| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
२. निमोक्खसुत्तवण्णना
2. Nimokkhasuttavaṇṇanā
२. पठममागतन्ति संवण्णनावसेन पठमसुत्तादीसु पठमं आगतपदं। उत्तानत्थन्ति पाकटत्थं। अपुब्बंयेव हि दुविञ्ञेय्यत्थञ्च पदं संवण्णेतब्बं। नोति पुच्छायं नु-सद्देन समानत्थो निपातोति आह ‘‘जानासि नोति जानासि नू’’ति। वट्टतो निमुच्चन्ति तेन सत्ताति निमोक्खो, मग्गो। सो च पमुच्चन्ति तेनाति पमोक्खो, पमुच्चनन्ते पन अधिगन्तब्बत्ताफलं ‘‘पमोक्खो’’ति वुत्तं, यथा अरहत्तं ‘‘रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो’’ति वुत्तं। तेति सत्ता। विविच्चतीति विसुं असम्मिस्सो होति, विगच्छतीति अत्थो। विविच्चति दुक्खं एतस्माति विवेको। दुतियविकप्पे पन सकलवट्टदुक्खतो सत्ता निमुच्चन्ति एत्थ पमुच्चन्ति विविच्चन्ति चाति निमोक्खो पमोक्खो विवेको, निब्बानन्ति अत्थो वेदितब्बो। एत्थाति च निमित्तत्थे भुम्मवचनं दट्ठब्बं। अवधारणत्थो खो-कारो ‘‘अस्सोसि खो’’तिआदीसु विय।
2.Paṭhamamāgatanti saṃvaṇṇanāvasena paṭhamasuttādīsu paṭhamaṃ āgatapadaṃ. Uttānatthanti pākaṭatthaṃ. Apubbaṃyeva hi duviññeyyatthañca padaṃ saṃvaṇṇetabbaṃ. Noti pucchāyaṃ nu-saddena samānattho nipātoti āha ‘‘jānāsi noti jānāsi nū’’ti. Vaṭṭato nimuccanti tena sattāti nimokkho, maggo. So ca pamuccanti tenāti pamokkho, pamuccanante pana adhigantabbattāphalaṃ ‘‘pamokkho’’ti vuttaṃ, yathā arahattaṃ ‘‘rāgakkhayo dosakkhayo mohakkhayo’’ti vuttaṃ. Teti sattā. Viviccatīti visuṃ asammisso hoti, vigacchatīti attho. Viviccati dukkhaṃ etasmāti viveko. Dutiyavikappe pana sakalavaṭṭadukkhato sattā nimuccanti ettha pamuccanti viviccanti cāti nimokkho pamokkho viveko, nibbānanti attho veditabbo. Etthāti ca nimittatthe bhummavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Avadhāraṇattho kho-kāro ‘‘assosi kho’’tiādīsu viya.
नन्दीमूलको भवो नन्दीभवो पुरिमपदे उत्तरपदलोपेन ‘‘साकभक्खो पत्थवो साकपत्थवो’’ति यथा। पठमं कम्मवट्टपधानं अत्थं वत्वा पुन किलेसकम्मानं वसेन उभयप्पधानं अत्थं वदन्तो ‘‘नन्दिया चा’’तिआदिमाह। पुरिमनयेति नन्दीमूलको कम्मभवो नन्दीभवोति एतस्मिं पक्खे। नन्दीभवेनाति नन्दीभवपदेन। तिविधकम्माभिसङ्खारवसेनाति पुञ्ञाभिसङ्खारादिवसेन कायसङ्खारादिवसेन च तिप्पकारस्स कम्माभिसङ्खारस्स वसेन। सङ्खारक्खन्धो गहितो चेतनापधानत्ता सङ्खारक्खन्धस्स। सञ्ञाविञ्ञाणेहीति ‘‘सञ्ञाविञ्ञाणसङ्खया’’ति एवं वुत्तसञ्ञाविञ्ञाणपदेहि। तंसम्पयुत्ता चाति तेन यथावुत्तसङ्खारक्खन्धेन समं युत्ता एव। द्वे खन्धाति सञ्ञाविञ्ञाणक्खन्धा।
Nandīmūlako bhavo nandībhavo purimapade uttarapadalopena ‘‘sākabhakkho patthavo sākapatthavo’’ti yathā. Paṭhamaṃ kammavaṭṭapadhānaṃ atthaṃ vatvā puna kilesakammānaṃ vasena ubhayappadhānaṃ atthaṃ vadanto ‘‘nandiyā cā’’tiādimāha. Purimanayeti nandīmūlako kammabhavo nandībhavoti etasmiṃ pakkhe. Nandībhavenāti nandībhavapadena. Tividhakammābhisaṅkhāravasenāti puññābhisaṅkhārādivasena kāyasaṅkhārādivasena ca tippakārassa kammābhisaṅkhārassa vasena. Saṅkhārakkhandho gahito cetanāpadhānattā saṅkhārakkhandhassa. Saññāviññāṇehīti ‘‘saññāviññāṇasaṅkhayā’’ti evaṃ vuttasaññāviññāṇapadehi. Taṃsampayuttā cāti tena yathāvuttasaṅkhārakkhandhena samaṃ yuttā eva. Dve khandhāti saññāviññāṇakkhandhā.
ननु एत्थ वेदनाक्खन्धो न गहितोति? नो न गहितोति दस्सेन्तो ‘‘तेहि पना’’तिआदिमाह। तीहि खन्धेहीति सञ्ञासङ्खारविञ्ञाणक्खन्धेहि। गहिताव अविनाभावतो। न हि वेदनारहितो कोचि चित्तुप्पादो अत्थि। अनुपादिण्णकानन्ति कुसलाकुसलानं। न हेत्थ किरियाखन्धानं अप्पवत्ति अधिप्पेता। अप्पवत्तिवसेनाति अनुप्पत्तिधम्मतापत्तिवसेन। निब्बत्तनवसेन कम्मकिलेसेहि उपादीयतीति उपादि, पञ्चक्खन्धा। उपादिनो सेसो उपादिसेसो, सह उपादिसेसेनाति सउपादिसेसं। निब्बानं कथितं सकलकम्मकिलेसवूपसमत्थस्स जोतितत्ता। हेट्ठा द्वीहि पदेहि अनुपादिण्णकक्खन्धा गहिताति ‘‘वेदनान’’न्ति एत्थ उपादिण्णकग्गहणं युत्तन्ति आह ‘‘उपादिण्णकवेदनान’’न्ति। निरोधेनाति तप्पटिबद्धछन्दरागनिरोधवसेन निरुज्झनेन। उपसमेनाति अच्चन्तूपसमेन अप्पवत्तनेन। एवञ्च कत्वा च-सद्दग्गहणं समत्थितं होति। तेसन्ति तस्सा वेदनाय तंसम्पयुत्तानञ्च तिण्णं खन्धानं। वत्थारम्मणवसेनाति वत्थुभूतानं छन्नं आरम्मणभूतानञ्च सब्बेसम्पि उपादिण्णकरूपधम्मानं वसेन।
Nanu ettha vedanākkhandho na gahitoti? No na gahitoti dassento ‘‘tehi panā’’tiādimāha. Tīhi khandhehīti saññāsaṅkhāraviññāṇakkhandhehi. Gahitāva avinābhāvato. Na hi vedanārahito koci cittuppādo atthi. Anupādiṇṇakānanti kusalākusalānaṃ. Na hettha kiriyākhandhānaṃ appavatti adhippetā. Appavattivasenāti anuppattidhammatāpattivasena. Nibbattanavasena kammakilesehi upādīyatīti upādi, pañcakkhandhā. Upādino seso upādiseso, saha upādisesenāti saupādisesaṃ. Nibbānaṃ kathitaṃ sakalakammakilesavūpasamatthassa jotitattā. Heṭṭhā dvīhi padehi anupādiṇṇakakkhandhā gahitāti ‘‘vedanāna’’nti ettha upādiṇṇakaggahaṇaṃ yuttanti āha ‘‘upādiṇṇakavedanāna’’nti. Nirodhenāti tappaṭibaddhachandarāganirodhavasena nirujjhanena. Upasamenāti accantūpasamena appavattanena. Evañca katvā ca-saddaggahaṇaṃ samatthitaṃ hoti. Tesanti tassā vedanāya taṃsampayuttānañca tiṇṇaṃ khandhānaṃ. Vatthārammaṇavasenāti vatthubhūtānaṃ channaṃ ārammaṇabhūtānañca sabbesampi upādiṇṇakarūpadhammānaṃ vasena.
कस्मा पन हेट्ठा चत्तारो अरूपक्खन्धायेव वुत्ता, रूपक्खन्धो न गहितोति? विसेसभावतो। सउपादिसेसनिब्बानप्पत्तियञ्हि उपादिण्णकरूपधम्मानं विय अनुपादिण्णकरूपधम्मानं अप्पवत्तियेव नत्थि। दुतियनयेति नन्दिया च भवस्स चाति एतम्हि पक्खे। नन्दिग्गहणेन सङ्खारक्खन्धो गहितो तंसहचरणतो। उपपत्तिभवसङ्खातो रूपक्खन्धोति उपादिण्णकरूपधम्ममेव वदति। तग्गहणेनेव च तन्निमित्तकानि उतुआहारजानि, विञ्ञाणग्गहणेन चित्तजानीति चतुसन्ततिरूपस्सपेत्थ गहितता वेदितब्बा। सञ्ञादीहीति सञ्ञाविञ्ञाणवेदनागहणेहि तयो खन्धा गहिता, तञ्च खो उपादिण्णा अनुपादिण्णाति विभागं अकत्वा अविसेसतो। अविसेसेन हि पञ्चन्नं खन्धानं अप्पवत्ति निब्बानं। तेनाह ‘‘एवं…पे॰… निब्बानं कथितं होती’’ति। ‘‘निब्बान’’न्ति हि इध अमतमहानिब्बानं अधिप्पेतं। इममेव च नयन्ति इदं यथावुत्तं दुतियमेव। चत्तारो महानिकाये धारेतीति चतुनिकायिको। भण्डिकनामको थेरो भण्डिकत्थेरो। इतीति वुत्तप्पकारपरामसनं। निब्बानवसेनेवाति पठमनये सउपादिसेसनिब्बानस्स अनुपादिसेसनिब्बानस्स च, दुतिये पन ‘‘अमतमहानिब्बानस्सा’’ति सब्बथापि निब्बानस्सेव वसेन भगवा देसनं निट्ठपेसि समापेसीति।
Kasmā pana heṭṭhā cattāro arūpakkhandhāyeva vuttā, rūpakkhandho na gahitoti? Visesabhāvato. Saupādisesanibbānappattiyañhi upādiṇṇakarūpadhammānaṃ viya anupādiṇṇakarūpadhammānaṃ appavattiyeva natthi. Dutiyanayeti nandiyā ca bhavassa cāti etamhi pakkhe. Nandiggahaṇena saṅkhārakkhandho gahito taṃsahacaraṇato. Upapattibhavasaṅkhāto rūpakkhandhoti upādiṇṇakarūpadhammameva vadati. Taggahaṇeneva ca tannimittakāni utuāhārajāni, viññāṇaggahaṇena cittajānīti catusantatirūpassapettha gahitatā veditabbā. Saññādīhīti saññāviññāṇavedanāgahaṇehi tayo khandhā gahitā, tañca kho upādiṇṇā anupādiṇṇāti vibhāgaṃ akatvā avisesato. Avisesena hi pañcannaṃ khandhānaṃ appavatti nibbānaṃ. Tenāha ‘‘evaṃ…pe… nibbānaṃ kathitaṃ hotī’’ti. ‘‘Nibbāna’’nti hi idha amatamahānibbānaṃ adhippetaṃ. Imameva ca nayanti idaṃ yathāvuttaṃ dutiyameva. Cattāro mahānikāye dhāretīti catunikāyiko. Bhaṇḍikanāmako thero bhaṇḍikatthero. Itīti vuttappakāraparāmasanaṃ. Nibbānavasenevāti paṭhamanaye saupādisesanibbānassa anupādisesanibbānassa ca, dutiye pana ‘‘amatamahānibbānassā’’ti sabbathāpi nibbānasseva vasena bhagavā desanaṃ niṭṭhapesi samāpesīti.
निमोक्खसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Nimokkhasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / २. निमोक्खसुत्तं • 2. Nimokkhasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / २. निमोक्खसुत्तवण्णना • 2. Nimokkhasuttavaṇṇanā
