| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
५. निसीदनसन्थतसिक्खापदवण्णना
5. Nisīdanasanthatasikkhāpadavaṇṇanā
५६५. नास्सुध कोचीति एत्थ अस्सुध-इति अवधारणत्थे निपातो। तत्थ किञ्चापि ‘‘एवं भन्तेति खो ते भिक्खू’’ति बहुवचनं वुत्तं, तथापि ते भिक्खू भगवतो पटिस्सुणित्वा इध तेसु भिक्खूसु कोचि भगवन्तं नास्सुध उपसङ्कमति अञ्ञत्र एकेनाति अत्थो गहेतब्बो। तं सुग्गाहं एकाहं भन्ते भगवन्तं वरन्तिआदीसु (महाव॰ ३३७) विय, अनुजानामि…पे॰… यथासुखं मं दस्सनाय उपसङ्कमन्तूति दस्सनत्थाय उपसङ्कमन्तु।
565.Nāssudha kocīti ettha assudha-iti avadhāraṇatthe nipāto. Tattha kiñcāpi ‘‘evaṃ bhanteti kho te bhikkhū’’ti bahuvacanaṃ vuttaṃ, tathāpi te bhikkhū bhagavato paṭissuṇitvā idha tesu bhikkhūsu koci bhagavantaṃ nāssudha upasaṅkamati aññatra ekenāti attho gahetabbo. Taṃ suggāhaṃ ekāhaṃ bhante bhagavantaṃ varantiādīsu (mahāva. 337) viya, anujānāmi…pe… yathāsukhaṃ maṃ dassanāya upasaṅkamantūti dassanatthāya upasaṅkamantu.
५६६-७. ‘‘मयं आयस्मन्तं उपसेन’’न्ति तस्स गणपामोक्खत्ता वुत्तं। आरञ्ञिकपिण्डपातिकपंसुकूलिकवसेन सब्बानि वुत्तानि। तेनेवाह अट्ठकथायं ‘‘सन्थते चतुत्थचीवरसञ्ञिताया’’ति। किं सब्बेपि ते चीवरं न बुज्झन्तीति चे? यथा होतु। कतमं चीवरं नामाति? छन्नं अञ्ञतरं विकप्पनुपगं पच्छिमन्ति। किञ्च वायिमं अवायिमन्ति? वायिममेवाति। कतरसुत्तेनाति? अद्धा सो सुत्तमेव न पस्सति, सिवेय्यकं दुस्सयुगं, इद्धिमयिकञ्च देवदत्तियञ्च अचीवरं करोति। यदि एवं अवायिमम्पीति वदामीति। एवं सन्ते सिद्धा सन्थते चीवरसञ्ञिता कम्बलसीसेन उण्णामयसामञ्ञतो। किं पन ते सन्थतं अधिट्ठहिंसूति? दुट्ठु अधिट्ठहिंसु अचीवरत्ता, न अधिट्ठानुपगत्ता च सन्थतस्स। अथ नाधिट्ठहिंसु, पुब्बेव तत्थ अचीवरसञ्ञिनो एतेति कत्वा तत्थ चीवरसञ्ञिताय तदुभयं न युज्जतीति। किं पनेतं अधिट्ठानुपगं नत्थीति? तत्थेवागतं , अपिचेतं अविकप्पनुपगं चे, चीवरं न होति, अञ्ञथा ‘‘चीवरं नाम छन्नं चीवरानं अञ्ञतर’’न्ति एत्तावता सिद्धं ‘‘विकप्पनुपगं पच्छिम’’न्ति न वत्तब्बं। अथ न विकप्पनुपगम्पि चीवरमेव सिद्धं, अनधिट्ठानुपगं , अविकप्पनुपगञ्च एकज्झं ‘‘चीवर’’न्ति सङ्ख्यं गच्छति। तेनेवाह ‘‘तेचीवरिकस्स चतुत्थचीवरं वत्तमानं अंसकासावमेव वट्टती’’ति।
566-7. ‘‘Mayaṃ āyasmantaṃ upasena’’nti tassa gaṇapāmokkhattā vuttaṃ. Āraññikapiṇḍapātikapaṃsukūlikavasena sabbāni vuttāni. Tenevāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘santhate catutthacīvarasaññitāyā’’ti. Kiṃ sabbepi te cīvaraṃ na bujjhantīti ce? Yathā hotu. Katamaṃ cīvaraṃ nāmāti? Channaṃ aññataraṃ vikappanupagaṃ pacchimanti. Kiñca vāyimaṃ avāyimanti? Vāyimamevāti. Katarasuttenāti? Addhā so suttameva na passati, siveyyakaṃ dussayugaṃ, iddhimayikañca devadattiyañca acīvaraṃ karoti. Yadi evaṃ avāyimampīti vadāmīti. Evaṃ sante siddhā santhate cīvarasaññitā kambalasīsena uṇṇāmayasāmaññato. Kiṃ pana te santhataṃ adhiṭṭhahiṃsūti? Duṭṭhu adhiṭṭhahiṃsu acīvarattā, na adhiṭṭhānupagattā ca santhatassa. Atha nādhiṭṭhahiṃsu, pubbeva tattha acīvarasaññino eteti katvā tattha cīvarasaññitāya tadubhayaṃ na yujjatīti. Kiṃ panetaṃ adhiṭṭhānupagaṃ natthīti? Tatthevāgataṃ , apicetaṃ avikappanupagaṃ ce, cīvaraṃ na hoti, aññathā ‘‘cīvaraṃ nāma channaṃ cīvarānaṃ aññatara’’nti ettāvatā siddhaṃ ‘‘vikappanupagaṃ pacchima’’nti na vattabbaṃ. Atha na vikappanupagampi cīvarameva siddhaṃ, anadhiṭṭhānupagaṃ , avikappanupagañca ekajjhaṃ ‘‘cīvara’’nti saṅkhyaṃ gacchati. Tenevāha ‘‘tecīvarikassa catutthacīvaraṃ vattamānaṃ aṃsakāsāvameva vaṭṭatī’’ti.
अपिच सन्थते चीवरसञ्ञिता न केवलं तेसंयेव, अञ्ञेसम्पि अनुबन्धति एव ‘‘पुराणसन्थतं नाम सकिं निवत्थम्पि सकिं पारुतम्पी’’ति वचनतो। अट्ठकथाचरियो पनस्स अचीवरतं सन्धायभासितत्थदीपनेन दीपेति। निवत्थपारुतन्ति एतेसं निसिन्नञ्चेव निपन्नञ्चाति अत्थो। अपिच एवं सन्तेपि सन्थते चीवरसञ्ञिता अनुबन्धति एव। खन्धके (महाव॰ ३५८) हि ‘‘निसीदनं अधिट्ठातुं न विकप्पेतु’’न्ति च, परिवारे (परि॰ ३२९) ‘‘नव चीवरानि अधिट्ठातब्बानी’’ति च निसीदनसिक्खापदे ‘‘दसा विदत्थी’’ति च इध ‘‘निसीदनं नाम सदसं वुच्चती’’ति च वुत्तं, अट्ठकथायञ्चस्स ‘‘सन्थतसदिसं सन्थरित्वा एकस्मिं अन्ते सुगतविदत्थिया विदत्थिमत्तपदेसे द्वीसु ठानेसु फालेत्वा तिस्सो दसा करीयन्ति, ताहि दसाहि सदसं नाम वुच्चती’’ति च ‘‘निसीदनं वुत्तनयेन अधिट्ठातब्बमेव, तञ्च खो पमाणयुत्तं एकमेव, द्वे न वट्टन्ती’’ति च वुत्तं, तस्मा निसीदनं नाम नवन्नं चीवरानं अञ्ञतरं चीवरं अधिट्ठातब्बं, तञ्च सन्थतसदिसं एळकलोममयसन्थतविसेसन्ति सिद्धं, तथा निसीदनमेव निसीदनसन्थतञ्च सिद्धं। पोराणगण्ठिपदे च ‘‘एकमेवा’’ति वुत्तं। तस्मिं सिद्धे सिद्धा सन्थते चीवरसञ्ञिताति अत्थो। कस्मा? सन्थतसामञ्ञतो।
Apica santhate cīvarasaññitā na kevalaṃ tesaṃyeva, aññesampi anubandhati eva ‘‘purāṇasanthataṃ nāma sakiṃ nivatthampi sakiṃ pārutampī’’ti vacanato. Aṭṭhakathācariyo panassa acīvarataṃ sandhāyabhāsitatthadīpanena dīpeti. Nivatthapārutanti etesaṃ nisinnañceva nipannañcāti attho. Apica evaṃ santepi santhate cīvarasaññitā anubandhati eva. Khandhake (mahāva. 358) hi ‘‘nisīdanaṃ adhiṭṭhātuṃ na vikappetu’’nti ca, parivāre (pari. 329) ‘‘nava cīvarāni adhiṭṭhātabbānī’’ti ca nisīdanasikkhāpade ‘‘dasā vidatthī’’ti ca idha ‘‘nisīdanaṃ nāma sadasaṃ vuccatī’’ti ca vuttaṃ, aṭṭhakathāyañcassa ‘‘santhatasadisaṃ santharitvā ekasmiṃ ante sugatavidatthiyā vidatthimattapadese dvīsu ṭhānesu phāletvā tisso dasā karīyanti, tāhi dasāhi sadasaṃ nāma vuccatī’’ti ca ‘‘nisīdanaṃ vuttanayena adhiṭṭhātabbameva, tañca kho pamāṇayuttaṃ ekameva, dve na vaṭṭantī’’ti ca vuttaṃ, tasmā nisīdanaṃ nāma navannaṃ cīvarānaṃ aññataraṃ cīvaraṃ adhiṭṭhātabbaṃ, tañca santhatasadisaṃ eḷakalomamayasanthatavisesanti siddhaṃ, tathā nisīdanameva nisīdanasanthatañca siddhaṃ. Porāṇagaṇṭhipade ca ‘‘ekamevā’’ti vuttaṃ. Tasmiṃ siddhe siddhā santhate cīvarasaññitāti attho. Kasmā? Santhatasāmaññato.
एत्थाह – कथं अदसमेव सन्थतं चीवरसङ्ख्यं न गच्छति। अनेकम्पि अनधिट्ठितम्पि महन्तम्पि वट्टति, यतो सदसमेव सन्थतं चीवरसङ्ख्यं गच्छति, ततो अधिट्ठानञ्च उपगच्छतीति। असन्थतपरियापन्नत्ता ओरेन च छन्नं वस्सानं विनापि सम्मुतिं, तञ्च पोराणं विस्सज्जेत्वा एव, न अविस्सज्जेत्वा ‘‘तञ्च खो पमाणयुत्तं एकमेव, द्वे न वट्टन्ती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.४६९) वचनतोति। अथापि सिया सन्थतं सयनत्थमेव करीयति, निसीदनं असन्थतमेवाति। तञ्च न नियमतो ‘‘पुराणसन्थतं नाम सकिं निवत्थं सकिं पारुतम्पी’’ति वुत्तत्ताति। एत्थ वुच्चति, न एत्थ कारणं परियेसितब्बं विनयपञ्ञत्तिया अनञ्ञविसयत्ता।
Etthāha – kathaṃ adasameva santhataṃ cīvarasaṅkhyaṃ na gacchati. Anekampi anadhiṭṭhitampi mahantampi vaṭṭati, yato sadasameva santhataṃ cīvarasaṅkhyaṃ gacchati, tato adhiṭṭhānañca upagacchatīti. Asanthatapariyāpannattā orena ca channaṃ vassānaṃ vināpi sammutiṃ, tañca porāṇaṃ vissajjetvā eva, na avissajjetvā ‘‘tañca kho pamāṇayuttaṃ ekameva, dve na vaṭṭantī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.469) vacanatoti. Athāpi siyā santhataṃ sayanatthameva karīyati, nisīdanaṃ asanthatamevāti. Tañca na niyamato ‘‘purāṇasanthataṃ nāma sakiṃ nivatthaṃ sakiṃ pārutampī’’ti vuttattāti. Ettha vuccati, na ettha kāraṇaṃ pariyesitabbaṃ vinayapaññattiyā anaññavisayattā.
सन्थतस्स पन अचीवरभावे अयं युत्ति – आदितो ‘‘तीणि सन्थतानि पन विनयकम्मं कत्वा पटिलभित्वा परिभुञ्जितुं न वट्टन्ती’’ति अट्ठकथावचनतो तानि अकप्पियानीति सिद्धं, भगवता च खोमादीनि छ अनुञ्ञातानीति कोसेय्यं कप्पियन्ति सिद्धं। एवं सन्ते सुद्धकोसेय्यम्पि चीवरं कप्पियं जातं, पगेव कोसियमिस्सकसन्थतचीवरन्ति आपज्जति। तथा कम्बलञ्च अनुञ्ञातं, तञ्च सुद्धिकम्पि होति जातिकाळकभावेन, पगेव ओदातगोचरियमिस्सकसन्थतचीवरन्ति आपज्जति। ततो च अञ्ञमञ्ञविरोधो, तस्मा न सन्थतं चीवरं नाम होति, निसीदनं पन होति तस्स पमाणसण्ठानपरिच्छेदसम्भवतो। एत्थाहु केचि आचरिया ‘‘दुविधं निसीदनं सन्थतं, असन्थतञ्च। तत्थ सन्थतं सन्थतमेव। असन्थतं खोमादिछब्बिधं, तदनुलोमं वा होति, अयमेतेसं विसेसो’’ति।
Santhatassa pana acīvarabhāve ayaṃ yutti – ādito ‘‘tīṇi santhatāni pana vinayakammaṃ katvā paṭilabhitvā paribhuñjituṃ na vaṭṭantī’’ti aṭṭhakathāvacanato tāni akappiyānīti siddhaṃ, bhagavatā ca khomādīni cha anuññātānīti koseyyaṃ kappiyanti siddhaṃ. Evaṃ sante suddhakoseyyampi cīvaraṃ kappiyaṃ jātaṃ, pageva kosiyamissakasanthatacīvaranti āpajjati. Tathā kambalañca anuññātaṃ, tañca suddhikampi hoti jātikāḷakabhāvena, pageva odātagocariyamissakasanthatacīvaranti āpajjati. Tato ca aññamaññavirodho, tasmā na santhataṃ cīvaraṃ nāma hoti, nisīdanaṃ pana hoti tassa pamāṇasaṇṭhānaparicchedasambhavato. Etthāhu keci ācariyā ‘‘duvidhaṃ nisīdanaṃ santhataṃ, asanthatañca. Tattha santhataṃ santhatameva. Asanthataṃ khomādichabbidhaṃ, tadanulomaṃ vā hoti, ayametesaṃ viseso’’ti.
एत्थाह – कस्मा पनेत्थ ‘‘सन्थतं पन भिक्खुना’’ति सिक्खापदं अपञ्ञापेत्वा ‘‘निसीदनसन्थत’’न्ति पञ्ञत्तन्ति? चीवरसञ्ञिताय सन्थतानं उज्झितत्ता तेसं अचीवरभावदस्सनत्थं तथा पञ्ञत्तन्ति वुत्तं होति, तस्मा ते भिक्खू धुतङ्गभेदभया तानि उज्झित्वा तेरसापि धुतङ्गानि समादियिंसु, सीसदस्सनवसेन तीणेव वुत्तानि, भगवा च तेसं सन्थतं अनुजानि, ततो नेसं एवं होति ‘‘निसीदनचीवरसण्ठानम्पेतं निसीदनसन्थतं नो अनुञ्ञातं, चतुत्थचीवरभावेन पगेव कतसन्थतं वा’’ति। ततो सन्थते नेसं चीवरसञ्ञिता न भविस्सतीति तदत्थं भगवता निसीदनसन्थतन्ति पञ्ञत्तन्ति अधिप्पायो। ‘‘पच्छिमानि द्वे वट्टन्ती’’ति कथं पञ्ञायतीति चे? ‘‘अनापत्ति अञ्ञेन कतं पटिलभित्वा परिभुञ्जती’’ति वचनतोति।
Etthāha – kasmā panettha ‘‘santhataṃ pana bhikkhunā’’ti sikkhāpadaṃ apaññāpetvā ‘‘nisīdanasanthata’’nti paññattanti? Cīvarasaññitāya santhatānaṃ ujjhitattā tesaṃ acīvarabhāvadassanatthaṃ tathā paññattanti vuttaṃ hoti, tasmā te bhikkhū dhutaṅgabhedabhayā tāni ujjhitvā terasāpi dhutaṅgāni samādiyiṃsu, sīsadassanavasena tīṇeva vuttāni, bhagavā ca tesaṃ santhataṃ anujāni, tato nesaṃ evaṃ hoti ‘‘nisīdanacīvarasaṇṭhānampetaṃ nisīdanasanthataṃ no anuññātaṃ, catutthacīvarabhāvena pageva katasanthataṃ vā’’ti. Tato santhate nesaṃ cīvarasaññitā na bhavissatīti tadatthaṃ bhagavatā nisīdanasanthatanti paññattanti adhippāyo. ‘‘Pacchimāni dve vaṭṭantī’’ti kathaṃ paññāyatīti ce? ‘‘Anāpatti aññena kataṃ paṭilabhitvā paribhuñjatī’’ti vacanatoti.
निसीदनसन्थतसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Nisīdanasanthatasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / ५. निसीदनसन्थतसिक्खापदं • 5. Nisīdanasanthatasikkhāpadaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ५. निसीदनसन्थतसिक्खापदवण्णना • 5. Nisīdanasanthatasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / ५. निसीदनसन्थतसिक्खापदवण्णना • 5. Nisīdanasanthatasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / ५. निसीदनसन्थतसिक्खापदवण्णना • 5. Nisīdanasanthatasikkhāpadavaṇṇanā
