| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
नोउपादाभाजनीयकथावण्णना
Noupādābhājanīyakathāvaṇṇanā
६४६. ‘‘एकं महाभूतं पटिच्च तयो महाभूता तयो महाभूते पटिच्च एकं महाभूत’’न्तिआदिवचनतो (पट्ठा॰ १.१.५३) एकं महाभूतं अवसेसमहाभूते निस्सयति, तेहि उपादारूपेन च निस्सीयतीति आह ‘‘निस्सयति च निस्सीयति चा’’ति।
646. ‘‘Ekaṃ mahābhūtaṃ paṭicca tayo mahābhūtā tayo mahābhūte paṭicca ekaṃ mahābhūta’’ntiādivacanato (paṭṭhā. 1.1.53) ekaṃ mahābhūtaṃ avasesamahābhūte nissayati, tehi upādārūpena ca nissīyatīti āha ‘‘nissayati ca nissīyati cā’’ti.
६४७. महाभूतानं अञ्ञमञ्ञाविजहनतो एकस्मिम्पि कलापे अनेकं फोट्ठब्बं अत्थीति फोट्ठब्बसभावेसुयेव अनेकेसुपि आरम्मणेसु आपाथगतेसु आभोगादिवसेन एकंयेव विञ्ञाणुप्पत्तिहेतु होतीति अयं विचारो दस्सितो। इतरेसुपि पन यथायोगं दस्सेतब्बो। तत्थ रसारम्मणं ताव इन्द्रियनिस्सयं अल्लीयित्वा विञ्ञाणुप्पत्तिहेतुभावतो सतिपि अनेकेसं रसानं आपाथगमने एकस्मिं खणे एकप्पकारंयेव यथावुत्तनयेन जिव्हाविञ्ञाणुप्पत्तिहेतु होति, तथा गन्धारम्मणं। रूपसद्दारम्मणानि पन इन्द्रियनिस्सयं असम्पत्वाव विञ्ञाणुप्पत्तिहेतुभावतो योग्यदेसे अवट्ठितानि यत्तकानि सहकारीपच्चयन्तरगतं उपकारं लभन्ति, तत्तकानि एकस्मिं खणे एकज्झं आरम्मणं न होन्तीति न वत्तब्बानि। तथा हि सद्दो निग्घोसादिको अनेककलापगतो तथा वण्णोपि सिविकुब्बहननियामेन एकज्झं आरम्मणं होतीति। एत्थापि च आभुजितवसेन आरम्मणाधिमत्ततावसेन अनेककलापसन्निपातेपि कत्थचि विञ्ञाणुप्पत्ति होतियेव। पसादाधिमत्तता पित्तादिविबन्धाभावेन पसादस्स तिक्खता। कथं पन चित्तस्साति चित्तसामञ्ञतो एकत्तनयवसेन पुच्छति।
647. Mahābhūtānaṃ aññamaññāvijahanato ekasmimpi kalāpe anekaṃ phoṭṭhabbaṃ atthīti phoṭṭhabbasabhāvesuyeva anekesupi ārammaṇesu āpāthagatesu ābhogādivasena ekaṃyeva viññāṇuppattihetu hotīti ayaṃ vicāro dassito. Itaresupi pana yathāyogaṃ dassetabbo. Tattha rasārammaṇaṃ tāva indriyanissayaṃ allīyitvā viññāṇuppattihetubhāvato satipi anekesaṃ rasānaṃ āpāthagamane ekasmiṃ khaṇe ekappakāraṃyeva yathāvuttanayena jivhāviññāṇuppattihetu hoti, tathā gandhārammaṇaṃ. Rūpasaddārammaṇāni pana indriyanissayaṃ asampatvāva viññāṇuppattihetubhāvato yogyadese avaṭṭhitāni yattakāni sahakārīpaccayantaragataṃ upakāraṃ labhanti, tattakāni ekasmiṃ khaṇe ekajjhaṃ ārammaṇaṃ na hontīti na vattabbāni. Tathā hi saddo nigghosādiko anekakalāpagato tathā vaṇṇopi sivikubbahananiyāmena ekajjhaṃ ārammaṇaṃ hotīti. Etthāpi ca ābhujitavasena ārammaṇādhimattatāvasena anekakalāpasannipātepi katthaci viññāṇuppatti hotiyeva. Pasādādhimattatā pittādivibandhābhāvena pasādassa tikkhatā. Kathaṃ pana cittassāti cittasāmaññato ekattanayavasena pucchati.
६५१. तादिसायाति या पचुरजनस्स अत्थीतिपि न गहिता। सन्ती समाना। एवन्ति यथाससम्भारुदकं ससम्भारपथविया आबन्धकं, एवं परमत्थुदकं परमत्थपथवियाति दस्सेति। तदनुरूपपच्चयेहीति अत्तनो आबन्धनानुगुणेहि आबन्धियमानेहि सन्धारणादिकिच्चेहि पुरिमेहि च पथवीआदीहि। अफुसित्वा पतिट्ठा होति, अफुसित्वा आबन्धतीति इमिना फुसितब्बफुसनकभावो आपोधातुयं नत्थीति फोट्ठब्बवसेन उभयधम्मतं आह। अञ्ञमञ्ञं निस्सयता अञ्ञमञ्ञनिस्सयता। अथ वा अञ्ञमञ्ञता च निस्सयता च अञ्ञमञ्ञनिस्सयता। यदि फोट्ठब्बाफोट्ठब्बधातूनं फोट्ठब्बभावेन विना अञ्ञमञ्ञनिस्सयता, पथवीआदीनं कक्खळादिसभावो एव फोट्ठब्बभावोति तब्बिरहेन कथं तेसं आपोधातुया निस्सयादिभावोति आह ‘‘अविनिब्भोगवुत्तीसू’’तिआदि। अञ्ञमञ्ञपच्चयभूतेसूति एतेन उपादारूपं निवत्तेति। अथ वा पुब्बे अट्ठकथाधिप्पाये ठत्वा फोट्ठब्बाफोट्ठब्बधातूनं विसिट्ठं अञ्ञमञ्ञनिस्सयतं वत्वा इदानि अत्तनो अधिप्पाये ठत्वा अविसेसेन तं दस्सेन्तो आह ‘‘अविनिब्भोगवुत्तीसू’’तिआदि। तंयेव अविसिट्ठं अञ्ञमञ्ञनिस्सयतं दळ्हं कत्वा दस्सेन्तो ‘‘नापि सहजातेसू’’तिआदिमाह। तत्थ अफुसनं ताव एककलापगतत्ता न विचारेतब्बं, फुसनं पन कथन्ति? एककलापगतत्ता एव। विसुं सिद्धानंयेव हि विसयमहाभूतानं कायप्पसादनिस्सयभूतेसु फुसनं दिस्सति।
651. Tādisāyāti yā pacurajanassa atthītipi na gahitā. Santī samānā. Evanti yathāsasambhārudakaṃ sasambhārapathaviyā ābandhakaṃ, evaṃ paramatthudakaṃ paramatthapathaviyāti dasseti. Tadanurūpapaccayehīti attano ābandhanānuguṇehi ābandhiyamānehi sandhāraṇādikiccehi purimehi ca pathavīādīhi. Aphusitvā patiṭṭhā hoti, aphusitvā ābandhatīti iminā phusitabbaphusanakabhāvo āpodhātuyaṃ natthīti phoṭṭhabbavasena ubhayadhammataṃ āha. Aññamaññaṃ nissayatā aññamaññanissayatā. Atha vā aññamaññatā ca nissayatā ca aññamaññanissayatā. Yadi phoṭṭhabbāphoṭṭhabbadhātūnaṃ phoṭṭhabbabhāvena vinā aññamaññanissayatā, pathavīādīnaṃ kakkhaḷādisabhāvo eva phoṭṭhabbabhāvoti tabbirahena kathaṃ tesaṃ āpodhātuyā nissayādibhāvoti āha ‘‘avinibbhogavuttīsū’’tiādi. Aññamaññapaccayabhūtesūti etena upādārūpaṃ nivatteti. Atha vā pubbe aṭṭhakathādhippāye ṭhatvā phoṭṭhabbāphoṭṭhabbadhātūnaṃ visiṭṭhaṃ aññamaññanissayataṃ vatvā idāni attano adhippāye ṭhatvā avisesena taṃ dassento āha ‘‘avinibbhogavuttīsū’’tiādi. Taṃyeva avisiṭṭhaṃ aññamaññanissayataṃ daḷhaṃ katvā dassento ‘‘nāpi sahajātesū’’tiādimāha. Tattha aphusanaṃ tāva ekakalāpagatattā na vicāretabbaṃ, phusanaṃ pana kathanti? Ekakalāpagatattā eva. Visuṃ siddhānaṃyeva hi visayamahābhūtānaṃ kāyappasādanissayabhūtesu phusanaṃ dissati.
झायतीति परिपच्चति। न उण्हा हुत्वाति एतस्स उण्हसभावा हुत्वाति अयमत्थोति कत्वा ‘‘तेजोसभावतंयेव पटिक्खिपती’’ति वुत्तं। उण्हपटिपक्खत्ता सीतस्स उण्हताय पटिक्खेपे सीततासङ्का सियाति आह ‘‘न सीतत्तं अनुजानाती’’ति। तेजोसभागतंयेव वा सीततायपि दस्सेतुं ‘‘न सीतत्तं अनुजानाती’’ति वुत्तं। तेनेवाह ‘‘तेजो एव हि सीत’’न्ति। मन्दे हि उण्हभावे सीतबुद्धीति तेजो एव हि सीतं। कथं पनेतं विञ्ञायतीति? सीतबुद्धिया अववत्थितभावतो पारापारं विय। तथा हि आतपे ठत्वा छायं पविट्ठानं सीतबुद्धि होति, तत्थेव पथवीगब्भतो निग्गतानं उण्हबुद्धीति। यदि तेजोयेव सीतं, उण्हभावेन सद्धिं सीतभावोपि एकस्मिं कलापे उपलब्भेय्याति आह ‘‘सीतुण्हानञ्चा’’तिआदि। उण्हसीतकलापेसु सीतुण्हानं अप्पवत्ति। द्विन्नं…पे॰… युज्जति, न आपोधातुवायोधातूनं सीतभावेति अधिप्पायो। आपोधातुया हि वायोधातुया सीतभावे उण्हभावेन सद्धिं एकस्मिं कलापे सीतभावो लब्भेय्य, न पन लब्भति। न चेत्थ आपोधातुअधिके वायोधातुअधिके वा कलापे सीतभावोति सक्का विञ्ञातुं तादिसेपि कत्थचि कलापे अलब्भमानत्ता सीतभावस्साति। खरतादिसभावाधिकस्स भूतसङ्घातस्स दवतादिसभावाधिकतापत्ति भावञ्ञथत्तं। तं पन यथा होति, तं दस्सेतुं ‘‘पच्च…पे॰… प्पत्ती’’ति आह।
Jhāyatīti paripaccati. Na uṇhā hutvāti etassa uṇhasabhāvā hutvāti ayamatthoti katvā ‘‘tejosabhāvataṃyeva paṭikkhipatī’’ti vuttaṃ. Uṇhapaṭipakkhattā sītassa uṇhatāya paṭikkhepe sītatāsaṅkā siyāti āha ‘‘na sītattaṃ anujānātī’’ti. Tejosabhāgataṃyeva vā sītatāyapi dassetuṃ ‘‘na sītattaṃ anujānātī’’ti vuttaṃ. Tenevāha ‘‘tejo eva hi sīta’’nti. Mande hi uṇhabhāve sītabuddhīti tejo eva hi sītaṃ. Kathaṃ panetaṃ viññāyatīti? Sītabuddhiyā avavatthitabhāvato pārāpāraṃ viya. Tathā hi ātape ṭhatvā chāyaṃ paviṭṭhānaṃ sītabuddhi hoti, tattheva pathavīgabbhato niggatānaṃ uṇhabuddhīti. Yadi tejoyeva sītaṃ, uṇhabhāvena saddhiṃ sītabhāvopi ekasmiṃ kalāpe upalabbheyyāti āha ‘‘sītuṇhānañcā’’tiādi. Uṇhasītakalāpesu sītuṇhānaṃ appavatti. Dvinnaṃ…pe… yujjati, na āpodhātuvāyodhātūnaṃ sītabhāveti adhippāyo. Āpodhātuyā hi vāyodhātuyā sītabhāve uṇhabhāvena saddhiṃ ekasmiṃ kalāpe sītabhāvo labbheyya, na pana labbhati. Na cettha āpodhātuadhike vāyodhātuadhike vā kalāpe sītabhāvoti sakkā viññātuṃ tādisepi katthaci kalāpe alabbhamānattā sītabhāvassāti. Kharatādisabhāvādhikassa bhūtasaṅghātassa davatādisabhāvādhikatāpatti bhāvaññathattaṃ. Taṃ pana yathā hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘pacca…pe… ppattī’’ti āha.
६५२. एकन्तनचित्तसमुट्ठानादीति आदि-सद्देन एकन्तअनुपादिन्नुपादानियादिं सङ्गण्हाति। पुरिमानम्पीति ‘‘यं वा पनञ्ञम्पी’’ति एतस्मा वचनतो पुरिमानं अनुपादिन्नानं सद्दायतनकायविञ्ञत्तिआदीनं नचित्तसमुट्ठानानञ्च चक्खायतनसोतायतनादीनं। नकम्मस्सकतत्ताभावादिकन्ति नकम्मस्सकतत्ताभावं नचित्तसमुट्ठानभावन्ति एवमादिकं। एकन्ताकम्मजादीसूति आदि-सद्देन एकन्ताचित्तजं गय्हति। ता जरताअनिच्चता। अनेकन्तेसु न गहिताति एकन्ततो अकम्मजेसु सद्दायतनादीसु अचित्तजेसु च चक्खायतनादीसु गहेत्वा चतुसमुट्ठानिकत्ता अनेकन्तेसु रूपायतनादीसु न गहिताति अत्थो।
652. Ekantanacittasamuṭṭhānādīti ādi-saddena ekantaanupādinnupādāniyādiṃ saṅgaṇhāti. Purimānampīti ‘‘yaṃ vā panaññampī’’ti etasmā vacanato purimānaṃ anupādinnānaṃ saddāyatanakāyaviññattiādīnaṃ nacittasamuṭṭhānānañca cakkhāyatanasotāyatanādīnaṃ. Nakammassakatattābhāvādikanti nakammassakatattābhāvaṃ nacittasamuṭṭhānabhāvanti evamādikaṃ. Ekantākammajādīsūti ādi-saddena ekantācittajaṃ gayhati. Tā jaratāaniccatā. Anekantesu na gahitāti ekantato akammajesu saddāyatanādīsu acittajesu ca cakkhāyatanādīsu gahetvā catusamuṭṭhānikattā anekantesu rūpāyatanādīsu na gahitāti attho.
६६६. अनिप्फन्नत्ताति अञ्ञं अनपेक्खित्वा सभावतो असिद्धत्तं। तस्साति विञ्ञत्तिद्वयस्स।
666. Anipphannattāti aññaṃ anapekkhitvā sabhāvato asiddhattaṃ. Tassāti viññattidvayassa.
नोउपादाभाजनीयकथावण्णना निट्ठिता।
Noupādābhājanīyakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
दुकनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Dukaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / रूपविभत्ति • Rūpavibhatti
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / उपादाभाजनीयकथा • Upādābhājanīyakathā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / नोउपादाभाजनीयकथावण्णना • Noupādābhājanīyakathāvaṇṇanā
