| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मपद-अट्ठकथा • Dhammapada-aṭṭhakathā |
२२. निरयवग्गो
22. Nirayavaggo
१. सुन्दरीपरिब्बाजिकावत्थु
1. Sundarīparibbājikāvatthu
अभूतवादीति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो सुन्दरिं परिब्बाजिकं आरब्भ कथेसि।
Abhūtavādīti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto sundariṃ paribbājikaṃ ārabbha kathesi.
‘‘तेन खो पन समयेन भगवा सक्कतो होति गरुकतो मानितो पूजितो’’ति वत्थु वित्थारतो उदाने (उदा॰ ३८) आगतमेव। अयं पनेत्थ सङ्खेपो – भगवतो किर भिक्खुसङ्घस्स च पञ्चन्नं महानदीनं महोघसदिसे लाभसक्कारे उप्पन्ने हतलाभसक्कारा अञ्ञतित्थिया सूरियुग्गमनकाले खज्जोपनका विय निप्पभा हुत्वा एकतो सन्निपतित्वा मन्तयिंसु – ‘‘मयं समणस्स गोतमस्स उप्पन्नकालतो पट्ठाय हतलाभसक्कारा, न नो कोचि अत्थिभावम्पि जानाति, केन नु खो सद्धिं एकतो हुत्वा समणस्स गोतमस्स अवण्णं उप्पादेत्वा लाभसक्कारमस्स अन्तरधापेय्यामा’’ति। अथ नेसं एतदहोसि – ‘‘सुन्दरिया सद्धिं एकतो हुत्वा सक्कुणिस्सामा’’ति। ते एकदिवसं सुन्दरिं तित्थियारामं पविसित्वा वन्दित्वा ठितं नालपिंसु। सा पुनप्पुनं सल्लपन्तीपि पटिवचनं अलभित्वा ‘‘अपि पनय्या, केनचि विहेठितत्था’’ति पुच्छि। ‘‘किं, भगिनि, समणं गोतमं अम्हे विहेठेत्वा हतलाभसक्कारे कत्वा विचरन्तं न पस्ससी’’ति? ‘‘मया एत्थ किं कातुं वट्टती’’ति? ‘‘त्वं खोसि, भगिनि, अभिरूपा सोभग्गप्पत्ता, समणस्स गोतमस्स अयसं आरोपेत्वा महाजनं तव कथं गाहापेत्वा हतलाभसक्कारं करोही’’ति। सा तं सुत्वा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा पक्कन्ता ततो पट्ठाय मालागन्धविलेपनकप्पूरकटुकफलादीनि गहेत्वा सायं महाजनस्स सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा नगरं पविसनकाले जेतवनाभिमुखी गच्छति, ‘‘कहं गच्छसी’’ति च पुट्ठा ‘‘समणस्स गोतमस्स सन्तिकं गमिस्सामि, अहञ्हि तेन सद्धिं एकगन्धकुटियं वसामी’’ति वत्वा अञ्ञतरस्मिं तित्थियारामे वसित्वा पातोव जेतवनमग्गं ओतरित्वा नगराभिमुखी आगच्छन्ती ‘‘किं, सुन्दरि, कहं गतासी’’ति पुट्ठा ‘‘समणेन गोतमेन सद्धिं एकगन्धकुटियं वसित्वा तं किलेसरतिया रमापेत्वा आगताम्ही’’ति वदति।
‘‘Tena kho pana samayena bhagavā sakkato hoti garukato mānito pūjito’’ti vatthu vitthārato udāne (udā. 38) āgatameva. Ayaṃ panettha saṅkhepo – bhagavato kira bhikkhusaṅghassa ca pañcannaṃ mahānadīnaṃ mahoghasadise lābhasakkāre uppanne hatalābhasakkārā aññatitthiyā sūriyuggamanakāle khajjopanakā viya nippabhā hutvā ekato sannipatitvā mantayiṃsu – ‘‘mayaṃ samaṇassa gotamassa uppannakālato paṭṭhāya hatalābhasakkārā, na no koci atthibhāvampi jānāti, kena nu kho saddhiṃ ekato hutvā samaṇassa gotamassa avaṇṇaṃ uppādetvā lābhasakkāramassa antaradhāpeyyāmā’’ti. Atha nesaṃ etadahosi – ‘‘sundariyā saddhiṃ ekato hutvā sakkuṇissāmā’’ti. Te ekadivasaṃ sundariṃ titthiyārāmaṃ pavisitvā vanditvā ṭhitaṃ nālapiṃsu. Sā punappunaṃ sallapantīpi paṭivacanaṃ alabhitvā ‘‘api panayyā, kenaci viheṭhitatthā’’ti pucchi. ‘‘Kiṃ, bhagini, samaṇaṃ gotamaṃ amhe viheṭhetvā hatalābhasakkāre katvā vicarantaṃ na passasī’’ti? ‘‘Mayā ettha kiṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti? ‘‘Tvaṃ khosi, bhagini, abhirūpā sobhaggappattā, samaṇassa gotamassa ayasaṃ āropetvā mahājanaṃ tava kathaṃ gāhāpetvā hatalābhasakkāraṃ karohī’’ti. Sā taṃ sutvā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā pakkantā tato paṭṭhāya mālāgandhavilepanakappūrakaṭukaphalādīni gahetvā sāyaṃ mahājanassa satthu dhammadesanaṃ sutvā nagaraṃ pavisanakāle jetavanābhimukhī gacchati, ‘‘kahaṃ gacchasī’’ti ca puṭṭhā ‘‘samaṇassa gotamassa santikaṃ gamissāmi, ahañhi tena saddhiṃ ekagandhakuṭiyaṃ vasāmī’’ti vatvā aññatarasmiṃ titthiyārāme vasitvā pātova jetavanamaggaṃ otaritvā nagarābhimukhī āgacchantī ‘‘kiṃ, sundari, kahaṃ gatāsī’’ti puṭṭhā ‘‘samaṇena gotamena saddhiṃ ekagandhakuṭiyaṃ vasitvā taṃ kilesaratiyā ramāpetvā āgatāmhī’’ti vadati.
अथ ते कतिपाहच्चयेन धुत्तानं कहापणे दत्वा ‘‘गच्छथ सुन्दरिं मारेत्वा समणस्स गोतमस्स गन्धकुटिया समीपे मालाकचवरन्तरे निक्खिपित्वा एथा’’ति वदिंसु। ते तथा अकंसु। ततो तित्थिया ‘‘सुन्दरिं न पस्सामा’’ति कोलाहलं कत्वा रञ्ञो आरोचेत्वा ‘‘कहं वो आसङ्का’’ति वुत्ता ‘‘इमेसु दिवसेसु जेतवने वसति, तत्थस्सा पवत्तिं न जानामा’’ति वत्वा ‘‘तेन हि गच्छथ, नं विचिनथा’’ति रञ्ञा अनुञ्ञाता अत्तनो उपट्ठाके गहेत्वा जेतवनं गन्त्वा विचिनन्ता मालाकचवरन्तरे तं दिस्वा मञ्चकं आरोपेत्वा नगरं पवेसेत्वा ‘‘समणस्स गोतमस्स सावका ‘सत्थारा कतं पापकम्मं पटिच्छादेस्सामा’ति सुन्दरिं मारेत्वा मालाकचवरन्तरे निक्खिपिंसू’’ति रञ्ञो आरोचयिंसु। राजा ‘‘तेन हि गच्छथ, नगरं आहिण्डथा’’ति आह। ते नगरवीथीसु ‘‘पस्सथ समणानं सक्यपुत्तियानं कम्म’’न्तिआदीनि वत्वा पुन रञ्ञो निवेसनद्वारं आगमिंसु। राजा सुन्दरिया सरीरं आमकसुसाने अट्टकं आरोपेत्वा रक्खापेसि। सावत्थिवासिनो ठपेत्वा अरियसावके सेसा येभुय्येन ‘‘पस्सथ समणानं सक्यपुत्तियानं कम्म’’न्तिआदीनि वत्वा अन्तोनगरेपि बहिनगरेपि भिक्खू अक्कोसन्ता विचरन्ति। भिक्खू तं पवत्तिं तथागतस्स आरोचेसुं। सत्था ‘‘तेन हि तुम्हेपि ते मनुस्से एवं पटिचोदेथा’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Atha te katipāhaccayena dhuttānaṃ kahāpaṇe datvā ‘‘gacchatha sundariṃ māretvā samaṇassa gotamassa gandhakuṭiyā samīpe mālākacavarantare nikkhipitvā ethā’’ti vadiṃsu. Te tathā akaṃsu. Tato titthiyā ‘‘sundariṃ na passāmā’’ti kolāhalaṃ katvā rañño ārocetvā ‘‘kahaṃ vo āsaṅkā’’ti vuttā ‘‘imesu divasesu jetavane vasati, tatthassā pavattiṃ na jānāmā’’ti vatvā ‘‘tena hi gacchatha, naṃ vicinathā’’ti raññā anuññātā attano upaṭṭhāke gahetvā jetavanaṃ gantvā vicinantā mālākacavarantare taṃ disvā mañcakaṃ āropetvā nagaraṃ pavesetvā ‘‘samaṇassa gotamassa sāvakā ‘satthārā kataṃ pāpakammaṃ paṭicchādessāmā’ti sundariṃ māretvā mālākacavarantare nikkhipiṃsū’’ti rañño ārocayiṃsu. Rājā ‘‘tena hi gacchatha, nagaraṃ āhiṇḍathā’’ti āha. Te nagaravīthīsu ‘‘passatha samaṇānaṃ sakyaputtiyānaṃ kamma’’ntiādīni vatvā puna rañño nivesanadvāraṃ āgamiṃsu. Rājā sundariyā sarīraṃ āmakasusāne aṭṭakaṃ āropetvā rakkhāpesi. Sāvatthivāsino ṭhapetvā ariyasāvake sesā yebhuyyena ‘‘passatha samaṇānaṃ sakyaputtiyānaṃ kamma’’ntiādīni vatvā antonagarepi bahinagarepi bhikkhū akkosantā vicaranti. Bhikkhū taṃ pavattiṃ tathāgatassa ārocesuṃ. Satthā ‘‘tena hi tumhepi te manusse evaṃ paṭicodethā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
३०६.
306.
‘‘अभूतवादी निरयं उपेति,
‘‘Abhūtavādī nirayaṃ upeti,
यो वापि कत्वा न करोमिचाह।
Yo vāpi katvā na karomicāha;
उभोपि ते पेच्च समा भवन्ति,
Ubhopi te pecca samā bhavanti,
निहीनकम्मा मनुजा परत्था’’ति॥
Nihīnakammā manujā paratthā’’ti.
तत्थ अभूतवादीति परस्स दोसं अदिस्वाव मुसावादं कत्वा तुच्छेन परं अब्भाचिक्खन्तो। कत्वाति यो वा पन पापकम्मं कत्वा ‘‘नाहं एतं करोमी’’ति आह। पेच्च समा भवन्तीति ते उभोपि जना परलोकं गन्त्वा निरयं उपगमनेन गतिया समा भवन्ति। गतियेव नेसं परिच्छिन्ना, आयु पन नेसं न परिच्छिन्नं। बहुकञ्हि पापकम्मं कत्वा चिरं निरये पच्चन्ति, परित्तं कत्वा अप्पमत्तकमेव कालं। यस्मा पन नेसं उभिन्नम्पि लामकमेव कम्मं, तेन वुत्तं – ‘‘निहीनकम्मा मनुजा परत्था’’ति। परत्थाति इमस्स पन पदस्स पुरतो पेच्चपदेन सम्बन्धो। पेच्च परत्थ इतो गन्त्वा ते निहीनकम्मा परलोके समा भवन्तीति अत्थो। देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Tattha abhūtavādīti parassa dosaṃ adisvāva musāvādaṃ katvā tucchena paraṃ abbhācikkhanto. Katvāti yo vā pana pāpakammaṃ katvā ‘‘nāhaṃ etaṃ karomī’’ti āha. Pecca samā bhavantīti te ubhopi janā paralokaṃ gantvā nirayaṃ upagamanena gatiyā samā bhavanti. Gatiyeva nesaṃ paricchinnā, āyu pana nesaṃ na paricchinnaṃ. Bahukañhi pāpakammaṃ katvā ciraṃ niraye paccanti, parittaṃ katvā appamattakameva kālaṃ. Yasmā pana nesaṃ ubhinnampi lāmakameva kammaṃ, tena vuttaṃ – ‘‘nihīnakammā manujā paratthā’’ti. Paratthāti imassa pana padassa purato peccapadena sambandho. Pecca parattha ito gantvā te nihīnakammā paraloke samā bhavantīti attho. Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
राजा ‘‘सुन्दरिया अञ्ञेहि मारितभावं जानाथा’’ति पुरिसे उय्योजेसि। अथ ते धुत्ता तेहि कहापणेहि सुरं पिवन्ता अञ्ञमञ्ञं कलहं करिंसु। एको एकं आह – ‘‘त्वं सुन्दरिं एकप्पहारेनेव मारेत्वा मालाकचवरन्तरे निक्खिपित्वा ततो लद्धकहापणेहि सुरं पिवसि, होतु होतू’’ति। राजपुरिसा ते धुत्ते गहेत्वा रञ्ञो दस्सेसुं। अथ ने राजा ‘‘तुम्हेहि सा मारिता’’ति पुच्छि। ‘‘आम, देवा’’ति। ‘‘केहि मारापिता’’ति? ‘‘अञ्ञतित्थियेहि, देवा’’ति। राजा तित्थिये पक्कोसापेत्वा पुच्छि। ते तथेव वदिंसु। तेन हि गच्छथ तुम्हे एवं वदन्ता नगरं आहिण्डथ – ‘‘अयं सुन्दरी समणस्स गोतमस्स अवण्णं आरोपेतुकामेहि अम्हेहि मारापिता, नेव समणस्स गोतमस्स, न सावकानं दोसो अत्थि, अम्हाकमेव दोसो’’ति। ते तथा करिंसु। बालमहाजनो तदा सद्दहि, तित्थियापि धुत्तापि पुरिसवधदण्डं पापुणिंसु। ततो पट्ठाय बुद्धानं सक्कारो महा अहोसीति।
Rājā ‘‘sundariyā aññehi māritabhāvaṃ jānāthā’’ti purise uyyojesi. Atha te dhuttā tehi kahāpaṇehi suraṃ pivantā aññamaññaṃ kalahaṃ kariṃsu. Eko ekaṃ āha – ‘‘tvaṃ sundariṃ ekappahāreneva māretvā mālākacavarantare nikkhipitvā tato laddhakahāpaṇehi suraṃ pivasi, hotu hotū’’ti. Rājapurisā te dhutte gahetvā rañño dassesuṃ. Atha ne rājā ‘‘tumhehi sā māritā’’ti pucchi. ‘‘Āma, devā’’ti. ‘‘Kehi mārāpitā’’ti? ‘‘Aññatitthiyehi, devā’’ti. Rājā titthiye pakkosāpetvā pucchi. Te tatheva vadiṃsu. Tena hi gacchatha tumhe evaṃ vadantā nagaraṃ āhiṇḍatha – ‘‘ayaṃ sundarī samaṇassa gotamassa avaṇṇaṃ āropetukāmehi amhehi mārāpitā, neva samaṇassa gotamassa, na sāvakānaṃ doso atthi, amhākameva doso’’ti. Te tathā kariṃsu. Bālamahājano tadā saddahi, titthiyāpi dhuttāpi purisavadhadaṇḍaṃ pāpuṇiṃsu. Tato paṭṭhāya buddhānaṃ sakkāro mahā ahosīti.
सुन्दरीपरिब्बाजिकावत्थु पठमं।
Sundarīparibbājikāvatthu paṭhamaṃ.
२. दुच्चरितफलपीळितवत्थु
2. Duccaritaphalapīḷitavatthu
कासावकण्ठाति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो दुच्चरितफलानुभावेन पीळिते सत्ते आरब्भ कथेसि।
Kāsāvakaṇṭhāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto duccaritaphalānubhāvena pīḷite satte ārabbha kathesi.
आयस्मा हि मोग्गल्लानो लक्खणत्थेरेन सद्धिं गिज्झकूटा ओरोहन्तो अट्ठिसङ्खलिकपेतादीनं अत्तभावे दिस्वा सितं करोन्तो लक्खणत्थेरेन सितकारणं पुट्ठो ‘‘अकालो, आवुसो, इमस्स पञ्हस्स, तथागतस्स सन्तिके मं पुच्छेय्यासी’’ति वत्वा तथागतस्स सन्तिके थेरेन पुट्ठो अट्ठिसङ्खलिकपेतादीनं दिट्ठभावं आचिक्खित्वा ‘‘इधाहं, आवुसो, गिज्झकूटा पब्बता ओरोहन्तो अद्दसं भिक्खुं वेहासं गच्छन्तं, तस्स सङ्घाटिपि आदित्ता सम्पज्जलिता सजोतिभूता…पे॰… कायोपि आदित्तो’’तिआदिना (पारा॰ २३०; सं॰ नि॰ २.२१८) नयेन सद्धिं पत्तचीवरकायबन्धनादीहि डय्हमाने पञ्च सहधम्मिके आरोचेसि। सत्था तेसं कस्सपदसबलस्स सासने पब्बजित्वा पब्बज्जाय अनुरूपं कातुं असक्कोन्तानं पापभावं आचिक्खित्वा तस्मिं खणे तत्थ निसिन्नानं बहूनं पापभिक्खूनं दुच्चरितकम्मस्स विपाकं दस्सेन्तो इमं गाथमाह –
Āyasmā hi moggallāno lakkhaṇattherena saddhiṃ gijjhakūṭā orohanto aṭṭhisaṅkhalikapetādīnaṃ attabhāve disvā sitaṃ karonto lakkhaṇattherena sitakāraṇaṃ puṭṭho ‘‘akālo, āvuso, imassa pañhassa, tathāgatassa santike maṃ puccheyyāsī’’ti vatvā tathāgatassa santike therena puṭṭho aṭṭhisaṅkhalikapetādīnaṃ diṭṭhabhāvaṃ ācikkhitvā ‘‘idhāhaṃ, āvuso, gijjhakūṭā pabbatā orohanto addasaṃ bhikkhuṃ vehāsaṃ gacchantaṃ, tassa saṅghāṭipi ādittā sampajjalitā sajotibhūtā…pe… kāyopi āditto’’tiādinā (pārā. 230; saṃ. ni. 2.218) nayena saddhiṃ pattacīvarakāyabandhanādīhi ḍayhamāne pañca sahadhammike ārocesi. Satthā tesaṃ kassapadasabalassa sāsane pabbajitvā pabbajjāya anurūpaṃ kātuṃ asakkontānaṃ pāpabhāvaṃ ācikkhitvā tasmiṃ khaṇe tattha nisinnānaṃ bahūnaṃ pāpabhikkhūnaṃ duccaritakammassa vipākaṃ dassento imaṃ gāthamāha –
३०७.
307.
‘‘कासावकण्ठा बहवो, पापधम्मा असञ्ञता।
‘‘Kāsāvakaṇṭhā bahavo, pāpadhammā asaññatā;
पापा पापेहि कम्मेहि, निरयं ते उपपज्जरे’’ति॥
Pāpā pāpehi kammehi, nirayaṃ te upapajjare’’ti.
तत्थ कासावकण्ठाति कासावेन पलिवेठितकण्ठा। पापधम्माति लामकधम्मा। असञ्ञताति कायादिसंयमरहिता, तथारूपा पापपुग्गला अत्तना कतेहि अकुसलकम्मेहि निरयं उपपज्जन्ति, ते तत्थ पच्चित्वा ततो चुता विपाकावसेसेन पेतेसुपि एवं पच्चन्तीति अत्थो।
Tattha kāsāvakaṇṭhāti kāsāvena paliveṭhitakaṇṭhā. Pāpadhammāti lāmakadhammā. Asaññatāti kāyādisaṃyamarahitā, tathārūpā pāpapuggalā attanā katehi akusalakammehi nirayaṃ upapajjanti, te tattha paccitvā tato cutā vipākāvasesena petesupi evaṃ paccantīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
दुच्चरितफलपीळितवत्थु दुतियं।
Duccaritaphalapīḷitavatthu dutiyaṃ.
३. वग्गुमुदातीरियभिक्खुवत्थु
3. Vaggumudātīriyabhikkhuvatthu
सेय्यो अयोगुळोति इमं धम्मदेसनं सत्था वेसालिं उपनिस्साय महावने विहरन्तो वग्गुमुदातीरिये भिक्खू आरब्भ कथेसि। वत्थु उत्तरिमनुस्सधम्मपाराजिके (पारा॰ १९३ आदयो) आगतमेव।
Seyyo ayoguḷoti imaṃ dhammadesanaṃ satthā vesāliṃ upanissāya mahāvane viharanto vaggumudātīriye bhikkhū ārabbha kathesi. Vatthu uttarimanussadhammapārājike (pārā. 193 ādayo) āgatameva.
तदा हि सत्था ते भिक्खू ‘‘किं पन तुम्हे, भिक्खवे, उदरस्सत्थाय गिहीनं अञ्ञमञ्ञस्स उत्तरिमनुस्सधम्मस्स वण्णं भासित्था’’ति वत्वा तेहि ‘‘आम, भन्ते’’ति वुत्ते ते भिक्खू अनेकपरियायेन गरहित्वा इमं गाथमाह –
Tadā hi satthā te bhikkhū ‘‘kiṃ pana tumhe, bhikkhave, udarassatthāya gihīnaṃ aññamaññassa uttarimanussadhammassa vaṇṇaṃ bhāsitthā’’ti vatvā tehi ‘‘āma, bhante’’ti vutte te bhikkhū anekapariyāyena garahitvā imaṃ gāthamāha –
३०८.
308.
‘‘सेय्यो अयोगुळो भुत्तो, तत्तो अग्गिसिखूपमो।
‘‘Seyyo ayoguḷo bhutto, tatto aggisikhūpamo;
यञ्चे भुञ्जेय्य दुस्सीलो, रट्ठपिण्डमसञ्ञतो’’ति॥
Yañce bhuñjeyya dussīlo, raṭṭhapiṇḍamasaññato’’ti.
तत्थ यञ्चे भुञ्जेय्याति यं दुस्सीलो निस्सीलपुग्गलो कायादीहि असञ्ञतो रट्ठवासीहि सद्धाय दिन्नं रट्ठपिण्डं ‘‘समणोम्ही’’ति पटिजानन्तो गहेत्वा भुञ्जेय्य, तत्तो आदित्तो अग्गिवण्णो अयोगुळोव भुत्तो सेय्यो सुन्दरतरो। किं कारणा? तप्पच्चया हि एकोव अत्तभावो झायेय्य, दुस्सीलो पन सद्धादेय्यं भुञ्जित्वा अनेकानिपि जातिसतानि निरये पच्चेय्याति अत्थो।
Tattha yañce bhuñjeyyāti yaṃ dussīlo nissīlapuggalo kāyādīhi asaññato raṭṭhavāsīhi saddhāya dinnaṃ raṭṭhapiṇḍaṃ ‘‘samaṇomhī’’ti paṭijānanto gahetvā bhuñjeyya, tatto āditto aggivaṇṇo ayoguḷova bhutto seyyo sundarataro. Kiṃ kāraṇā? Tappaccayā hi ekova attabhāvo jhāyeyya, dussīlo pana saddhādeyyaṃ bhuñjitvā anekānipi jātisatāni niraye pacceyyāti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
वग्गुमुदातीरियभिक्खुवत्थु ततियं।
Vaggumudātīriyabhikkhuvatthu tatiyaṃ.
४. खेमकसेट्ठिपुत्तवत्थु
4. Khemakaseṭṭhiputtavatthu
चत्तारि ठानानीति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो अनाथपिण्डिकस्स भागिनेय्यं खेमकं नाम सेट्ठिपुत्तं आरब्भ कथेसि।
Cattāriṭhānānīti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto anāthapiṇḍikassa bhāgineyyaṃ khemakaṃ nāma seṭṭhiputtaṃ ārabbha kathesi.
सो किर अभिरूपो अहोसि, येभुय्येन इत्थियो तं दिस्वा रागाभिभूता सकभावेन सण्ठातुं नासक्खिंसु। सोपि परदारकम्माभिरतोव अहोसि। अथ नं रत्तिं राजपुरिसा गहेत्वा रञ्ञो दस्सेसुं। राजा महासेट्ठिस्स लज्जामीति तं किञ्चि अवत्वा विस्सज्जापेसि। सो पन नेव विरमि । अथ नं दुतियम्पि ततियम्पि राजपुरिसा गहेत्वा रञ्ञो दस्सेसुं। राजा विस्सज्जापेसियेव। महासेट्ठि, तं पवत्तिं सुत्वा तं आदाय सत्थु सन्तिकं गन्त्वा तं पवत्तिं आरोचेत्वा, ‘‘भन्ते, इमस्स धम्मं देसेथा’’ति आह। सत्था तस्स संवेगकथं वत्वा परदारसेवनाय दोसं दस्सेन्तो इमा गाथा अभासि –
So kira abhirūpo ahosi, yebhuyyena itthiyo taṃ disvā rāgābhibhūtā sakabhāvena saṇṭhātuṃ nāsakkhiṃsu. Sopi paradārakammābhiratova ahosi. Atha naṃ rattiṃ rājapurisā gahetvā rañño dassesuṃ. Rājā mahāseṭṭhissa lajjāmīti taṃ kiñci avatvā vissajjāpesi. So pana neva virami . Atha naṃ dutiyampi tatiyampi rājapurisā gahetvā rañño dassesuṃ. Rājā vissajjāpesiyeva. Mahāseṭṭhi, taṃ pavattiṃ sutvā taṃ ādāya satthu santikaṃ gantvā taṃ pavattiṃ ārocetvā, ‘‘bhante, imassa dhammaṃ desethā’’ti āha. Satthā tassa saṃvegakathaṃ vatvā paradārasevanāya dosaṃ dassento imā gāthā abhāsi –
३०९.
309.
‘‘चत्तारि ठानानि नरो पमत्तो,
‘‘Cattāri ṭhānāni naro pamatto,
आपज्जति परदारूपसेवी।
Āpajjati paradārūpasevī;
अपुञ्ञलाभं न निकामसेय्यं,
Apuññalābhaṃ na nikāmaseyyaṃ,
निन्दं ततीयं निरयं चतुत्थं॥
Nindaṃ tatīyaṃ nirayaṃ catutthaṃ.
३१०.
310.
‘‘अपुञ्ञलाभो च गती च पापिका,
‘‘Apuññalābho ca gatī ca pāpikā,
भीतस्स भीताय रती च थोकिका।
Bhītassa bhītāya ratī ca thokikā;
राजा च दण्डं गरुकं पणेति,
Rājā ca daṇḍaṃ garukaṃ paṇeti,
तस्मा नरो परदारं न सेवे’’ति॥
Tasmā naro paradāraṃ na seve’’ti.
तत्थ ठानानीति दुक्खकारणानि। पमत्तोति सतिवोस्सग्गेन समन्नागतो। आपज्जतीति पापुणाति। परदारूपसेवीति परदारं उपसेवन्तो उप्पथचारी। अपुञ्ञलाभन्ति अकुसललाभं। न निकामसेय्यन्ति यथा इच्छति, एवं सेय्यं अलभित्वा अनिच्छितं परित्तकमेव कालं सेय्यं लभति। अपुञ्ञलाभो चाति एवं तस्स अयञ्च अपुञ्ञलाभो, तेन च अपुञ्ञेन निरयसङ्खाता पापिका गति होति। रती च थोकिकाति या तस्स भीतस्स भीताय इत्थिया सद्धिं रति, सापि थोकिका परित्ता होति। गरुकन्ति राजा च हत्थच्छेदादिवसेन गरुकं दण्डं पणेति। तस्माति यस्मा परदारं सेवन्तो एतानि अपुञ्ञादीनि पापुणाति, तस्मा परदारं न सेवेय्याति अत्थो।
Tattha ṭhānānīti dukkhakāraṇāni. Pamattoti sativossaggena samannāgato. Āpajjatīti pāpuṇāti. Paradārūpasevīti paradāraṃ upasevanto uppathacārī. Apuññalābhanti akusalalābhaṃ. Na nikāmaseyyanti yathā icchati, evaṃ seyyaṃ alabhitvā anicchitaṃ parittakameva kālaṃ seyyaṃ labhati. Apuññalābho cāti evaṃ tassa ayañca apuññalābho, tena ca apuññena nirayasaṅkhātā pāpikā gati hoti. Ratī ca thokikāti yā tassa bhītassa bhītāya itthiyā saddhiṃ rati, sāpi thokikā parittā hoti. Garukanti rājā ca hatthacchedādivasena garukaṃ daṇḍaṃ paṇeti. Tasmāti yasmā paradāraṃ sevanto etāni apuññādīni pāpuṇāti, tasmā paradāraṃ na seveyyāti attho.
देसनावसाने खेमको सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। ततो पट्ठाय महाजनो सुखं वीतिनामेसि। किं पनस्स पुब्बकम्मन्ति? सो किर कस्सपबुद्धकाले उत्तममल्लो हुत्वा द्वे सुवण्णपटाका दसबलस्स कञ्चनथूपे आरोपेत्वा पत्थनं पट्ठपेसि ‘‘ठपेत्वा ञातिसालोहितित्थियो अवसेसा मं दिस्वा रज्जन्तू’’ति। इदमस्स पुब्बकम्मन्ति। तेन तं निब्बत्तनिब्बत्तट्ठाने दिस्वा परेसं इत्थियो सकभावेन सण्ठातुं नासक्खिंसूति।
Desanāvasāne khemako sotāpattiphale patiṭṭhahi. Tato paṭṭhāya mahājano sukhaṃ vītināmesi. Kiṃ panassa pubbakammanti? So kira kassapabuddhakāle uttamamallo hutvā dve suvaṇṇapaṭākā dasabalassa kañcanathūpe āropetvā patthanaṃ paṭṭhapesi ‘‘ṭhapetvā ñātisālohititthiyo avasesā maṃ disvā rajjantū’’ti. Idamassa pubbakammanti. Tena taṃ nibbattanibbattaṭṭhāne disvā paresaṃ itthiyo sakabhāvena saṇṭhātuṃ nāsakkhiṃsūti.
खेमकसेट्ठिपुत्तवत्थु चतुत्थं।
Khemakaseṭṭhiputtavatthu catutthaṃ.
५. दुब्बचभिक्खुवत्थु
5. Dubbacabhikkhuvatthu
कुसो यथाति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो अञ्ञतरं दुब्बचभिक्खुं आरब्भ कथेसि।
Kuso yathāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto aññataraṃ dubbacabhikkhuṃ ārabbha kathesi.
एको किर भिक्खु असञ्चिच्च एकं तिणं छिन्दित्वा कुक्कुच्चे उप्पन्ने एकं भिक्खुं उपसङ्कमित्वा, ‘‘आवुसो, यो तिणं छिन्दति, तस्स किं होती’’ति तं अत्तना कतभावं आरोचेत्वा पुच्छि। अथ नं इतरो ‘‘त्वं तिणस्स छिन्नकारणा किञ्चि होतीति सञ्ञं करोसि, न एत्थ किञ्चि होति, देसेत्वा पन मुच्चती’’ति वत्वा सयम्पि उभोहि हत्थेहि तिणं लुञ्चित्वा अग्गहेसि। भिक्खू तं पवत्तिं सत्थु आरोचेसुं। सत्था तं भिक्खुं अनेकपरियायेन विगरहित्वा धम्मं देसेन्तो इमा गाथा अभासि –
Eko kira bhikkhu asañcicca ekaṃ tiṇaṃ chinditvā kukkucce uppanne ekaṃ bhikkhuṃ upasaṅkamitvā, ‘‘āvuso, yo tiṇaṃ chindati, tassa kiṃ hotī’’ti taṃ attanā katabhāvaṃ ārocetvā pucchi. Atha naṃ itaro ‘‘tvaṃ tiṇassa chinnakāraṇā kiñci hotīti saññaṃ karosi, na ettha kiñci hoti, desetvā pana muccatī’’ti vatvā sayampi ubhohi hatthehi tiṇaṃ luñcitvā aggahesi. Bhikkhū taṃ pavattiṃ satthu ārocesuṃ. Satthā taṃ bhikkhuṃ anekapariyāyena vigarahitvā dhammaṃ desento imā gāthā abhāsi –
३११.
311.
‘‘कुसो यथा दुग्गहितो, हत्थमेवानुकन्तति।
‘‘Kuso yathā duggahito, hatthamevānukantati;
सामञ्ञं दुप्परामट्ठं, निरयायुपकड्ढति॥
Sāmaññaṃ dupparāmaṭṭhaṃ, nirayāyupakaḍḍhati.
३१२.
312.
‘‘यं किञ्चि सिथिलं कम्मं, संकिलिट्ठञ्च यं वतं।
‘‘Yaṃ kiñci sithilaṃ kammaṃ, saṃkiliṭṭhañca yaṃ vataṃ;
सङ्कस्सरं ब्रह्मचरियं, न तं होति महप्फलं॥
Saṅkassaraṃ brahmacariyaṃ, na taṃ hoti mahapphalaṃ.
३१३.
313.
‘‘कयिरा चे कयिराथेनं, दळ्हमेनं परक्कमे।
‘‘Kayirā ce kayirāthenaṃ, daḷhamenaṃ parakkame;
सिथिलो हि परिब्बाजो, भिय्यो आकिरते रज’’न्ति॥
Sithilo hi paribbājo, bhiyyo ākirate raja’’nti.
तत्थ कुसोति यं किञ्चि तिखिणधारं तिणं अन्तमसो तालपण्णम्पि, यथा सो कुसो येन दुग्गहितो, तस्स हत्थं अनुकन्तति फालेति, एवमेव समणधम्मसङ्खातं सामञ्ञम्पि खण्डसीलादिताय दुप्परामट्ठं निरयायुपकड्ढति, निरये निब्बत्तापेतीति अत्थो। सिथिलन्ति ओलीयित्वा करणेन सिथिलगाहं कत्वा कतं यंकिञ्चि कम्मं। संकिलिट्ठन्ति वेसियादिकेसु अगोचरेसु चरणेन संकिलिट्ठं। सङ्कस्सरन्ति सङ्काहि सरितब्बं, उपोसथकिच्चादीसु अञ्ञतरकिच्चेन सन्निपतितम्पि सङ्घं दिस्वा ‘‘अद्धा इमे मम चरियं ञत्वा मं उक्खिपितुकामाव सन्निपतिता’’ति एवं अत्तनो आसङ्काहि सरितं उस्सङ्कितं परिसङ्कितं। न तं होतीति तं एवरूपं समणधम्मसङ्खातं ब्रह्मचरियं तस्स पुग्गलस्स महप्फलं न होति, तस्स महप्फलाभावेनेव भिक्खदायकानम्पिस्स न महप्फलं होतीति अत्थो। कयिरा चेति तस्मा यं कम्मं करेय्य, तं करेय्याथेव। दळ्हमेनं परक्कमेति थिरकतमेव कत्वा अवत्तसमादानो हुत्वा एनं कयिरा। परिब्बाजोति सिथिलभावेन कतो खण्डादिभावप्पत्तो समणधम्मो। भिय्यो आकिरते रजन्ति अब्भन्तरे विज्जमानं रागरजादिं एवरूपो समणधम्मो अपनेतुं न सक्कोति, अथ खो तस्स उपरि अपरम्पि रागरजादिं आकिरतीति अत्थो।
Tattha kusoti yaṃ kiñci tikhiṇadhāraṃ tiṇaṃ antamaso tālapaṇṇampi, yathā so kuso yena duggahito, tassa hatthaṃ anukantati phāleti, evameva samaṇadhammasaṅkhātaṃ sāmaññampi khaṇḍasīlāditāya dupparāmaṭṭhaṃ nirayāyupakaḍḍhati, niraye nibbattāpetīti attho. Sithilanti olīyitvā karaṇena sithilagāhaṃ katvā kataṃ yaṃkiñci kammaṃ. Saṃkiliṭṭhanti vesiyādikesu agocaresu caraṇena saṃkiliṭṭhaṃ. Saṅkassaranti saṅkāhi saritabbaṃ, uposathakiccādīsu aññatarakiccena sannipatitampi saṅghaṃ disvā ‘‘addhā ime mama cariyaṃ ñatvā maṃ ukkhipitukāmāva sannipatitā’’ti evaṃ attano āsaṅkāhi saritaṃ ussaṅkitaṃ parisaṅkitaṃ. Na taṃ hotīti taṃ evarūpaṃ samaṇadhammasaṅkhātaṃ brahmacariyaṃ tassa puggalassa mahapphalaṃ na hoti, tassa mahapphalābhāveneva bhikkhadāyakānampissa na mahapphalaṃ hotīti attho. Kayirā ceti tasmā yaṃ kammaṃ kareyya, taṃ kareyyātheva. Daḷhamenaṃ parakkameti thirakatameva katvā avattasamādāno hutvā enaṃ kayirā. Paribbājoti sithilabhāvena kato khaṇḍādibhāvappatto samaṇadhammo. Bhiyyo ākirate rajanti abbhantare vijjamānaṃ rāgarajādiṃ evarūpo samaṇadhammo apanetuṃ na sakkoti, atha kho tassa upari aparampi rāgarajādiṃ ākiratīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसु, सोपि भिक्खु संवरे ठत्वा पच्छा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणीति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsu, sopi bhikkhu saṃvare ṭhatvā pacchā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇīti.
दुब्बचभिक्खुवत्थु पञ्चमं।
Dubbacabhikkhuvatthu pañcamaṃ.
६. इस्सापकतित्थिवत्थु
6. Issāpakatitthivatthu
अकतन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो अञ्ञतरं इस्सापकतं इत्थिं आरब्भ कथेसि।
Akatanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto aññataraṃ issāpakataṃ itthiṃ ārabbha kathesi.
तस्सा किर सामिको एकाय गेहदासिया सद्धिं सन्थवं अकासि। सा इस्सापकता तं दासिं हत्थपादेसु बन्धित्वा तस्सा कण्णनासं छिन्दित्वा एकस्मिं गुळ्हगब्भे पक्खिपित्वा द्वारं पिदहित्वा तस्स कम्मस्स अत्तना कतभावं पटिच्छादेतुं ‘‘एहि, अय्य, विहारं गन्त्वा धम्मं सुणिस्सामा’’ति सामिकं आदाय विहारं गन्त्वा धम्मं सुणन्ती निसीदि। अथस्सा आगन्तुकञातका गेहं आगन्त्वा द्वारं विवरित्वा तं विप्पकारं दिस्वा दासिं मोचयिंसु। सा विहारं गन्त्वा चतुपरिसमज्झे ठिता तमत्थं दसबलस्स आरोचेसि। सत्था तस्सा वचनं सुत्वा ‘‘दुच्चरितं नाम ‘इदं मे अञ्ञे न जानन्ती’ति अप्पमत्तकम्पि न कातब्बं, अञ्ञस्मिं अजानन्तेपि सुचरितमेव कातब्बं। पटिच्छादेत्वा कतम्पि हि दुच्चरितं नाम पच्छानुतापं करोति, सुचरितं पामोज्जमेव जनेती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Tassā kira sāmiko ekāya gehadāsiyā saddhiṃ santhavaṃ akāsi. Sā issāpakatā taṃ dāsiṃ hatthapādesu bandhitvā tassā kaṇṇanāsaṃ chinditvā ekasmiṃ guḷhagabbhe pakkhipitvā dvāraṃ pidahitvā tassa kammassa attanā katabhāvaṃ paṭicchādetuṃ ‘‘ehi, ayya, vihāraṃ gantvā dhammaṃ suṇissāmā’’ti sāmikaṃ ādāya vihāraṃ gantvā dhammaṃ suṇantī nisīdi. Athassā āgantukañātakā gehaṃ āgantvā dvāraṃ vivaritvā taṃ vippakāraṃ disvā dāsiṃ mocayiṃsu. Sā vihāraṃ gantvā catuparisamajjhe ṭhitā tamatthaṃ dasabalassa ārocesi. Satthā tassā vacanaṃ sutvā ‘‘duccaritaṃ nāma ‘idaṃ me aññe na jānantī’ti appamattakampi na kātabbaṃ, aññasmiṃ ajānantepi sucaritameva kātabbaṃ. Paṭicchādetvā katampi hi duccaritaṃ nāma pacchānutāpaṃ karoti, sucaritaṃ pāmojjameva janetī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
३१४.
314.
‘‘अकतं दुक्कटं सेय्यो, पच्छा तप्पति दुक्कटं।
‘‘Akataṃ dukkaṭaṃ seyyo, pacchā tappati dukkaṭaṃ;
कतञ्च सुकतं सेय्यो, यं कत्वा नानुतप्पती’’ति॥
Katañca sukataṃ seyyo, yaṃ katvā nānutappatī’’ti.
तत्थ दुक्कटन्ति सावज्जं अपायसंवत्तनिकं कम्मं अकतमेव सेय्यो वरं उत्तमं। पच्छा तप्पतीति तञ्हि अनुस्सरितानुस्सरितकाले तप्पतियेव। सुकतन्ति अनवज्जं पन सुखदायकं सुगतिसंवत्तनिकमेव कम्मं कतं सेय्यो। यं कत्वाति यं कम्मं कत्वा पच्छा अनुस्सरणकाले न तप्पति नानुतप्पति, सोमनस्सजातोव होति, तं कम्मं वरन्ति अत्थो।
Tattha dukkaṭanti sāvajjaṃ apāyasaṃvattanikaṃ kammaṃ akatameva seyyo varaṃ uttamaṃ. Pacchā tappatīti tañhi anussaritānussaritakāle tappatiyeva. Sukatanti anavajjaṃ pana sukhadāyakaṃ sugatisaṃvattanikameva kammaṃ kataṃ seyyo. Yaṃ katvāti yaṃ kammaṃ katvā pacchā anussaraṇakāle na tappati nānutappati, somanassajātova hoti, taṃ kammaṃ varanti attho.
देसनावसाने उपासको च सा च इत्थी सोतापत्तिफले पतिट्ठहिंसु। तञ्च पन दासिं तत्थेव भुजिस्सं कत्वा धम्मचारिनिं करिंसूति।
Desanāvasāne upāsako ca sā ca itthī sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsu. Tañca pana dāsiṃ tattheva bhujissaṃ katvā dhammacāriniṃ kariṃsūti.
इस्सापकतित्थिवत्थु छट्ठं।
Issāpakatitthivatthu chaṭṭhaṃ.
७. सम्बहुलभिक्खुवत्थु
7. Sambahulabhikkhuvatthu
नगरं यथाति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो सम्बहुले आगन्तुके भिक्खू आरब्भ कथेसि।
Nagaraṃyathāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto sambahule āgantuke bhikkhū ārabbha kathesi.
ते किर एकस्मिं पच्चन्ते वस्सं उपगन्त्वा पठममासे सुखं विहरिंसु। मज्झिममासे चोरा आगन्त्वा तेसं गोचरगामं पहरित्वा करमरे गहेत्वा अगमंसु। ततो पट्ठाय मनुस्सा चोरानं पटिबाहनत्थाय तं पच्चन्तनगरं अभिसङ्खरोन्ता ते भिक्खू सक्कच्चं उपट्ठातुं ओकासं न लभिंसु। ते अफासुकं वस्सं वसित्वा वुत्थवस्सा सत्थु दस्सनाय सावत्थिं गन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदिंसु। सत्था तेहि सद्धिं कतपटिसन्थारो ‘‘किं, भिक्खवे , सुखं वसित्था’’ति पुच्छित्वा, ‘‘भन्ते, मयं पठममासमेव सुखं वसिम्हा, मज्झिममासे चोरा गामं पहरिंसु, ततो पट्ठाय मनुस्सा नगरं अभिसङ्खरोन्ता सक्कच्चं उपट्ठातुं ओकासं न लभिंसु। तस्मा अफासुकं वस्सं वसिम्हा’’ति वुत्ते ‘‘अलं, भिक्खवे, मा चिन्तयित्थ, फासुविहारो नाम निच्चकालं दुल्लभो, भिक्खुना नाम यथा ते मनुस्सा नगरं गोपयिंसु, एवं अत्तभावमेव गोपयितुं वट्टती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Te kira ekasmiṃ paccante vassaṃ upagantvā paṭhamamāse sukhaṃ vihariṃsu. Majjhimamāse corā āgantvā tesaṃ gocaragāmaṃ paharitvā karamare gahetvā agamaṃsu. Tato paṭṭhāya manussā corānaṃ paṭibāhanatthāya taṃ paccantanagaraṃ abhisaṅkharontā te bhikkhū sakkaccaṃ upaṭṭhātuṃ okāsaṃ na labhiṃsu. Te aphāsukaṃ vassaṃ vasitvā vutthavassā satthu dassanāya sāvatthiṃ gantvā satthāraṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdiṃsu. Satthā tehi saddhiṃ katapaṭisanthāro ‘‘kiṃ, bhikkhave , sukhaṃ vasitthā’’ti pucchitvā, ‘‘bhante, mayaṃ paṭhamamāsameva sukhaṃ vasimhā, majjhimamāse corā gāmaṃ pahariṃsu, tato paṭṭhāya manussā nagaraṃ abhisaṅkharontā sakkaccaṃ upaṭṭhātuṃ okāsaṃ na labhiṃsu. Tasmā aphāsukaṃ vassaṃ vasimhā’’ti vutte ‘‘alaṃ, bhikkhave, mā cintayittha, phāsuvihāro nāma niccakālaṃ dullabho, bhikkhunā nāma yathā te manussā nagaraṃ gopayiṃsu, evaṃ attabhāvameva gopayituṃ vaṭṭatī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
३१५.
315.
‘‘नगरं यथा पच्चन्तं, गुत्तं सन्तरबाहिरं।
‘‘Nagaraṃ yathā paccantaṃ, guttaṃ santarabāhiraṃ;
एवं गोपेथ अत्तानं, खणो वो मा उपच्चगा।
Evaṃ gopetha attānaṃ, khaṇo vo mā upaccagā;
खणातीता हि सोचन्ति, निरयम्हि समप्पिता’’ति॥
Khaṇātītā hi socanti, nirayamhi samappitā’’ti.
तत्थ सन्तरबाहिरन्ति, भिक्खवे, यथा तेहि मनुस्सेहि तं पच्चन्तनगरं द्वारपाकारादीनि थिरानि करोन्तेहि सअन्तरं, अट्टालकपरिखादीनि थिरानि करोन्तेहि सबाहिरन्ति सन्तरबाहिरं सुगुत्तं कतं, एवं तुम्हेपि सतिं उपट्ठपेत्वा अज्झत्तिकानि छ द्वारानि पिदहित्वा द्वाररक्खिकं सतिं अविस्सज्जेत्वा यथा गय्हमानानि बाहिरानि छ आयतनानि अज्झत्तिकानं उपघाताय संवत्तन्ति, तथा अग्गहणेन तानिपि थिरानि कत्वा तेसं अप्पवेसाय द्वाररक्खिकं सतिं अप्पहाय विचरन्ता अत्तानं गोपेथाति अत्थो। खणो वो मा उपच्चगाति यो हि एवं अत्तानं न गोपेति, तं पुग्गलं अयं बुद्धुप्पादखणो मज्झिमदेसे उप्पत्तिखणो सम्मादिट्ठिया पटिलद्धखणो छन्नं आयतनानं अवेकल्लखणोति सब्बोपि अयं खणो अतिक्कमति, सो खणो तुम्हे मा अतिक्कमतु। खणातीताति ये हि तं खणं अतीता, ते च पुग्गले सो च खणो अतीतो, ते निरयम्हि समप्पिता हुत्वा तत्थ निब्बत्तित्वा सोचन्तीति अत्थो।
Tattha santarabāhiranti, bhikkhave, yathā tehi manussehi taṃ paccantanagaraṃ dvārapākārādīni thirāni karontehi saantaraṃ, aṭṭālakaparikhādīni thirāni karontehi sabāhiranti santarabāhiraṃ suguttaṃ kataṃ, evaṃ tumhepi satiṃ upaṭṭhapetvā ajjhattikāni cha dvārāni pidahitvā dvārarakkhikaṃ satiṃ avissajjetvā yathā gayhamānāni bāhirāni cha āyatanāni ajjhattikānaṃ upaghātāya saṃvattanti, tathā aggahaṇena tānipi thirāni katvā tesaṃ appavesāya dvārarakkhikaṃ satiṃ appahāya vicarantā attānaṃ gopethāti attho. Khaṇo vo mā upaccagāti yo hi evaṃ attānaṃ na gopeti, taṃ puggalaṃ ayaṃ buddhuppādakhaṇo majjhimadese uppattikhaṇo sammādiṭṭhiyā paṭiladdhakhaṇo channaṃ āyatanānaṃ avekallakhaṇoti sabbopi ayaṃ khaṇo atikkamati, so khaṇo tumhe mā atikkamatu. Khaṇātītāti ye hi taṃ khaṇaṃ atītā, te ca puggale so ca khaṇo atīto, te nirayamhi samappitā hutvā tattha nibbattitvā socantīti attho.
देसनावसाने ते भिक्खू उप्पन्नसंवेगा अरहत्ते पतिट्ठहिंसूति।
Desanāvasāne te bhikkhū uppannasaṃvegā arahatte patiṭṭhahiṃsūti.
सम्बहुलभिक्खुवत्थु सत्तमं।
Sambahulabhikkhuvatthu sattamaṃ.
८. निगण्ठवत्थु
8. Nigaṇṭhavatthu
अलज्जितायेति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो निगण्ठे आरब्भ कथेसि।
Alajjitāyeti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto nigaṇṭhe ārabbha kathesi.
एकस्मिञ्हि दिवसे भिक्खू निगण्ठे दिस्वा कथं समुट्ठापेसुं, ‘‘आवुसो, सब्बसो अप्पटिच्छन्नेहि अचेलकेहि इमे निगण्ठा वरतरा, ये एकं पुरिमपस्सम्पि ताव पटिच्छादेन्ति, सहिरिका मञ्ञे एते’’ति। तं सुत्वा निगण्ठा ‘‘न मयं एतेन कारणेन पटिच्छादेम, पंसुरजादयो पन पुग्गला एव, जीवितिन्द्रियपटिबद्धा एव, ते नो भिक्खाभाजनेसु मा पतिंसूति इमिना कारणेन पटिच्छादेमा’’ति वत्वा तेहि सद्धिं वादपटिवादवसेन बहुं कथं कथेसुं। भिक्खू सत्थारं उपसङ्कमित्वा निसिन्नकाले तं पवत्तिं आरोचेसुं। सत्था, ‘‘भिक्खवे, अलज्जितब्बेन लज्जित्वा लज्जितब्बेन अलज्जमाना नाम दुग्गतिपरायणाव होन्ती’’ति वत्वा धम्मं देसेन्तो इमा गाथा अभासि –
Ekasmiñhi divase bhikkhū nigaṇṭhe disvā kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ, ‘‘āvuso, sabbaso appaṭicchannehi acelakehi ime nigaṇṭhā varatarā, ye ekaṃ purimapassampi tāva paṭicchādenti, sahirikā maññe ete’’ti. Taṃ sutvā nigaṇṭhā ‘‘na mayaṃ etena kāraṇena paṭicchādema, paṃsurajādayo pana puggalā eva, jīvitindriyapaṭibaddhā eva, te no bhikkhābhājanesu mā patiṃsūti iminā kāraṇena paṭicchādemā’’ti vatvā tehi saddhiṃ vādapaṭivādavasena bahuṃ kathaṃ kathesuṃ. Bhikkhū satthāraṃ upasaṅkamitvā nisinnakāle taṃ pavattiṃ ārocesuṃ. Satthā, ‘‘bhikkhave, alajjitabbena lajjitvā lajjitabbena alajjamānā nāma duggatiparāyaṇāva hontī’’ti vatvā dhammaṃ desento imā gāthā abhāsi –
३१६.
316.
‘‘अलज्जिताये लज्जन्ति, लज्जिताये न लज्जरे।
‘‘Alajjitāye lajjanti, lajjitāye na lajjare;
मिच्छादिट्ठिसमादाना, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं॥
Micchādiṭṭhisamādānā, sattā gacchanti duggatiṃ.
३१७.
317.
‘‘अभये भयदस्सिनो, भये चाभयदस्सिनो।
‘‘Abhaye bhayadassino, bhaye cābhayadassino;
मिच्छादिट्ठिसमादाना, सत्ता गच्छन्ति दुग्गति’’न्ति॥
Micchādiṭṭhisamādānā, sattā gacchanti duggati’’nti.
तत्थ अलज्जितायेति अलज्जितब्बेन। भिक्खाभाजनञ्हि अलज्जितब्बं नाम, ते पन तं पटिच्छादेत्वा विचरन्ता तेन लज्जन्ति नाम। लज्जितायेति अपटिच्छन्नेन हिरिकोपीनङ्गेन लज्जितब्बेन। ते पन तं अपटिच्छादेत्वा विचरन्ता लज्जिताये न लज्जन्ति नाम। तेन तेसं अलज्जितब्बेन लज्जितं लज्जितब्बेन अलज्जितं तुच्छगहणभावेन च अञ्ञथागहणभावेन च मिच्छादिट्ठि होति। तं समादियित्वा विचरन्ता पन ते मिच्छादिट्ठिसमादाना सत्ता निरयादिभेदं दुग्गतिं गच्छन्तीति अत्थो। अभयेति भिक्खाभाजनं निस्साय रागदोसमोहमानदिट्ठिकिलेसदुच्चरितभयानं अनुप्पज्जनतो भिक्खाभाजनं अभयं नाम, भयेन तं पटिच्छादेन्ता पन अभये भयदस्सिनो नाम। हिरिकोपीनङ्गं पन निस्साय रागादीनं उप्पज्जनतो तं भयं नाम, तस्स अपटिच्छादनेन भये चाभयदस्सिनो। तस्स तं अयथागहणस्स समादिन्नत्ता मिच्छादिट्ठिसमादाना सत्ता दुग्गहिं गच्छन्तीति अत्थो।
Tattha alajjitāyeti alajjitabbena. Bhikkhābhājanañhi alajjitabbaṃ nāma, te pana taṃ paṭicchādetvā vicarantā tena lajjanti nāma. Lajjitāyeti apaṭicchannena hirikopīnaṅgena lajjitabbena. Te pana taṃ apaṭicchādetvā vicarantā lajjitāye na lajjanti nāma. Tena tesaṃ alajjitabbena lajjitaṃ lajjitabbena alajjitaṃ tucchagahaṇabhāvena ca aññathāgahaṇabhāvena ca micchādiṭṭhi hoti. Taṃ samādiyitvā vicarantā pana te micchādiṭṭhisamādānā sattā nirayādibhedaṃ duggatiṃ gacchantīti attho. Abhayeti bhikkhābhājanaṃ nissāya rāgadosamohamānadiṭṭhikilesaduccaritabhayānaṃ anuppajjanato bhikkhābhājanaṃ abhayaṃ nāma, bhayena taṃ paṭicchādentā pana abhaye bhayadassino nāma. Hirikopīnaṅgaṃ pana nissāya rāgādīnaṃ uppajjanato taṃ bhayaṃ nāma, tassa apaṭicchādanena bhaye cābhayadassino. Tassa taṃ ayathāgahaṇassa samādinnattā micchādiṭṭhisamādānā sattā duggahiṃ gacchantīti attho.
देसनावसाने बहू निगण्ठा संविग्गमानसा पब्बजिंसु, सम्पत्तानम्पि सात्थिका धम्मदेसना अहोसीति।
Desanāvasāne bahū nigaṇṭhā saṃviggamānasā pabbajiṃsu, sampattānampi sātthikā dhammadesanā ahosīti.
निगण्ठवत्थु अट्ठमं।
Nigaṇṭhavatthu aṭṭhamaṃ.
९. तित्थियसावकवत्थु
9. Titthiyasāvakavatthu
अवज्जेति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो तित्थियसावके आरब्भ कथेसि।
Avajjeti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto titthiyasāvake ārabbha kathesi.
एकस्मिञ्हि समये अञ्ञतित्थियसावका अत्तनो पुत्ते सम्मादिट्ठिकानं उपासकानं पुत्तेहि सद्धिं सपरिवारे कीळमाने दिस्वा गेहं आगतकाले ‘‘न वो समणा सक्यपुत्तिया वन्दितब्बा, नापि तेसं विहारं पविसितब्ब’’न्ति सपथं कारयिंसु। ते एकदिवसं जेतवनविहारस्स बहिद्वारकोट्ठकसामन्ते कीळन्ता पिपासिता अहेसुं। अथेकं उपासकदारकं ‘‘त्वं एत्थ गन्त्वा पानीयं पिवित्वा अम्हाकम्पि आहराही’’ति पहिणिंसु। सो विहारं पविसित्वा सत्थारं वन्दित्वा पानीयं पिवित्वा तमत्थं आरोचेसि। अथ नं सत्था ‘‘त्वमेव पानीयं पिवित्वा गन्त्वा इतरेपि पानीयपिवनत्थाय इधेव पेसेही’’ति आह। सो तथा अकासि। ते आगन्त्वा पानीयं पिविंसु। सत्था ते पक्कोसापेत्वा तेसं सप्पायं धम्मकथं कथेत्वा ते अचलसद्धे कत्वा सरणेसु च सीलेसु च पतिट्ठापेसि। ते सकानि गेहानि गन्त्वा तमत्थं मातापितूनं आरोचेसुं । अथ नेसं मातापितरो ‘‘पुत्तका नो विपन्नदिट्ठिका जाता’’ति दोमनस्सप्पत्ता परिदेविंसु। अथ तेसं छेका सम्बहुला पटिविस्सका मनुस्सा आगन्त्वा दोमनस्सवूपसमनत्थाय धम्मं कथयिंसु। ते तेसं कथं सुत्वा ‘‘इमे दारके समणस्स गोतमस्सेव निय्यादेस्सामा’’ति महन्तेन ञातिगणेन सद्धिं विहारं नयिंसु। सत्था तेसं अज्झासयं ओलोकेत्वा धम्मं देसेन्तो इमा गाथा अभासि –
Ekasmiñhi samaye aññatitthiyasāvakā attano putte sammādiṭṭhikānaṃ upāsakānaṃ puttehi saddhiṃ saparivāre kīḷamāne disvā gehaṃ āgatakāle ‘‘na vo samaṇā sakyaputtiyā vanditabbā, nāpi tesaṃ vihāraṃ pavisitabba’’nti sapathaṃ kārayiṃsu. Te ekadivasaṃ jetavanavihārassa bahidvārakoṭṭhakasāmante kīḷantā pipāsitā ahesuṃ. Athekaṃ upāsakadārakaṃ ‘‘tvaṃ ettha gantvā pānīyaṃ pivitvā amhākampi āharāhī’’ti pahiṇiṃsu. So vihāraṃ pavisitvā satthāraṃ vanditvā pānīyaṃ pivitvā tamatthaṃ ārocesi. Atha naṃ satthā ‘‘tvameva pānīyaṃ pivitvā gantvā itarepi pānīyapivanatthāya idheva pesehī’’ti āha. So tathā akāsi. Te āgantvā pānīyaṃ piviṃsu. Satthā te pakkosāpetvā tesaṃ sappāyaṃ dhammakathaṃ kathetvā te acalasaddhe katvā saraṇesu ca sīlesu ca patiṭṭhāpesi. Te sakāni gehāni gantvā tamatthaṃ mātāpitūnaṃ ārocesuṃ . Atha nesaṃ mātāpitaro ‘‘puttakā no vipannadiṭṭhikā jātā’’ti domanassappattā parideviṃsu. Atha tesaṃ chekā sambahulā paṭivissakā manussā āgantvā domanassavūpasamanatthāya dhammaṃ kathayiṃsu. Te tesaṃ kathaṃ sutvā ‘‘ime dārake samaṇassa gotamasseva niyyādessāmā’’ti mahantena ñātigaṇena saddhiṃ vihāraṃ nayiṃsu. Satthā tesaṃ ajjhāsayaṃ oloketvā dhammaṃ desento imā gāthā abhāsi –
३१८.
318.
‘‘अवज्जे वज्जमतिनो, वज्जे चावज्जदस्सिनो।
‘‘Avajje vajjamatino, vajje cāvajjadassino;
मिच्छादिट्ठिसमादाना, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं॥
Micchādiṭṭhisamādānā, sattā gacchanti duggatiṃ.
३१९.
319.
‘‘वज्जञ्च वज्जतो ञत्वा, अवज्जञ्च अवज्जतो।
‘‘Vajjañca vajjato ñatvā, avajjañca avajjato;
सम्मादिट्ठिसमादाना, सत्ता गच्छन्ति सुग्गति’’न्ति॥
Sammādiṭṭhisamādānā, sattā gacchanti suggati’’nti.
तत्थ अवज्जेति दसवत्थुकाय सम्मादिट्ठिया, तस्सा उपनिस्सयभूते धम्मे च। वज्जमतिनोति वज्जं इदन्ति उप्पन्नमतिनो। दसवत्थुकाय मिच्छादिट्ठिया पन तस्सा उपनिस्सयभूते धम्मे च अवज्जदस्सिनो, एतिस्सा अवज्जं वज्जतो वज्जञ्च अवज्जतो ञत्वा गहणसङ्खाताय मिच्छादिट्ठिया समादिन्नत्ता मिच्छादिट्ठिसमादाना सत्ता दुग्गतिं गच्छन्तीति अत्थो। दुतियगाथाय वुत्तविपरियायेन अत्थो वेदितब्बो।
Tattha avajjeti dasavatthukāya sammādiṭṭhiyā, tassā upanissayabhūte dhamme ca. Vajjamatinoti vajjaṃ idanti uppannamatino. Dasavatthukāya micchādiṭṭhiyā pana tassā upanissayabhūte dhamme ca avajjadassino, etissā avajjaṃ vajjato vajjañca avajjato ñatvā gahaṇasaṅkhātāya micchādiṭṭhiyā samādinnattā micchādiṭṭhisamādānā sattā duggatiṃ gacchantīti attho. Dutiyagāthāya vuttavipariyāyena attho veditabbo.
देसनावसाने सब्बेपि ते तीसु सरणेसु पतिट्ठाय अपरापरं धम्मं सुणन्ता सोतापत्तिफले पतिट्ठहिंसूति।
Desanāvasāne sabbepi te tīsu saraṇesu patiṭṭhāya aparāparaṃ dhammaṃ suṇantā sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsūti.
तित्थियसावकवत्थु नवमं।
Titthiyasāvakavatthu navamaṃ.
निरयवग्गवण्णना निट्ठिता।
Nirayavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
द्वावीसतिमो वग्गो।
Dvāvīsatimo vaggo.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / धम्मपदपाळि • Dhammapadapāḷi / २२. निरयवग्गो • 22. Nirayavaggo
