| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
३४. निरोधसमापत्तिञाणनिद्देसवण्णना
34. Nirodhasamāpattiñāṇaniddesavaṇṇanā
८३. निरोधसमापत्तिञाणनिद्देसे समथबलन्ति कामच्छन्दादयो पच्चनीकधम्मे समेतीति समथो, सोयेव अकम्पनीयट्ठेन बलं। अनागामिअरहन्तानंयेव समाधिपटिपक्खस्स कामच्छन्दस्स पहानेन समाधिस्मिं परिपूरकारिभावप्पत्तत्ता तेसंयेव समाधि बलप्पत्तोति कत्वा ‘‘समथबल’’न्ति वुच्चति, न अञ्ञेसं। समाधिबलन्तिपि पाठो। विपस्सनाबलन्ति अनिच्चादिवसेन विविधेहि आकारेहि धम्मे पस्सतीति विपस्सना, सायेव अकम्पनीयट्ठेन बलं। तेसंयेव उभिन्नं बलप्पत्तं विपस्सनाञाणं। तत्थ समथबलं अनुपुब्बेन चित्तसन्तानवूपसमनत्थं निरोधे च पटिपादनत्थं, विपस्सनाबलं पवत्ते आदीनवदस्सनत्थं निरोधे च आनिसंसदस्सनत्थं।
83. Nirodhasamāpattiñāṇaniddese samathabalanti kāmacchandādayo paccanīkadhamme sametīti samatho, soyeva akampanīyaṭṭhena balaṃ. Anāgāmiarahantānaṃyeva samādhipaṭipakkhassa kāmacchandassa pahānena samādhismiṃ paripūrakāribhāvappattattā tesaṃyeva samādhi balappattoti katvā ‘‘samathabala’’nti vuccati, na aññesaṃ. Samādhibalantipi pāṭho. Vipassanābalanti aniccādivasena vividhehi ākārehi dhamme passatīti vipassanā, sāyeva akampanīyaṭṭhena balaṃ. Tesaṃyeva ubhinnaṃ balappattaṃ vipassanāñāṇaṃ. Tattha samathabalaṃ anupubbena cittasantānavūpasamanatthaṃ nirodhe ca paṭipādanatthaṃ, vipassanābalaṃ pavatte ādīnavadassanatthaṃ nirodhe ca ānisaṃsadassanatthaṃ.
नीवरणेति निमित्तत्थे भुम्मवचनं, नीवरणनिमित्तं नीवरणपच्चयाति अत्थो। करणत्थे वा भुम्मवचनं, नीवरणेनाति अत्थो। न कम्पतीति झानसमङ्गीपुग्गलो। अथ वा झानन्ति झानङ्गानं अधिप्पेतत्ता पठमेन झानेन तंसम्पयुत्तसमाधि नीवरणे न कम्पति। अयमेव चेत्थ योजना गहेतब्बा। उद्धच्चे चाति उद्धच्चसहगतचित्तुप्पादे उद्धच्चे च। उद्धच्चन्ति च उद्धतभावो , तं अवूपसमलक्खणं। उद्धच्चसहगतकिलेसे चाति उद्धच्चेन सहगते एकुप्पादादिभावं गते उद्धच्चसम्पयुत्ते मोहअहिरिकअनोत्तप्पकिलेसे च। खन्धे चाति उद्धच्चसम्पयुत्तचतुक्खन्धे च। न कम्पति न चलति न वेधतीति अञ्ञमञ्ञवेवचनानि। उद्धच्चे न कम्पति, उद्धच्चसहगतकिलेसे न चलति, उद्धच्चसहगतक्खन्धे न वेधतीति योजेतब्बं। विपस्सनाबलं सत्तन्नंयेव अनुपस्सनानं वुत्तत्ता तासंयेव वसेन विपस्सनाबलं परिपुण्णं होतीति वेदितब्बं। अविज्जाय चाति द्वादससुपि अकुसलचित्तुप्पादेसु अविज्जाय च। अविज्जासहगतकिलेसे चाति यथायोगं अविज्जाय सम्पयुत्तलोभदोसमानदिट्ठिविचिकिच्छाथिनउद्धच्चअहिरिकअनोत्तप्पकिलेसे च।
Nīvaraṇeti nimittatthe bhummavacanaṃ, nīvaraṇanimittaṃ nīvaraṇapaccayāti attho. Karaṇatthe vā bhummavacanaṃ, nīvaraṇenāti attho. Na kampatīti jhānasamaṅgīpuggalo. Atha vā jhānanti jhānaṅgānaṃ adhippetattā paṭhamena jhānena taṃsampayuttasamādhi nīvaraṇe na kampati. Ayameva cettha yojanā gahetabbā. Uddhacce cāti uddhaccasahagatacittuppāde uddhacce ca. Uddhaccanti ca uddhatabhāvo , taṃ avūpasamalakkhaṇaṃ. Uddhaccasahagatakilese cāti uddhaccena sahagate ekuppādādibhāvaṃ gate uddhaccasampayutte mohaahirikaanottappakilese ca. Khandhe cāti uddhaccasampayuttacatukkhandhe ca. Na kampati na calati na vedhatīti aññamaññavevacanāni. Uddhacce na kampati, uddhaccasahagatakilese na calati, uddhaccasahagatakkhandhe na vedhatīti yojetabbaṃ. Vipassanābalaṃ sattannaṃyeva anupassanānaṃ vuttattā tāsaṃyeva vasena vipassanābalaṃ paripuṇṇaṃ hotīti veditabbaṃ. Avijjāya cāti dvādasasupi akusalacittuppādesu avijjāya ca. Avijjāsahagatakilese cāti yathāyogaṃ avijjāya sampayuttalobhadosamānadiṭṭhivicikicchāthinauddhaccaahirikaanottappakilese ca.
वचीसङ्खाराति वितक्कविचारा। ‘‘पुब्बे खो, आवुसो विसाख, वितक्केत्वा विचारेत्वा पच्छा वाचं भिन्दति, तस्मा वितक्कविचारा वचीसङ्खारो’’ति (म॰ नि॰ १.४६३) वचनतो वाचं सङ्खरोन्ति उप्पादेन्तीति वचीसङ्खारा। कायसङ्खाराति अस्सासपस्सासा। ‘‘अस्सासपस्सासा खो, आवुसो विसाख, कायिका एते धम्मा कायपटिबद्धा, तस्मा अस्सासपस्सासा कायसङ्खारो’’ति (म॰ नि॰ १.४६३) वचनतो कायेन सङ्खरीयन्तीति कायसङ्खारा। सञ्ञावेदयितनिरोधन्ति सञ्ञाय वेदनाय च निरोधं। चित्तसङ्खाराति सञ्ञा च वेदना च। ‘‘चेतसिका एते धम्मा चित्तपटिबद्धा, तस्मा सञ्ञा च वेदना च चित्तसङ्खारो’’ति (म॰ नि॰ १.४६३) वचनतो चित्तेन सङ्खरीयन्तीति चित्तसङ्खारा।
Vacīsaṅkhārāti vitakkavicārā. ‘‘Pubbe kho, āvuso visākha, vitakketvā vicāretvā pacchā vācaṃ bhindati, tasmā vitakkavicārā vacīsaṅkhāro’’ti (ma. ni. 1.463) vacanato vācaṃ saṅkharonti uppādentīti vacīsaṅkhārā. Kāyasaṅkhārāti assāsapassāsā. ‘‘Assāsapassāsā kho, āvuso visākha, kāyikā ete dhammā kāyapaṭibaddhā, tasmā assāsapassāsā kāyasaṅkhāro’’ti (ma. ni. 1.463) vacanato kāyena saṅkharīyantīti kāyasaṅkhārā. Saññāvedayitanirodhanti saññāya vedanāya ca nirodhaṃ. Cittasaṅkhārāti saññā ca vedanā ca. ‘‘Cetasikā ete dhammā cittapaṭibaddhā, tasmā saññā ca vedanā ca cittasaṅkhāro’’ti (ma. ni. 1.463) vacanato cittena saṅkharīyantīti cittasaṅkhārā.
८४. ञाणचरियासु अनुपस्सनावसाने, विवट्टनानुपस्सनागहणेन वा तस्सा आदिभूता चरियाकथाय ञाणचरियाति वुत्ता सेसानुपस्सनापि गहिता होन्तीति वेदितब्बं। सोळसहि ञाणचरियाहीति च उक्कट्ठपरिच्छेदो, अनागामिस्स पन अरहत्तमग्गफलवज्जाहि चुद्दसहिपि होति परिपुण्णबलत्ता।
84. Ñāṇacariyāsu anupassanāvasāne, vivaṭṭanānupassanāgahaṇena vā tassā ādibhūtā cariyākathāya ñāṇacariyāti vuttā sesānupassanāpi gahitā hontīti veditabbaṃ. Soḷasahi ñāṇacariyāhīti ca ukkaṭṭhaparicchedo, anāgāmissa pana arahattamaggaphalavajjāhi cuddasahipi hoti paripuṇṇabalattā.
८५. नवहि समाधिचरियाहीति एत्थ पठमज्झानादीहि अट्ठ, पठमज्झानादीनं पटिलाभत्थाय सब्बत्थ उपचारज्झानवसेन एकाति नव समाधिचरिया। बलचरियानं किं नानत्तं? समथबलेनपि हि ‘‘नेक्खम्मवसेना’’तिआदीहि सत्तहि परियायेहि उपचारसमाधि वुत्तो, पेय्यालवित्थारतो ‘‘पठमज्झानवसेना’’तिआदीहि समसत्ततिया वारेहि यथायोगं अप्पनूपचारसमाधि वुत्तो, समाधिचरियायपि ‘‘पठमं झान’’न्तिआदीहि अट्ठहि परियायेहि अप्पनासमाधि वुत्तो। पठमं झानं पटिलाभत्थायातिआदीहि अट्ठहि परियायेहि उपचारसमाधि वुत्तोति उभयत्थापि अप्पनूपचारसमाधियेव वुत्तो। एवं सन्तेपि अकम्पियट्ठेन बलानि वसीभावट्ठेन चरियाति वेदितब्बा। विपस्सनाबले पन सत्त अनुपस्सनाव ‘‘विपस्सनाबल’’न्ति वुत्ता, ञाणचरियाय सत्त च अनुपस्सना वुत्ता, विवट्टनानुपस्सनादयो नव च विसेसेत्वा वुत्ता। इदं नेसं नानत्तं। सत्त अनुपस्सना पन अकम्पियट्ठेन बलानि वसीभावट्ठेन चरियाति वेदितब्बा।
85.Navahi samādhicariyāhīti ettha paṭhamajjhānādīhi aṭṭha, paṭhamajjhānādīnaṃ paṭilābhatthāya sabbattha upacārajjhānavasena ekāti nava samādhicariyā. Balacariyānaṃ kiṃ nānattaṃ? Samathabalenapi hi ‘‘nekkhammavasenā’’tiādīhi sattahi pariyāyehi upacārasamādhi vutto, peyyālavitthārato ‘‘paṭhamajjhānavasenā’’tiādīhi samasattatiyā vārehi yathāyogaṃ appanūpacārasamādhi vutto, samādhicariyāyapi ‘‘paṭhamaṃ jhāna’’ntiādīhi aṭṭhahi pariyāyehi appanāsamādhi vutto. Paṭhamaṃ jhānaṃ paṭilābhatthāyātiādīhi aṭṭhahi pariyāyehi upacārasamādhi vuttoti ubhayatthāpi appanūpacārasamādhiyeva vutto. Evaṃ santepi akampiyaṭṭhena balāni vasībhāvaṭṭhena cariyāti veditabbā. Vipassanābale pana satta anupassanāva ‘‘vipassanābala’’nti vuttā, ñāṇacariyāya satta ca anupassanā vuttā, vivaṭṭanānupassanādayo nava ca visesetvā vuttā. Idaṃ nesaṃ nānattaṃ. Satta anupassanā pana akampiyaṭṭhena balāni vasībhāvaṭṭhena cariyāti veditabbā.
‘‘वसीभावता पञ्ञा’’ति (पटि॰ म॰ १.३४ मातिका) एत्थ वुत्तवसियो विस्सज्जेतुं वसीति पञ्च वसियोति इत्थिलिङ्गवोहारेन वुत्तं। वसो एव वसीति वुत्तं होति। पुन पुग्गलाधिट्ठानाय देसनाय ता वसियो विस्सज्जेन्तो आवज्जनवसीतिआदिमाह। आवज्जनाय वसो आवज्जनवसो, सो अस्स अत्थीति आवज्जनवसी। एसेव नयो सेसेसु। पठमं झानं यत्थिच्छकन्ति यत्थ यत्थ पदेसे इच्छति गामे वा अरञ्ञे वा, तत्थ तत्थ आवज्जति। यदिच्छकन्ति यदा यदा काले सीतकाले वा उण्हकाले वा, तदा तदा आवज्जति। अथ वा यं यं पठमं झानं इच्छति पथवीकसिणारम्मणं वा सेसारम्मणं वा, तं तं आवज्जति। एकेककसिणारम्मणस्सापि झानस्स वसितानं वुत्तत्ता पुरिमयोजनायेव सुन्दरतरा। यावतिच्छकन्ति यावतकं कालं इच्छति अच्छरासङ्घातमत्तं सत्ताहं वा, तावतकं कालं आवज्जति। आवज्जनायाति मनोद्वारावज्जनाय। दन्धायितत्तन्ति अवसवत्तिभावो, अलसभावो वा। समापज्जतीति पटिपज्जति, अप्पेतीति अत्थो। अधिट्ठातीति अन्तोसमापत्तियं अधिकं कत्वा तिट्ठति। वुट्ठानवसियंपठमं झानन्ति निस्सक्कत्थे उपयोगवचनं, पठमज्झानाति अत्थो। पच्चवेक्खतीति पच्चवेक्खणजवनेहि निवत्तित्वा पस्सति। अयमेत्थ पाळिवण्णना।
‘‘Vasībhāvatā paññā’’ti (paṭi. ma. 1.34 mātikā) ettha vuttavasiyo vissajjetuṃ vasīti pañca vasiyoti itthiliṅgavohārena vuttaṃ. Vaso eva vasīti vuttaṃ hoti. Puna puggalādhiṭṭhānāya desanāya tā vasiyo vissajjento āvajjanavasītiādimāha. Āvajjanāya vaso āvajjanavaso, so assa atthīti āvajjanavasī. Eseva nayo sesesu. Paṭhamaṃ jhānaṃ yatthicchakanti yattha yattha padese icchati gāme vā araññe vā, tattha tattha āvajjati. Yadicchakanti yadā yadā kāle sītakāle vā uṇhakāle vā, tadā tadā āvajjati. Atha vā yaṃ yaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ icchati pathavīkasiṇārammaṇaṃ vā sesārammaṇaṃ vā, taṃ taṃ āvajjati. Ekekakasiṇārammaṇassāpi jhānassa vasitānaṃ vuttattā purimayojanāyeva sundaratarā. Yāvaticchakanti yāvatakaṃ kālaṃ icchati accharāsaṅghātamattaṃ sattāhaṃ vā, tāvatakaṃ kālaṃ āvajjati. Āvajjanāyāti manodvārāvajjanāya. Dandhāyitattanti avasavattibhāvo, alasabhāvo vā. Samāpajjatīti paṭipajjati, appetīti attho. Adhiṭṭhātīti antosamāpattiyaṃ adhikaṃ katvā tiṭṭhati. Vuṭṭhānavasiyaṃpaṭhamaṃ jhānanti nissakkatthe upayogavacanaṃ, paṭhamajjhānāti attho. Paccavekkhatīti paccavekkhaṇajavanehi nivattitvā passati. Ayamettha pāḷivaṇṇanā.
अयं पन अत्थप्पकासना – पठमज्झानतो वुट्ठाय वितक्कं आवज्जयतो भवङ्गं उपच्छिन्दित्वा पवत्तावज्जनानन्तरं वितक्कारम्मणानेव चत्तारि पञ्च वा जवनानि जवन्ति, ततो द्वे भवङ्गानि, ततो पुन विचारारम्मणं आवज्जनं वुत्तनयेनेव जवनानीति एवं पञ्चसु झानङ्गेसु यदा निरन्तरं चित्तं पेसेतुं सक्कोति, अथस्स आवज्जनवसी सिद्धाव होति। अयं पन मत्थकप्पत्ता वसी भगवतो यमकपाटिहारियेव लब्भति। इतो परं सीघतरा आवज्जनवसी नाम नत्थि। अञ्ञेसं पन अन्तरन्तरा भवङ्गवारे गणना नत्थि। महामोग्गल्लानत्थेरस्स नन्दोपनन्ददमने विय सीघं समापत्तिसमापज्जनसमत्थता समापज्जनवसी नाम। अच्छरामत्तं वा दसच्छरामत्तं वा खणं समापत्तिं ठपेतुं समत्थता अधिट्ठानवसी नाम। तथेव ततो लहुं वुट्ठानसमत्थता वुट्ठानवसी नाम। पच्चवेक्खणवसी पन आवज्जनवसिया एव वुत्ता। पच्चवेक्खणजवनानेव हि तत्थ आवज्जनानन्तरानीति। इति आवज्जनवसिया सिद्धाय पच्चवेक्खणवसी सिद्धा होति, अधिट्ठानवसिया च सिद्धाय वुट्ठानवसी सिद्धा होति। एवं सन्तेपि ‘‘अयं पन मत्थकप्पत्ता वसी भगवतो यमकपाटिहारियेव लब्भती’’ति वुत्तत्ता पाटिहारियकाले झानङ्गपच्चवेक्खणानं अभावतो नानाविधवण्णादिनिम्मानस्स नानाकसिणवसेन इज्झनतो तंतंकसिणारम्मणं झानं समापज्जितुकामस्स यथारुचि लहुं तस्मिं कसिणे वुत्तनयेन आवज्जनपवत्तनसमत्थता आवज्जनवसी, तदावज्जनवीथियंयेव तस्स झानस्स अप्पनासमत्थतासमापज्जनसमत्थता समापज्जनवसी। एवञ्हि वुच्चमाने युत्ति च न विरुज्झति, वसीपटिपाटि च यथाक्कमेनेव युज्जति। झानङ्गपच्चवेक्खणायं पन ‘‘मत्थकप्पत्तायेव पञ्च जवनानी’’ति वुत्तत्ता वुत्तनयेन सत्तसुपि जवनेसु जवन्तेसु पच्चवेक्खणवसीयेव होति। एवं सन्ते ‘‘पठमज्झानं आवज्जती’’ति वचनं न युज्जतीति चे? यथा कसिणे पवत्तं झानं कारणोपचारेन कसिणन्ति वुत्तं, तथा झानपच्चयं कसिणं ‘‘सुखो बुद्धानमुप्पादो’’तिआदीसु (ध॰ प॰ १९४) विय फलोपचारेन झानन्ति वुत्तं। यथापरिच्छिन्ने काले ठत्वा वुट्ठितस्स निद्दाय पबुद्धस्स पुन निद्दोक्कमने विय पुन झानोक्कमने सतिपि अधिट्ठानवसीयेव नाम, यथापरिच्छेदेन वुट्ठितस्स पन वुट्ठानेयेव अधिट्ठाने सतिपि वुट्ठानवसी नाम होतीति अयं तेसं विसेसो।
Ayaṃ pana atthappakāsanā – paṭhamajjhānato vuṭṭhāya vitakkaṃ āvajjayato bhavaṅgaṃ upacchinditvā pavattāvajjanānantaraṃ vitakkārammaṇāneva cattāri pañca vā javanāni javanti, tato dve bhavaṅgāni, tato puna vicārārammaṇaṃ āvajjanaṃ vuttanayeneva javanānīti evaṃ pañcasu jhānaṅgesu yadā nirantaraṃ cittaṃ pesetuṃ sakkoti, athassa āvajjanavasī siddhāva hoti. Ayaṃ pana matthakappattā vasī bhagavato yamakapāṭihāriyeva labbhati. Ito paraṃ sīghatarā āvajjanavasī nāma natthi. Aññesaṃ pana antarantarā bhavaṅgavāre gaṇanā natthi. Mahāmoggallānattherassa nandopanandadamane viya sīghaṃ samāpattisamāpajjanasamatthatā samāpajjanavasī nāma. Accharāmattaṃ vā dasaccharāmattaṃ vā khaṇaṃ samāpattiṃ ṭhapetuṃ samatthatā adhiṭṭhānavasī nāma. Tatheva tato lahuṃ vuṭṭhānasamatthatā vuṭṭhānavasī nāma. Paccavekkhaṇavasī pana āvajjanavasiyā eva vuttā. Paccavekkhaṇajavanāneva hi tattha āvajjanānantarānīti. Iti āvajjanavasiyā siddhāya paccavekkhaṇavasī siddhā hoti, adhiṭṭhānavasiyā ca siddhāya vuṭṭhānavasī siddhā hoti. Evaṃ santepi ‘‘ayaṃ pana matthakappattā vasī bhagavato yamakapāṭihāriyeva labbhatī’’ti vuttattā pāṭihāriyakāle jhānaṅgapaccavekkhaṇānaṃ abhāvato nānāvidhavaṇṇādinimmānassa nānākasiṇavasena ijjhanato taṃtaṃkasiṇārammaṇaṃ jhānaṃ samāpajjitukāmassa yathāruci lahuṃ tasmiṃ kasiṇe vuttanayena āvajjanapavattanasamatthatā āvajjanavasī, tadāvajjanavīthiyaṃyeva tassa jhānassa appanāsamatthatāsamāpajjanasamatthatā samāpajjanavasī. Evañhi vuccamāne yutti ca na virujjhati, vasīpaṭipāṭi ca yathākkameneva yujjati. Jhānaṅgapaccavekkhaṇāyaṃ pana ‘‘matthakappattāyeva pañca javanānī’’ti vuttattā vuttanayena sattasupi javanesu javantesu paccavekkhaṇavasīyeva hoti. Evaṃ sante ‘‘paṭhamajjhānaṃ āvajjatī’’ti vacanaṃ na yujjatīti ce? Yathā kasiṇe pavattaṃ jhānaṃ kāraṇopacārena kasiṇanti vuttaṃ, tathā jhānapaccayaṃ kasiṇaṃ ‘‘sukho buddhānamuppādo’’tiādīsu (dha. pa. 194) viya phalopacārena jhānanti vuttaṃ. Yathāparicchinne kāle ṭhatvā vuṭṭhitassa niddāya pabuddhassa puna niddokkamane viya puna jhānokkamane satipi adhiṭṭhānavasīyeva nāma, yathāparicchedena vuṭṭhitassa pana vuṭṭhāneyeva adhiṭṭhāne satipi vuṭṭhānavasī nāma hotīti ayaṃ tesaṃ viseso.
निरोधसमापत्तिया विभावनत्थं पन इदं पञ्हकम्मं – का निरोधसमापत्ति, के तं समापज्जन्ति, के न समापज्जन्ति, कत्थ समापज्जन्ति, कस्मा समापज्जन्ति, कथञ्चस्सा समापज्जनं होति, कथं ठानं, कथं वुट्ठानं, वुट्ठितस्स किन्निन्नं चित्तं होति, मतस्स च समापन्नस्स च को विसेसो, निरोधसमापत्ति किं सङ्खता असङ्खता लोकिया लोकुत्तरा निप्फन्ना अनिप्फन्नाति?
Nirodhasamāpattiyā vibhāvanatthaṃ pana idaṃ pañhakammaṃ – kā nirodhasamāpatti, ke taṃ samāpajjanti, ke na samāpajjanti, kattha samāpajjanti, kasmā samāpajjanti, kathañcassā samāpajjanaṃ hoti, kathaṃ ṭhānaṃ, kathaṃ vuṭṭhānaṃ, vuṭṭhitassa kinninnaṃ cittaṃ hoti, matassa ca samāpannassa ca ko viseso, nirodhasamāpatti kiṃ saṅkhatā asaṅkhatā lokiyā lokuttarā nipphannā anipphannāti?
तत्थ का निरोधसमापत्तीति? या अनुपुब्बनिरोधवसेन चित्तचेतसिकानं धम्मानं अप्पवत्ति।
Tattha kā nirodhasamāpattīti? Yā anupubbanirodhavasena cittacetasikānaṃ dhammānaṃ appavatti.
के तं समापज्जन्ति, के न समापज्जन्तीति? सब्बेपि पुथुज्जना सोतापन्ना सकदागामिनो सुक्खविपस्सका च अनागामी अरहन्तो न समापज्जन्ति, अट्ठसमापत्तिलाभिनो पन अनागामिनो च खीणासवा च समापज्जन्ति।
Ke taṃ samāpajjanti, ke na samāpajjantīti? Sabbepi puthujjanā sotāpannā sakadāgāmino sukkhavipassakā ca anāgāmī arahanto na samāpajjanti, aṭṭhasamāpattilābhino pana anāgāmino ca khīṇāsavā ca samāpajjanti.
कत्थ समापज्जन्तीति? पञ्चवोकारभवे। कस्मा? अनुपुब्बसमापत्तिसब्भावतो। चतुवोकारभवे पन पठमज्झानादीनं उप्पत्तियेव नत्थि, तस्मा न सक्का तत्थ समापज्जितुं।
Katthasamāpajjantīti? Pañcavokārabhave. Kasmā? Anupubbasamāpattisabbhāvato. Catuvokārabhave pana paṭhamajjhānādīnaṃ uppattiyeva natthi, tasmā na sakkā tattha samāpajjituṃ.
कस्मा समापज्जन्तीति? सङ्खारानं पवत्तिभेदे उक्कण्ठित्वा दिट्ठेव धम्मे अचित्तका हुत्वा ‘‘निरोधं निब्बानं पत्वा सुखं विहरिस्सामा’’ति समापज्जन्ति।
Kasmā samāpajjantīti? Saṅkhārānaṃ pavattibhede ukkaṇṭhitvā diṭṭheva dhamme acittakā hutvā ‘‘nirodhaṃ nibbānaṃ patvā sukhaṃ viharissāmā’’ti samāpajjanti.
कथं चस्सा समापज्जनं होतीति? समथविपस्सनावसेन उस्सक्कित्वा कतपुब्बकिच्चस्स नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं निरोधयतो एवमस्सा समापज्जनं होति। यो हि समथवसेनेव उस्सक्कति, सो नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्तिं पत्वा तिट्ठति। यो विपस्सनावसेनेव उस्सक्कति, सो फलसमापत्तिं पत्वा तिट्ठति। यो पन उभयवसेन उस्सक्कित्वा नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं निरोधेति, सो तं समापज्जतीति अयमेत्थ सङ्खेपो।
Kathaṃ cassā samāpajjanaṃ hotīti? Samathavipassanāvasena ussakkitvā katapubbakiccassa nevasaññānāsaññāyatanaṃ nirodhayato evamassā samāpajjanaṃ hoti. Yo hi samathavaseneva ussakkati, so nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiṃ patvā tiṭṭhati. Yo vipassanāvaseneva ussakkati, so phalasamāpattiṃ patvā tiṭṭhati. Yo pana ubhayavasena ussakkitvā nevasaññānāsaññāyatanaṃ nirodheti, so taṃ samāpajjatīti ayamettha saṅkhepo.
अयं पन वित्थारो – इध भिक्खु निरोधं समापज्जितुकामो कतभत्तकिच्चो सुधोतहत्थपादो विवित्ते ओकासे सुपञ्ञत्ते आसने निसीदति पल्लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधाय परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वा। सो पठमज्झानं समापज्जित्वा वुट्ठाय तत्थ सङ्खारे अनिच्चतो दुक्खतो अनत्ततो विपस्सति। विपस्सना पनेसा तिविधा होति – सङ्खारपरिग्गण्हनकविपस्सना, फलसमापत्तिविपस्सना, निरोधसमापत्तिविपस्सनाति। तत्थ सङ्खारपरिग्गण्हनकविपस्सना मन्दा वा होतु तिक्खा वा, मग्गस्स पदट्ठानं होतियेव। फलसमापत्तिविपस्सना तिक्खाव वट्टति मग्गभावनासदिसा। निरोधसमापत्तिविपस्सना पन नातिमन्दा नातितिक्खा वट्टति। तस्मा एस नातिमन्दाय नातितिक्खाय विपस्सनाय ते सङ्खारे विपस्सति। ततो दुतियज्झानं समापज्जित्वा वुट्ठाय तत्थ सङ्खारे तथेव विपस्सति। ततो ततियज्झानं…पे॰… ततो विञ्ञाणञ्चायतनं समापज्जित्वा वुट्ठाय तत्थ सङ्खारे तथेव विपस्सति। अथ आकिञ्चञ्ञायतनं समापज्जित्वा वुट्ठाय चतुब्बिधं पुब्बकिच्चं करोति – नानाबद्धअविकोपनं, सङ्घपटिमाननं, सत्थुपक्कोसनं, अद्धानपरिच्छेदन्ति।
Ayaṃ pana vitthāro – idha bhikkhu nirodhaṃ samāpajjitukāmo katabhattakicco sudhotahatthapādo vivitte okāse supaññatte āsane nisīdati pallaṅkaṃ ābhujitvā ujuṃ kāyaṃ paṇidhāya parimukhaṃ satiṃ upaṭṭhapetvā. So paṭhamajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya tattha saṅkhāre aniccato dukkhato anattato vipassati. Vipassanā panesā tividhā hoti – saṅkhārapariggaṇhanakavipassanā, phalasamāpattivipassanā, nirodhasamāpattivipassanāti. Tattha saṅkhārapariggaṇhanakavipassanā mandā vā hotu tikkhā vā, maggassa padaṭṭhānaṃ hotiyeva. Phalasamāpattivipassanā tikkhāva vaṭṭati maggabhāvanāsadisā. Nirodhasamāpattivipassanā pana nātimandā nātitikkhā vaṭṭati. Tasmā esa nātimandāya nātitikkhāya vipassanāya te saṅkhāre vipassati. Tato dutiyajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya tattha saṅkhāre tatheva vipassati. Tato tatiyajjhānaṃ…pe… tato viññāṇañcāyatanaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya tattha saṅkhāre tatheva vipassati. Atha ākiñcaññāyatanaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya catubbidhaṃ pubbakiccaṃ karoti – nānābaddhaavikopanaṃ, saṅghapaṭimānanaṃ, satthupakkosanaṃ, addhānaparicchedanti.
तत्थ नानाबद्धअविकोपनन्ति यं इमिना भिक्खुना सद्धिं एकाबद्धं न होति, नानाबद्धं हुत्वा ठितं पत्तचीवरं वा मञ्चपीठं वा निवासगेहं वा अञ्ञं वा पन किञ्चि परिक्खारजातं, तं यथा न विकुप्पति, अग्गिउदकवातचोरउन्दूरादीनं वसेन न विनस्सति, एवं अधिट्ठातब्बं। तत्रिदं अधिट्ठानविधानं – ‘‘इदञ्चिदञ्च इमस्मिं सत्ताहब्भन्तरे मा अग्गिना झायतु, मा उदकेन वुय्हतु, मा वातेन विद्धंसतु, मा चोरेहि हरीयतु, मा उन्दूरादीहि खज्जतू’’ति। एवं अधिट्ठिते तं सत्ताहं तस्स न कोचि परिस्सयो होति, अनधिट्ठहतो पन अग्गिआदीहि विनस्सति। इदं नानाबद्धअविकोपनं नाम। यं पन एकाबद्धं होति निवासनपारुपनं वा निसिन्नासनं वा, तत्थ विसुं अधिट्ठानकिच्चं नत्थि, समापत्तियेव नं रक्खति।
Tattha nānābaddhaavikopananti yaṃ iminā bhikkhunā saddhiṃ ekābaddhaṃ na hoti, nānābaddhaṃ hutvā ṭhitaṃ pattacīvaraṃ vā mañcapīṭhaṃ vā nivāsagehaṃ vā aññaṃ vā pana kiñci parikkhārajātaṃ, taṃ yathā na vikuppati, aggiudakavātacoraundūrādīnaṃ vasena na vinassati, evaṃ adhiṭṭhātabbaṃ. Tatridaṃ adhiṭṭhānavidhānaṃ – ‘‘idañcidañca imasmiṃ sattāhabbhantare mā agginā jhāyatu, mā udakena vuyhatu, mā vātena viddhaṃsatu, mā corehi harīyatu, mā undūrādīhi khajjatū’’ti. Evaṃ adhiṭṭhite taṃ sattāhaṃ tassa na koci parissayo hoti, anadhiṭṭhahato pana aggiādīhi vinassati. Idaṃ nānābaddhaavikopanaṃ nāma. Yaṃ pana ekābaddhaṃ hoti nivāsanapārupanaṃ vā nisinnāsanaṃ vā, tattha visuṃ adhiṭṭhānakiccaṃ natthi, samāpattiyeva naṃ rakkhati.
सङ्घपटिमाननन्ति भिक्खुसङ्घस्स पटिमाननं उदिक्खनं। याव एसो भिक्खु आगच्छति, ताव सङ्घकम्मस्स अकरणन्ति अत्थो। एत्थ च न पटिमाननं एतस्स पुब्बकिच्चं, पटिमाननावज्जनं पन पुब्बकिच्चं। तस्मा एवं आवज्जितब्बं – ‘‘सचे मयि सत्ताहं निरोधं समापज्जित्वा निसिन्ने सङ्घो अपलोकनकम्मादीसु किञ्चिदेव कम्मं कत्तुकामो होति, याव मं कोचि भिक्खु आगन्त्वा न पक्कोसति, तावदेव वुट्ठहिस्सामी’’ति। एवं कत्वा समापन्नो हि तस्मिं समये वुट्ठातियेव। यो पन एवं न करोति, सङ्घो च सन्निपतित्वा तं अपस्सन्तो ‘‘असुको भिक्खु कुहि’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘निरोधं समापन्नो’’ति वुत्ते कञ्चि भिक्खुं पेसेति ‘‘गच्छ तं सङ्घस्स वचनेन पक्कोसा’’ति। अथस्स तेन भिक्खुना सवनूपचारे ठत्वा ‘‘सङ्घो तं आवुसो पटिमानेती’’ति वुत्तमत्तेयेव वुट्ठानं होति। एवंगरुका हि सङ्घस्स आणा नाम। तस्मा तं आवज्जित्वा यथा सयमेव वुट्ठाति, एवं समापज्जितब्बं।
Saṅghapaṭimānananti bhikkhusaṅghassa paṭimānanaṃ udikkhanaṃ. Yāva eso bhikkhu āgacchati, tāva saṅghakammassa akaraṇanti attho. Ettha ca na paṭimānanaṃ etassa pubbakiccaṃ, paṭimānanāvajjanaṃ pana pubbakiccaṃ. Tasmā evaṃ āvajjitabbaṃ – ‘‘sace mayi sattāhaṃ nirodhaṃ samāpajjitvā nisinne saṅgho apalokanakammādīsu kiñcideva kammaṃ kattukāmo hoti, yāva maṃ koci bhikkhu āgantvā na pakkosati, tāvadeva vuṭṭhahissāmī’’ti. Evaṃ katvā samāpanno hi tasmiṃ samaye vuṭṭhātiyeva. Yo pana evaṃ na karoti, saṅgho ca sannipatitvā taṃ apassanto ‘‘asuko bhikkhu kuhi’’nti pucchitvā ‘‘nirodhaṃ samāpanno’’ti vutte kañci bhikkhuṃ peseti ‘‘gaccha taṃ saṅghassa vacanena pakkosā’’ti. Athassa tena bhikkhunā savanūpacāre ṭhatvā ‘‘saṅgho taṃ āvuso paṭimānetī’’ti vuttamatteyeva vuṭṭhānaṃ hoti. Evaṃgarukā hi saṅghassa āṇā nāma. Tasmā taṃ āvajjitvā yathā sayameva vuṭṭhāti, evaṃ samāpajjitabbaṃ.
सत्थुपक्कोसनन्ति इधापि सत्थुपक्कोसनावज्जनमेव इमस्स पुब्बकिच्चं। तस्मा तम्पि एवं आवज्जितब्बं – ‘‘सचे मयि सत्ताहं निरोधं समापज्जित्वा निसिन्ने सत्था ओतिण्णे वत्थुस्मिं सिक्खापदं वा पञ्ञपेति, तथारूपाय वा अट्ठुप्पत्तिया धम्मं देसेति। याव मं कोचि आगन्त्वा न पक्कोसति, तावदेव वुट्ठहिस्सामी’’ति। एवं कत्वा निसिन्नो हि तस्मिं समये वुट्ठातियेव। यो पन एवं न करोति, सत्था च सङ्घे सन्निपतिते तं अपस्सन्तो ‘‘असुको भिक्खु कुहि’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘निरोधं समापन्नो’’ति वुत्ते कञ्चि भिक्खुं पेसेति ‘‘गच्छ तं मम वचनेन पक्कोसा’’ति। अथस्स तेन भिक्खुना सवनूपचारे ठत्वा सत्था आयस्मन्तं आमन्तेती’’ति वुत्तमत्तेयेव वुट्ठानं होति। एवंगरुकञ्हि सत्थुपक्कोसनं। तस्मा तं आवज्जित्वा यथा सयमेव वुट्ठाति, एवं समापज्जितब्बं।
Satthupakkosananti idhāpi satthupakkosanāvajjanameva imassa pubbakiccaṃ. Tasmā tampi evaṃ āvajjitabbaṃ – ‘‘sace mayi sattāhaṃ nirodhaṃ samāpajjitvā nisinne satthā otiṇṇe vatthusmiṃ sikkhāpadaṃ vā paññapeti, tathārūpāya vā aṭṭhuppattiyā dhammaṃ deseti. Yāva maṃ koci āgantvā na pakkosati, tāvadeva vuṭṭhahissāmī’’ti. Evaṃ katvā nisinno hi tasmiṃ samaye vuṭṭhātiyeva. Yo pana evaṃ na karoti, satthā ca saṅghe sannipatite taṃ apassanto ‘‘asuko bhikkhu kuhi’’nti pucchitvā ‘‘nirodhaṃ samāpanno’’ti vutte kañci bhikkhuṃ peseti ‘‘gaccha taṃ mama vacanena pakkosā’’ti. Athassa tena bhikkhunā savanūpacāre ṭhatvā satthā āyasmantaṃ āmantetī’’ti vuttamatteyeva vuṭṭhānaṃ hoti. Evaṃgarukañhi satthupakkosanaṃ. Tasmā taṃ āvajjitvā yathā sayameva vuṭṭhāti, evaṃ samāpajjitabbaṃ.
अद्धानपरिच्छेदोति जीवितद्धानस्स परिच्छेदो। इमिना हि भिक्खुना अद्धानपरिच्छेदे कुसलेन भवितब्बं। ‘‘अत्तनो आयुसङ्खारा सत्ताहं पवत्तिस्सन्ति, न पवत्तिस्सन्ती’’ति आवज्जित्वाव समापज्जितब्बं। सचे हि सत्ताहब्भन्तरे निरुज्झनके आयुसङ्खारे अनावज्जित्वाव समापज्जति, तस्स निरोधसमापत्ति मरणं पटिबाहितुं न सक्कोति। अन्तोनिरोधे मरणस्स नत्थिताय अन्तराव समापत्तितो वुट्ठाति, तस्मा एतं आवज्जित्वाव समापज्जितब्बं। अवसेसञ्हि अनावज्जितुम्पि वट्टति, इदं पन आवज्जितब्बमेवाति वुत्तं। सो एवं आकिञ्चञ्ञायतनं समापज्जित्वा वुट्ठाय इमं पुब्बकिच्चं कत्वा नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समापज्जति। अथेकं वा द्वे वा चित्तवारे अतिक्कमित्वा अचित्तको होति, निरोधं फुसति। कस्मा पनस्स द्विन्नं चित्तानं उपरि चित्तानि नप्पवत्तन्तीति? निरोधस्स पयोगत्ता। इदञ्हि इमस्स भिक्खुनो द्वे समथविपस्सनाधम्मे युगनद्धे कत्वा अट्ठसमापत्तिआरोहनं अनुपुब्बनिरोधस्स पयोगो, न नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्तियाति निरोधस्स पयोगत्ता द्विन्नं चित्तानं उपरि नप्पवत्तन्ति।
Addhānaparicchedoti jīvitaddhānassa paricchedo. Iminā hi bhikkhunā addhānaparicchede kusalena bhavitabbaṃ. ‘‘Attano āyusaṅkhārā sattāhaṃ pavattissanti, na pavattissantī’’ti āvajjitvāva samāpajjitabbaṃ. Sace hi sattāhabbhantare nirujjhanake āyusaṅkhāre anāvajjitvāva samāpajjati, tassa nirodhasamāpatti maraṇaṃ paṭibāhituṃ na sakkoti. Antonirodhe maraṇassa natthitāya antarāva samāpattito vuṭṭhāti, tasmā etaṃ āvajjitvāva samāpajjitabbaṃ. Avasesañhi anāvajjitumpi vaṭṭati, idaṃ pana āvajjitabbamevāti vuttaṃ. So evaṃ ākiñcaññāyatanaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya imaṃ pubbakiccaṃ katvā nevasaññānāsaññāyatanaṃ samāpajjati. Athekaṃ vā dve vā cittavāre atikkamitvā acittako hoti, nirodhaṃ phusati. Kasmā panassa dvinnaṃ cittānaṃ upari cittāni nappavattantīti? Nirodhassa payogattā. Idañhi imassa bhikkhuno dve samathavipassanādhamme yuganaddhe katvā aṭṭhasamāpattiārohanaṃ anupubbanirodhassa payogo, na nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyāti nirodhassa payogattā dvinnaṃ cittānaṃ upari nappavattanti.
कथं ठानन्ति? एवं समापन्नाय पनस्सा कालपरिच्छेदवसेन चेव अन्तरा आयुक्खयसङ्घपटिमाननसत्थुपक्कोसनाभावेन च ठानं होति।
Kathaṃ ṭhānanti? Evaṃ samāpannāya panassā kālaparicchedavasena ceva antarā āyukkhayasaṅghapaṭimānanasatthupakkosanābhāvena ca ṭhānaṃ hoti.
कथं वुट्ठानन्ति? अनागामिस्स अनागामिफलसमापत्तिया अरहतो अरहत्तफलसमापत्तियाति एवं द्वेधा वुट्ठानं होति।
Kathaṃ vuṭṭhānanti? Anāgāmissa anāgāmiphalasamāpattiyā arahato arahattaphalasamāpattiyāti evaṃ dvedhā vuṭṭhānaṃ hoti.
वुट्ठितस्स किन्निन्नं चित्तं होतीति? निब्बाननिन्नं। वुत्तञ्हेतं – ‘‘सञ्ञावेदयितनिरोधसमापत्तिया वुट्ठितस्स खो, आवुसो विसाख, भिक्खुनो विवेकनिन्नं चित्तं होति विवेकपोणं विवेकपब्भार’’न्ति (म॰ नि॰ १.४६४)।
Vuṭṭhitassa kinninnaṃ cittaṃ hotīti? Nibbānaninnaṃ. Vuttañhetaṃ – ‘‘saññāvedayitanirodhasamāpattiyā vuṭṭhitassa kho, āvuso visākha, bhikkhuno vivekaninnaṃ cittaṃ hoti vivekapoṇaṃ vivekapabbhāra’’nti (ma. ni. 1.464).
मतस्स च समापन्नस्स च को विसेसोति? अयम्पि अत्थो सुत्ते वुत्तोयेव। यथाह – ‘‘यो चायं, आवुसो, मतो कालङ्कतो, तस्स कायसङ्खारा निरुद्धा पटिप्पस्सद्धा, वचीसङ्खारा, चित्तसङ्खारा निरुद्धा पटिप्पस्सद्धा, आयु परिक्खीणो, उस्मा वूपसन्ता, इन्द्रियानि परिभिन्नानि। य्वायं भिक्खु सञ्ञावेदयितनिरोधं समापन्नो, तस्सपि कायसङ्खारा निरुद्धा पटिप्पस्सद्धा, वचीसङ्खारा, चित्तसङ्खारा निरुद्धा पटिप्पस्सद्धा, आयु अपरिक्खीणो, उस्मा अवूपसन्ता, इन्द्रियानि अपरिभिन्नानी’’ति (म॰ नि॰ १.४५७)।
Matassa ca samāpannassa ca ko visesoti? Ayampi attho sutte vuttoyeva. Yathāha – ‘‘yo cāyaṃ, āvuso, mato kālaṅkato, tassa kāyasaṅkhārā niruddhā paṭippassaddhā, vacīsaṅkhārā, cittasaṅkhārā niruddhā paṭippassaddhā, āyu parikkhīṇo, usmā vūpasantā, indriyāni paribhinnāni. Yvāyaṃ bhikkhu saññāvedayitanirodhaṃ samāpanno, tassapi kāyasaṅkhārā niruddhā paṭippassaddhā, vacīsaṅkhārā, cittasaṅkhārā niruddhā paṭippassaddhā, āyu aparikkhīṇo, usmā avūpasantā, indriyāni aparibhinnānī’’ti (ma. ni. 1.457).
निरोधसमापत्ति किं सङ्खतातिआदिपुच्छायं पन ‘‘सङ्खता’’तिपि ‘‘असङ्खता’’तिपि ‘‘लोकिया’’तिपि ‘‘लोकुत्तरा’’तिपि न वत्तब्बा। कस्मा? सभावतो नत्थिताय। यस्मा पन समापज्जन्तस्स वसेन समापन्नो नाम होति, तस्मा निप्फन्नाति वत्तुं वट्टति, नो अनिप्फन्नाति।
Nirodhasamāpatti kiṃ saṅkhatātiādipucchāyaṃ pana ‘‘saṅkhatā’’tipi ‘‘asaṅkhatā’’tipi ‘‘lokiyā’’tipi ‘‘lokuttarā’’tipi na vattabbā. Kasmā? Sabhāvato natthitāya. Yasmā pana samāpajjantassa vasena samāpanno nāma hoti, tasmā nipphannāti vattuṃ vaṭṭati, no anipphannāti.
‘‘इति सन्ता समापत्ति, अयं अरियनिसेविता।
‘‘Iti santā samāpatti, ayaṃ ariyanisevitā;
दिट्ठेव धम्मे निब्बानमिति सङ्खमुपागता’’ति॥
Diṭṭheva dhamme nibbānamiti saṅkhamupāgatā’’ti.
निरोधसमापत्तिञाणनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Nirodhasamāpattiñāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ३४. निरोधसमापत्तिञाणनिद्देसो • 34. Nirodhasamāpattiñāṇaniddeso
