| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / เถรคาถา-อฎฺฐกถา • Theragāthā-aṭṭhakathā |
๖. นิตกเตฺถรคาถาวณฺณนา
6. Nitakattheragāthāvaṇṇanā
กสฺส เสลูปมํ จิตฺตนฺติ อายสฺมโต นิตกเตฺถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุเทฺธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรโนฺต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล พนฺธุมตีนคเร อารามโคปโก หุตฺวา ชีวโนฺต เอกทิวสํ ภควนฺตํ อากาเสน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส นาฬิเกรผลํ ทาตุกาโม อโหสิฯ สตฺถา ตํ อนุคฺคณฺหโนฺต อากาเสเยว ฐตฺวา ปฎิคฺคณฺหิฯ โส ตํ ทตฺวา อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฎิสํเวทิฯ โส เตน ปุญฺญกเมฺมน เทวมนุเสฺสสุ สํสรโนฺต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรเฎฺฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา นิตโกติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปโตฺต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฎิลทฺธสโทฺธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฎฺฐานํ คเหตฺวา อรเญฺญ วิหรโนฺต ฆเฎโนฺต อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๑.๙๑-๙๙) –
Kassaselūpamaṃ cittanti āyasmato nitakattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni karonto vipassissa bhagavato kāle bandhumatīnagare ārāmagopako hutvā jīvanto ekadivasaṃ bhagavantaṃ ākāsena gacchantaṃ disvā pasannamānaso nāḷikeraphalaṃ dātukāmo ahosi. Satthā taṃ anuggaṇhanto ākāseyeva ṭhatvā paṭiggaṇhi. So taṃ datvā uḷāraṃ pītisomanassaṃ paṭisaṃvedi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kosalaraṭṭhe brāhmaṇakule nibbattitvā nitakoti laddhanāmo viññutaṃ patto satthu santike dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā kammaṭṭhānaṃ gahetvā araññe viharanto ghaṭento arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.51.91-99) –
‘‘นคเร พนฺธุมติยา, อารามิโก อหํ ตทา;
‘‘Nagare bandhumatiyā, ārāmiko ahaṃ tadā;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, คจฺฉนฺตํ อนิลญฺชเสฯ
Addasaṃ virajaṃ buddhaṃ, gacchantaṃ anilañjase.
‘‘นาฬิเกรผลํ คยฺห, พุทฺธเสฎฺฐสฺสทาสหํ;
‘‘Nāḷikeraphalaṃ gayha, buddhaseṭṭhassadāsahaṃ;
อากาเส ฐิตโก สโนฺต, ปฎิคฺคณฺหิ มหายโสฯ
Ākāse ṭhitako santo, paṭiggaṇhi mahāyaso.
‘‘วิตฺติสญฺชนโน มยฺหํ, ทิฎฺฐธมฺมสุขาวโห;
‘‘Vittisañjanano mayhaṃ, diṭṭhadhammasukhāvaho;
ผลํ พุทฺธสฺส ทตฺวาน, วิปฺปสเนฺนน เจตสาฯ
Phalaṃ buddhassa datvāna, vippasannena cetasā.
‘‘อธิคจฺฉิํ ตทา ปีติํ, วิปุลญฺจ สุขุตฺตมํ;
‘‘Adhigacchiṃ tadā pītiṃ, vipulañca sukhuttamaṃ;
อุปฺปชฺชเตว รตนํ, นิพฺพตฺตสฺส ตหิํ ตหิํฯ
Uppajjateva ratanaṃ, nibbattassa tahiṃ tahiṃ.
‘‘เอกนวุติโต กเปฺป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;
‘‘Ekanavutito kappe, yaṃ phalaṃ adadiṃ tadā;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, phaladānassidaṃ phalaṃ.
‘‘ทิพฺพจกฺขุ วิสุทฺธํ เม, สมาธิกุสโล อหํ;
‘‘Dibbacakkhu visuddhaṃ me, samādhikusalo ahaṃ;
อภิญฺญาปารมิปฺปโตฺต, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ
Abhiññāpāramippatto, phaladānassidaṃ phalaṃ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เถเร ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน วิหรเนฺต ปธานปริคฺคาหโก เถโร ตํ อารญฺญายตนํ คนฺตฺวา ตตฺถ วสนฺตานํ ภิกฺขูนํ ปริคฺคณฺหนตฺถํ ‘‘กสฺส เสลูปม’’นฺติอาทินา ปฐมํ คาถมาหฯ
Arahattaṃ pana patvā there phalasukhena nibbānasukhena viharante padhānapariggāhako thero taṃ āraññāyatanaṃ gantvā tattha vasantānaṃ bhikkhūnaṃ pariggaṇhanatthaṃ ‘‘kassa selūpama’’ntiādinā paṭhamaṃ gāthamāha.
๑๙๑. ตตฺถ กสฺส เสลูปมํ จิตฺตํ, ฐิตํ นานุปกมฺปตีติ อิมสฺมิํ อรญฺญายตเน วสเนฺตสุ กสฺส ภิกฺขุโน จิตฺตํ อคฺคผลาธิคเมน เอกฆนสิลามยปพฺพตูปมํ สเพฺพสํ อิญฺชนานํ อภาวโต วสีภาวปฺปตฺติยา จ ฐิตํ สเพฺพหิปิ โลกธเมฺมหิ นานุกมฺปติ น เวธติฯ อิทานิสฺส อกมฺปนาการํ สทฺธิํ การเณน ทเสฺสตุํ ‘‘วิรตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ วิรตฺตํ รชนีเยสูติ วิราคสงฺขาเตน อริยมเคฺคน รชนีเยสุ ราคุปฺปตฺติเหตุภูเตสุ เตภูมกธเมฺมสุ วิรตฺตํ, ตตฺถ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนราคนฺติ อโตฺถฯ กุปฺปนีเยติ ปฎิฆฎฺฐานีเย, สพฺพสฺมิมฺปิ อาฆาตวตฺถุสฺมิํฯ น กุปฺปตีติ น ทุสฺสติ น วิการํ อาปชฺชติฯ ยเสฺสวํ ภาวิตํ จิตฺตนฺติ ยสฺส อริยปุคฺคลสฺส จิตฺตํ มโน เอวํ วุตฺตนเยน ตาทิภาเวน ภาวิตํ, กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ ตํ ปุคฺคลํ กุโต สตฺตโต สงฺขารโต วา ทุกฺขํ อุปคมิสฺสติ, น ตาทิสสฺส ทุกฺขํ อตฺถีติ อโตฺถฯ
191. Tattha kassa selūpamaṃ cittaṃ, ṭhitaṃ nānupakampatīti imasmiṃ araññāyatane vasantesu kassa bhikkhuno cittaṃ aggaphalādhigamena ekaghanasilāmayapabbatūpamaṃ sabbesaṃ iñjanānaṃ abhāvato vasībhāvappattiyā ca ṭhitaṃ sabbehipi lokadhammehi nānukampati na vedhati. Idānissa akampanākāraṃ saddhiṃ kāraṇena dassetuṃ ‘‘viratta’’ntiādi vuttaṃ. Tattha virattaṃ rajanīyesūti virāgasaṅkhātena ariyamaggena rajanīyesu rāguppattihetubhūtesu tebhūmakadhammesu virattaṃ, tattha sabbaso samucchinnarāganti attho. Kuppanīyeti paṭighaṭṭhānīye, sabbasmimpi āghātavatthusmiṃ. Na kuppatīti na dussati na vikāraṃ āpajjati. Yassevaṃ bhāvitaṃ cittanti yassa ariyapuggalassa cittaṃ mano evaṃ vuttanayena tādibhāvena bhāvitaṃ, kuto taṃ dukkhamessatīti taṃ puggalaṃ kuto sattato saṅkhārato vā dukkhaṃ upagamissati, na tādisassa dukkhaṃ atthīti attho.
๑๙๒. เอวํ อนิยมวเสน ปุจฺฉิตมตฺถํ นิตกเตฺถโร อตฺตูปนายิกํ กตฺวา วิสฺสเชฺชโนฺต ‘‘มม เสลูปมํ จิตฺต’’นฺติอาทินา ทุติยคาถาย อญฺญํ พฺยากาสิฯ ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ
192. Evaṃ aniyamavasena pucchitamatthaṃ nitakatthero attūpanāyikaṃ katvā vissajjento ‘‘mama selūpamaṃ citta’’ntiādinā dutiyagāthāya aññaṃ byākāsi. Taṃ vuttatthameva.
นิตกเตฺถรคาถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Nitakattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / เถรคาถาปาฬิ • Theragāthāpāḷi / ๖. นิตกเตฺถรคาถา • 6. Nitakattheragāthā
