| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
१०. निरुत्तिपथसुत्तवण्णना
10. Niruttipathasuttavaṇṇanā
६२. निरुत्तियोव निरुत्तिपथाति पथ-सद्देन पदवड्ढनमाह यथा ‘‘बीजानियेव बीजजातानी’’ति। निरुत्तिवसेनाति निब्बचनवसेन। पथा च अत्थानुरूपभावतो । तीणिपीति निरुत्तिअधिवचनपञ्ञत्तिपथपदानि। तथा हि ‘‘फुसतीति फस्सो’’तिआदिना नीहरित्वा वचनं निरुत्ति, ‘‘सिरीवड्ढको धनवड्ढको’’तिआदिना वचनमत्तमेव अधिकारं कत्वा पवत्तं अधिवचनं, ‘‘तक्को वितक्को’’तिआदिना तंतंपकारेन ञापनतो पञ्ञत्ति। अथ वा तंतंअत्थप्पकासनेन निच्छितं, नियतं वा वचनं निरुत्ति। अधि-सद्दो उपरिभागे, उपरि वचनं अधिवचनं। कस्स उपरि? पकासेतब्बस्स अत्थस्साति पाकटोयमत्थो। अधीनं वचनं अधिवचनं। केन अधीनं? अत्थेन। अत्थस्स पञ्ञापनत्थेन पञ्ञत्तीति एवं निरुत्तिआदिपदानं सब्बवचनेसु पवत्ति वेदितब्बा। अञ्ञथा ‘‘फुसतीति फस्सो’’तिआदिप्पकारेन निद्धारणवचनानंयेव निरुत्तिता, सिरिवड्ढकधनवड्ढकपकारानमेव अभिलापनं अधिवचनता। ‘‘तक्को वितक्को’’ति एवंपकारानमेव एकमेव अत्थं तेन तेन पकारेन ञापेन्तानं वचनानं पञ्ञत्तिता च आपज्जेय्य। असंकिण्णाति न संकिण्णा। तेनाह ‘‘अविजहिता…पे॰… अछड्डिता’’ति। न संकीयन्तीति न संकिरीयन्ति, न संकीयिस्सन्ति न संकिरीयिस्सन्तीति अत्थो। अप्पटिकुट्ठाति न पटिक्खित्ता। यस्मा भङ्गं अतिक्कन्तं उप्पादादि अतिक्कन्तमेव होति, तस्मा वुत्तं ‘‘भङ्गमेवा’’ति। यस्मा देसन्तरं सङ्कन्तोपि अतिक्कन्तन्ति वुच्चति, तस्मा तदाभावं दस्सेतुं ‘‘देसन्तरं असङ्कमित्वा’’ति वुत्तं। यत्थ यत्थ हि सङ्खारा उप्पज्जन्ति, तत्थ तत्थेव भिज्जन्ति निरुज्झन्ति विपरिणमन्ति विनासं आपज्जन्ति। तेनाह ‘‘विपरिणतन्ति…पे॰… नट्ठ’’न्ति। अपाकटीभूतं अजातत्ता एव।
62.Niruttiyova niruttipathāti patha-saddena padavaḍḍhanamāha yathā ‘‘bījāniyeva bījajātānī’’ti. Niruttivasenāti nibbacanavasena. Pathā ca atthānurūpabhāvato . Tīṇipīti niruttiadhivacanapaññattipathapadāni. Tathā hi ‘‘phusatīti phasso’’tiādinā nīharitvā vacanaṃ nirutti, ‘‘sirīvaḍḍhako dhanavaḍḍhako’’tiādinā vacanamattameva adhikāraṃ katvā pavattaṃ adhivacanaṃ, ‘‘takko vitakko’’tiādinā taṃtaṃpakārena ñāpanato paññatti. Atha vā taṃtaṃatthappakāsanena nicchitaṃ, niyataṃ vā vacanaṃ nirutti. Adhi-saddo uparibhāge, upari vacanaṃ adhivacanaṃ. Kassa upari? Pakāsetabbassa atthassāti pākaṭoyamattho. Adhīnaṃ vacanaṃ adhivacanaṃ. Kena adhīnaṃ? Atthena. Atthassa paññāpanatthena paññattīti evaṃ niruttiādipadānaṃ sabbavacanesu pavatti veditabbā. Aññathā ‘‘phusatīti phasso’’tiādippakārena niddhāraṇavacanānaṃyeva niruttitā, sirivaḍḍhakadhanavaḍḍhakapakārānameva abhilāpanaṃ adhivacanatā. ‘‘Takko vitakko’’ti evaṃpakārānameva ekameva atthaṃ tena tena pakārena ñāpentānaṃ vacanānaṃ paññattitā ca āpajjeyya. Asaṃkiṇṇāti na saṃkiṇṇā. Tenāha ‘‘avijahitā…pe… achaḍḍitā’’ti. Na saṃkīyantīti na saṃkirīyanti, na saṃkīyissanti na saṃkirīyissantīti attho. Appaṭikuṭṭhāti na paṭikkhittā. Yasmā bhaṅgaṃ atikkantaṃ uppādādi atikkantameva hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘bhaṅgamevā’’ti. Yasmā desantaraṃ saṅkantopi atikkantanti vuccati, tasmā tadābhāvaṃ dassetuṃ ‘‘desantaraṃ asaṅkamitvā’’ti vuttaṃ. Yattha yattha hi saṅkhārā uppajjanti, tattha tattheva bhijjanti nirujjhanti vipariṇamanti vināsaṃ āpajjanti. Tenāha ‘‘vipariṇatanti…pe… naṭṭha’’nti. Apākaṭībhūtaṃ ajātattā eva.
वसभणगोत्तताय वस्सभञ्ञा। मूलदिट्ठिगतिकाति मूलभूता दिट्ठिगतिका, इमस्मिं कप्पे सब्बपठमं तादिसदिट्ठिसमुप्पादका। पुनप्पुनं आवज्जेन्तस्साति अहेतुवादपटिसंयुत्तगन्थं उग्गहेत्वा परियापुणित्वा तदत्थं वीमंसन्तस्स ‘‘नत्थि हेतु, नत्थि पच्चयो सत्तानं संकिलेसाया’’तिआदिनयप्पवत्ताय लद्धिया आरम्मणे मिच्छासति सन्तिट्ठति, ‘‘नत्थि हेतू’’तिआदिवसेन अनुस्सवूपलद्धे अत्थे तदाकारपरिवितक्कनेहि सविग्गहे विय सरूपतो चित्तस्स पच्चुपट्ठिते चिरकालपरिचयेन ‘‘एवमेत’’न्ति निज्झानक्खमभावूपगमनेन निज्झानक्खन्तिया तथागहिते पुनप्पुनं तथेव आसेवन्तस्स बहुलीकरोन्तस्स मिच्छावितक्केन समादियमाना मिच्छावायामूपत्थम्भिता अतंसभावं ‘‘तंसभाव’’न्ति गण्हन्ती मिच्छासतीति लद्धनामा तंलद्धिसहगता तण्हा सन्तिट्ठति। यथासकं वितक्कादिपच्चयलाभेन तस्मिं आरम्मणे अधिट्ठितताय अनेकग्गतं पहाय चित्तं एकग्गतं अप्पितं विय होति मिच्छासमाधिना। सोपि हि पच्चयविसेसेहि लद्धभावनाबलो ईदिसे ठाने समाधानपतिरूपकिच्चकरो होतियेव वालविज्झनादीसु वियाति दट्ठब्बं। तथा हि अनेकक्खत्तुं तेनाकारेन पुब्बभागियेसु जवनवारेसु पवत्तेसु सब्बपच्छिमे जवनवारे सत्त जवनानि जवन्ति। तत्थ पठमे सतेकिच्छो होति, तथा दुतियादीसु। सत्तमे पन जवने सम्पत्ते अतेकिच्छो होति। तेनाह ‘‘अस्सादेन्तस्सा’’तिआदि। इमेसुपीति द्वीसुपि ठानेसु।
Vasabhaṇagottatāya vassabhaññā. Mūladiṭṭhigatikāti mūlabhūtā diṭṭhigatikā, imasmiṃ kappe sabbapaṭhamaṃ tādisadiṭṭhisamuppādakā. Punappunaṃ āvajjentassāti ahetuvādapaṭisaṃyuttaganthaṃ uggahetvā pariyāpuṇitvā tadatthaṃ vīmaṃsantassa ‘‘natthi hetu, natthi paccayo sattānaṃ saṃkilesāyā’’tiādinayappavattāya laddhiyā ārammaṇe micchāsati santiṭṭhati, ‘‘natthi hetū’’tiādivasena anussavūpaladdhe atthe tadākāraparivitakkanehi saviggahe viya sarūpato cittassa paccupaṭṭhite cirakālaparicayena ‘‘evameta’’nti nijjhānakkhamabhāvūpagamanena nijjhānakkhantiyā tathāgahite punappunaṃ tatheva āsevantassa bahulīkarontassa micchāvitakkena samādiyamānā micchāvāyāmūpatthambhitā ataṃsabhāvaṃ ‘‘taṃsabhāva’’nti gaṇhantī micchāsatīti laddhanāmā taṃladdhisahagatā taṇhā santiṭṭhati. Yathāsakaṃ vitakkādipaccayalābhena tasmiṃ ārammaṇe adhiṭṭhitatāya anekaggataṃ pahāya cittaṃ ekaggataṃ appitaṃ viya hoti micchāsamādhinā. Sopi hi paccayavisesehi laddhabhāvanābalo īdise ṭhāne samādhānapatirūpakiccakaro hotiyeva vālavijjhanādīsu viyāti daṭṭhabbaṃ. Tathā hi anekakkhattuṃ tenākārena pubbabhāgiyesu javanavāresu pavattesu sabbapacchime javanavāre satta javanāni javanti. Tattha paṭhame satekiccho hoti, tathā dutiyādīsu. Sattame pana javane sampatte atekiccho hoti. Tenāha ‘‘assādentassā’’tiādi. Imesupīti dvīsupi ṭhānesu.
पच्चुप्पन्नं वाति एत्थ इति-सद्दो आदिअत्थो। तेन ‘‘यदेतं अनागतं नाम, नयिदं अनागत’’न्तिआदिकं सङ्गण्हाति। तेपीति ते वस्सभञ्ञापि न मञ्ञिंसु लोकसमञ्ञाय अनतिक्कमनीयतो। तेनाह ‘‘अतीतं पना’’तिआदि। खन्धानं उपरि निरुळ्हा पण्णत्ति।
Paccuppannaṃ vāti ettha iti-saddo ādiattho. Tena ‘‘yadetaṃ anāgataṃ nāma, nayidaṃ anāgata’’ntiādikaṃ saṅgaṇhāti. Tepīti te vassabhaññāpi na maññiṃsu lokasamaññāya anatikkamanīyato. Tenāha ‘‘atītaṃ panā’’tiādi. Khandhānaṃ upari niruḷhā paṇṇatti.
निरुत्तिपथसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Niruttipathasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
उपयवग्गवण्णना निट्ठिता।
Upayavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / १०. निरुत्तिपथसुत्तं • 10. Niruttipathasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / १०. निरुत्तिपथसुत्तवण्णना • 10. Niruttipathasuttavaṇṇanā
