुफुसितं सिप्पिपुटमुखसण्ठानं। सुभलक्खणेन हि असमन्नागताय तं ठानं आवाटधातुकं होति, समन्नागताय अब्भुन्नतं सिप्पिपुटमुखसण्ठानं। कण्हरिवप्पकासतीति उभोसु पस्सेसु काळकं विय खायति। कोसे नु ते उत्तमङ्गं पविट्ठन्ति तव उत्तमङ्गं लिङ्गसण्ठानं न पञ्ञायति, किं नु तं तव सरीरसङ्खाते कोसे पविट्ठन्ति पुच्छति।
Tattha supicchitanti dvinnaṃ ūrūnaṃ samāgamakāle suphusitaṃ sippipuṭamukhasaṇṭhānaṃ. Subhalakkhaṇena hi asamannāgatāya taṃ ṭhānaṃ āvāṭadhātukaṃ hoti, samannāgatāya abbhunnataṃ sippipuṭamukhasaṇṭhānaṃ. Kaṇharivappakāsatīti ubhosu passesu kāḷakaṃ viya khāyati. Kose nu te uttamaṅgaṃ paviṭṭhanti tava uttamaṅgaṃ liṅgasaṇṭhānaṃ na paññāyati, kiṃ nu taṃ tava sarīrasaṅkhāte kose paviṭṭhanti pucchati.
अथ नं सा वञ्चयन्ती गाथाद्वयमाह –
Atha naṃ sā vañcayantī gāthādvayamāha –
१४.
14.
‘‘अहं वने मूलफलेसनं चरं, आसादयिं अच्छं सुघोररूपं।
‘‘Ahaṃ vane mūlaphalesanaṃ caraṃ, āsādayiṃ acchaṃ sughorarūpaṃ;
सो मं पतित्वा सहसाज्झपत्तो, पनुज्ज मं अब्बहि उत्तमङ्गं॥
So maṃ patitvā sahasājjhapatto, panujja maṃ abbahi uttamaṅgaṃ.
१५.
15.
‘‘स्वायं वणो खज्जति कण्डुवायति, सब्बञ्च कालं न लभामि सातं।
‘‘Svāyaṃ vaṇo khajjati kaṇḍuvāyati, sabbañca kālaṃ na labhāmi sātaṃ;
पहो भवं कण्डुमिमं विनेतुं, कुरुतं भवं याचितो ब्राह्मणत्थ’’न्ति॥
Paho bhavaṃ kaṇḍumimaṃ vinetuṃ, kurutaṃ bhavaṃ yācito brāhmaṇattha’’nti.
तत्थ आसादयिन्ति घट्टेसिं, आगच्छन्तं दिस्वा लेड्डुना पहरिन्ति अत्थो। पतित्वाति उपधावित्वा। सहसाज्झप्पत्तोति ममं सहसा अज्झप्पत्तो सम्पत्तो। पनुज्जाति अथ मं पोतेत्वा। अब्बहीति मुखेन मम उत्तमङ्गं लुञ्चित्वा पक्कामि, ततो पट्ठाय इमस्मिं ठाने वणो जातो। स्वायन्ति सो अयं ततो पट्ठाय मय्हं वणो खज्जति चेव कण्डुवञ्च करोति, तप्पच्चया साहं सब्बकालं कायिकचेतसिकसुखं न लभामि। पहोति पहु समत्थो। ब्राह्मणत्थन्ति भवं मया याचितो इमं ब्राह्मणस्स अत्थं करोतु, इदं मे दुक्खं हराहीति वदति।
Tattha āsādayinti ghaṭṭesiṃ, āgacchantaṃ disvā leḍḍunā paharinti attho. Patitvāti upadhāvitvā. Sahasājjhappattoti mamaṃ sahasā ajjhappatto sampatto. Panujjāti atha maṃ potetvā. Abbahīti mukhena mama uttamaṅgaṃ luñcitvā pakkāmi, tato paṭṭhāya imasmiṃ ṭhāne vaṇo jāto. Svāyanti so ayaṃ tato paṭṭhāya mayhaṃ vaṇo khajjati ceva kaṇḍuvañca karoti, tappaccayā sāhaṃ sabbakālaṃ kāyikacetasikasukhaṃ na labhāmi. Pahoti pahu samattho. Brāhmaṇatthanti bhavaṃ mayā yācito imaṃ brāhmaṇassa atthaṃ karotu, idaṃ me dukkhaṃ harāhīti vadati.
सो तस्सा मुसावादं ‘‘सभावो’’ति सद्दहित्वा ‘‘सचे ते एवं सुखं होति, करिस्सामी’’ति तं पदेसं ओलोकेत्वा अनन्तरं गाथमाह –
So tassā musāvādaṃ ‘‘sabhāvo’’ti saddahitvā ‘‘sace te evaṃ sukhaṃ hoti, karissāmī’’ti taṃ padesaṃ oloketvā anantaraṃ gāthamāha –
१६.
16.
‘‘गम्भीररूपो ते वणो सलोहितो, अपूतिको वणगन्धो महा च।
‘‘Gambhīrarūpo te vaṇo salohito, apūtiko vaṇagandho mahā ca;
करोमि ते किञ्चि कसाययोगं, यथा भवं परमसुखी भवेय्या’’ति॥
Karomi te kiñci kasāyayogaṃ, yathā bhavaṃ paramasukhī bhaveyyā’’ti.
तत्थ सलोहितोति रत्तोभासो। अपूतिकोति पूतिमंसरहितो। वणगन्धोति थोकं दुग्गन्धो। कसाययोगन्ति अहं केचि रुक्खकसाये गहेत्वा तव एकं कसाययोगं करोमीति।
Tattha salohitoti rattobhāso. Apūtikoti pūtimaṃsarahito. Vaṇagandhoti thokaṃ duggandho. Kasāyayoganti ahaṃ keci rukkhakasāye gahetvā tava ekaṃ kasāyayogaṃ karomīti.
ततो निळिनिका गाथमाह
Tato niḷinikā gāthamāha
१७.
17.
‘‘न मन्तयोगा न कसाययोगा, न ओसधा ब्रह्मचारि कमन्ति।
‘‘Na mantayogā na kasāyayogā, na osadhā brahmacāri kamanti;
यं ते मुदु तेन विनेहि कण्डुं, यथा अहं परमसुखी भवेय्य’’न्ति॥
Yaṃ te mudu tena vinehi kaṇḍuṃ, yathā ahaṃ paramasukhī bhaveyya’’nti.
तत्थ कमन्तीति, भो ब्रह्मचारि, इमस्मिं मम वणे नेव मन्तयोगा, न कसाययोगा, न पुप्फफलादीनि ओसधानि कमन्ति, अनेकवारं कतेहिपि तेहि एतस्स फासुकभावो न भूतपुब्बो। यं पन ते एतं मुदु अङ्गजातं, तेन घट्टियमानस्सेव तस्स कण्डु न होति, तस्मा तेन विनेहि कण्डुन्ति।
Tattha kamantīti, bho brahmacāri, imasmiṃ mama vaṇe neva mantayogā, na kasāyayogā, na pupphaphalādīni osadhāni kamanti, anekavāraṃ katehipi tehi etassa phāsukabhāvo na bhūtapubbo. Yaṃ pana te etaṃ mudu aṅgajātaṃ, tena ghaṭṭiyamānasseva tassa kaṇḍu na hoti, tasmā tena vinehi kaṇḍunti.
सो ‘‘सच्चं एसो भणती’’ति सल्लक्खेत्वा ‘‘मेथुनसंसग्गेन सीलं भिज्जति, झानं अन्तरधायती’’ति अजानन्तो मातुगामस्स अदिट्ठपुब्बत्ता मेथुनधम्मस्स च अजाननभावेन ‘‘भेसज्ज’’न्ति वदन्तिया ताय मेथुनं पटिसेवि। तावदेवस्स सीलं भिज्जि, झानं परिहायि। सो द्वे तयो वारे संसग्गं कत्वा किलन्तो हुत्वा निक्खमित्वा सरं ओरुय्ह न्हत्वा पटिप्पस्सद्धदरथो आगन्त्वा पण्णसालायं निसीदित्वा पुनपि तं ‘‘तापसो’’ति मञ्ञमानो वसनट्ठानं पुच्छन्तो गाथमाह –
So ‘‘saccaṃ eso bhaṇatī’’ti sallakkhetvā ‘‘methunasaṃsaggena sīlaṃ bhijjati, jhānaṃ antaradhāyatī’’ti ajānanto mātugāmassa adiṭṭhapubbattā methunadhammassa ca ajānanabhāvena ‘‘bhesajja’’nti vadantiyā tāya methunaṃ paṭisevi. Tāvadevassa sīlaṃ bhijji, jhānaṃ parihāyi. So dve tayo vāre saṃsaggaṃ katvā kilanto hutvā nikkhamitvā saraṃ oruyha nhatvā paṭippassaddhadaratho āgantvā paṇṇasālāyaṃ nisīditvā punapi taṃ ‘‘tāpaso’’ti maññamāno vasanaṭṭhānaṃ pucchanto gāthamāha –
१८.
18.
‘‘इतो नु भोतो कतमेन अस्समो, कच्चि भवं अभिरमसि अरञ्ञे।
‘‘Ito nu bhoto katamena assamo, kacci bhavaṃ abhiramasi araññe;
कच्चि नु ते मूलफलं पहूतं, कच्चि भवन्तं न विहिंसन्ति वाळा’’ति॥
Kacci nu te mūlaphalaṃ pahūtaṃ, kacci bhavantaṃ na vihiṃsanti vāḷā’’ti.
तत्थ कतमेनाति इतो कतमेन दिसाभागेन भोतो अस्समो। भवन्ति आलपनमेतं।
Tattha katamenāti ito katamena disābhāgena bhoto assamo. Bhavanti ālapanametaṃ.
ततो निळिनिका चतस्सो गाथायो अभासि –
Tato niḷinikā catasso gāthāyo abhāsi –
१९.
19.
‘‘इतो उजुं उत्तरायं दिसायं, खेमा नदी हिमवता पभावी।
‘‘Ito ujuṃ uttarāyaṃ disāyaṃ, khemā nadī himavatā pabhāvī;
तस्सा तीरे अस्समो मय्ह रम्मो, अहो भवं अस्समं मय्हं पस्से॥
Tassā tīre assamo mayha rammo, aho bhavaṃ assamaṃ mayhaṃ passe.
२०.
20.
‘‘अम्बा च साला तिलका च जम्बुयो, उद्दालका पाटलियो च फुल्ला।
‘‘Ambā ca sālā tilakā ca jambuyo, uddālakā pāṭaliyo ca phullā;
समन्ततो किम्पुरिसाभिगीतं, अहो भवं अस्समं मय्हं पस्से॥
Samantato kimpurisābhigītaṃ, aho bhavaṃ assamaṃ mayhaṃ passe.
२१.
21.
‘‘ताला च मूला च फला च मेत्थ, वण्णेन गन्धेन उपेतरूपं।
‘‘Tālā ca mūlā ca phalā ca mettha, vaṇṇena gandhena upetarūpaṃ;
तं भूमिभागेहि उपेतरूपं, अहो भवं अस्समं मय्हं पस्से॥
Taṃ bhūmibhāgehi upetarūpaṃ, aho bhavaṃ assamaṃ mayhaṃ passe.
२२.
22.
‘‘फला च मूला च पहूतमेत्थ, वण्णेन गन्धेन रसेनुपेता।
‘‘Phalā ca mūlā ca pahūtamettha, vaṇṇena gandhena rasenupetā;
आयन्ति च लुद्दका तं पदेसं, मा मे ततो मूलफलं अहासु’’न्ति॥
Āyanti ca luddakā taṃ padesaṃ, mā me tato mūlaphalaṃ ahāsu’’nti.
तत्थ उत्तरायन्ति उत्तराय। खेमाति एवंनामिका नदी। हिमवता पभावीति हिमवन्ततो पवत्तति। अहोति पत्थनत्थे निपातो। उद्दालकाति वातघातका। किम्पुरिसाभिगीतन्ति समन्ततो परिवारेत्वा मधुरसद्देन गायन्तेहि किम्पुरिसेहि अभिगीतं। ताला च मूला च फला च मेत्थाति एत्थ मम अस्समे पासादिका तालरुक्खा च तेसञ्ञेव वण्णगन्धादिसम्पन्ना कन्दसङ्खाता मूला च फला च। पहूतमेत्थाति नानारुक्खफला च रुक्खवल्लिमूला च पहूता एत्थ। मा मे ततोति तं मम अस्समपदं सम्बहुला लुद्दका आगच्छन्ति, मया चेत्थ आहरित्वा ठपितं बहु मधुरसमूलफलाफलं अत्थि, ते मयि चिरायन्ते मूलफलाफलं हरेय्युं। ते ततो मम मूलफलाफलं मा हरिंसु, तस्मा सचेपि मया सद्धिं आगन्तुकामो, एहि, नो चे, अहं गमिस्सामीति आह।
Tattha uttarāyanti uttarāya. Khemāti evaṃnāmikā nadī. Himavatā pabhāvīti himavantato pavattati. Ahoti patthanatthe nipāto. Uddālakāti vātaghātakā. Kimpurisābhigītanti samantato parivāretvā madhurasaddena gāyantehi kimpurisehi abhigītaṃ. Tālā ca mūlā ca phalā ca metthāti ettha mama assame pāsādikā tālarukkhā ca tesaññeva vaṇṇagandhādisampannā kandasaṅkhātā mūlā ca phalā ca. Pahūtametthāti nānārukkhaphalā ca rukkhavallimūlā ca pahūtā ettha. Mā me tatoti taṃ mama assamapadaṃ sambahulā luddakā āgacchanti, mayā cettha āharitvā ṭhapitaṃ bahu madhurasamūlaphalāphalaṃ atthi, te mayi cirāyante mūlaphalāphalaṃ hareyyuṃ. Te tato mama mūlaphalāphalaṃ mā hariṃsu, tasmā sacepi mayā saddhiṃ āgantukāmo, ehi, no ce, ahaṃ gamissāmīti āha.
तं सुत्वा तापसो याव पितु आगमना अधिवासापेतुं गाथमाह –
Taṃ sutvā tāpaso yāva pitu āgamanā adhivāsāpetuṃ gāthamāha –
२३.
23.
‘‘पिता ममं मूलफलेसनं गतो, इदानि आगच्छति सायकाले।
‘‘Pitā mamaṃ mūlaphalesanaṃ gato, idāni āgacchati sāyakāle;
उभोव गच्छामसे अस्समं तं, याव पिता मूलफलतो एतू’’ति॥
Ubhova gacchāmase assamaṃ taṃ, yāva pitā mūlaphalato etū’’ti.
तत्थ उभोव गच्छामसेति मम पितु आरोचेत्वा उभोव गमिस्साम।
Tattha ubhova gacchāmaseti mama pitu ārocetvā ubhova gamissāma.
ततो सा चिन्तेसि – ‘‘अयं ताव अरञ्ञेव वड्ढितभावेन मम इत्थिभावं न जानाति, पिता पनस्स मं दिस्वाव जानित्वा ‘त्वं इध किं करोसी’ति काजकोटिया पहरित्वा सीसम्पि मे भिन्देय्य, तस्मिं अनागतेयेव मया गन्तुं वट्टति, आगमनकम्मम्पि मे निट्ठित’’न्ति। सा तस्स आगमनूपायं आचिक्खन्ती इतरं गाथमाह –
Tato sā cintesi – ‘‘ayaṃ tāva araññeva vaḍḍhitabhāvena mama itthibhāvaṃ na jānāti, pitā panassa maṃ disvāva jānitvā ‘tvaṃ idha kiṃ karosī’ti kājakoṭiyā paharitvā sīsampi me bhindeyya, tasmiṃ anāgateyeva mayā gantuṃ vaṭṭati, āgamanakammampi me niṭṭhita’’nti. Sā tassa āgamanūpāyaṃ ācikkhantī itaraṃ gāthamāha –
२४.
24.
‘‘अञ्ञे बहू इसयो साधुरूपा, राजीसयो अनुमग्गे वसन्ति।
‘‘Aññe bahū isayo sādhurūpā, rājīsayo anumagge vasanti;
तेयेव पुच्छेसि ममस्समं तं, ते तं नयिस्सन्ति ममं सकासे’’ति॥
Teyeva pucchesi mamassamaṃ taṃ, te taṃ nayissanti mamaṃ sakāse’’ti.
तत्थ राजीसयोति, सम्म, मया न सक्का चिरायितुं, अञ्ञे पन साधुसभावा राजिसयो च ब्राह्मणिसयो च अनुमग्गे मम अस्सममग्गपस्से वसन्ति, अहं तेसं आचिक्खित्वा गमिस्सामि, त्वं ते पुच्छेय्यासि, ते तं मम सन्तिकं नयिस्सन्तीति।
Tattha rājīsayoti, samma, mayā na sakkā cirāyituṃ, aññe pana sādhusabhāvā rājisayo ca brāhmaṇisayo ca anumagge mama assamamaggapasse vasanti, ahaṃ tesaṃ ācikkhitvā gamissāmi, tvaṃ te puccheyyāsi, te taṃ mama santikaṃ nayissantīti.
एवं सा अत्तनो पलायनूपायं कत्वा पण्णसालतो निक्खमित्वा तं ओलोकेन्तमेव ‘‘त्वं निवत्ता’’ति वत्वा आगमनमग्गेनेव अमच्चानं सन्तिकं अगमासि। ते तं गहेत्वा खन्धावारं गन्त्वा अनुपुब्बेन बाराणसिं पापुणिंसु। सक्कोपि तं दिवसमेव तुस्सित्वा सकलरट्ठे देवं वस्सापेसि, ततो सुभिक्खं जनपदं अहोसि। इसिसिङ्गतापसस्सपि ताय पक्कन्तमत्ताय एव काये डाहो उप्पज्जि। सो कम्पन्तो पण्णसालं पविसित्वा वाकचीरं पारुपित्वा सोचन्तो निपज्जि। बोधिसत्तो सायं आगन्त्वा पुत्तं अपस्सन्तो ‘‘कहं नु खो गतो’’ति काजं ओतारेत्वा पण्णसालं पविसित्वा तं निपन्नकं दिस्वा ‘‘तात, किं करोसी’’ति पिट्ठिं परिमज्जन्तो तिस्सो गाथा अभासि –
Evaṃ sā attano palāyanūpāyaṃ katvā paṇṇasālato nikkhamitvā taṃ olokentameva ‘‘tvaṃ nivattā’’ti vatvā āgamanamaggeneva amaccānaṃ santikaṃ agamāsi. Te taṃ gahetvā khandhāvāraṃ gantvā anupubbena bārāṇasiṃ pāpuṇiṃsu. Sakkopi taṃ divasameva tussitvā sakalaraṭṭhe devaṃ vassāpesi, tato subhikkhaṃ janapadaṃ ahosi. Isisiṅgatāpasassapi tāya pakkantamattāya eva kāye ḍāho uppajji. So kampanto paṇṇasālaṃ pavisitvā vākacīraṃ pārupitvā socanto nipajji. Bodhisatto sāyaṃ āgantvā puttaṃ apassanto ‘‘kahaṃ nu kho gato’’ti kājaṃ otāretvā paṇṇasālaṃ pavisitvā taṃ nipannakaṃ disvā ‘‘tāta, kiṃ karosī’’ti piṭṭhiṃ parimajjanto tisso gāthā abhāsi –
२५.
25.
‘‘न ते कट्ठानि भिन्नानि, न ते उदकमाभतं।
‘‘Na te kaṭṭhāni bhinnāni, na te udakamābhataṃ;
अग्गीपि ते न हापितो, किं नु मन्दोव झायसि॥
Aggīpi te na hāpito, kiṃ nu mandova jhāyasi.
२६.
26.
‘‘भिन्नानि कट्ठानि हुतो च अग्गि, तपनीपि ते समिता ब्रह्मचारी।
‘‘Bhinnāni kaṭṭhāni huto ca aggi, tapanīpi te samitā brahmacārī;
पीठञ्च मय्हं उदकञ्च होति, रमसि तुवं ब्रह्मभूतो पुरत्था॥
Pīṭhañca mayhaṃ udakañca hoti, ramasi tuvaṃ brahmabhūto puratthā.
२७.
27.
‘‘अभिन्नकट्ठोसि अनाभतोदको, अहापितग्गीसि असिद्धभोजनो।
‘‘Abhinnakaṭṭhosi anābhatodako, ahāpitaggīsi asiddhabhojano;
न मे तुवं आलपसी ममज्ज, नट्ठं नु किं चेतसिकञ्च दुक्ख’’न्ति॥
Na me tuvaṃ ālapasī mamajja, naṭṭhaṃ nu kiṃ cetasikañca dukkha’’nti.
तत्थ भिन्नानीति अरञ्ञतो उद्धटानि। न हापितोति न जलितो। भिन्नानीति पुब्बे तया ममागमनवेलाय कट्ठानि उद्धटानेव होन्ति। हुतो च अग्गीति अग्गि च हुतो होति। तपनीति विसिब्बनअग्गिसङ्खाता तपनीपि ते समिताव सयमेव संविदहिताव होति। पीठन्ति मम आसनत्थाय पीठञ्च पञ्ञत्तमेव होति। उदकञ्चाति पादधोवनउदकम्पि उपट्ठापितमेव होति। ब्रह्मभूतोति तुवम्पि इतो पुरत्था सेट्ठभूतो इमस्मिं अस्समे अभिरमसि। अभिन्नकट्ठोसीति सो दानि अज्ज अनुद्धटकट्ठोसि। असिद्धभोजनोति न ते किञ्चि अम्हाकं कन्दमूलं वा पण्णं वा सेदितं। ममज्जाति, मम पुत्त, अज्ज न मे त्वं आलपसि। नट्ठं नु किन्ति किं नु ते नट्ठं वा, किं चेतसिकं वा दुक्खं, अक्खाहि मे निपन्नकारणन्ति पुच्छति।
Tattha bhinnānīti araññato uddhaṭāni. Na hāpitoti na jalito. Bhinnānīti pubbe tayā mamāgamanavelāya kaṭṭhāni uddhaṭāneva honti. Huto ca aggīti aggi ca huto hoti. Tapanīti visibbanaaggisaṅkhātā tapanīpi te samitāva sayameva saṃvidahitāva hoti. Pīṭhanti mama āsanatthāya pīṭhañca paññattameva hoti. Udakañcāti pādadhovanaudakampi upaṭṭhāpitameva hoti. Brahmabhūtoti tuvampi ito puratthā seṭṭhabhūto imasmiṃ assame abhiramasi. Abhinnakaṭṭhosīti so dāni ajja anuddhaṭakaṭṭhosi. Asiddhabhojanoti na te kiñci amhākaṃ kandamūlaṃ vā paṇṇaṃ vā seditaṃ. Mamajjāti, mama putta, ajja na me tvaṃ ālapasi. Naṭṭhaṃ nu kinti kiṃ nu te naṭṭhaṃ vā, kiṃ cetasikaṃ vā dukkhaṃ, akkhāhi me nipannakāraṇanti pucchati.
सो पितु वचनं सुत्वा तं कारणं कथेन्तो आह –
So pitu vacanaṃ sutvā taṃ kāraṇaṃ kathento āha –
२८.
28.
‘‘इधागमा जटिलो ब्रह्मचारी, सुदस्सनेय्यो सुतनू विनेति।
‘‘Idhāgamā jaṭilo brahmacārī, sudassaneyyo sutanū vineti;
नेवातिदीघो न पनातिरस्सो, सुकण्हकण्हच्छदनेहि भोतो॥
Nevātidīgho na panātirasso, sukaṇhakaṇhacchadanehi bhoto.
२९.
29.
‘‘अमस्सुजातो अपुराणवण्णी, आधाररूपञ्च पनस्स कण्ठे।
‘‘Amassujāto apurāṇavaṇṇī, ādhārarūpañca panassa kaṇṭhe;
द्वे यमा गण्डा उरे सुजाता, सुवण्णतिन्दुकनिभा पभस्सरा॥
Dve yamā gaṇḍā ure sujātā, suvaṇṇatindukanibhā pabhassarā.
३०.
30.
‘‘मुखञ्च तस्स भुसदस्सनेय्यं, कण्णेसु लम्बन्ति च कुञ्चितग्गा।
‘‘Mukhañca tassa bhusadassaneyyaṃ, kaṇṇesu lambanti ca kuñcitaggā;
ते जोतरे चरतो माणवस्स, सुत्तञ्च यं संयमनं जटानं॥
Te jotare carato māṇavassa, suttañca yaṃ saṃyamanaṃ jaṭānaṃ.
३१.
31.
‘‘अञ्ञा च तस्स संयमानि चतस्सो, नीला पीता लोहितिका च सेता।
‘‘Aññā ca tassa saṃyamāni catasso, nīlā pītā lohitikā ca setā;
ता पिंसरे चरतो माणवस्स, तिरिटिसङ्घारिव पावुसम्हि॥
Tā piṃsare carato māṇavassa, tiriṭisaṅghāriva pāvusamhi.
३२.
32.
‘‘न मिखलं मुञ्जमयं धारेति, न सन्थरे नो पन पब्बजस्स।
‘‘Na mikhalaṃ muñjamayaṃ dhāreti, na santhare no pana pabbajassa;
ता जोतरे जघनन्तरे विलग्गा, सतेरता विज्जुरिवन्तलिक्खे॥
Tā jotare jaghanantare vilaggā, sateratā vijjurivantalikkhe.
३३.
33.
‘‘अखीलकानि च अवण्टकानि, हेट्ठा नभ्या कटिसमोहितानि।
‘‘Akhīlakāni ca avaṇṭakāni, heṭṭhā nabhyā kaṭisamohitāni;
अघट्टिता निच्चकीळं करोन्ति, हं तात किंरुक्खफलानि तानि॥
Aghaṭṭitā niccakīḷaṃ karonti, haṃ tāta kiṃrukkhaphalāni tāni.
३४.
34.
‘‘जटा च तस्स भुसदस्सनेय्या, परोसतं वेल्लितग्गा सुगन्धा।
‘‘Jaṭā ca tassa bhusadassaneyyā, parosataṃ vellitaggā sugandhā;
द्वेधा सिरो साधु विभत्तरूपो, अहो नु खो मय्ह तथा जटास्सु॥
Dvedhā siro sādhu vibhattarūpo, aho nu kho mayha tathā jaṭāssu.
३५.
35.
‘‘यदा च सो पकिरति ता जटायो, वण्णेन गन्धेन उपेतरूपा।
‘‘Yadā ca so pakirati tā jaṭāyo, vaṇṇena gandhena upetarūpā;
नीलुप्पलं वातसमेरितंव, तथेव संवाति पनस्समो अयं॥
Nīluppalaṃ vātasameritaṃva, tatheva saṃvāti panassamo ayaṃ.
३६.
36.
‘‘पङ्को च तस्स भुसदस्सनेय्यो, नेतादिसो यादिसो मय्हं काये।
‘‘Paṅko ca tassa bhusadassaneyyo, netādiso yādiso mayhaṃ kāye;
सो वायति एरितो मालुतेन, वनं यथा अग्गगिम्हे सुफुल्लं॥
So vāyati erito mālutena, vanaṃ yathā aggagimhe suphullaṃ.
३७.
37.
‘‘निहन्ति सो रुक्खफलं पथब्या, सुचित्तरूपं रुचिरं दस्सनेय्यं।
‘‘Nihanti so rukkhaphalaṃ pathabyā, sucittarūpaṃ ruciraṃ dassaneyyaṃ;
खित्तञ्च तस्स पुनरेहि हत्थं, हं तात किंरुक्खफलं नु खो तं॥
Khittañca tassa punarehi hatthaṃ, haṃ tāta kiṃrukkhaphalaṃ nu kho taṃ.
३८.
38.
‘‘दन्ता च तस्स भुसदस्सनेय्या, सुद्धा समा सङ्खवरूपपन्ना।
‘‘Dantā ca tassa bhusadassaneyyā, suddhā samā saṅkhavarūpapannā;
मनो पसादेन्ति विवरियमाना, न हि नून सो साकमखादि तेहि॥
Mano pasādenti vivariyamānā, na hi nūna so sākamakhādi tehi.
३९.
39.
‘‘अकक्कसं अग्गळितं मुहुं मुदुं, उजुं अनुद्धतं अचपलमस्स भासितं।
‘‘Akakkasaṃ aggaḷitaṃ muhuṃ muduṃ, ujuṃ anuddhataṃ acapalamassa bhāsitaṃ;
रुदं मनुञ्ञं करवीकसुस्सरं, हदयङ्गमं रञ्जयतेव मे मनो॥
Rudaṃ manuññaṃ karavīkasussaraṃ, hadayaṅgamaṃ rañjayateva me mano.
४०.
40.
‘‘बिन्दुस्सरो नातिविसट्ठवाक्यो, न नून सज्झायमतिप्पयुत्तो।
‘‘Bindussaro nātivisaṭṭhavākyo, na nūna sajjhāyamatippayutto;
इच्छामि भो तं पुनदेव दट्ठुं, मित्तो हि मे माणवोहु पुरत्था॥
Icchāmi bho taṃ punadeva daṭṭhuṃ, mitto hi me māṇavohu puratthā.
४१.
41.
‘‘सुसन्धि सब्बत्थ विमट्ठिमं वणं, पुथू सुजातं खरपत्तसन्निभं।
‘‘Susandhi sabbattha vimaṭṭhimaṃ vaṇaṃ, puthū sujātaṃ kharapattasannibhaṃ;
तेनेव मं उत्तरियान माणवो, विवरितं ऊरुं जघनेन पिळयि॥
Teneva maṃ uttariyāna māṇavo, vivaritaṃ ūruṃ jaghanena piḷayi.
४२.
42.
‘‘तपन्ति आभन्ति विरोचरे च, सतेरता विज्जुरिवन्तलिक्खे।
‘‘Tapanti ābhanti virocare ca, sateratā vijjurivantalikkhe;
बाहा मुदू अञ्जनलोमसादिसा, विचित्रवट्टङ्गुलिकास्स सोभरे॥
Bāhā mudū añjanalomasādisā, vicitravaṭṭaṅgulikāssa sobhare.
४३.
43.
‘‘अकक्कसङ्गो न च दीघलोमो, नखास्स दीघा अपि लोहितग्गा।
‘‘Akakkasaṅgo na ca dīghalomo, nakhāssa dīghā api lohitaggā;
मुदूहि बाहाहि पलिस्सजन्तो, कल्याणरूपो रमयं उपट्ठहि॥
Mudūhi bāhāhi palissajanto, kalyāṇarūpo ramayaṃ upaṭṭhahi.
४४.
44.
‘‘दुमस्स तूलूपनिभा पभस्सरा, सुवण्णकम्बुतलवट्टसुच्छवि।
‘‘Dumassa tūlūpanibhā pabhassarā, suvaṇṇakambutalavaṭṭasucchavi;
हत्था मुदू तेहि मं सम्फुसित्वा, इतो गतो तेन मं दहन्ति तात॥
Hatthā mudū tehi maṃ samphusitvā, ito gato tena maṃ dahanti tāta.
४५.
45.
‘‘न नून सो खारिविधं अहासि, न नून सो कट्ठानि सयं अभञ्जि।
‘‘Na nūna so khārividhaṃ ahāsi, na nūna so kaṭṭhāni sayaṃ abhañji;
न नून सो हन्ति दुमे कुठारिया, न हिस्स हत्थेसु खिलानि अत्थि॥
Na nūna so hanti dume kuṭhāriyā, na hissa hatthesu khilāni atthi.
४६.
46.
‘‘अच्छो च खो तस्स वणं अकासि, सो मंब्रवि ‘सुखितं मं करोहि’।
‘‘Accho ca kho tassa vaṇaṃ akāsi, so maṃbravi ‘sukhitaṃ maṃ karohi’;
ताहं करिं तेन ममासि सोख्यं, सो चब्रवि ‘सुखितोस्मी’ति ब्रह्मे॥
Tāhaṃ kariṃ tena mamāsi sokhyaṃ, so cabravi ‘sukhitosmī’ti brahme.
४७.
47.
‘‘अयञ्च ते मालुवपण्णसन्थता, विकिण्णरूपाव मया च तेन च।
‘‘Ayañca te māluvapaṇṇasanthatā, vikiṇṇarūpāva mayā ca tena ca;
किलन्तरूपा उदके रमित्वा, पुनप्पुनं पण्णकुटिं वजाम॥
Kilantarūpā udake ramitvā, punappunaṃ paṇṇakuṭiṃ vajāma.
४८.
48.
‘‘न मज्ज मन्ता पटिभन्ति तात, न अग्गिहुत्तं नपि यञ्ञतन्तं।
‘‘Na majja mantā paṭibhanti tāta, na aggihuttaṃ napi yaññatantaṃ;
न चापि ते मूलफलानि भुञ्जे, याव न पस्सामि तं ब्रह्मचारिं॥
Na cāpi te mūlaphalāni bhuñje, yāva na passāmi taṃ brahmacāriṃ.
४९.
49.
‘‘अद्धा पजानासि तुवम्पि तात, यस्सं दिसं वसते ब्रह्मचारी।
‘‘Addhā pajānāsi tuvampi tāta, yassaṃ disaṃ vasate brahmacārī;
तं मं दिसं पापय तात खिप्पं, मा ते अहं अमरिमस्समम्हि॥
Taṃ maṃ disaṃ pāpaya tāta khippaṃ, mā te ahaṃ amarimassamamhi.
५०.
50.
‘‘विचित्रफुल्लञ्हि वनं सुतं मया, दिजाभिघुट्ठं दिजसङ्घसेवितं।
‘‘Vicitraphullañhi vanaṃ sutaṃ mayā, dijābhighuṭṭhaṃ dijasaṅghasevitaṃ;
तं मं वनं पापय तात खिप्पं, पुरा ते पाणं विजहामि अस्समे’’ति॥
Taṃ maṃ vanaṃ pāpaya tāta khippaṃ, purā te pāṇaṃ vijahāmi assame’’ti.
तत्थ इधागमाति, तात, इमं अस्समपदं आगतो। सुदस्सनेय्योति सुट्ठु दस्सनेय्यो। सुतनूति सुट्ठु तनुको नातिकिसो नातिथूलो । विनेतीति अत्तनो सरीरप्पभाय अस्समपदं एकोभासं विय विनेति पूरेति। सुकण्हकण्हच्छदनेहि भोतोति, तात, तस्स भोतो सुकण्हेहि कण्हच्छदनेहि भमरवण्णेहि केसेहि सुकण्हसीसं सुमज्जितमणिमयं विय खायति। अमस्सूजातोति न तावस्स मस्सु जायति, तरुणोयेव। अपुराणवण्णीति अचिरपब्बजितो। आधाररूपञ्च पनस्स कण्ठेति कण्ठे च पनस्स अम्हाकं भिक्खाभाजनट्ठपनं पत्ताधारसदिसं पिळन्धनं अत्थीति मुत्ताहारं सन्धाय वदति। गण्डाति थने सन्धायाह। उरे सुजाताति उरम्हि सुजाता। ‘‘उरतो’’तिपि पाठो। पभस्सराति पभासम्पन्ना। ‘‘पभासरे’’तिपि पाठो, ओभासन्तीति अत्थो।
Tattha idhāgamāti, tāta, imaṃ assamapadaṃ āgato. Sudassaneyyoti suṭṭhu dassaneyyo. Sutanūti suṭṭhu tanuko nātikiso nātithūlo . Vinetīti attano sarīrappabhāya assamapadaṃ ekobhāsaṃ viya vineti pūreti. Sukaṇhakaṇhacchadanehi bhototi, tāta, tassa bhoto sukaṇhehi kaṇhacchadanehi bhamaravaṇṇehi kesehi sukaṇhasīsaṃ sumajjitamaṇimayaṃ viya khāyati. Amassūjātoti na tāvassa massu jāyati, taruṇoyeva. Apurāṇavaṇṇīti acirapabbajito. Ādhārarūpañca panassa kaṇṭheti kaṇṭhe ca panassa amhākaṃ bhikkhābhājanaṭṭhapanaṃ pattādhārasadisaṃ piḷandhanaṃ atthīti muttāhāraṃ sandhāya vadati. Gaṇḍāti thane sandhāyāha. Ure sujātāti uramhi sujātā. ‘‘Urato’’tipi pāṭho. Pabhassarāti pabhāsampannā. ‘‘Pabhāsare’’tipi pāṭho, obhāsantīti attho.
भुसदस्सनेय्यन्ति अतिविय दस्सनीयं। कुञ्चितग्गाति सीहकुण्डलं सन्धाय वदति। सुत्तञ्चाति यं तस्स जटाबन्धनसुत्तं, तम्पि जोतति पभं मुञ्चति। ‘‘संयमानि चतस्सो’’ति इमिना मणिसुवण्णपवाळरजतमयानि चत्तारि पिळन्धनानि दस्सेति । ता पिंसरेति तानि पिळन्धनानि पावुसम्हि पवुट्ठे देवे तिरिटिसङ्घा विय विरवन्ति। मिखलन्ति मेखलं, अयमेव वा पाठो। इदं निवत्थकञ्चनचीरकं सन्धायाह। न सन्थरेति न वाके। इदं वुत्तं होति – तात, यथा मयं तिणमयं वा वाकमयं वा चीरकं धारेम, न तथा सो, सो पन सुवण्णचीरकं धारेतीति। अखीलकानीति अतचानि निप्पण्णानि। कटिसमोहितानीति कटियं बद्धानि। निच्चकीळं करोन्तीति अघट्टितानिपि निच्चकालं कीळायन्ति। हं, ताताति हम्भो, तात। किं रुक्खफलानि तानीति तानि तस्स माणवस्स सुत्तारुळ्हानि कटियं बद्धानि कतररुक्खफलानि नामाति मणिसङ्घाटिं सन्धायाह।
Bhusadassaneyyanti ativiya dassanīyaṃ. Kuñcitaggāti sīhakuṇḍalaṃ sandhāya vadati. Suttañcāti yaṃ tassa jaṭābandhanasuttaṃ, tampi jotati pabhaṃ muñcati. ‘‘Saṃyamāni catasso’’ti iminā maṇisuvaṇṇapavāḷarajatamayāni cattāri piḷandhanāni dasseti . Tā piṃsareti tāni piḷandhanāni pāvusamhi pavuṭṭhe deve tiriṭisaṅghā viya viravanti. Mikhalanti mekhalaṃ, ayameva vā pāṭho. Idaṃ nivatthakañcanacīrakaṃ sandhāyāha. Na santhareti na vāke. Idaṃ vuttaṃ hoti – tāta, yathā mayaṃ tiṇamayaṃ vā vākamayaṃ vā cīrakaṃ dhārema, na tathā so, so pana suvaṇṇacīrakaṃ dhāretīti. Akhīlakānīti atacāni nippaṇṇāni. Kaṭisamohitānīti kaṭiyaṃ baddhāni. Niccakīḷaṃ karontīti aghaṭṭitānipi niccakālaṃ kīḷāyanti. Haṃ, tātāti hambho, tāta. Kiṃ rukkhaphalāni tānīti tāni tassa māṇavassa suttāruḷhāni kaṭiyaṃ baddhāni katararukkhaphalāni nāmāti maṇisaṅghāṭiṃ sandhāyāha.
जटाति जटामण्डलाकारेन बद्धरतनमिस्सककेसवट्टियो सन्धायाह। वेल्लितग्गाति कुञ्चितग्गा। द्वेधासिरोति तस्स सीसं द्वेधा कत्वा बद्धानं जटानं वसेन सुट्ठु विभत्तरूपं। तथाति यथा तस्स माणवस्स जटा, तथा तुम्हेहि मम न बद्धा, अहो वत ममपि तथा अस्सूति पत्थेन्तो आह। उपेतरूपाति उपेतसभावा। वातसमेरितंवाति यथा नाम नीलुप्पलं वातेन समीरितं, तथेव अयं इमस्मिं वनसण्डे अस्समो संवाति। नेतादिसोति, तात, यादिसो मम काये पङ्को, नेतादिसो तस्स सरीरे। सो हि दस्सनीयो चेव सुगन्धो च। अग्गगिम्हेति वसन्तसमये।
Jaṭāti jaṭāmaṇḍalākārena baddharatanamissakakesavaṭṭiyo sandhāyāha. Vellitaggāti kuñcitaggā. Dvedhāsiroti tassa sīsaṃ dvedhā katvā baddhānaṃ jaṭānaṃ vasena suṭṭhu vibhattarūpaṃ. Tathāti yathā tassa māṇavassa jaṭā, tathā tumhehi mama na baddhā, aho vata mamapi tathā assūti patthento āha. Upetarūpāti upetasabhāvā. Vātasameritaṃvāti yathā nāma nīluppalaṃ vātena samīritaṃ, tatheva ayaṃ imasmiṃ vanasaṇḍe assamo saṃvāti. Netādisoti, tāta, yādiso mama kāye paṅko, netādiso tassa sarīre. So hi dassanīyo ceva sugandho ca. Aggagimheti vasantasamaye.
निहन्तीति पहरति। किं रुक्खफलं नु खो तन्ति कतररुक्खस्स नु खो तं फलं। सङ्खवरूपपन्नाति सुधोतसङ्खपटिभागा। न हि नून सो साकमखादि तेहीति न नून सो माणवो मयं विय तेहि दन्तेहि रुक्खपण्णानि चेव मूलफलाफलानि च खादि। अम्हाकञ्हि तानि खादन्तानं सबला पण्णवण्णा दन्ताति दीपेति।
Nihantīti paharati. Kiṃ rukkhaphalaṃ nu kho tanti katararukkhassa nu kho taṃ phalaṃ. Saṅkhavarūpapannāti sudhotasaṅkhapaṭibhāgā. Na hi nūna so sākamakhādi tehīti na nūna so māṇavo mayaṃ viya tehi dantehi rukkhapaṇṇāni ceva mūlaphalāphalāni ca khādi. Amhākañhi tāni khādantānaṃ sabalā paṇṇavaṇṇā dantāti dīpeti.
अकक्कसन्ति, तात, तस्स भासितं अफरुसं अगळितं, पुनप्पुनं वदन्तस्सापि मधुरताय मुहुं मुदुं, अपमुस्सताय उजुं, अविक्खित्तताय अनुद्धटं, पतिट्ठितताय अचपलं। रुदन्ति भासमानस्स सरसङ्खातं रुदम्पि मनोहरं करवीकस्स विय सुस्सरं सुमधुरं। रञ्जयतेवाति मम मनो रञ्जतियेव। बिन्दुस्सरोति पिण्डितस्सरो। माणवोहूति सो हि माणवो पुरत्था मम मित्तो अहु।
Akakkasanti, tāta, tassa bhāsitaṃ apharusaṃ agaḷitaṃ, punappunaṃ vadantassāpi madhuratāya muhuṃ muduṃ, apamussatāya ujuṃ, avikkhittatāya anuddhaṭaṃ, patiṭṭhitatāya acapalaṃ. Rudanti bhāsamānassa sarasaṅkhātaṃ rudampi manoharaṃ karavīkassa viya sussaraṃ sumadhuraṃ. Rañjayatevāti mama mano rañjatiyeva. Bindussaroti piṇḍitassaro. Māṇavohūti so hi māṇavo puratthā mama mitto ahu.
सुसन्धि सब्बत्थ विमट्ठिमं वणन्ति तात तस्स माणवस्स ऊरूनं अन्तरे एकं वणं अत्थि, तं सुसन्धि सुफुसितं सिप्पिपुटमुखसदिसं, सब्बत्थ विमट्ठं समन्ततो मट्ठं। पुथूति महन्तं। सुजातन्ति सुसण्ठितं। खरपत्तसन्निभन्ति सुपुप्फितपदुममकुळसन्निभं। उत्तरियानाति उत्तरित्वा अवत्थरित्वा। पिळयीति पीळेसि। तपन्तीति तस्स माणवस्स सरीरतो निच्छरन्ता सुवण्णवण्णरंसियो जलन्ति ओभासन्ति विरोचन्ति च। बाहाति बाहापिस्स मुदू। अञ्जनलोमसादिसाति अञ्जनसदिसेहि लोमेहि समन्नागता। विचित्रवट्टङ्गुलिकास्स सोभरेति हत्थापिस्स वरलक्खणविचित्राहि पवालङ्कुरसदिसाहि वट्टङ्गुलीहि समन्नागता सोभन्ति।
Susandhi sabbattha vimaṭṭhimaṃ vaṇanti tāta tassa māṇavassa ūrūnaṃ antare ekaṃ vaṇaṃ atthi, taṃ susandhi suphusitaṃ sippipuṭamukhasadisaṃ, sabbattha vimaṭṭhaṃ samantato maṭṭhaṃ. Puthūti mahantaṃ. Sujātanti susaṇṭhitaṃ. Kharapattasannibhanti supupphitapadumamakuḷasannibhaṃ. Uttariyānāti uttaritvā avattharitvā. Piḷayīti pīḷesi. Tapantīti tassa māṇavassa sarīrato niccharantā suvaṇṇavaṇṇaraṃsiyo jalanti obhāsanti virocanti ca. Bāhāti bāhāpissa mudū. Añjanalomasādisāti añjanasadisehi lomehi samannāgatā. Vicitravaṭṭaṅgulikāssa sobhareti hatthāpissa varalakkhaṇavicitrāhi pavālaṅkurasadisāhi vaṭṭaṅgulīhi samannāgatā sobhanti.
अकक्कसङ्गोति कच्छुपीळकादिरहितअङ्गपच्चङ्गो। रमयं उपट्ठहीति मं रमयन्तो उपट्ठहि परिचरि। तूलूपनिभाति मुदुभावस्स उपमा। सुवण्णकम्बुतलवट्टसुच्छवीति सुवण्णमयं आदासतलं विय वट्टा च सुच्छवि च, परिमण्डलतला चेव सुन्दरच्छवि चाति अत्थो। सम्फुसित्वाति सुट्ठु फुसित्वा अत्तनो हत्थसम्फस्सं मम सरीरे फरापेत्वा। इतो गतोति मम ओलोकेन्तस्सेव इतो गतो। तेन मं दहन्तीति तेन तस्स हत्थसम्फस्सेन इदानि मं दहन्ति। तथा हि तस्स गतकालतो पट्ठाय मम सरीरे डाहो उट्ठितो, तेनम्हि दोमनस्सप्पत्तो निपन्नोति।
Akakkasaṅgoti kacchupīḷakādirahitaaṅgapaccaṅgo. Ramayaṃ upaṭṭhahīti maṃ ramayanto upaṭṭhahi paricari. Tūlūpanibhāti mudubhāvassa upamā. Suvaṇṇakambutalavaṭṭasucchavīti suvaṇṇamayaṃ ādāsatalaṃ viya vaṭṭā ca succhavi ca, parimaṇḍalatalā ceva sundaracchavi cāti attho. Samphusitvāti suṭṭhu phusitvā attano hatthasamphassaṃ mama sarīre pharāpetvā. Ito gatoti mama olokentasseva ito gato. Tena maṃ dahantīti tena tassa hatthasamphassena idāni maṃ dahanti. Tathā hi tassa gatakālato paṭṭhāya mama sarīre ḍāho uṭṭhito, tenamhi domanassappatto nipannoti.
न नून सो खारिविधन्ति, तात, नून सो माणवो न खारिभारं उक्खिपित्वा विचरि। खिलानीति किलानि, ‘‘अयमेव वा पाठो। सोख्यन्ति सुखं। मालुवपण्णसन्थता विकिण्णरूपावाति, तात, अयं तव मालुवपण्णसन्थता अज्ज मया च तेन च अञ्ञमञ्ञं परामसनालिङ्गनवसेन परिवत्तन्तेहि विकिण्णा विय आकुलब्याकुला जाता। पुनप्पुनं पण्णकुटिं वजामाति, तात, अहञ्च सो च अभिरमित्वा किलन्तरूपा पण्णसालतो निक्खमित्वा उदकं पविसित्वा रमित्वा विगतदरथा पुनप्पुनं इममेव कुटिं पविसामाति वदति।
Nanūna so khārividhanti, tāta, nūna so māṇavo na khāribhāraṃ ukkhipitvā vicari. Khilānīti kilāni, ‘‘ayameva vā pāṭho. Sokhyanti sukhaṃ. Māluvapaṇṇasanthatā vikiṇṇarūpāvāti, tāta, ayaṃ tava māluvapaṇṇasanthatā ajja mayā ca tena ca aññamaññaṃ parāmasanāliṅganavasena parivattantehi vikiṇṇā viya ākulabyākulā jātā. Punappunaṃ paṇṇakuṭiṃ vajāmāti, tāta, ahañca so ca abhiramitvā kilantarūpā paṇṇasālato nikkhamitvā udakaṃ pavisitvā ramitvā vigatadarathā punappunaṃ imameva kuṭiṃ pavisāmāti vadati.
न मज्ज मन्ताति अज्ज मम तस्स गतकालतो पट्ठाय नेव मन्ता पटिभन्ति न उपट्ठहन्ति न रुच्चन्ति। न अग्गिहुत्तं नपि यञ्ञतन्तन्ति महाब्रह्मुनो आराधनत्थाय कत्तब्बहोमविधूपनादियञ्ञकिरियापि मे न पटिभाति न उपट्ठाति न रुच्चति। न चापि तेति तया आभतमूलफलाफलानिपि न भुञ्जामि। यस्सं दिसन्ति यस्सं दिसायं। वनन्ति तस्स माणवस्स अस्समं परिवारेत्वा ठितवनन्ति।
Na majja mantāti ajja mama tassa gatakālato paṭṭhāya neva mantā paṭibhanti na upaṭṭhahanti na ruccanti. Na aggihuttaṃ napi yaññatantanti mahābrahmuno ārādhanatthāya kattabbahomavidhūpanādiyaññakiriyāpi me na paṭibhāti na upaṭṭhāti na ruccati. Na cāpi teti tayā ābhatamūlaphalāphalānipi na bhuñjāmi. Yassaṃ disanti yassaṃ disāyaṃ. Vananti tassa māṇavassa assamaṃ parivāretvā ṭhitavananti.
तस्सेवं विलपन्तस्स तं विलापं सुत्वा महासत्तो ‘‘एकाय इत्थिया इमस्स सीलं भिन्नं भविस्सती’’ति ञत्वा तं ओवदन्तो छ गाथायो अभासि –
Tassevaṃ vilapantassa taṃ vilāpaṃ sutvā mahāsatto ‘‘ekāya itthiyā imassa sīlaṃ bhinnaṃ bhavissatī’’ti ñatvā taṃ ovadanto cha gāthāyo abhāsi –
५१.
51.
‘‘इमस्माहं जोतिरसे वनम्हि, गन्धब्बदेवच्छरसङ्घसेविते।
‘‘Imasmāhaṃ jotirase vanamhi, gandhabbadevaccharasaṅghasevite;
इसीनमावासे सनन्तनम्हि, नेतादिसं अरतिं पापुणेथ॥
Isīnamāvāse sanantanamhi, netādisaṃ aratiṃ pāpuṇetha.
५२.
52.
‘‘भवन्ति मित्तानि अथो न होन्ति, ञातीसु मित्तेसु करोन्ति पेमं।
‘‘Bhavanti mittāni atho na honti, ñātīsu mittesu karonti pemaṃ;
अयञ्च जम्मो किस्स वा निविट्ठो, यो नेव जानाति ‘कुतोम्हि आगतो’॥
Ayañca jammo kissa vā niviṭṭho, yo neva jānāti ‘kutomhi āgato’.
५३.
53.
‘‘संवासेन हि मित्तानि, सन्धीयन्ति पुनप्पुनं।
‘‘Saṃvāsena hi mittāni, sandhīyanti punappunaṃ;
स्वेव मित्तो असंगन्तु, असंवासेन जीरति॥
Sveva mitto asaṃgantu, asaṃvāsena jīrati.
५४.
54.
‘‘सचे तुवं दक्खसि ब्रह्मचारिं, सचे तुवं सल्लपे ब्रह्मचारिना।
‘‘Sace tuvaṃ dakkhasi brahmacāriṃ, sace tuvaṃ sallape brahmacārinā;
सम्पन्नसस्संव महोदकेन, तपोगुणं खिप्पमिमं पहिस्ससि॥
Sampannasassaṃva mahodakena, tapoguṇaṃ khippamimaṃ pahissasi.
५५.
55.
‘‘पुनपि चे दक्खसि ब्रह्मचारिं, पुनपि चे सल्लपे ब्रह्मचारिना।
‘‘Punapi ce dakkhasi brahmacāriṃ, punapi ce sallape brahmacārinā;
सम्पन्नसस्संव महोदकेन, उस्मागतं खिप्पमिमं पहिस्ससि॥
Sampannasassaṃva mahodakena, usmāgataṃ khippamimaṃ pahissasi.
५६.
56.
‘‘भूतानि हेतानि चरन्ति तात, विरूपरूपेन मनुस्सलोके।
‘‘Bhūtāni hetāni caranti tāta, virūparūpena manussaloke;
न तानि सेवेथ नरो सपञ्ञो, आसज्ज नं नस्सति ब्रह्मचारी’’ति॥
Na tāni sevetha naro sapañño, āsajja naṃ nassati brahmacārī’’ti.
तत्थ इमस्माति इमस्मिं। हन्ति निपातमत्तं। जोतिरसेति हूयमानस्स जोतिनो रंसिओभासिते। सनन्तनम्हीति पोराणके। पापुणेथाति पापुणेय्य। इदं वुत्तं होति – तात, एवरूपे वने वसन्तो यं अरतिं त्वं पत्तो, एतादिसं न पापुणेय्य पण्डितो कुलपुत्तो, पत्तुं नारहतीति अत्थो।
Tattha imasmāti imasmiṃ. Hanti nipātamattaṃ. Jotiraseti hūyamānassa jotino raṃsiobhāsite. Sanantanamhīti porāṇake. Pāpuṇethāti pāpuṇeyya. Idaṃ vuttaṃ hoti – tāta, evarūpe vane vasanto yaṃ aratiṃ tvaṃ patto, etādisaṃ na pāpuṇeyya paṇḍito kulaputto, pattuṃ nārahatīti attho.
‘‘भवन्ती’’ति इमं गाथं महासत्तो अन्तोगतमेव भासति। अयमेत्थ अधिप्पायो – लोके सत्तानं मित्तानि नाम होन्तिपि न होन्तिपि तत्थ येसं होन्ति, ते अत्तनो ञातीसु च मित्तेसु च पेमं करोन्ति। अयञ्च जम्मोति मिगसिङ्गो लामको। किस्स वा निविट्ठोति केन नाम कारणेन तस्मिं मातुगामे मित्तसञ्ञाय निविट्ठो, सो मिगिया कुच्छिस्मिं निब्बत्तित्वा अरञ्ञे वड्ढितत्ता ‘‘कुतोम्हि आगतो’’ति अत्तनो आगतट्ठानमत्तम्पि न जानाति, पगेव ञातिमित्तेति।
‘‘Bhavantī’’ti imaṃ gāthaṃ mahāsatto antogatameva bhāsati. Ayamettha adhippāyo – loke sattānaṃ mittāni nāma hontipi na hontipi tattha yesaṃ honti, te attano ñātīsu ca mittesu ca pemaṃ karonti. Ayañca jammoti migasiṅgo lāmako. Kissa vā niviṭṭhoti kena nāma kāraṇena tasmiṃ mātugāme mittasaññāya niviṭṭho, so migiyā kucchismiṃ nibbattitvā araññe vaḍḍhitattā ‘‘kutomhi āgato’’ti attano āgataṭṭhānamattampi na jānāti, pageva ñātimitteti.
पुनप्पुनन्ति, तात, मित्तानि नाम पुनप्पुनं संवासेन संसेवनेन सन्धीयन्ति घटीयन्ति। स्वेव मित्तोति सो एव मित्तो असंगन्तु असमागच्छन्तस्स पुरिसस्स तेन असमागमसङ्खातेन असंवासेन जीरति विनस्सति । सचेति तस्मा, तात, सचे त्वं पुनपि तं दक्खसि, तेन वा सल्लपिस्ससि, अथ यथा नाम निप्फन्नसस्सं महोघेन हरीयति, एवं इमं अत्तनो तपोगुणं पहिस्ससि हारेस्ससीति अत्थो। उस्मागतन्ति समणतेजं।
Punappunanti, tāta, mittāni nāma punappunaṃ saṃvāsena saṃsevanena sandhīyanti ghaṭīyanti. Sveva mittoti so eva mitto asaṃgantu asamāgacchantassa purisassa tena asamāgamasaṅkhātena asaṃvāsena jīrati vinassati . Saceti tasmā, tāta, sace tvaṃ punapi taṃ dakkhasi, tena vā sallapissasi, atha yathā nāma nipphannasassaṃ mahoghena harīyati, evaṃ imaṃ attano tapoguṇaṃ pahissasi hāressasīti attho. Usmāgatanti samaṇatejaṃ.
विरूपरूपेनाति विविधरूपेन। इदं वुत्तं होति – तात, मनुस्सलोकस्मिञ्हि एतानि यक्खिनिसङ्खातानि भूतानि विविधरूपपटिच्छन्नेन अत्तनो रूपेन अत्तनो वसं गते खादितुं चरन्ति, तानि सपञ्ञो नरो न सेवेथ। तादिसञ्हि भूतं आसज्ज नं पत्वा नस्सति ब्रह्मचारी, दिट्ठोसि ताय यक्खिनिया न खादितोति पुत्तं ओवदि।
Virūparūpenāti vividharūpena. Idaṃ vuttaṃ hoti – tāta, manussalokasmiñhi etāni yakkhinisaṅkhātāni bhūtāni vividharūpapaṭicchannena attano rūpena attano vasaṃ gate khādituṃ caranti, tāni sapañño naro na sevetha. Tādisañhi bhūtaṃ āsajja naṃ patvā nassati brahmacārī, diṭṭhosi tāya yakkhiniyā na khāditoti puttaṃ ovadi.
सो पितु कथं सुत्वा ‘‘यक्खिनी किर सा’’ति भीतो चित्तं निवत्तेत्वा ‘‘तात, एत्तो न गमिस्सामि, खमथ मे’’ति खमापेसि। सोपि नं समस्सासेत्वा ‘‘एहि त्वं, माणव, मेत्तं भावेहि, करुणं, मुदितं, उपेक्ख’’न्ति ब्रह्मविहारभावनं आचिक्खि। सो तथा पटिपज्जित्वा पुन झानाभिञ्ञा निब्बत्तेसि।
So pitu kathaṃ sutvā ‘‘yakkhinī kira sā’’ti bhīto cittaṃ nivattetvā ‘‘tāta, etto na gamissāmi, khamatha me’’ti khamāpesi. Sopi naṃ samassāsetvā ‘‘ehi tvaṃ, māṇava, mettaṃ bhāvehi, karuṇaṃ, muditaṃ, upekkha’’nti brahmavihārabhāvanaṃ ācikkhi. So tathā paṭipajjitvā puna jhānābhiññā nibbattesi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने उक्कण्ठितभिक्खु सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। तदा निळिनिका पुराणदुतियिका अहोसि, इसिसिङ्गो उक्कण्ठितभिक्खु, पिता पन अहमेव अहोसिन्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne ukkaṇṭhitabhikkhu sotāpattiphale patiṭṭhahi. Tadā niḷinikā purāṇadutiyikā ahosi, isisiṅgo ukkaṇṭhitabhikkhu, pitā pana ahameva ahosinti.
निळिनिकाजातकवण्णना पठमा।
Niḷinikājātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५२६. निळिनिकाजातकं • 526. Niḷinikājātakaṃ
