| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
संयुत्तनिकाये
Saṃyuttanikāye
सगाथावग्ग-अट्ठकथा
Sagāthāvagga-aṭṭhakathā
गन्थारम्भकथा
Ganthārambhakathā
करुणासीतलहदयं , पञ्ञापज्जोतविहतमोहतमं।
Karuṇāsītalahadayaṃ , paññāpajjotavihatamohatamaṃ;
सनरामरलोकगरुं, वन्दे सुगतं गतिविमुत्तं॥
Sanarāmaralokagaruṃ, vande sugataṃ gativimuttaṃ.
बुद्धोपि बुद्धभावं, भावेत्वा चेव सच्छिकत्वा च।
Buddhopi buddhabhāvaṃ, bhāvetvā ceva sacchikatvā ca;
यं उपगतो गतमलं, वन्दे तमनुत्तरं धम्मं॥
Yaṃ upagato gatamalaṃ, vande tamanuttaraṃ dhammaṃ.
सुगतस्स ओरसानं, पुत्तानं मारसेनमथनानं।
Sugatassa orasānaṃ, puttānaṃ mārasenamathanānaṃ;
अट्ठन्नम्पि समूहं, सिरसा वन्दे अरियसङ्घं॥
Aṭṭhannampi samūhaṃ, sirasā vande ariyasaṅghaṃ.
इति मे पसन्नमतिनो, रतनत्तयवन्दनामयं पुञ्ञं।
Iti me pasannamatino, ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ;
यं सुविहतन्तरायो, हुत्वा तस्सानुभावेन॥
Yaṃ suvihatantarāyo, hutvā tassānubhāvena.
संयुत्तवग्गपटिमण्डितस्स, संयुत्तआगमवरस्स।
Saṃyuttavaggapaṭimaṇḍitassa, saṃyuttaāgamavarassa;
बुद्धानुबुद्धसंवण्णितस्स, ञाणप्पभेदजननस्स॥
Buddhānubuddhasaṃvaṇṇitassa, ñāṇappabhedajananassa.
अत्थप्पकासनत्थं, अट्ठकथा आदितो वसिसतेहि।
Atthappakāsanatthaṃ, aṭṭhakathā ādito vasisatehi;
पञ्चहि या सङ्गीता, अनुसङ्गीता च पच्छापि॥
Pañcahi yā saṅgītā, anusaṅgītā ca pacchāpi.
सीहळदीपं पन आभताथ, वसिना महामहिन्देन।
Sīhaḷadīpaṃ pana ābhatātha, vasinā mahāmahindena;
ठपिता सीहळभासाय, दीपवासीनमत्थाय॥
Ṭhapitā sīhaḷabhāsāya, dīpavāsīnamatthāya.
अपनेत्वान ततोहं, सीहळभासं मनोरमं भासं।
Apanetvāna tatohaṃ, sīhaḷabhāsaṃ manoramaṃ bhāsaṃ;
तन्तिनयानुच्छविकं, आरोपेन्तो विगतदोसं॥
Tantinayānucchavikaṃ, āropento vigatadosaṃ.
समयं अविलोमेन्तो, थेरानं थेरवंसदीपानं।
Samayaṃ avilomento, therānaṃ theravaṃsadīpānaṃ;
सुनिपुणविनिच्छयानं, महाविहारे निवासीनं॥
Sunipuṇavinicchayānaṃ, mahāvihāre nivāsīnaṃ.
हित्वा पुनप्पुनागत-मत्थं, अत्थं पकासयिस्सामि।
Hitvā punappunāgata-matthaṃ, atthaṃ pakāsayissāmi;
सुजनस्स च तुट्ठत्थं, चिरट्ठितत्थञ्च धम्मस्स॥
Sujanassa ca tuṭṭhatthaṃ, ciraṭṭhitatthañca dhammassa.
सावत्थिपभूतीनं, नगरानं वण्णना कता हेट्ठा।
Sāvatthipabhūtīnaṃ, nagarānaṃ vaṇṇanā katā heṭṭhā;
सङ्गीतीनं द्विन्नं, या मे अत्थं वदन्तेन॥
Saṅgītīnaṃ dvinnaṃ, yā me atthaṃ vadantena.
वित्थारवसेन सुदं, वत्थूनि च यानि तत्थ वुत्तानि।
Vitthāravasena sudaṃ, vatthūni ca yāni tattha vuttāni;
तेसम्पि न इध भिय्यो, वित्थारकथं करिस्सामि॥
Tesampi na idha bhiyyo, vitthārakathaṃ karissāmi.
सुत्तानं पन अत्था, न विना वत्थूहि ये पकासन्ति।
Suttānaṃ pana atthā, na vinā vatthūhi ye pakāsanti;
तेसं पकासनत्थं, वत्थूनिपि दस्सयिस्सामि॥
Tesaṃ pakāsanatthaṃ, vatthūnipi dassayissāmi.
सीलकथा धुतधम्मा, कम्मट्ठानानि चेव सब्बानि।
Sīlakathā dhutadhammā, kammaṭṭhānāni ceva sabbāni;
चरियाविधानसहितो, झानसमापत्तिवित्थारो॥
Cariyāvidhānasahito, jhānasamāpattivitthāro.
सब्बा च अभिञ्ञायो, पञ्ञासङ्कलननिच्छयो चेव।
Sabbā ca abhiññāyo, paññāsaṅkalananicchayo ceva;
खन्धाधातायतनिन्द्रियानि, अरियानि चेव चत्तारि॥
Khandhādhātāyatanindriyāni, ariyāni ceva cattāri.
सच्चानि पच्चयाकारदेसना, सुपरिसुद्धनिपुणनया।
Saccāni paccayākāradesanā, suparisuddhanipuṇanayā;
अविमुत्ततन्तिमग्गा, विपस्सनाभावना चेव॥
Avimuttatantimaggā, vipassanābhāvanā ceva.
इति पन सब्बं यस्मा, विसुद्धिमग्गे मया सुपरिसुद्धं।
Iti pana sabbaṃ yasmā, visuddhimagge mayā suparisuddhaṃ;
वुत्तं तस्मा भिय्यो, न तं इध विचारयिस्सामि॥
Vuttaṃ tasmā bhiyyo, na taṃ idha vicārayissāmi.
‘‘मज्झे विसुद्धिमग्गो, एस चतुन्नम्पि आगमानञ्हि।
‘‘Majjhe visuddhimaggo, esa catunnampi āgamānañhi;
ठत्वा पकासयिस्सति, तत्थ यथाभासितमत्थं’’॥
Ṭhatvā pakāsayissati, tattha yathābhāsitamatthaṃ’’.
इच्चेव कतो तस्मा, तम्पि गहेत्वान सद्धिमेताय।
Icceva kato tasmā, tampi gahetvāna saddhimetāya;
अट्ठकथाय विजानथ, संयुत्तविनिस्सितं अत्थन्ति॥
Aṭṭhakathāya vijānatha, saṃyuttavinissitaṃ atthanti.
१. देवतासंयुत्तं
1. Devatāsaṃyuttaṃ
१. नळवग्गो
1. Naḷavaggo
१. ओघतरणसुत्तवण्णना
1. Oghataraṇasuttavaṇṇanā
तत्थ संयुत्तागमो नाम सगाथावग्गो, निदानवग्गो, खन्धकवग्गो, सळायतनवग्गो, महावग्गोति पञ्चवग्गो होति। सुत्ततो –
Tattha saṃyuttāgamo nāma sagāthāvaggo, nidānavaggo, khandhakavaggo, saḷāyatanavaggo, mahāvaggoti pañcavaggo hoti. Suttato –
‘‘सत्त सुत्तसहस्सानि, सत्त सुत्तसतानि च।
‘‘Satta suttasahassāni, satta suttasatāni ca;
द्वासट्ठि चेव सुत्तानि, एसो संयुत्तसङ्गहो’’॥
Dvāsaṭṭhi ceva suttāni, eso saṃyuttasaṅgaho’’.
भाणवारतो भाणवारसतं होति। तस्स वग्गेसु सगाथावग्गो आदि, सुत्तेसु ओघतरणसुत्तं। तस्सापि ‘‘एवं मे सुत’’न्तिआदिकं आयस्मता आनन्देन पठममहासङ्गीतिकाले वुत्तं निदानमादि। सा पनेसा पठममहासङ्गीति सुमङ्गलविलासिनिया दीघनिकायट्ठकथाय आदिम्हि वित्थारिता, तस्मा सा तत्थ वित्थारितनयेनेव वेदितब्बा।
Bhāṇavārato bhāṇavārasataṃ hoti. Tassa vaggesu sagāthāvaggo ādi, suttesu oghataraṇasuttaṃ. Tassāpi ‘‘evaṃ me suta’’ntiādikaṃ āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttaṃ nidānamādi. Sā panesā paṭhamamahāsaṅgīti sumaṅgalavilāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāya ādimhi vitthāritā, tasmā sā tattha vitthāritanayeneva veditabbā.
१. यं पनेतं ‘‘एवं मे सुत’’न्तिआदिकं निदानं, तत्थ एवन्ति निपातपदं। मेतिआदीनि नामपदानि। सावत्थियं विहरतीति एत्थ वीति उपसग्गपदं, हरतीति आख्यातपदन्ति इमिना ताव नयेन पदविभागो वेदितब्बो।
1. Yaṃ panetaṃ ‘‘evaṃ me suta’’ntiādikaṃ nidānaṃ, tattha evanti nipātapadaṃ. Metiādīni nāmapadāni. Sāvatthiyaṃ viharatīti ettha vīti upasaggapadaṃ, haratīti ākhyātapadanti iminā tāva nayena padavibhāgo veditabbo.
अत्थतो पन एवंसद्दो ताव उपमूपदेस-सम्पहंसन-गरहण-वचनसम्पटिग्गहाकारनिदस्सनावधारणादि-अनेकत्थप्पभेदो। तथा हेस – ‘‘एवं जातेन मच्चेन, कत्तब्बं कुसलं बहु’’न्ति (ध॰ प॰ ५३) एवमादीसु उपमायं आगतो। ‘‘एवं ते अभिक्कमितब्बं , एवं ते पटिक्कमितब्ब’’न्तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.१२२) उपदेसे। ‘‘एवमेतं भगवा, एवमेतं सुगता’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ३.६६) सम्पहंसने। ‘‘एवमेवं पनायं वसली यस्मिं वा तस्मिं वा तस्स मुण्डकस्स समणकस्स वण्णं भासती’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ १.१८७) गरहणे। ‘‘एवं, भन्तेति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसु’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ १.१) वचनसम्पटिग्गहे। ‘‘एवं ब्या खो अहं, भन्ते, भगवता धम्मं देसितं आजानामी’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३९८) आकारे । ‘‘एहि त्वं माणवक, येन समणो आनन्दो तेनुपसङ्कम; उपसङ्कमित्वा मम वचनेन समणं आनन्दं अप्पाबाधं अप्पातङ्कं लहुट्ठानं बलं फासुविहारं पुच्छ – ‘सुभो माणवो तोदेय्यपुत्तो भवन्तं आनन्दं अप्पाबाधं अप्पातङ्कं लहुट्ठानं बलं फासुविहारं पुच्छती’ति। एवञ्च वदेहि – ‘साधु किर भवं आनन्दो येन सुभस्स माणवस्स तोदेय्यपुत्तस्स निवेसनं, तेनुपसङ्कमतु अनुकम्पं उपादाया’ति’’आदीसु (दी॰ नि॰ १.४४५) निदस्सने। ‘‘तं किं मञ्ञथ कालामा, इमे धम्मा कुसला वा अकुसला वाति? अकुसला, भन्ते। सावज्जा वा अनवज्जा वाति? सावज्जा, भन्ते। विञ्ञुगरहिता वा विञ्ञुप्पसत्था वाति? विञ्ञुगरहिता, भन्ते। समत्ता समादिन्ना अहिताय दुक्खाय संवत्तन्ति वा नो वा, कथं वो एत्थ होतीति? समत्ता, भन्ते, समादिन्ना अहिताय दुक्खाय संवत्तन्ति, एवं नो एत्थ होती’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ३.६६) अवधारणे। स्वायमिध आकारनिदस्सनावधारणेसु दट्ठब्बो।
Atthato pana evaṃsaddo tāva upamūpadesa-sampahaṃsana-garahaṇa-vacanasampaṭiggahākāranidassanāvadhāraṇādi-anekatthappabhedo. Tathā hesa – ‘‘evaṃ jātena maccena, kattabbaṃ kusalaṃ bahu’’nti (dha. pa. 53) evamādīsu upamāyaṃ āgato. ‘‘Evaṃ te abhikkamitabbaṃ , evaṃ te paṭikkamitabba’’ntiādīsu (a. ni. 4.122) upadese. ‘‘Evametaṃ bhagavā, evametaṃ sugatā’’tiādīsu (a. ni. 3.66) sampahaṃsane. ‘‘Evamevaṃ panāyaṃ vasalī yasmiṃ vā tasmiṃ vā tassa muṇḍakassa samaṇakassa vaṇṇaṃ bhāsatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.187) garahaṇe. ‘‘Evaṃ, bhanteti kho te bhikkhū bhagavato paccassosu’’ntiādīsu (ma. ni. 1.1) vacanasampaṭiggahe. ‘‘Evaṃ byā kho ahaṃ, bhante, bhagavatā dhammaṃ desitaṃ ājānāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.398) ākāre . ‘‘Ehi tvaṃ māṇavaka, yena samaṇo ānando tenupasaṅkama; upasaṅkamitvā mama vacanena samaṇaṃ ānandaṃ appābādhaṃ appātaṅkaṃ lahuṭṭhānaṃ balaṃ phāsuvihāraṃ puccha – ‘subho māṇavo todeyyaputto bhavantaṃ ānandaṃ appābādhaṃ appātaṅkaṃ lahuṭṭhānaṃ balaṃ phāsuvihāraṃ pucchatī’ti. Evañca vadehi – ‘sādhu kira bhavaṃ ānando yena subhassa māṇavassa todeyyaputtassa nivesanaṃ, tenupasaṅkamatu anukampaṃ upādāyā’ti’’ādīsu (dī. ni. 1.445) nidassane. ‘‘Taṃ kiṃ maññatha kālāmā, ime dhammā kusalā vā akusalā vāti? Akusalā, bhante. Sāvajjā vā anavajjā vāti? Sāvajjā, bhante. Viññugarahitā vā viññuppasatthā vāti? Viññugarahitā, bhante. Samattā samādinnā ahitāya dukkhāya saṃvattanti vā no vā, kathaṃ vo ettha hotīti? Samattā, bhante, samādinnā ahitāya dukkhāya saṃvattanti, evaṃ no ettha hotī’’tiādīsu (a. ni. 3.66) avadhāraṇe. Svāyamidha ākāranidassanāvadhāraṇesu daṭṭhabbo.
तत्थ आकारत्थेन एवंसद्देन एतमत्थं दीपेति – नानानयनिपुणं अनेकज्झासयसमुट्ठानं अत्थब्यञ्जनसम्पन्नं विविधपाटिहारियं धम्मत्थदेसना पटिवेधगम्भीरं सब्बसत्तानं सकसकभासानुरूपतो सोतपथमागच्छन्तं तस्स भगवतो वचनं सब्बप्पकारेन को समत्थो विञ्ञातुं? सब्बथामेन पन सोतुकामतं जनेत्वापि एवं मे सुतं, मयापि एकेनाकारेन सुतन्ति।
Tattha ākāratthena evaṃsaddena etamatthaṃ dīpeti – nānānayanipuṇaṃ anekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ atthabyañjanasampannaṃ vividhapāṭihāriyaṃ dhammatthadesanā paṭivedhagambhīraṃ sabbasattānaṃ sakasakabhāsānurūpato sotapathamāgacchantaṃ tassa bhagavato vacanaṃ sabbappakārena ko samattho viññātuṃ? Sabbathāmena pana sotukāmataṃ janetvāpi evaṃ me sutaṃ, mayāpi ekenākārena sutanti.
निदस्सनत्थेन – ‘‘नाहं सयम्भू, न मया इदं सच्छिकत’’न्ति अत्तानं परिमोचेन्तो – ‘‘एवं मे सुतं, मयापि एवं सुत’’न्ति इदानि वत्तब्बं सकलसुत्तं निदस्सेति।
Nidassanatthena – ‘‘nāhaṃ sayambhū, na mayā idaṃ sacchikata’’nti attānaṃ parimocento – ‘‘evaṃ me sutaṃ, mayāpi evaṃ suta’’nti idāni vattabbaṃ sakalasuttaṃ nidasseti.
अवधारणत्थेन – ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं बहुस्सुतानं यदिदं आनन्दो, गतिमन्तानं, सतिमन्तानं, धितिमन्तानं, उपट्ठाकानं यदिदं आनन्दो’’ति (अ॰ नि॰ १.२२०-२२३) एवं भगवता – ‘‘आयस्मा आनन्दो अत्थकुसलो धम्मकुसलो ब्यञ्जनकुसलो निरुत्तिकुसलो पुब्बापरकुसलो’’ति (अ॰ नि॰ ५.१६९) एवं धम्मसेनापतिना च पसत्थभावानुरूपं अत्तनो धारणबलं दस्सेन्तो सत्तानं सोतुकामतं जनेति – ‘‘एवं मे सुतं, तञ्च खो अत्थतो वा ब्यञ्जनतो वा अनूनमनधिकं, एवमेव न अञ्ञथा दट्ठब्ब’’न्ति।
Avadhāraṇatthena – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ bahussutānaṃ yadidaṃ ānando, gatimantānaṃ, satimantānaṃ, dhitimantānaṃ, upaṭṭhākānaṃ yadidaṃ ānando’’ti (a. ni. 1.220-223) evaṃ bhagavatā – ‘‘āyasmā ānando atthakusalo dhammakusalo byañjanakusalo niruttikusalo pubbāparakusalo’’ti (a. ni. 5.169) evaṃ dhammasenāpatinā ca pasatthabhāvānurūpaṃ attano dhāraṇabalaṃ dassento sattānaṃ sotukāmataṃ janeti – ‘‘evaṃ me sutaṃ, tañca kho atthato vā byañjanato vā anūnamanadhikaṃ, evameva na aññathā daṭṭhabba’’nti.
मेसद्दो तीसु अत्थेसु दिस्सति। तथा हिस्स – ‘‘गाथाभिगीतं मे अभोजनेय्य’’न्तिआदीसु (सु॰ नि॰ ८१) मयाति अत्थो। ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतू ’’ तिआदीसु (सं॰ नि॰ ४.८८) मय्हन्ति अत्थो। ‘‘धम्मदायादा मे, भिक्खवे, भवथा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२९) ममाति अत्थो। इध पन ‘‘मया सुत’’न्ति च ‘‘मम सुत’’न्ति च अत्थद्वये युज्जति।
Mesaddo tīsu atthesu dissati. Tathā hissa – ‘‘gāthābhigītaṃ me abhojaneyya’’ntiādīsu (su. ni. 81) mayāti attho. ‘‘Sādhu me, bhante, bhagavā saṃkhittena dhammaṃ desetū ’’ tiādīsu (saṃ. ni. 4.88) mayhanti attho. ‘‘Dhammadāyādā me, bhikkhave, bhavathā’’tiādīsu (ma. ni. 1.29) mamāti attho. Idha pana ‘‘mayā suta’’nti ca ‘‘mama suta’’nti ca atthadvaye yujjati.
सुतन्ति अयं सुतसद्दो सउपसग्गो अनुपसग्गो च गमन-विस्सुत-किलिन्नउपचितानुयोग-सोतविञ्ञेय्य-सोतद्वारानुसारविञ्ञातादिअनेकत्थप्पभेदो। तथा हिस्स – ‘‘सेनाय पसुतो’’तिआदीसु गच्छन्तोति अत्थो। ‘‘सुतधम्मस्स पस्सतो’’तिआदीसु (उदा॰ ११) विस्सुतधम्मस्साति अत्थो। ‘‘अवस्सुता अवस्सुतस्सा’’तिआदीसु (पाचि॰ ६५७) किलिन्नाकिलिन्नस्साति अत्थो। ‘‘तुम्हेहि पुञ्ञं पसुतं अनप्पक’’न्तिआदीसु (खु॰ पा॰ ७.१२) उपचितन्ति अत्थो। ‘‘ये झानपसुता धीरा’’तिआदीसु (ध॰ प॰ १८१) झानानुयुत्ताति अत्थो। ‘‘दिट्ठं सुतं मुत’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२४१) सोतविञ्ञेय्यन्ति अत्थो। ‘‘सुतधरो सुतसन्निचयो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३३९) सोतद्वारानुसारविञ्ञातधरोति अत्थो। इध पनस्स सोतद्वारानुसारेन उपधारितन्ति वा उपधारणन्ति वा अत्थो। मे-सद्दस्स हि मयाति अत्थे सति – ‘‘एवं मया सुतं, सोतद्वारानुसारेन उपधारित’’न्ति युज्जति। ममाति अत्थे सति – ‘‘एवं मम सुतं, सोतद्वारानुसारेन उपधारण’’न्ति युज्जति।
Sutanti ayaṃ sutasaddo saupasaggo anupasaggo ca gamana-vissuta-kilinnaupacitānuyoga-sotaviññeyya-sotadvārānusāraviññātādianekatthappabhedo. Tathā hissa – ‘‘senāya pasuto’’tiādīsu gacchantoti attho. ‘‘Sutadhammassa passato’’tiādīsu (udā. 11) vissutadhammassāti attho. ‘‘Avassutā avassutassā’’tiādīsu (pāci. 657) kilinnākilinnassāti attho. ‘‘Tumhehi puññaṃ pasutaṃ anappaka’’ntiādīsu (khu. pā. 7.12) upacitanti attho. ‘‘Ye jhānapasutā dhīrā’’tiādīsu (dha. pa. 181) jhānānuyuttāti attho. ‘‘Diṭṭhaṃ sutaṃ muta’’ntiādīsu (ma. ni. 1.241) sotaviññeyyanti attho. ‘‘Sutadharo sutasannicayo’’tiādīsu (ma. ni. 1.339) sotadvārānusāraviññātadharoti attho. Idha panassa sotadvārānusārena upadhāritanti vā upadhāraṇanti vā attho. Me-saddassa hi mayāti atthe sati – ‘‘evaṃ mayā sutaṃ, sotadvārānusārena upadhārita’’nti yujjati. Mamāti atthe sati – ‘‘evaṃ mama sutaṃ, sotadvārānusārena upadhāraṇa’’nti yujjati.
एवमेतेसु तीसु पदेसु एवन्ति सोतविञ्ञाणादिविञ्ञाणकिच्चनिदस्सनं। मेति वुत्तविञ्ञाणसमङ्गिपुग्गलनिदस्सनं। सुतन्ति अस्सवनभावपटिक्खेपतो अनूनानधिकाविपरीतग्गहणनिदस्सनं। तथा एवन्ति तस्स सोतद्वारानुसारेन पवत्ताय विञ्ञाणवीथिया नानप्पकारेन आरम्मणे पवत्तिभावप्पकासनं। मेति अत्तप्पकासनं। सुतन्ति धम्मप्पकासनं। अयञ्हेत्थ सङ्खेपो – ‘‘नानप्पकारेन आरम्मणे पवत्ताय विञ्ञाणवीथिया मया न अञ्ञं कतं, इदं पन कतं, अयं धम्मो सुतो’’ति।
Evametesu tīsu padesu evanti sotaviññāṇādiviññāṇakiccanidassanaṃ. Meti vuttaviññāṇasamaṅgipuggalanidassanaṃ. Sutanti assavanabhāvapaṭikkhepato anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassanaṃ. Tathā evanti tassa sotadvārānusārena pavattāya viññāṇavīthiyā nānappakārena ārammaṇe pavattibhāvappakāsanaṃ. Meti attappakāsanaṃ. Sutanti dhammappakāsanaṃ. Ayañhettha saṅkhepo – ‘‘nānappakārena ārammaṇe pavattāya viññāṇavīthiyā mayā na aññaṃ kataṃ, idaṃ pana kataṃ, ayaṃ dhammo suto’’ti.
तथा एवन्ति निद्दिसितब्बप्पकासनं। मेति पुग्गलप्पकासनं। सुतन्ति पुग्गलकिच्चप्पकासनं। इदं वुत्तं होति – ‘‘यं सुत्तं निद्दिसिस्सामि, तं मया एवं सुत’’न्ति।
Tathā evanti niddisitabbappakāsanaṃ. Meti puggalappakāsanaṃ. Sutanti puggalakiccappakāsanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘yaṃ suttaṃ niddisissāmi, taṃ mayā evaṃ suta’’nti.
तथा एवन्ति यस्स चित्तसन्तानस्स नानाकारप्पवत्तिया नानत्थब्यञ्जनगहणं होति, तस्स नानाकारनिद्देसो । एवन्ति हि अयं आकारपञ्ञत्ति। मेति कत्तुनिद्देसो। सुतन्ति विसयनिद्देसो। एत्तावता नानाकारप्पवत्तेन चित्तसन्तानेन तंसमङ्गिनो कत्तुविसये गहणसन्निट्ठानं कतं होति।
Tathā evanti yassa cittasantānassa nānākārappavattiyā nānatthabyañjanagahaṇaṃ hoti, tassa nānākāraniddeso . Evanti hi ayaṃ ākārapaññatti. Meti kattuniddeso. Sutanti visayaniddeso. Ettāvatā nānākārappavattena cittasantānena taṃsamaṅgino kattuvisaye gahaṇasanniṭṭhānaṃ kataṃ hoti.
अथ वा एवन्ति पुग्गलकिच्चनिद्देसो। सुतन्ति विञ्ञाणकिच्चनिद्देसो। मेति उभयकिच्चयुत्तपुग्गलनिद्देसो। अयं पनेत्थ सङ्खेपो – ‘‘मया सवनकिच्चविञ्ञाणसमङ्गिना पुग्गलेन विञ्ञाणवसेन लद्धसवनकिच्चवोहारेन सुत’’न्ति।
Atha vā evanti puggalakiccaniddeso. Sutanti viññāṇakiccaniddeso. Meti ubhayakiccayuttapuggalaniddeso. Ayaṃ panettha saṅkhepo – ‘‘mayā savanakiccaviññāṇasamaṅginā puggalena viññāṇavasena laddhasavanakiccavohārena suta’’nti.
तत्थ एवन्ति च मेति च सच्चिकट्ठपरमत्थवसेन अविज्जमानपञ्ञत्ति। किञ्हेत्थ तं परमत्थतो अत्थि, यं एवन्ति वा मेति वा निद्देसं लभेथ। सुतन्ति विज्जमानपञ्ञत्ति। यञ्हि तं एत्थ सोतेन उपलद्धं, तं परमत्थतो विज्जमानन्ति। तथा एवन्ति च मेति च तं तं उपादाय वत्तब्बतो उपादापञ्ञत्ति। सुतन्ति दिट्ठादीनि उपनिधाय वत्तब्बतो उपनिधापञ्ञत्ति।
Tattha evanti ca meti ca saccikaṭṭhaparamatthavasena avijjamānapaññatti. Kiñhettha taṃ paramatthato atthi, yaṃ evanti vā meti vā niddesaṃ labhetha. Sutanti vijjamānapaññatti. Yañhi taṃ ettha sotena upaladdhaṃ, taṃ paramatthato vijjamānanti. Tathā evanti ca meti ca taṃ taṃ upādāya vattabbato upādāpaññatti. Sutanti diṭṭhādīni upanidhāya vattabbato upanidhāpaññatti.
एत्थ च एवन्ति वचनेन असम्मोहं दीपेति। न हि सम्मूळ्हो नानप्पकारपटिवेधसमत्थो होति। सुतन्ति वचनेन सुतस्स असम्मोसं दीपेति। यस्स हि सुतं सम्मुट्ठं होति, न सो कालन्तरेन मया सुतन्ति पटिजानाति। इच्चस्स असम्मोहेन पञ्ञासिद्धि, असम्मोसेन पन सतिसिद्धि। तत्थ पञ्ञापुब्बङ्गमाय सतिया ब्यञ्जनावधारणसमत्थता, सतिपुब्बङ्गमाय पञ्ञाय अत्थपटिवेधसमत्थता । तदुभयसमत्थतायोगेन अत्थब्यञ्जनसम्पन्नस्स धम्मकोसस्स अनुपालनसमत्थतो धम्मभण्डागारिकत्तसिद्धि।
Ettha ca evanti vacanena asammohaṃ dīpeti. Na hi sammūḷho nānappakārapaṭivedhasamattho hoti. Sutanti vacanena sutassa asammosaṃ dīpeti. Yassa hi sutaṃ sammuṭṭhaṃ hoti, na so kālantarena mayā sutanti paṭijānāti. Iccassa asammohena paññāsiddhi, asammosena pana satisiddhi. Tattha paññāpubbaṅgamāya satiyā byañjanāvadhāraṇasamatthatā, satipubbaṅgamāya paññāya atthapaṭivedhasamatthatā . Tadubhayasamatthatāyogena atthabyañjanasampannassa dhammakosassa anupālanasamatthato dhammabhaṇḍāgārikattasiddhi.
अपरो नयो – एवन्ति वचनेन योनिसो मनसिकारं दीपेति, अयोनिसो मनसिकरोतो हि नानप्पकारपटिवेधाभावतो। सुतन्ति वचनेन अविक्खेपं दीपेति विक्खित्तचित्तस्स सवनाभावतो। तथा हि विक्खित्तचित्तो पुग्गलो सब्बसम्पत्तिया वुच्चमानोपि ‘‘न मया सुतं, पुन भणथा’’ति भणति। योनिसो मनसिकारेन चेत्थ अत्तसम्मापणिधिं पुब्बे च कतपुञ्ञतं साधेति, सम्मा अप्पणिहितत्तस्स पुब्बे अकतपुञ्ञस्स वा तदभावतो। अविक्खेपेन सद्धम्मस्सवनं सप्पुरिसूपनिस्सयञ्च साधेति। न हि विक्खित्तचित्तो सोतुं सक्कोति, न च सप्पुरिसे अनुपनिस्सयमानस्स सवनं अत्थीति।
Aparo nayo – evanti vacanena yoniso manasikāraṃ dīpeti, ayoniso manasikaroto hi nānappakārapaṭivedhābhāvato. Sutanti vacanena avikkhepaṃ dīpeti vikkhittacittassa savanābhāvato. Tathā hi vikkhittacitto puggalo sabbasampattiyā vuccamānopi ‘‘na mayā sutaṃ, puna bhaṇathā’’ti bhaṇati. Yoniso manasikārena cettha attasammāpaṇidhiṃ pubbe ca katapuññataṃ sādheti, sammā appaṇihitattassa pubbe akatapuññassa vā tadabhāvato. Avikkhepena saddhammassavanaṃ sappurisūpanissayañca sādheti. Na hi vikkhittacitto sotuṃ sakkoti, na ca sappurise anupanissayamānassa savanaṃ atthīti.
अपरो नयो – यस्मा ‘‘एवन्ति यस्स चित्तसन्तानस्स नानाकारप्पवत्तिया नानत्थब्यञ्जनग्गहणं होति, तस्स नानाकारनिद्देसो’’ति वुत्तं, सो च एवं भद्दको आकारो न सम्मा अप्पणिहितत्तनो पुब्बे अकतपुञ्ञस्स वा होति, तस्मा एवन्ति इमिना भद्दकेन आकारेन पच्छिमचक्कद्वयसम्पत्तिमत्तनो दीपेति। सुतन्ति सवनयोगेन पुरिमचक्कद्वयसम्पत्तिं। न हि अप्पतिरूपदेसे वसतो सप्पुरिसूपनिस्सयविरहितस्स वा सवनं अत्थि। इच्चस्स पच्छिमचक्कद्वयसिद्धिया आसयसुद्धि सिद्धा होति, पुरिमचक्कद्वयसिद्धिया पयोगसुद्धि, ताय च आसयसुद्धिया अधिगमब्यत्तिसिद्धि, पयोगसुद्धिया आगमब्यत्तिसिद्धि। इति पयोगासयसुद्धस्स आगमाधिगमसम्पन्नस्स वचनं अरुणुग्गं विय सूरियस्स उदयतो, योनिसो मनसिकारो विय च कुसलकम्मस्स, अरहति भगवतो वचनस्स पुब्बङ्गमं भवितुन्ति ठाने निदानं ठपेन्तो एवं मे सुतन्तिआदिमाह।
Aparo nayo – yasmā ‘‘evanti yassa cittasantānassa nānākārappavattiyā nānatthabyañjanaggahaṇaṃ hoti, tassa nānākāraniddeso’’ti vuttaṃ, so ca evaṃ bhaddako ākāro na sammā appaṇihitattano pubbe akatapuññassa vā hoti, tasmā evanti iminā bhaddakena ākārena pacchimacakkadvayasampattimattano dīpeti. Sutanti savanayogena purimacakkadvayasampattiṃ. Na hi appatirūpadese vasato sappurisūpanissayavirahitassa vā savanaṃ atthi. Iccassa pacchimacakkadvayasiddhiyā āsayasuddhi siddhā hoti, purimacakkadvayasiddhiyā payogasuddhi, tāya ca āsayasuddhiyā adhigamabyattisiddhi, payogasuddhiyā āgamabyattisiddhi. Iti payogāsayasuddhassa āgamādhigamasampannassa vacanaṃ aruṇuggaṃ viya sūriyassa udayato, yoniso manasikāro viya ca kusalakammassa, arahati bhagavato vacanassa pubbaṅgamaṃ bhavitunti ṭhāne nidānaṃ ṭhapento evaṃ me sutantiādimāha.
अपरो नयो – एवन्ति इमिना नानप्पकारपटिवेधदीपकेन वचनेन अत्तनो अत्थपटिभानपटिसम्भिदासम्पत्तिसब्भावं दीपेति। सुतन्ति इमिना सोतब्बभेदपटिवेधदीपकेन धम्मनिरुत्तिपटिसम्भिदासम्पत्तिसब्भावं। एवन्ति च इदं योनिसो मनसिकारदीपकवचनं भासमानो – ‘‘एते मया धम्मा मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा’’ति दीपेति। सुतन्ति इदं सवनयोगदीपकवचनं भासमानो – ‘‘बहू मया धम्मा सुता धाता वचसा परिचिता’’ति दीपेति। तदुभयेनपि अत्थब्यञ्जनपारिपूरिं दीपेन्तो सवने आदरं जनेति। अत्थब्यञ्जनपरिपुण्णञ्हि धम्मं आदरेन अस्सुणन्तो महता हिता परिबाहिरो होतीति आदरं जनेत्वा सक्कच्चं धम्मो सोतब्बोति।
Aparo nayo – evanti iminā nānappakārapaṭivedhadīpakena vacanena attano atthapaṭibhānapaṭisambhidāsampattisabbhāvaṃ dīpeti. Sutanti iminā sotabbabhedapaṭivedhadīpakena dhammaniruttipaṭisambhidāsampattisabbhāvaṃ. Evanti ca idaṃ yoniso manasikāradīpakavacanaṃ bhāsamāno – ‘‘ete mayā dhammā manasānupekkhitā diṭṭhiyā suppaṭividdhā’’ti dīpeti. Sutanti idaṃ savanayogadīpakavacanaṃ bhāsamāno – ‘‘bahū mayā dhammā sutā dhātā vacasā paricitā’’ti dīpeti. Tadubhayenapi atthabyañjanapāripūriṃ dīpento savane ādaraṃ janeti. Atthabyañjanaparipuṇṇañhi dhammaṃ ādarena assuṇanto mahatā hitā paribāhiro hotīti ādaraṃ janetvā sakkaccaṃ dhammo sotabboti.
एवं मे सुतन्ति इमिना पन सकलेन वचनेन आयस्मा आनन्दो तथागतप्पवेदितं धम्मं अत्तनो अदहन्तो असप्पुरिसभूमिं अतिक्कमति, सावकत्तं पटिजानन्तो सप्पुरिसभूमिं ओक्कमति। तथा असद्धम्मा चित्तं वुट्ठापेति, सद्धम्मे चित्तं पतिट्ठापेति। ‘‘केवलं सुतमेवेतं मया, तस्सेव पन भगवतो वचन’’न्ति दीपेन्तो अत्तानं परिमोचेति, सत्थारं अपदिसति, जिनवचनं अप्पेति, धम्मनेत्तिं पतिट्ठापेति।
Evaṃme sutanti iminā pana sakalena vacanena āyasmā ānando tathāgatappaveditaṃ dhammaṃ attano adahanto asappurisabhūmiṃ atikkamati, sāvakattaṃ paṭijānanto sappurisabhūmiṃ okkamati. Tathā asaddhammā cittaṃ vuṭṭhāpeti, saddhamme cittaṃ patiṭṭhāpeti. ‘‘Kevalaṃ sutamevetaṃ mayā, tasseva pana bhagavato vacana’’nti dīpento attānaṃ parimoceti, satthāraṃ apadisati, jinavacanaṃ appeti, dhammanettiṃ patiṭṭhāpeti.
अपिच ‘‘एवं मे सुत’’न्ति अत्तना उप्पादितभावं अप्पटिजानन्तो पुरिमवचनं विवरन्तो – ‘‘सम्मुखा पटिग्गहितमिदं मया तस्स भगवतो चतुवेसारज्जविसारदस्स दसबलधरस्स आसभट्ठानट्ठायिनो सीहनादनादिनो सब्बसत्तुत्तमस्स धम्मिस्सरस्स धम्मराजस्स धम्माधिपतिनो धम्मदीपस्स धम्मसरणस्स सद्धम्मवरचक्कवत्तिनो सम्मासम्बुद्धस्स वचनं, न एत्थ अत्थे वा धम्मे वा पदे वा ब्यञ्जने वा कङ्खा वा विमति वा कत्तब्बा’’ति सब्बदेवमनुस्सानं इमस्मिं धम्मे अस्सद्धियं विनासेति, सद्धासम्पदं उप्पादेतीति। तेनेतं वुच्चति –
Apica ‘‘evaṃ me suta’’nti attanā uppāditabhāvaṃ appaṭijānanto purimavacanaṃ vivaranto – ‘‘sammukhā paṭiggahitamidaṃ mayā tassa bhagavato catuvesārajjavisāradassa dasabaladharassa āsabhaṭṭhānaṭṭhāyino sīhanādanādino sabbasattuttamassa dhammissarassa dhammarājassa dhammādhipatino dhammadīpassa dhammasaraṇassa saddhammavaracakkavattino sammāsambuddhassa vacanaṃ, na ettha atthe vā dhamme vā pade vā byañjane vā kaṅkhā vā vimati vā kattabbā’’ti sabbadevamanussānaṃ imasmiṃ dhamme assaddhiyaṃ vināseti, saddhāsampadaṃ uppādetīti. Tenetaṃ vuccati –
‘‘विनासयति अस्सद्धं, सद्धं वड्ढेति सासने।
‘‘Vināsayati assaddhaṃ, saddhaṃ vaḍḍheti sāsane;
एवं मे सुतमिच्चेवं, वदं गोतमसावको’’ति॥
Evaṃ me sutamiccevaṃ, vadaṃ gotamasāvako’’ti.
एकन्ति गणनपरिच्छेदनिद्देसो। समयन्ति परिच्छिन्ननिद्देसो। एकं समयन्ति अनियमितपरिदीपनं। तत्थ समयसद्दो –
Ekanti gaṇanaparicchedaniddeso. Samayanti paricchinnaniddeso. Ekaṃ samayanti aniyamitaparidīpanaṃ. Tattha samayasaddo –
‘‘समवाये खणे काले, समूहे हेतुदिट्ठिसु।
‘‘Samavāye khaṇe kāle, samūhe hetudiṭṭhisu;
पटिलाभे पहाने च, पटिवेधे च दिस्सति’’॥
Paṭilābhe pahāne ca, paṭivedhe ca dissati’’.
तथा हिस्स ‘‘अप्पेव नाम स्वेपि उपसङ्कमेय्याम कालञ्च समयञ्च उपादाया’’ति एवमादीसु (दी॰ नि॰ १.४४७) समवायो अत्थो। ‘‘एकोव खो, भिक्खवे, खणो च समयो च ब्रह्मचरियवासाया’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ८.२९) खणो। ‘‘उण्हसमयो परिळाहसमयो’’तिआदीसु (पाचि॰ ३५८) कालो। ‘‘महासमयो पवनस्मि’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.३३२) समूहो। ‘‘समयोपि खो ते, भद्दालि, अप्पटिविद्धो अहोसि, भगवा खो सावत्थियं विहरति, भगवापि मं जानिस्सति – ‘भद्दालि, नाम भिक्खु सत्थुसासने सिक्खाय अपरिपूरकारी’ति। अयम्पि खो ते , भद्दालि, समयो अप्पटिविद्धो अहोसी’’तिआदीसु (म॰ नि॰ २.१३५) हेतु। ‘‘तेन खो पन समयेन उग्गाहमानो परिब्बाजको समणमुण्डिकापुत्तो समयप्पवादके तिन्दुकाचीरे एकसालके मल्लिकाय आरामे पटिवसती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ २.२६०) दिट्ठि।
Tathā hissa ‘‘appeva nāma svepi upasaṅkameyyāma kālañca samayañca upādāyā’’ti evamādīsu (dī. ni. 1.447) samavāyo attho. ‘‘Ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) khaṇo. ‘‘Uṇhasamayo pariḷāhasamayo’’tiādīsu (pāci. 358) kālo. ‘‘Mahāsamayo pavanasmi’’ntiādīsu (dī. ni. 2.332) samūho. ‘‘Samayopi kho te, bhaddāli, appaṭividdho ahosi, bhagavā kho sāvatthiyaṃ viharati, bhagavāpi maṃ jānissati – ‘bhaddāli, nāma bhikkhu satthusāsane sikkhāya aparipūrakārī’ti. Ayampi kho te , bhaddāli, samayo appaṭividdho ahosī’’tiādīsu (ma. ni. 2.135) hetu. ‘‘Tena kho pana samayena uggāhamāno paribbājako samaṇamuṇḍikāputto samayappavādake tindukācīre ekasālake mallikāya ārāme paṭivasatī’’tiādīsu (ma. ni. 2.260) diṭṭhi.
‘‘दिट्ठे धम्मे च यो अत्थो, यो चत्थो सम्परायिको।
‘‘Diṭṭhe dhamme ca yo attho, yo cattho samparāyiko;
अत्थाभिसमया धीरो, पण्डितोति पवुच्चती’’ति॥ –
Atthābhisamayā dhīro, paṇḍitoti pavuccatī’’ti. –
आदीसु (सं॰ नि॰ १.१२९) पटिलाभो। ‘‘सम्मा मानाभिसमया अन्तमकासि दुक्खस्सा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२८) पहानं। ‘‘दुक्खस्स पीळनट्ठो सङ्खतट्ठो सन्तापट्ठो विपरिणामट्ठो अभिसमयट्ठो’’तिआदीसु (पटि॰ म॰ २.८) पटिवेधो। इध पनस्स कालो अत्थो। तेन संवच्छर-उतु-मासड्ढमास-रत्ति-दिव-पुब्बण्ह-मज्झन्हिक-सायन्ह-पठममज्झिमपच्छिमयाम-मुहुत्तादीसु कालप्पभेदभूतेसु समयेसु एकं समयन्ति दीपेति।
Ādīsu (saṃ. ni. 1.129) paṭilābho. ‘‘Sammā mānābhisamayā antamakāsi dukkhassā’’tiādīsu (ma. ni. 1.28) pahānaṃ. ‘‘Dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho abhisamayaṭṭho’’tiādīsu (paṭi. ma. 2.8) paṭivedho. Idha panassa kālo attho. Tena saṃvacchara-utu-māsaḍḍhamāsa-ratti-diva-pubbaṇha-majjhanhika-sāyanha-paṭhamamajjhimapacchimayāma-muhuttādīsu kālappabhedabhūtesu samayesu ekaṃ samayanti dīpeti.
तत्थ किञ्चापि एतेसु संवच्छरादीसु समयेसु यं यं सुत्तं यस्मिं यस्मिं संवच्छरे उतुम्हि मासे पक्खे रत्तिभागे दिवसभागे वा वुत्तं, सब्बं तं थेरस्स सुविदितं सुववत्थापितं पञ्ञाय। यस्मा पन ‘‘एवं मे सुतं असुकसंवच्छरे असुकउतुम्हि असुकमासे असुकपक्खे असुकरत्तिभागे असुकदिवसभागे वा’’ति एवं वुत्ते न सक्का सुखेन धारेतुं वा उद्दिसितुं वा उद्दिसापेतुं वा, बहु च वत्तब्बं होति, तस्मा एकेनेव पदेन तमत्थं समोधानेत्वा ‘‘एकं समय’’न्ति आह।
Tattha kiñcāpi etesu saṃvaccharādīsu samayesu yaṃ yaṃ suttaṃ yasmiṃ yasmiṃ saṃvacchare utumhi māse pakkhe rattibhāge divasabhāge vā vuttaṃ, sabbaṃ taṃ therassa suviditaṃ suvavatthāpitaṃ paññāya. Yasmā pana ‘‘evaṃ me sutaṃ asukasaṃvacchare asukautumhi asukamāse asukapakkhe asukarattibhāge asukadivasabhāge vā’’ti evaṃ vutte na sakkā sukhena dhāretuṃ vā uddisituṃ vā uddisāpetuṃ vā, bahu ca vattabbaṃ hoti, tasmā ekeneva padena tamatthaṃ samodhānetvā ‘‘ekaṃ samaya’’nti āha.
ये वा इमे गब्भोक्कन्तिसमयो जातिसमयो संवेगसमयो अभिनिक्खमनसमयो दुक्करकारिकसमयो मारविजयसमयो अभिसम्बोधिसमयो दिट्ठधम्मसुखविहारसमयो देसनासमयो परिनिब्बानसमयोति एवमादयो भगवतो देवमनुस्सेसु अतिविय सुप्पकासा अनेककालप्पभेदा एव समया। तेसु समयेसु देसनासमयसङ्खातं एकं समयन्ति दीपेति। यो चायं ञाणकरुणाकिच्चसमयेसु करुणाकिच्चसमयो, अत्तहितपरहितपटिपत्तिसमयेसु परहितपटिपत्तिसमयो , सन्निपतितानं करणीयद्वयसमयेसु धम्मिकथासमयो, देसनापटिपत्तिसमयेसु देसनासमयो, तेसुपि समयेसु अञ्ञतरं सन्धाय ‘‘एकं समय’’न्ति आह।
Ye vā ime gabbhokkantisamayo jātisamayo saṃvegasamayo abhinikkhamanasamayo dukkarakārikasamayo māravijayasamayo abhisambodhisamayo diṭṭhadhammasukhavihārasamayo desanāsamayo parinibbānasamayoti evamādayo bhagavato devamanussesu ativiya suppakāsā anekakālappabhedā eva samayā. Tesu samayesu desanāsamayasaṅkhātaṃ ekaṃ samayanti dīpeti. Yo cāyaṃ ñāṇakaruṇākiccasamayesu karuṇākiccasamayo, attahitaparahitapaṭipattisamayesu parahitapaṭipattisamayo , sannipatitānaṃ karaṇīyadvayasamayesu dhammikathāsamayo, desanāpaṭipattisamayesu desanāsamayo, tesupi samayesu aññataraṃ sandhāya ‘‘ekaṃ samaya’’nti āha.
कस्मा पनेत्थ यथा अभिधम्मे ‘‘यस्मिं समये कामावचर’’न्ति च इतो अञ्ञेसु सुत्तपदेसु ‘‘यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेही’’ति च भुम्मवचनेन निद्देसो कतो, विनये च ‘‘तेन समयेन बुद्धो भगवा’’ति करणवचनेन, तथा अकत्वा ‘‘एकं समय’’न्ति उपयोगवचनेन निद्देसो कतोति। तत्थ तथा, इध च अञ्ञथा अत्थसम्भवतो। तत्थ हि अभिधम्मे इतो अञ्ञेसु सुत्तपदेसु च अधिकरणत्थो भावेनभावलक्खणत्थो च सम्भवति। अधिकरणञ्हि कालत्थो समूहत्थो च समयो, तत्थ वुत्तानं फस्सादिधम्मानं खणसमवायहेतुसङ्खातस्स च समयस्स भावेन तेसं भावो लक्खीयति। तस्मा तदत्थजोतनत्थं तत्थ भुम्मवचननिद्देसो कतो।
Kasmā panettha yathā abhidhamme ‘‘yasmiṃ samaye kāmāvacara’’nti ca ito aññesu suttapadesu ‘‘yasmiṃ samaye, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehī’’ti ca bhummavacanena niddeso kato, vinaye ca ‘‘tena samayena buddho bhagavā’’ti karaṇavacanena, tathā akatvā ‘‘ekaṃ samaya’’nti upayogavacanena niddeso katoti. Tattha tathā, idha ca aññathā atthasambhavato. Tattha hi abhidhamme ito aññesu suttapadesu ca adhikaraṇattho bhāvenabhāvalakkhaṇattho ca sambhavati. Adhikaraṇañhi kālattho samūhattho ca samayo, tattha vuttānaṃ phassādidhammānaṃ khaṇasamavāyahetusaṅkhātassa ca samayassa bhāvena tesaṃ bhāvo lakkhīyati. Tasmā tadatthajotanatthaṃ tattha bhummavacananiddeso kato.
विनये च हेतुअत्थो करणत्थो च सम्भवति। यो हि सो सिक्खापदपञ्ञत्तिसमयो सारिपुत्तादीहिपि दुब्बिञ्ञेय्यो, तेन समयेन हेतुभूतेन करणभूतेन च सिक्खापदानि पञ्ञापयन्तो सिक्खापदपञ्ञत्तिहेतुञ्च अपेक्खमानो भगवा तत्थ तत्थ विहासि। तस्मा तदत्थजोतनत्थं तत्थ करणवचनेन निद्देसो कतो।
Vinaye ca hetuattho karaṇattho ca sambhavati. Yo hi so sikkhāpadapaññattisamayo sāriputtādīhipi dubbiññeyyo, tena samayena hetubhūtena karaṇabhūtena ca sikkhāpadāni paññāpayanto sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno bhagavā tattha tattha vihāsi. Tasmā tadatthajotanatthaṃ tattha karaṇavacanena niddeso kato.
इध पन अञ्ञस्मिं च एवंजातिके अच्चन्तसंयोगत्थो सम्भवति। यञ्हि समयं भगवा इमं अञ्ञं वा सुत्तन्तं देसेसि, अच्चन्तमेव तं समयं करुणाविहारेन विहासि। तस्मा तदत्थजोतनत्थं इध उपयोगवचननिद्देसो कतोति।
Idha pana aññasmiṃ ca evaṃjātike accantasaṃyogattho sambhavati. Yañhi samayaṃ bhagavā imaṃ aññaṃ vā suttantaṃ desesi, accantameva taṃ samayaṃ karuṇāvihārena vihāsi. Tasmā tadatthajotanatthaṃ idha upayogavacananiddeso katoti.
तेनेतं वुच्चति –
Tenetaṃ vuccati –
‘‘तं तं अत्थमपेक्खित्वा, भुम्मेन करणेन च।
‘‘Taṃ taṃ atthamapekkhitvā, bhummena karaṇena ca;
अञ्ञत्र समयो वुत्तो, उपयोगेन सो इधा’’ति॥
Aññatra samayo vutto, upayogena so idhā’’ti.
पोराणा पन वण्णयन्ति – ‘‘तस्मिं समये’’ति वा ‘‘तेन समयेना’’ति वा ‘‘एकं समय’’न्ति वा अभिलापमत्तभेदो एस, सब्बत्थ भुम्ममेव अत्थोति। तस्मा ‘‘एकं समय’’न्ति वुत्तेपि ‘‘एकस्मिं समये’’ति अत्थो वेदितब्बो।
Porāṇā pana vaṇṇayanti – ‘‘tasmiṃ samaye’’ti vā ‘‘tena samayenā’’ti vā ‘‘ekaṃ samaya’’nti vā abhilāpamattabhedo esa, sabbattha bhummameva atthoti. Tasmā ‘‘ekaṃ samaya’’nti vuttepi ‘‘ekasmiṃ samaye’’ti attho veditabbo.
भगवाति गरु। गरुं हि लोके ‘‘भगवा’’ति वदन्ति। अयञ्च सब्बगुणविसिट्ठताय सब्बसत्तानं गरु, तस्मा ‘‘भगवा’’ति वेदितब्बो। पोराणेहिपि वुत्तं –
Bhagavāti garu. Garuṃ hi loke ‘‘bhagavā’’ti vadanti. Ayañca sabbaguṇavisiṭṭhatāya sabbasattānaṃ garu, tasmā ‘‘bhagavā’’ti veditabbo. Porāṇehipi vuttaṃ –
‘‘भगवाति वचनं सेट्ठं, भगवाति वचनमुत्तमं।
‘‘Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhaṃ, bhagavāti vacanamuttamaṃ;
गरु गारवयुत्तो सो, भगवा तेन वुच्चती’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.१४२)।
Garu gāravayutto so, bhagavā tena vuccatī’’ti. (visuddhi. 1.142);
अपिच –
Apica –
‘‘भग्यवा भग्गवा युत्तो, भगेहि च विभत्तवा।
‘‘Bhagyavā bhaggavā yutto, bhagehi ca vibhattavā;
भत्तवा वन्तगमनो, भवेसु भगवा ततो’’ति॥ –
Bhattavā vantagamano, bhavesu bhagavā tato’’ti. –
इमिस्सा गाथाय वसेनस्स पदस्स वित्थारतो अत्थो वेदितब्बो। सो च विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.१४४) बुद्धानुस्सतिनिद्देसे वुत्तोयेव।
Imissā gāthāya vasenassa padassa vitthārato attho veditabbo. So ca visuddhimagge (visuddhi. 1.144) buddhānussatiniddese vuttoyeva.
एत्तावता चेत्थ एवं मे सुतन्ति वचनेन यथासुतं धम्मं दस्सेन्तो भगवतो धम्मसरीरं पच्चक्खं करोति। तेन ‘‘नयिदं अतिक्कन्तसत्थुकं पावचनं, अयं वो सत्था’’ति सत्थु अदस्सनेन उक्कण्ठितं जनं समस्सासेति। एकं समयं भगवाति वचनेन तस्मिं समये भगवतो अविज्जमानभावं दस्सेन्तो रूपकायपरिनिब्बानं साधेति। तेन ‘‘एवंविधस्स नाम अरियधम्मस्स देसको दसबलधरो वजिरसङ्घातसमानकायो सोपि भगवा परिनिब्बुतो, केन अञ्ञेन जीविते आसा जनेतब्बा’’ति जीवितमदमत्तं जनं संवेजेति, सद्धम्मे चस्स उस्साहं जनेति। एवन्ति च भणन्तो देसनासम्पत्तिं निद्दिसति। मे सुतन्ति सावकसम्पत्तिं। एकं समयन्ति कालसम्पत्तिं। भगवाति देसकसम्पत्तिं।
Ettāvatā cettha evaṃ me sutanti vacanena yathāsutaṃ dhammaṃ dassento bhagavato dhammasarīraṃ paccakkhaṃ karoti. Tena ‘‘nayidaṃ atikkantasatthukaṃ pāvacanaṃ, ayaṃ vo satthā’’ti satthu adassanena ukkaṇṭhitaṃ janaṃ samassāseti. Ekaṃ samayaṃ bhagavāti vacanena tasmiṃ samaye bhagavato avijjamānabhāvaṃ dassento rūpakāyaparinibbānaṃ sādheti. Tena ‘‘evaṃvidhassa nāma ariyadhammassa desako dasabaladharo vajirasaṅghātasamānakāyo sopi bhagavā parinibbuto, kena aññena jīvite āsā janetabbā’’ti jīvitamadamattaṃ janaṃ saṃvejeti, saddhamme cassa ussāhaṃ janeti. Evanti ca bhaṇanto desanāsampattiṃ niddisati. Me sutanti sāvakasampattiṃ. Ekaṃ samayanti kālasampattiṃ. Bhagavāti desakasampattiṃ.
सावत्थियन्ति एवंनामके नगरे। समीपत्थे चेतं भुम्मवचनं। विहरतीति अविसेसेन इरियापथदिब्बब्रह्मअरियविहारेसु अञ्ञतरविहारसमङ्गीपरिदीपनमेतं। इध पन ठानगमननिसज्जासयनप्पभेदेसु इरियापथेसु अञ्ञतरइरियापथसमायोगपरिदीपनं , तेन ठितोपि गच्छन्तोपि निसिन्नोपि सयानोपि भगवा विहरतिच्चेव वेदितब्बो। सो हि एकं इरियापथबाधनं अञ्ञेन इरियापथेन विच्छिन्दित्वा अपरिपतन्तं अत्तभावं हरति पवत्तेति, तस्मा ‘‘विहरती’’ति वुच्चति।
Sāvatthiyanti evaṃnāmake nagare. Samīpatthe cetaṃ bhummavacanaṃ. Viharatīti avisesena iriyāpathadibbabrahmaariyavihāresu aññataravihārasamaṅgīparidīpanametaṃ. Idha pana ṭhānagamananisajjāsayanappabhedesu iriyāpathesu aññatarairiyāpathasamāyogaparidīpanaṃ , tena ṭhitopi gacchantopi nisinnopi sayānopi bhagavā viharaticceva veditabbo. So hi ekaṃ iriyāpathabādhanaṃ aññena iriyāpathena vicchinditvā aparipatantaṃ attabhāvaṃ harati pavatteti, tasmā ‘‘viharatī’’ti vuccati.
जेतवनेति जेतस्स राजकुमारस्स वने। तञ्हि तेन रोपितं संवड्ढितं परिपालितं अहोसि, तस्मा ‘‘जेतवन’’न्ति सङ्खं गतं। तस्मिं जेतवने। अनाथपिण्डिकस्स आरामेति अनाथपिण्डिकेन गहपतिना चतुपञ्ञासहिरञ्ञकोटिपरिच्चागेन बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स निय्यातितत्ता ‘‘अनाथपिण्डिकस्स आरामो’’ति सङ्खं गते आरामे। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन पपञ्चसूदनिया मज्झिमट्ठकथाय सब्बासवसुत्तवण्णनायं (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१४) वुत्तो।
Jetavaneti jetassa rājakumārassa vane. Tañhi tena ropitaṃ saṃvaḍḍhitaṃ paripālitaṃ ahosi, tasmā ‘‘jetavana’’nti saṅkhaṃ gataṃ. Tasmiṃ jetavane. Anāthapiṇḍikassa ārāmeti anāthapiṇḍikena gahapatinā catupaññāsahiraññakoṭipariccāgena buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa niyyātitattā ‘‘anāthapiṇḍikassa ārāmo’’ti saṅkhaṃ gate ārāme. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana papañcasūdaniyā majjhimaṭṭhakathāya sabbāsavasuttavaṇṇanāyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 1.14) vutto.
तत्थ सिया – यदि ताव भगवा सावत्थियं विहरति, ‘‘जेतवने’’ति न वत्तब्बं। अथ तत्थ विहरति, ‘‘सावत्थिय’’न्ति न वत्तब्बं। न हि सक्का उभयत्थ एकं समयं विहरितुन्ति। न खो पनेतं एवं दट्ठब्बं।
Tattha siyā – yadi tāva bhagavā sāvatthiyaṃ viharati, ‘‘jetavane’’ti na vattabbaṃ. Atha tattha viharati, ‘‘sāvatthiya’’nti na vattabbaṃ. Na hi sakkā ubhayattha ekaṃ samayaṃ viharitunti. Na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ.
ननु अवोचुम्ह ‘‘समीपत्थे भुम्मवचन’’न्ति। तस्मा यथा गङ्गायमुनादीनं समीपे गोयूथानि चरन्तानि ‘‘गङ्गायं चरन्ति, यमुनायं चरन्ती’’ति वुच्चति, एवमिधापि यदिदं सावत्थिया समीपे जेतवनं, तत्थ विहरन्तो वुच्चति ‘‘सावत्थियं विहरति जेतवने’’ति। गोचरगामनिदस्सनत्थं हिस्स सावत्थिवचनं, पब्बजितानुरूपनिवासट्ठाननिदस्सनत्थं सेसवचनं।
Nanu avocumha ‘‘samīpatthe bhummavacana’’nti. Tasmā yathā gaṅgāyamunādīnaṃ samīpe goyūthāni carantāni ‘‘gaṅgāyaṃ caranti, yamunāyaṃ carantī’’ti vuccati, evamidhāpi yadidaṃ sāvatthiyā samīpe jetavanaṃ, tattha viharanto vuccati ‘‘sāvatthiyaṃ viharati jetavane’’ti. Gocaragāmanidassanatthaṃ hissa sāvatthivacanaṃ, pabbajitānurūpanivāsaṭṭhānanidassanatthaṃ sesavacanaṃ.
अञ्ञतरा देवताति नामगोत्तवसेन अपाकटा एका देवताति अत्थो। ‘‘अभिजानाति नो, भन्ते, भगवा अहु ञातञ्ञतरस्स महेसक्खस्स यक्खस्स संखित्तेन तण्हासङ्खयविमुत्तिं भासिता’’ति एत्थ पन अभिञ्ञातो सक्कोपि देवराजा ‘‘अञ्ञतरो’’ति वुत्तो। ‘‘देवता’’ति च इदं देवानम्पि देवधीतानम्पि साधारणवचनं। इमस्मिं पनत्थे देवो अधिप्पेतो, सो च खो रूपावचरानं देवानं अञ्ञतरो।
Aññatarā devatāti nāmagottavasena apākaṭā ekā devatāti attho. ‘‘Abhijānāti no, bhante, bhagavā ahu ñātaññatarassa mahesakkhassa yakkhassa saṃkhittena taṇhāsaṅkhayavimuttiṃ bhāsitā’’ti ettha pana abhiññāto sakkopi devarājā ‘‘aññataro’’ti vutto. ‘‘Devatā’’ti ca idaṃ devānampi devadhītānampi sādhāraṇavacanaṃ. Imasmiṃ panatthe devo adhippeto, so ca kho rūpāvacarānaṃ devānaṃ aññataro.
अभिक्कन्ताय रत्तियाति एत्थ अभिक्कन्त-सद्दो खयसुन्दराभिरूपअब्भानुमोदनादीसु दिस्सति । तत्थ ‘‘अभिक्कन्ता, भन्ते, रत्ति, निक्खन्तो पठमो यामो , चिरनिसिन्नो भिक्खुसङ्घो, उद्दिसतु, भन्ते, भगवा भिक्खूनं पातिमोक्ख’’न्ति एवमादीसु (अ॰ नि॰ ८.२०; चूळव॰ ३८३) खये दिस्सति। ‘‘अयं इमेसं चतुन्नं पुग्गलानं अभिक्कन्ततरो च पणीततरो चा’’ति एवमादीसु (अ॰ नि॰ ४.१००) सुन्दरे।
Abhikkantāya rattiyāti ettha abhikkanta-saddo khayasundarābhirūpaabbhānumodanādīsu dissati . Tattha ‘‘abhikkantā, bhante, ratti, nikkhanto paṭhamo yāmo , ciranisinno bhikkhusaṅgho, uddisatu, bhante, bhagavā bhikkhūnaṃ pātimokkha’’nti evamādīsu (a. ni. 8.20; cūḷava. 383) khaye dissati. ‘‘Ayaṃ imesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ abhikkantataro ca paṇītataro cā’’ti evamādīsu (a. ni. 4.100) sundare.
‘‘को मे वन्दति पादानि, इद्धिया यससा जलं।
‘‘Ko me vandati pādāni, iddhiyā yasasā jalaṃ;
अभिक्कन्तेन वण्णेन, सब्बा ओभासयं दिसा’’ति॥ –
Abhikkantena vaṇṇena, sabbā obhāsayaṃ disā’’ti. –
एवमादीसु (वि॰ व॰ ८५७) अभिरूपे। ‘‘अभिक्कन्तं भो गोतम, अभिक्कन्तं भो गोतमा’’ति एवमादीसु (पारा॰ १५) अब्भानुमोदने। इध पन खये। तेन अभिक्कन्ताय रत्तिया, परिक्खीणाय रत्तियाति वुत्तं होति। तत्थायं देवपुत्तो मज्झिमयामसमनन्तरे आगतोति वेदितब्बो। नियामो हि किरेस देवतानं यदिदं बुद्धानं वा बुद्धसावकानं वा उपट्ठानं आगच्छन्ता मज्झिमयामसमनन्तरेयेव आगच्छन्ति।
Evamādīsu (vi. va. 857) abhirūpe. ‘‘Abhikkantaṃ bho gotama, abhikkantaṃ bho gotamā’’ti evamādīsu (pārā. 15) abbhānumodane. Idha pana khaye. Tena abhikkantāya rattiyā, parikkhīṇāya rattiyāti vuttaṃ hoti. Tatthāyaṃ devaputto majjhimayāmasamanantare āgatoti veditabbo. Niyāmo hi kiresa devatānaṃ yadidaṃ buddhānaṃ vā buddhasāvakānaṃ vā upaṭṭhānaṃ āgacchantā majjhimayāmasamanantareyeva āgacchanti.
अभिक्कन्तवण्णाति इध अभिक्कन्त-सद्दो अभिरूपे, वण्ण-सद्दो पन छविथुति-कुलवग्ग-कारण-सण्ठानप्पमाण-रूपायतनादीसु दिस्सति। तत्थ ‘‘सुवण्णवण्णोसि भगवा’’ति एवमादीसु (सु॰ नि॰ ५५३) छविया। ‘‘कदा सञ्ञूळ्हा पन ते, गहपति, इमे समणस्स वण्णा’’ति एवमादीसु (म॰ नि॰ २.७७) थुतियं। ‘‘चत्तारोमे, भो गोतम, वण्णा’’ति एवमादीसु (दी॰ नि॰ ३.११५) कुलवग्गे। ‘‘अथ केन नु वण्णेन, गन्धथेनोति वुच्चती’’ति एवमादीसु (सं॰ नि॰ १.२३४) कारणे। ‘‘महन्तं हत्थिराजवण्णं अभिनिम्मिनित्वा’’ति एवमादीसु (सं॰ नि॰ १.१३८) सण्ठाने। ‘‘तयो पत्तस्स वण्णा’’ति एवमादीसु (पारा॰ ६०२) पमाणे। ‘‘वण्णो गन्धो रसो ओजा’’ति एवमादीसु रूपायतने। सो इध छविया दट्ठब्बो। तेन अभिक्कन्तवण्णा अभिरूपच्छवि, इट्ठवण्णा मनापवण्णाति वुत्तं होति। देवता हि मनुस्सलोकं आगच्छमाना पकतिवण्णं पकतिइद्धिं जहित्वा ओळारिकं अत्तभावं कत्वा अतिरेकवण्णं अतिरेकइद्धिं मापेत्वा नटसमज्जादीनि गच्छन्ता मनुस्सा विय अभिसङ्खतेन कायेन आगच्छन्ति। तत्थ कामावचरा अनभिसङ्खतेनपि आगन्तुं सक्कोन्ति, रूपावचरा पन न सक्कोन्ति। तेसञ्हि अतिसुखुमो अत्तभावो, न तेन इरियापथकप्पनं होति। तस्मा अयं देवपुत्तो अभिसङ्खतेनेव आगतो। तेन वुत्तं ‘‘अभिक्कन्तवण्णा’’ति।
Abhikkantavaṇṇāti idha abhikkanta-saddo abhirūpe, vaṇṇa-saddo pana chavithuti-kulavagga-kāraṇa-saṇṭhānappamāṇa-rūpāyatanādīsu dissati. Tattha ‘‘suvaṇṇavaṇṇosi bhagavā’’ti evamādīsu (su. ni. 553) chaviyā. ‘‘Kadā saññūḷhā pana te, gahapati, ime samaṇassa vaṇṇā’’ti evamādīsu (ma. ni. 2.77) thutiyaṃ. ‘‘Cattārome, bho gotama, vaṇṇā’’ti evamādīsu (dī. ni. 3.115) kulavagge. ‘‘Atha kena nu vaṇṇena, gandhathenoti vuccatī’’ti evamādīsu (saṃ. ni. 1.234) kāraṇe. ‘‘Mahantaṃ hatthirājavaṇṇaṃ abhinimminitvā’’ti evamādīsu (saṃ. ni. 1.138) saṇṭhāne. ‘‘Tayo pattassa vaṇṇā’’ti evamādīsu (pārā. 602) pamāṇe. ‘‘Vaṇṇo gandho raso ojā’’ti evamādīsu rūpāyatane. So idha chaviyā daṭṭhabbo. Tena abhikkantavaṇṇā abhirūpacchavi, iṭṭhavaṇṇā manāpavaṇṇāti vuttaṃ hoti. Devatā hi manussalokaṃ āgacchamānā pakativaṇṇaṃ pakatiiddhiṃ jahitvā oḷārikaṃ attabhāvaṃ katvā atirekavaṇṇaṃ atirekaiddhiṃ māpetvā naṭasamajjādīni gacchantā manussā viya abhisaṅkhatena kāyena āgacchanti. Tattha kāmāvacarā anabhisaṅkhatenapi āgantuṃ sakkonti, rūpāvacarā pana na sakkonti. Tesañhi atisukhumo attabhāvo, na tena iriyāpathakappanaṃ hoti. Tasmā ayaṃ devaputto abhisaṅkhateneva āgato. Tena vuttaṃ ‘‘abhikkantavaṇṇā’’ti.
केवलकप्पन्ति एत्थ केवल-सद्दो अनवसेस-येभुय्याब्यामिस्सानतिरेकदळ्हत्थविसंयोगादिअनेकत्थो। तथा हिस्स ‘‘केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरिय’’न्ति एवमादीसु (पारा॰ १) अनवसेसत्थमत्थो। ‘‘केवलकप्पा च अङ्गमगधा पहूतं खादनीयभोजनीयं आदाय उपसङ्कमिस्सन्ती’’ति एवमादीसु (महाव॰ ४३) येभुय्यता। ‘‘केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होती’’ति एवमादीसु (विभ॰ २२५) अब्यामिस्सता। ‘‘केवलं सद्धामत्तकं नून अयमायस्मा’’ति एवमादीसु (महाव॰ २४४) अनतिरेकता। ‘‘आयस्मतो, भन्ते, अनुरुद्धस्स बाहियो नाम सद्धिविहारिको केवलकप्पं सङ्घभेदाय ठितो’’ति एवमादीसु (अ॰ नि॰ ४.२४३) दळ्हत्थता। ‘‘केवली वुसितवा उत्तमपुरिसोति वुच्चती’’ति एवमादीसु (सं॰ नि॰ ३.५७) विसंयोगो अत्थो। इध पनस्स अनवसेसत्थो अधिप्पेतो।
Kevalakappanti ettha kevala-saddo anavasesa-yebhuyyābyāmissānatirekadaḷhatthavisaṃyogādianekattho. Tathā hissa ‘‘kevalaparipuṇṇaṃ parisuddhaṃ brahmacariya’’nti evamādīsu (pārā. 1) anavasesatthamattho. ‘‘Kevalakappā ca aṅgamagadhā pahūtaṃ khādanīyabhojanīyaṃ ādāya upasaṅkamissantī’’ti evamādīsu (mahāva. 43) yebhuyyatā. ‘‘Kevalassa dukkhakkhandhassa samudayo hotī’’ti evamādīsu (vibha. 225) abyāmissatā. ‘‘Kevalaṃ saddhāmattakaṃ nūna ayamāyasmā’’ti evamādīsu (mahāva. 244) anatirekatā. ‘‘Āyasmato, bhante, anuruddhassa bāhiyo nāma saddhivihāriko kevalakappaṃ saṅghabhedāya ṭhito’’ti evamādīsu (a. ni. 4.243) daḷhatthatā. ‘‘Kevalī vusitavā uttamapurisoti vuccatī’’ti evamādīsu (saṃ. ni. 3.57) visaṃyogo attho. Idha panassa anavasesattho adhippeto.
कप्प-सद्दो पनायं अभिसद्दहन-वोहार-काल-पञ्ञत्ति-छेदन-विकप्प-लेससमन्तभावादिअनेकत्थो। तथा हिस्स ‘‘ओकप्पनियमेतं भोतो गोतमस्स, यथा तं अरहतो सम्मासम्बुद्धस्सा’’ति एवमादीसु (म॰ नि॰ १.३८७) अभिसद्दहनमत्थो। ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पञ्चहि समणकप्पेहि फलं परिभुञ्जितु’’न्ति एवमादीसु (चूळव॰ २५०) वोहारो। ‘‘येन सुदं निच्चकप्पं विहरामी’’ति एवमादीसु (म॰ नि॰ १.३८७) कालो। ‘‘इच्चायस्मा कप्पो’’ति एवमादीसु पञ्ञत्ति। ‘‘अलङ्कतो कप्पितकेसमस्सू’’ति एवमादीसु (वि॰ व॰ १०९४, ११०१) छेदनं। ‘‘कप्पति द्वङ्गुलकप्पो’’ति एवमादीसु (चूळव॰ ४४६) विकप्पो। ‘‘आत्थि कप्पो निपज्जितु’’न्ति एवमादीसु (अ॰ नि॰ ८.८०) लेसो। ‘‘केवलकप्पं वेळुवनं ओभासेत्वा’’ति एवमादीसु (सं॰ नि॰ १.९४) समन्तभावो। इध पनस्स समन्तभावत्थो अधिप्पेतो। तस्मा केवलकप्पं जेतवनन्ति एत्थ ‘‘अनवसेसं समन्ततो जेतवन’’न्ति एवमत्थो दट्ठब्बो।
Kappa-saddo panāyaṃ abhisaddahana-vohāra-kāla-paññatti-chedana-vikappa-lesasamantabhāvādianekattho. Tathā hissa ‘‘okappaniyametaṃ bhoto gotamassa, yathā taṃ arahato sammāsambuddhassā’’ti evamādīsu (ma. ni. 1.387) abhisaddahanamattho. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, pañcahi samaṇakappehi phalaṃ paribhuñjitu’’nti evamādīsu (cūḷava. 250) vohāro. ‘‘Yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’ti evamādīsu (ma. ni. 1.387) kālo. ‘‘Iccāyasmā kappo’’ti evamādīsu paññatti. ‘‘Alaṅkato kappitakesamassū’’ti evamādīsu (vi. va. 1094, 1101) chedanaṃ. ‘‘Kappati dvaṅgulakappo’’ti evamādīsu (cūḷava. 446) vikappo. ‘‘Ātthi kappo nipajjitu’’nti evamādīsu (a. ni. 8.80) leso. ‘‘Kevalakappaṃ veḷuvanaṃ obhāsetvā’’ti evamādīsu (saṃ. ni. 1.94) samantabhāvo. Idha panassa samantabhāvattho adhippeto. Tasmā kevalakappaṃ jetavananti ettha ‘‘anavasesaṃ samantato jetavana’’nti evamattho daṭṭhabbo.
ओभासेत्वाति वत्थालङ्कारसरीरसमुट्ठिताय आभाय फरित्वा, चन्दिमा विय सूरियो विय च एकोभासं एकपज्जोतं करित्वाति अत्थो।
Obhāsetvāti vatthālaṅkārasarīrasamuṭṭhitāya ābhāya pharitvā, candimā viya sūriyo viya ca ekobhāsaṃ ekapajjotaṃ karitvāti attho.
येनाति भुम्मत्थे करणवचनं। येन भगवा तेनुपसङ्कमीति तस्मा ‘‘यत्थ भगवा, तत्थ उपसङ्कमी’’ति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। येन वा कारणेन भगवा देवमनुस्सेहि उपसङ्कमितब्बो, तेन कारणेन उपसङ्कमीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। केन च कारणेन भगवा उपसङ्कमितब्बो? नानप्पकारगुणविसेसाधिगमाधिप्पायेन, सादुफलूपभोगाधिप्पायेन दिजगणेहि निच्चफलितमहारुक्खो विय। उपसङ्कमीति च गताति वुत्तं होति। उपसङ्कमित्वाति उपसङ्कमनपरियोसानदीपनं। अथ वा एवं गता ततो आसन्नतरं ठानं भगवतो समीपसङ्खातं गन्त्वातिपि वुत्तं होति।
Yenāti bhummatthe karaṇavacanaṃ. Yena bhagavā tenupasaṅkamīti tasmā ‘‘yattha bhagavā, tattha upasaṅkamī’’ti evamettha attho daṭṭhabbo. Yena vā kāraṇena bhagavā devamanussehi upasaṅkamitabbo, tena kāraṇena upasaṅkamīti evamettha attho daṭṭhabbo. Kena ca kāraṇena bhagavā upasaṅkamitabbo? Nānappakāraguṇavisesādhigamādhippāyena, sāduphalūpabhogādhippāyena dijagaṇehi niccaphalitamahārukkho viya. Upasaṅkamīti ca gatāti vuttaṃ hoti. Upasaṅkamitvāti upasaṅkamanapariyosānadīpanaṃ. Atha vā evaṃ gatā tato āsannataraṃ ṭhānaṃ bhagavato samīpasaṅkhātaṃ gantvātipi vuttaṃ hoti.
इदानि येनत्थेन लोके अग्गपुग्गलस्स उपट्ठानं आगता, तं पुच्छितुकामा दसनखसमोधानसमुज्जलं अञ्जुलिं सिरसि पतिट्ठपेत्वा एकमन्तं अट्ठासि। एकमन्तन्ति भावनपुंसकनिद्देसो – ‘‘विसमं चन्दिमसूरिया परिवत्तन्ती’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.७०) विय। तस्मा यथा ठिता एकमन्तं ठिता होति, तथा अट्ठासीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। भुम्मत्थे वा एतं उपयोगवचनं। अट्ठासीति ठानं कप्पेसि। पण्डिता हि देवमनुस्सा गरुट्ठानियं उपसङ्कमित्वा आसनकुसलताय एकमन्तं तिट्ठन्ति, अयञ्च देवो तेसं अञ्ञतरो, तस्मा एकमन्तं अट्ठासि।
Idāni yenatthena loke aggapuggalassa upaṭṭhānaṃ āgatā, taṃ pucchitukāmā dasanakhasamodhānasamujjalaṃ añjuliṃ sirasi patiṭṭhapetvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Ekamantanti bhāvanapuṃsakaniddeso – ‘‘visamaṃ candimasūriyā parivattantī’’tiādīsu (a. ni. 4.70) viya. Tasmā yathā ṭhitā ekamantaṃ ṭhitā hoti, tathā aṭṭhāsīti evamettha attho daṭṭhabbo. Bhummatthe vā etaṃ upayogavacanaṃ. Aṭṭhāsīti ṭhānaṃ kappesi. Paṇḍitā hi devamanussā garuṭṭhāniyaṃ upasaṅkamitvā āsanakusalatāya ekamantaṃ tiṭṭhanti, ayañca devo tesaṃ aññataro, tasmā ekamantaṃ aṭṭhāsi.
कथं ठितो पन एकमन्तं ठितो होतीति? छ ठानदोसे वज्जेत्वा। सेय्यथिदं – अतिदूरं, अच्चासन्नं, उपरिवातं , उन्नतप्पदेसं, अतिसम्मुखं, अतिपच्छाति। अतिदूरे ठितो हि सचे कथेतुकामो होति, उच्चासद्देन कथेतब्बं होति। अच्चासन्ने ठितो सङ्घट्टनं करोति। उपरिवाते ठितो सरीरगन्धेन बाधति। उन्नतप्पदेसे ठितो अगारवं पकासेति। अतिसम्मुखा ठितो सचे दट्ठुकामो होति, चक्खुना चक्खुं आहच्च दट्ठब्बं होति। अतिपच्छा ठितो सचे दट्ठुकामो होति, गीवं पसारेत्वा दट्ठब्बं होति। तस्मा अयम्पि एते छ ठानदोसे वज्जेत्वा अट्ठासि। तेन वुत्तं ‘‘एकमन्तं अट्ठासी’’ति।
Kathaṃ ṭhito pana ekamantaṃ ṭhito hotīti? Cha ṭhānadose vajjetvā. Seyyathidaṃ – atidūraṃ, accāsannaṃ, uparivātaṃ , unnatappadesaṃ, atisammukhaṃ, atipacchāti. Atidūre ṭhito hi sace kathetukāmo hoti, uccāsaddena kathetabbaṃ hoti. Accāsanne ṭhito saṅghaṭṭanaṃ karoti. Uparivāte ṭhito sarīragandhena bādhati. Unnatappadese ṭhito agāravaṃ pakāseti. Atisammukhā ṭhito sace daṭṭhukāmo hoti, cakkhunā cakkhuṃ āhacca daṭṭhabbaṃ hoti. Atipacchā ṭhito sace daṭṭhukāmo hoti, gīvaṃ pasāretvā daṭṭhabbaṃ hoti. Tasmā ayampi ete cha ṭhānadose vajjetvā aṭṭhāsi. Tena vuttaṃ ‘‘ekamantaṃ aṭṭhāsī’’ti.
एतदवोचाति एतं अवोच। कथं नूति कारणपुच्छा। भगवतो हि तिण्णोघभावो दससहस्सिलोकधातुया पाकटो, तेनिमिस्सा देवताय तत्थ कङ्खा नत्थि, इमिना पन कारणेन ‘‘तिण्णो’’ति न जानाति, तेन सा तं कारणं पुच्छमाना एवमाह।
Etadavocāti etaṃ avoca. Kathaṃ nūti kāraṇapucchā. Bhagavato hi tiṇṇoghabhāvo dasasahassilokadhātuyā pākaṭo, tenimissā devatāya tattha kaṅkhā natthi, iminā pana kāraṇena ‘‘tiṇṇo’’ti na jānāti, tena sā taṃ kāraṇaṃ pucchamānā evamāha.
मारिसाति देवतानं पियसमुदाचारवचनमेतं। निद्दुक्खाति वुत्तं होति। यदि एवं ‘‘यदा खो ते, मारिस, सङ्कुना सङ्कु हदये समागच्छेय्य, अथ नं त्वं जानेय्यासि ‘वस्ससहस्सं मे निरये पच्चमानस्सा’’’ति (म॰ नि॰ १.५१२) इदं विरुज्झति। न हि नेरयिकसत्तो निद्दुक्खो नाम होति। किञ्चापि न निद्दुक्खो, रुळ्हीसद्देन पन एवं वुच्चति। पुब्बे किर पठमकप्पिकानं निद्दुक्खानं सुखसमप्पितानं एस वोहारो, अपरभागे दुक्खं होतु वा मा वा, रुळ्हीसद्देन अयं वोहारो वुच्चतेव निप्पदुमापि निरुदकापि वा पोक्खरणी पोक्खरणी विय।
Mārisāti devatānaṃ piyasamudācāravacanametaṃ. Niddukkhāti vuttaṃ hoti. Yadi evaṃ ‘‘yadā kho te, mārisa, saṅkunā saṅku hadaye samāgaccheyya, atha naṃ tvaṃ jāneyyāsi ‘vassasahassaṃ me niraye paccamānassā’’’ti (ma. ni. 1.512) idaṃ virujjhati. Na hi nerayikasatto niddukkho nāma hoti. Kiñcāpi na niddukkho, ruḷhīsaddena pana evaṃ vuccati. Pubbe kira paṭhamakappikānaṃ niddukkhānaṃ sukhasamappitānaṃ esa vohāro, aparabhāge dukkhaṃ hotu vā mā vā, ruḷhīsaddena ayaṃ vohāro vuccateva nippadumāpi nirudakāpi vā pokkharaṇī pokkharaṇī viya.
ओघमतरीति एत्थ चत्तारो ओघा, कामोघो भवोघो दिट्ठोघो अविज्जोघोति। तत्थ पञ्चसु कामगुणेसु छन्दरागो कामोघो नाम। रूपारूपभवेसु छन्दरागो झाननिकन्ति च भवोघो नाम। द्वासट्ठि दिट्ठियो दिट्ठोघो नाम। चतूसु सच्चेसु अञ्ञाणं अविज्जोघो नाम। तत्थ कामोघो अट्ठसु लोभसहगतेसु चित्तुप्पादेसु उप्पज्जति, भवोघो चतूसु दिट्ठिगतविप्पयुत्तलोभसहगतेसु चित्तुप्पादेसु उप्पज्जति, दिट्ठोघो चतूसु दिट्ठिगतसम्पयुत्तेसु चित्तुप्पादेसु उप्पज्जति, अविज्जोघो सब्बाकुसलेसु उप्पज्जति।
Oghamatarīti ettha cattāro oghā, kāmogho bhavogho diṭṭhogho avijjoghoti. Tattha pañcasu kāmaguṇesu chandarāgo kāmogho nāma. Rūpārūpabhavesu chandarāgo jhānanikanti ca bhavogho nāma. Dvāsaṭṭhi diṭṭhiyo diṭṭhogho nāma. Catūsu saccesu aññāṇaṃ avijjogho nāma. Tattha kāmogho aṭṭhasu lobhasahagatesu cittuppādesu uppajjati, bhavogho catūsu diṭṭhigatavippayuttalobhasahagatesu cittuppādesu uppajjati, diṭṭhogho catūsu diṭṭhigatasampayuttesu cittuppādesu uppajjati, avijjogho sabbākusalesu uppajjati.
सब्बोपि चेस अवहननट्ठेन रासट्ठेन च ओघोति वेदितब्बो। अवहननट्ठेनाति अधोगमनट्ठेन। अयञ्हि अत्तनो वसं गते सत्ते अधो गमेति, निरयादिभेदाय दुग्गतियंयेव निब्बत्तेति, उपरिभावं वा निब्बानं गन्तुं अदेन्तो अधो तीसु भवेसु चतूसु योनीसु पञ्चसु गतीसु सत्तसु विञ्ञाणट्ठितीसु नवसु सत्तावासेसु च गमेतीतिपि अत्थो। रासट्ठेनाति महन्तट्ठेन। महा हेसो किलेसरासि अवीचितो पट्ठाय याव भवग्गा पत्थटो, यदिदं पञ्चसु कामगुणेसु छन्दरागो नाम। सेसेसुपि एसेव नयो। एवमयं रासट्ठेनापि ओघोति वेदितब्बो। अतरीति इमं चतुब्बिधम्पि ओघं केन नु त्वं, मारिस, कारणेन तिण्णोति पुच्छति।
Sabbopi cesa avahananaṭṭhena rāsaṭṭhena ca oghoti veditabbo. Avahananaṭṭhenāti adhogamanaṭṭhena. Ayañhi attano vasaṃ gate satte adho gameti, nirayādibhedāya duggatiyaṃyeva nibbatteti, uparibhāvaṃ vā nibbānaṃ gantuṃ adento adho tīsu bhavesu catūsu yonīsu pañcasu gatīsu sattasu viññāṇaṭṭhitīsu navasu sattāvāsesu ca gametītipi attho. Rāsaṭṭhenāti mahantaṭṭhena. Mahā heso kilesarāsi avīcito paṭṭhāya yāva bhavaggā patthaṭo, yadidaṃ pañcasu kāmaguṇesu chandarāgo nāma. Sesesupi eseva nayo. Evamayaṃ rāsaṭṭhenāpi oghoti veditabbo. Atarīti imaṃ catubbidhampi oghaṃ kena nu tvaṃ, mārisa, kāraṇena tiṇṇoti pucchati.
अथस्सा भगवा पञ्हं विस्सज्जेन्तो अप्पतिट्ठं ख्वाहन्तिआदिमाह। तत्थ अप्पतिट्ठन्ति अप्पतिट्ठहन्तो। अनायूहन्ति अनायूहन्तो, अवायमन्तोति अत्थो। इति भगवा गूळ्हं पटिच्छन्नं कत्वा पञ्हं कथेसि। देवतापि नं सुत्वा ‘‘बाहिरकं ताव ओघं तरन्ता नाम ठातब्बट्ठाने तिट्ठन्ता तरितब्बट्ठाने आयूहन्ता तरन्ति, अयं पन अवीचितो याव भवग्गा पत्थटं किलेसोघं किलेसरासिं अप्पतिट्ठहन्तो अनायूहन्तो अतरिन्ति आह। किं नु खो एतं? कथं नु खो एत’’न्ति? विमतिं पक्खन्ता पञ्हस्स अत्थं न अञ्ञासि।
Athassā bhagavā pañhaṃ vissajjento appatiṭṭhaṃ khvāhantiādimāha. Tattha appatiṭṭhanti appatiṭṭhahanto. Anāyūhanti anāyūhanto, avāyamantoti attho. Iti bhagavā gūḷhaṃ paṭicchannaṃ katvā pañhaṃ kathesi. Devatāpi naṃ sutvā ‘‘bāhirakaṃ tāva oghaṃ tarantā nāma ṭhātabbaṭṭhāne tiṭṭhantā taritabbaṭṭhāne āyūhantā taranti, ayaṃ pana avīcito yāva bhavaggā patthaṭaṃ kilesoghaṃ kilesarāsiṃ appatiṭṭhahanto anāyūhanto atarinti āha. Kiṃ nu kho etaṃ? Kathaṃ nu kho eta’’nti? Vimatiṃ pakkhantā pañhassa atthaṃ na aññāsi.
किं पन भगवता यथा सत्ता न जानन्ति, एवं कथनत्थाय पारमियो पूरेत्वा सब्बञ्ञुता पटिविद्धाति? न एतदत्थाय पटिविद्धा। द्वे पन भगवतो देसना निग्गहमुखेन च अनुग्गहमुखेन च। तत्थ ये पण्डितमानिनो होन्ति अञ्ञातेपि ञातसञ्ञिनो पञ्चसता ब्राह्मणपब्बजिता विय, तेसं माननिग्गहत्थं यथा न जानन्ति, एवं मूलपरियायादिसदिसं धम्मं देसेति। अयं निग्गहमुखेन देसना। वुत्तम्पि चेतं ‘‘निग्गय्ह निग्गय्हाहं, आनन्द, वक्खामि, पवय्ह पवय्ह, आनन्द, वक्खामि, यो सारो, सो ठस्सती’’ति (म॰ नि॰ ३.१९६)। ये पन उजुका सिक्खाकामा, तेसं सुविञ्ञेय्यं कत्वा आकङ्खेय्यसुत्तादिसदिसं धम्मं देसेति, ‘‘अभिरम, तिस्स, अभिरम, तिस्स, अहमोवादेन अहमनुग्गहेन अहमनुसासनिया’’ति (सं॰ नि॰ ३.८४) च ने समस्सासेति। अयं अनुग्गहमुखेन देसना।
Kiṃ pana bhagavatā yathā sattā na jānanti, evaṃ kathanatthāya pāramiyo pūretvā sabbaññutā paṭividdhāti? Na etadatthāya paṭividdhā. Dve pana bhagavato desanā niggahamukhena ca anuggahamukhena ca. Tattha ye paṇḍitamānino honti aññātepi ñātasaññino pañcasatā brāhmaṇapabbajitā viya, tesaṃ mānaniggahatthaṃ yathā na jānanti, evaṃ mūlapariyāyādisadisaṃ dhammaṃ deseti. Ayaṃ niggahamukhena desanā. Vuttampi cetaṃ ‘‘niggayha niggayhāhaṃ, ānanda, vakkhāmi, pavayha pavayha, ānanda, vakkhāmi, yo sāro, so ṭhassatī’’ti (ma. ni. 3.196). Ye pana ujukā sikkhākāmā, tesaṃ suviññeyyaṃ katvā ākaṅkheyyasuttādisadisaṃ dhammaṃ deseti, ‘‘abhirama, tissa, abhirama, tissa, ahamovādena ahamanuggahena ahamanusāsaniyā’’ti (saṃ. ni. 3.84) ca ne samassāseti. Ayaṃ anuggahamukhena desanā.
अयं पन देवपुत्तो मानत्थद्धो पण्डितमानी, एवं किरस्स अहोसि – अहं ओघं जानामि, तथागतस्स ओघतिण्णभावं जानामि, ‘‘इमिना पन कारणेन तिण्णो’’ति एत्तकमत्तं न जानामि। इति मय्हं ञातमेव बहु, अप्पं अञ्ञातं, तमहं कथितमत्तमेव जानिस्सामि। किञ्हि नाम तं भगवा वदेय्य, यस्साहं अत्थं न जानेय्यन्ति। अथ सत्था ‘‘अयं किलिट्ठवत्थं विय रङ्गजातं अभब्बो इमं मानं अप्पहाय देसनं सम्पटिच्छितुं, माननिग्गहं तावस्स कत्वा पुन नीचचित्तेन पुच्छन्तस्स पकासेस्सामी’’ति पटिच्छन्नं कत्वा पञ्हं कथेसि। सोपि निहतमानो अहोसि, सा चस्स निहतमानता उत्तरिपञ्हपुच्छनेनेव वेदितब्बा। तस्स पन पञ्हपुच्छनस्स अयमत्थो – कथं पन त्वं, मारिस, अप्पतिट्ठं अनायूहं ओघमतरि, यथाहं जानामि, एवं मे कथेहीति।
Ayaṃ pana devaputto mānatthaddho paṇḍitamānī, evaṃ kirassa ahosi – ahaṃ oghaṃ jānāmi, tathāgatassa oghatiṇṇabhāvaṃ jānāmi, ‘‘iminā pana kāraṇena tiṇṇo’’ti ettakamattaṃ na jānāmi. Iti mayhaṃ ñātameva bahu, appaṃ aññātaṃ, tamahaṃ kathitamattameva jānissāmi. Kiñhi nāma taṃ bhagavā vadeyya, yassāhaṃ atthaṃ na jāneyyanti. Atha satthā ‘‘ayaṃ kiliṭṭhavatthaṃ viya raṅgajātaṃ abhabbo imaṃ mānaṃ appahāya desanaṃ sampaṭicchituṃ, mānaniggahaṃ tāvassa katvā puna nīcacittena pucchantassa pakāsessāmī’’ti paṭicchannaṃ katvā pañhaṃ kathesi. Sopi nihatamāno ahosi, sā cassa nihatamānatā uttaripañhapucchaneneva veditabbā. Tassa pana pañhapucchanassa ayamattho – kathaṃ pana tvaṃ, mārisa, appatiṭṭhaṃ anāyūhaṃ oghamatari, yathāhaṃ jānāmi, evaṃ me kathehīti.
अथस्स भगवा कथेन्तो यदास्वाहन्तिआदिमाह। तत्थ यदा स्वाहन्ति यस्मिं काले अहं। सुकारो निपातमत्तं। यथा च एत्थ, एवं सब्बपदेसु। संसीदामीति पटिच्छन्नं कत्वा अतरन्तो तत्थेव ओसीदामि। निब्बुय्हामीति ठातुं असक्कोन्तो अतिवत्तामि। इति ठाने च वायामे च दोसं दिस्वा अतिट्ठन्तो अवायमन्तो ओघमतरिन्ति एवं भगवता पञ्हो कथितो। देवतायपि पटिविद्धो, न पन पाकटो, तस्स पाकटीकरणत्थं सत्त दुका दस्सिता। किलेसवसेन हि सन्तिट्ठन्तो संसीदति नाम, अभिसङ्खारवसेन आयूहन्तो निब्बुय्हति नाम। तण्हादिट्ठीहि वा सन्तिट्ठन्तो संसीदति नाम, अवसेसकिलेसानञ्चेव अभिसङ्खारानञ्च वसेन आयूहन्तो निब्बुय्हति नाम। तण्हावसेन वा सन्तिट्ठन्तो संसीदति नाम, दिट्ठिवसेन आयूहन्तो निब्बुय्हति नाम। सस्सतदिट्ठिया वा सन्तिट्ठन्तो संसीदति नाम, उच्छेददिट्ठिया आयूहन्तो निब्बुय्हति नाम। ओलीयनाभिनिवेसा हि भवदिट्ठि, अतिधावनाभिनिवेसा विभवदिट्ठि । लीनवसेन वा सन्तिट्ठन्तो संसीदति नाम, उद्धच्चवसेन आयूहन्तो निब्बुय्हति नाम। तथा कामसुखल्लिकानुयोगवसेन सन्तिट्ठन्तो संसीदति नाम, अत्तकिलमथानुयोगवसेन आयूहन्तो निब्बुय्हति नाम। सब्बाकुसलाभिसङ्खारवसेन सन्तिट्ठन्तो संसीदति नाम, सब्बलोकियकुसलाभिसङ्खारवसेन आयूहन्तो निब्बुय्हति नाम। वुत्तम्पि चेतं – ‘‘सेय्यथापि, चुन्द, ये केचि अकुसला धम्मा, सब्बे ते अधोभागङ्गमनीया, ये केचि कुसला धम्मा, सब्बे ते उपरिभागङ्गमनीया’’ति (म॰ नि॰ १.८६)।
Athassa bhagavā kathento yadāsvāhantiādimāha. Tattha yadā svāhanti yasmiṃ kāle ahaṃ. Sukāro nipātamattaṃ. Yathā ca ettha, evaṃ sabbapadesu. Saṃsīdāmīti paṭicchannaṃ katvā ataranto tattheva osīdāmi. Nibbuyhāmīti ṭhātuṃ asakkonto ativattāmi. Iti ṭhāne ca vāyāme ca dosaṃ disvā atiṭṭhanto avāyamanto oghamatarinti evaṃ bhagavatā pañho kathito. Devatāyapi paṭividdho, na pana pākaṭo, tassa pākaṭīkaraṇatthaṃ satta dukā dassitā. Kilesavasena hi santiṭṭhanto saṃsīdati nāma, abhisaṅkhāravasena āyūhanto nibbuyhati nāma. Taṇhādiṭṭhīhi vā santiṭṭhanto saṃsīdati nāma, avasesakilesānañceva abhisaṅkhārānañca vasena āyūhanto nibbuyhati nāma. Taṇhāvasena vā santiṭṭhanto saṃsīdati nāma, diṭṭhivasena āyūhanto nibbuyhati nāma. Sassatadiṭṭhiyā vā santiṭṭhanto saṃsīdati nāma, ucchedadiṭṭhiyā āyūhanto nibbuyhati nāma. Olīyanābhinivesā hi bhavadiṭṭhi, atidhāvanābhinivesā vibhavadiṭṭhi . Līnavasena vā santiṭṭhanto saṃsīdati nāma, uddhaccavasena āyūhanto nibbuyhati nāma. Tathā kāmasukhallikānuyogavasena santiṭṭhanto saṃsīdati nāma, attakilamathānuyogavasena āyūhanto nibbuyhati nāma. Sabbākusalābhisaṅkhāravasena santiṭṭhanto saṃsīdati nāma, sabbalokiyakusalābhisaṅkhāravasena āyūhanto nibbuyhati nāma. Vuttampi cetaṃ – ‘‘seyyathāpi, cunda, ye keci akusalā dhammā, sabbe te adhobhāgaṅgamanīyā, ye keci kusalā dhammā, sabbe te uparibhāgaṅgamanīyā’’ti (ma. ni. 1.86).
इमं पञ्हविस्सज्जनं सुत्वाव देवता सोतापत्तिफले पतिट्ठाय तुट्ठा पसन्ना अत्तनो तुट्ठिञ्च पसादञ्च पकासयन्ती चिरस्सं वताति गाथमाह। तत्थ चिरस्सन्ति चिरस्स कालस्स अच्चयेनाति अत्थो। अयं किर देवता कस्सपसम्मासम्बुद्धं दिस्वा तस्स परिनिब्बानतो पट्ठाय अन्तरा अञ्ञं बुद्धं न दिट्ठपुब्बा, तस्मा अज्ज भगवन्तं दिस्वा एवमाह। किं पनिमाय देवताय इतो पुब्बे सत्था न दिट्ठपुब्बोति। दिट्ठपुब्बो वा होतु अदिट्ठपुब्बो वा, दस्सनं उपादाय एवं वत्तुं वट्टति। ब्राह्मणन्ति बाहितपापं खीणासवब्राह्मणं। परिनिब्बुतन्ति किलेसनिब्बानेन निब्बुतं। लोकेति सत्तलोके। विसत्तिकन्ति रूपादीसु आरम्मणेसु आसत्तविसत्ततादीहि कारणेहि विसत्तिका वुच्चति तण्हा, तं विसत्तिकं अप्पतिट्ठमानं अनायूहमानं तिण्णं नित्तिण्णं उत्तिण्णं चिरस्सं वत खीणासवब्राह्मणं पस्सामीति अत्थो।
Imaṃ pañhavissajjanaṃ sutvāva devatā sotāpattiphale patiṭṭhāya tuṭṭhā pasannā attano tuṭṭhiñca pasādañca pakāsayantī cirassaṃ vatāti gāthamāha. Tattha cirassanti cirassa kālassa accayenāti attho. Ayaṃ kira devatā kassapasammāsambuddhaṃ disvā tassa parinibbānato paṭṭhāya antarā aññaṃ buddhaṃ na diṭṭhapubbā, tasmā ajja bhagavantaṃ disvā evamāha. Kiṃ panimāya devatāya ito pubbe satthā na diṭṭhapubboti. Diṭṭhapubbo vā hotu adiṭṭhapubbo vā, dassanaṃ upādāya evaṃ vattuṃ vaṭṭati. Brāhmaṇanti bāhitapāpaṃ khīṇāsavabrāhmaṇaṃ. Parinibbutanti kilesanibbānena nibbutaṃ. Loketi sattaloke. Visattikanti rūpādīsu ārammaṇesu āsattavisattatādīhi kāraṇehi visattikā vuccati taṇhā, taṃ visattikaṃ appatiṭṭhamānaṃ anāyūhamānaṃ tiṇṇaṃ nittiṇṇaṃ uttiṇṇaṃ cirassaṃ vata khīṇāsavabrāhmaṇaṃ passāmīti attho.
समनुञ्ञो सत्था अहोसीति तस्सा देवताय वचनं चित्तेनेव समनुमोदि, एकज्झासयो अहोसि। अन्तरधायीति अभिसङ्खतकायं जहित्वा अत्तनो पकतिउपादिण्णककायस्मिंयेव ठत्वा लद्धासा लद्धपतिट्ठा हुत्वा दसबलं गन्धेहि च मालेहि च पूजेत्वा अत्तनो भवनंयेव अगमासीति।
Samanuñño satthā ahosīti tassā devatāya vacanaṃ citteneva samanumodi, ekajjhāsayo ahosi. Antaradhāyīti abhisaṅkhatakāyaṃ jahitvā attano pakatiupādiṇṇakakāyasmiṃyeva ṭhatvā laddhāsā laddhapatiṭṭhā hutvā dasabalaṃ gandhehi ca mālehi ca pūjetvā attano bhavanaṃyeva agamāsīti.
ओघतरणसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Oghataraṇasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / १. ओघतरणसुत्तं • 1. Oghataraṇasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / १. ओघतरणसुत्तवण्णना • 1. Oghataraṇasuttavaṇṇanā
