Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā)

    ॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    संयुत्तनिकाये

    Saṃyuttanikāye

    सगाथावग्गटीका

    Sagāthāvaggaṭīkā

    गन्थारम्भकथावण्णना

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā

    १. संवण्णनारम्भे रतनत्तयवन्दना संवण्णेतब्बस्स धम्मस्स पभवनिस्सयविसुद्धिपटिवेदनत्थं, तं पन धम्मसंवण्णनासु विञ्‍ञूनं बहुमानुप्पादनत्थं, तं सम्मदेव तेसं उग्गहणधारणादिक्‍कमलद्धब्बाय सम्मापटिपत्तिया सब्बहितसुखनिप्फादनत्थन्ति। अथ वा मङ्गलभावतो, सब्बकिरियासु पुब्बकिच्‍चभावतो, पण्डितेहि समाचरितभावतो, आयतिं परेसं दिट्ठानुगतिआपज्‍जनतो च संवण्णनायं रतनत्तयपणामकिरियाति। अथ वा रतनत्तयपणामकरणं पूजनीयपूजापुञ्‍ञविसेसनिब्बत्तनत्थं, तं अत्तनो यथालद्धसम्पत्तिनिमित्तकस्स कम्मस्स बलानुप्पदानत्थं, अन्तरा च तस्स असंकोचापनत्थं, तदुभयं अनन्तरायेन अट्ठकथाय परिसमापनत्थन्ति इदमेव च पयोजनं आचरियेन इधाधिप्पेतं। तथा हि वक्खति ‘‘इति मे पसन्‍नमतिनो…पे॰… तस्सानुभावेना’’ति। वत्थुत्तयपूजा हि निरतिसयपुञ्‍ञक्खेत्तसंबुद्धिया अपरिमेय्यपभावो पुञ्‍ञातिसयोति बहुविधन्तरायेपि लोकसन्‍निवासे अन्तरायनिबन्धनसकलसंकिलेसविद्धंसनाय पहोति, भयादिउपद्दवञ्‍च निवारेति। यथाह ‘‘पूजारहे पूजयतो’’तिआदि (ध॰ प॰ १९५; अप॰ थेर १.१०.१), तथा ‘‘ये, भिक्खवे, बुद्धे पसन्‍ना, अग्गे ते पसन्‍ना, अग्गे खो पन पसन्‍नानं अग्गो विपाको होती’’तिआदि (इतिवु॰ ९०)।

    1. Saṃvaṇṇanārambhe ratanattayavandanā saṃvaṇṇetabbassa dhammassa pabhavanissayavisuddhipaṭivedanatthaṃ, taṃ pana dhammasaṃvaṇṇanāsu viññūnaṃ bahumānuppādanatthaṃ, taṃ sammadeva tesaṃ uggahaṇadhāraṇādikkamaladdhabbāya sammāpaṭipattiyā sabbahitasukhanipphādanatthanti. Atha vā maṅgalabhāvato, sabbakiriyāsu pubbakiccabhāvato, paṇḍitehi samācaritabhāvato, āyatiṃ paresaṃ diṭṭhānugatiāpajjanato ca saṃvaṇṇanāyaṃ ratanattayapaṇāmakiriyāti. Atha vā ratanattayapaṇāmakaraṇaṃ pūjanīyapūjāpuññavisesanibbattanatthaṃ, taṃ attano yathāladdhasampattinimittakassa kammassa balānuppadānatthaṃ, antarā ca tassa asaṃkocāpanatthaṃ, tadubhayaṃ anantarāyena aṭṭhakathāya parisamāpanatthanti idameva ca payojanaṃ ācariyena idhādhippetaṃ. Tathā hi vakkhati ‘‘iti me pasannamatino…pe… tassānubhāvenā’’ti. Vatthuttayapūjā hi niratisayapuññakkhettasaṃbuddhiyā aparimeyyapabhāvo puññātisayoti bahuvidhantarāyepi lokasannivāse antarāyanibandhanasakalasaṃkilesaviddhaṃsanāya pahoti, bhayādiupaddavañca nivāreti. Yathāha ‘‘pūjārahe pūjayato’’tiādi (dha. pa. 195; apa. thera 1.10.1), tathā ‘‘ye, bhikkhave, buddhe pasannā, agge te pasannā, agge kho pana pasannānaṃ aggo vipāko hotī’’tiādi (itivu. 90).

    ‘‘बुद्धोति कित्तयन्तस्स, काये भवति या पीति।

    ‘‘Buddhoti kittayantassa, kāye bhavati yā pīti;

    वरमेव हि सा पीति, कसिणेनपि जम्बुदीपस्स।

    Varameva hi sā pīti, kasiṇenapi jambudīpassa;

    धम्मोति…पे॰…, सङ्घोति…पे॰…, जम्बुदीपस्सा’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.६)।

    Dhammoti…pe…, saṅghoti…pe…, jambudīpassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.6);

    तथा ‘‘यस्मिं, महानाम, समये अरियसावको तथागतं अनुस्सरति, नेवस्स तस्मिं समये रागपरियुट्ठितं चित्तं होति, न दोस…पे॰… न मोहपरियुट्ठितं चित्तं होती’’तिआदि (अ॰ नि॰ ६.१०; ११.११)। ‘‘अरञ्‍ञे रुक्खमूले वा…पे॰… भयं वा छम्भितत्तं वा लोमहंसो न हेस्सती’’ति (सं॰ नि॰ १.२४९) च।

    Tathā ‘‘yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosa…pe… na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hotī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11). ‘‘Araññe rukkhamūle vā…pe… bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā lomahaṃso na hessatī’’ti (saṃ. ni. 1.249) ca.

    तत्थ यस्स वत्थुत्तयस्स वन्दनं कत्तुकामो, तस्स गुणातिसययोगसन्दस्सनत्थं ‘‘करुणासीतलहदय’’न्तिआदिना गाथत्तयमाह। गुणातिसययोगेन हि वन्दनारहभावो, वन्दनारहे च कता वन्दना यथाधिप्पेतं पयोजनं साधेतीति। तत्थ यस्सा देसनाय संवण्णनं कत्तुकामो, सा न विनयदेसना विय करुणाप्पधाना, नापि अभिधम्मदेसना विय पञ्‍ञाप्पधाना, अथ खो करुणापञ्‍ञाप्पधानाति तदुभयप्पधानमेव ताव सम्मासम्बुद्धस्स थोमनं कातुं तम्मूलकत्ता सेसरतनानं ‘‘करुणासीतलहदय’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ किरतीति करुणा, परदुक्खं विक्खिपति अपनेतीति अत्थो। अथ वा किणातीति करुणा, परदुक्खे सति कारुणिकं हिंसति विबाधतीति अत्थो। परदुक्खे सति साधूनं कम्पनं हदयखेदं करोतीति वा करुणा। अथ वा कमिति सुखं, तं रुन्धतीति करुणा। एसा हि परदुक्खापनयनकामतालक्खणा अत्तसुखनिरपेक्खताय कारुणिकानं सुखं रुन्धति विबन्धतीति अत्थो। करुणाय सीतलं करुणासीतलं, करुणासीतलं हदयं अस्साति करुणासीतलहदयो, तं करुणासीतलहदयं।

    Tattha yassa vatthuttayassa vandanaṃ kattukāmo, tassa guṇātisayayogasandassanatthaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’ntiādinā gāthattayamāha. Guṇātisayayogena hi vandanārahabhāvo, vandanārahe ca katā vandanā yathādhippetaṃ payojanaṃ sādhetīti. Tattha yassā desanāya saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, sā na vinayadesanā viya karuṇāppadhānā, nāpi abhidhammadesanā viya paññāppadhānā, atha kho karuṇāpaññāppadhānāti tadubhayappadhānameva tāva sammāsambuddhassa thomanaṃ kātuṃ tammūlakattā sesaratanānaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’ntiādi vuttaṃ. Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Atha vā kiṇātīti karuṇā, paradukkhe sati kāruṇikaṃ hiṃsati vibādhatīti attho. Paradukkhe sati sādhūnaṃ kampanaṃ hadayakhedaṃ karotīti vā karuṇā. Atha vā kamiti sukhaṃ, taṃ rundhatīti karuṇā. Esā hi paradukkhāpanayanakāmatālakkhaṇā attasukhanirapekkhatāya kāruṇikānaṃ sukhaṃ rundhati vibandhatīti attho. Karuṇāya sītalaṃ karuṇāsītalaṃ, karuṇāsītalaṃ hadayaṃ assāti karuṇāsītalahadayo, taṃ karuṇāsītalahadayaṃ.

    तत्थ किञ्‍चापि परेसं हितोपसंहारसुखादिअपरिहानिच्छनसभावताय, ब्यापादारतीनं उजुविपच्‍चनीकताय च सत्तसन्तानगतसन्तापविच्छेदनाकारपवत्तिया मेत्तामुदितानम्पि चित्तसीतलभावकारणता उपलब्भति, तथापि परदुक्खापनयनाकारप्पवत्तिया परूपतापासहनरसा अविहिंसाभूता करुणाव विसेसेन भगवतो चित्तस्स चित्तपस्सद्धि विय सीतिभावनिमित्तन्ति वुत्तं ‘‘करुणासीतलहदय’’न्ति। करुणामुखेन वा मेत्तामुदितानम्पि हदयसीतलभावकारणता वुत्ताति दट्ठब्बा ।

    Tattha kiñcāpi paresaṃ hitopasaṃhārasukhādiaparihānicchanasabhāvatāya, byāpādāratīnaṃ ujuvipaccanīkatāya ca sattasantānagatasantāpavicchedanākārapavattiyā mettāmuditānampi cittasītalabhāvakāraṇatā upalabbhati, tathāpi paradukkhāpanayanākārappavattiyā parūpatāpāsahanarasā avihiṃsābhūtā karuṇāva visesena bhagavato cittassa cittapassaddhi viya sītibhāvanimittanti vuttaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Karuṇāmukhena vā mettāmuditānampi hadayasītalabhāvakāraṇatā vuttāti daṭṭhabbā .

    अथ वा छअसाधारणञाणविसेसनिबन्धनभूता सातिसयं निरवसेसञ्‍च सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं विय सविसयब्यापिताय महाकरुणाभावमुपगता करुणाव भगवतो अभिसयेन हदयसीतलभावहेतूति आह ‘‘करुणासीतलहदय’’न्ति।

    Atha vā chaasādhāraṇañāṇavisesanibandhanabhūtā sātisayaṃ niravasesañca sabbaññutaññāṇaṃ viya savisayabyāpitāya mahākaruṇābhāvamupagatā karuṇāva bhagavato abhisayena hadayasītalabhāvahetūti āha ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti.

    अथ वा सतिपि मेत्तामुदितानं सातिसये हदयसीतिभावनिबन्धनत्ते सकलबुद्धगुणविसेसकारणताय तासम्पि कारणन्ति करुणाव भगवतो ‘‘हदयसीतलभावकारण’’न्ति वुत्ता। करुणानिदाना हि सब्बेपि बुद्धगुणा, करुणानुभावनिब्बापियमानसंसारदुक्खसन्तापस्स हि भगवतो परदुक्खापनयनकामताय अनेकानिपि असङ्ख्येय्यानि कप्पानं अकिलन्तरूपस्सेव निरवसेसबुद्धकरधम्मसम्भरणनियतस्स समधिगतधम्माधिपतेय्यस्स च सन्‍निहितेसुपि सत्तसङ्घाटसमुपनीतहदयूपतापनिमित्तेसु न ईसकम्पि चित्तसीतिभावस्स अञ्‍ञथत्तमहोसीति। एतस्मिञ्‍च अत्थविकप्पे तीसुपि अवत्थासु भगवतो करुणा सङ्गहिताति दट्ठब्बा।

    Atha vā satipi mettāmuditānaṃ sātisaye hadayasītibhāvanibandhanatte sakalabuddhaguṇavisesakāraṇatāya tāsampi kāraṇanti karuṇāva bhagavato ‘‘hadayasītalabhāvakāraṇa’’nti vuttā. Karuṇānidānā hi sabbepi buddhaguṇā, karuṇānubhāvanibbāpiyamānasaṃsāradukkhasantāpassa hi bhagavato paradukkhāpanayanakāmatāya anekānipi asaṅkhyeyyāni kappānaṃ akilantarūpasseva niravasesabuddhakaradhammasambharaṇaniyatassa samadhigatadhammādhipateyyassa ca sannihitesupi sattasaṅghāṭasamupanītahadayūpatāpanimittesu na īsakampi cittasītibhāvassa aññathattamahosīti. Etasmiñca atthavikappe tīsupi avatthāsu bhagavato karuṇā saṅgahitāti daṭṭhabbā.

    पजानातीति पञ्‍ञा, यथासभावं पकारेहि पटिविज्झतीति अत्थो। पञ्‍ञाव ञेय्यावरणप्पहानतो पकारेहि धम्मसभावजोतनट्ठेन पज्‍जोतोति पञ्‍ञापज्‍जोतो। सवासनप्पहानतो विसेसेन हतं समुग्घाटितं विहतं। पञ्‍ञापज्‍जोतेन विहतं पञ्‍ञापज्‍जोतविहतं। मुय्हन्ति तेन, सयं वा मुय्हति, मोहनमत्तमेव वा तन्ति मोहो, अविज्‍जा। स्वेव विसयसभावपटिच्छादनकरणतो अन्धकारसरिक्खताय तमो वियाति तमो। पञ्‍ञापज्‍जोतविहतो मोहतमो एतस्साति पञ्‍ञापज्‍जोतविहतमोहतमो, तं पञ्‍ञापज्‍जोतविहतमोहतमं। सब्बेसम्पि हि खीणासवानं सतिपि पञ्‍ञापज्‍जोतेन अविज्‍जन्धकारस्स विहतभावे सद्धाधिमुत्तेहि विय दिट्ठिप्पत्तानं सावकेहि पच्‍चेकसम्बुद्धेहि च सवासनप्पहानेन सम्मासम्बुद्धानं किलेसप्पहानस्स विसेसो विज्‍जतीति सातिसयेन अविज्‍जाप्पहानेन भगवन्तं थोमेन्तो आह ‘‘पञ्‍ञापज्‍जोतविहतमोहतम’’न्ति।

    Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Paññāva ñeyyāvaraṇappahānato pakārehi dhammasabhāvajotanaṭṭhena pajjototi paññāpajjoto. Savāsanappahānato visesena hataṃ samugghāṭitaṃ vihataṃ. Paññāpajjotena vihataṃ paññāpajjotavihataṃ. Muyhanti tena, sayaṃ vā muyhati, mohanamattameva vā tanti moho, avijjā. Sveva visayasabhāvapaṭicchādanakaraṇato andhakārasarikkhatāya tamo viyāti tamo. Paññāpajjotavihato mohatamo etassāti paññāpajjotavihatamohatamo, taṃ paññāpajjotavihatamohatamaṃ. Sabbesampi hi khīṇāsavānaṃ satipi paññāpajjotena avijjandhakārassa vihatabhāve saddhādhimuttehi viya diṭṭhippattānaṃ sāvakehi paccekasambuddhehi ca savāsanappahānena sammāsambuddhānaṃ kilesappahānassa viseso vijjatīti sātisayena avijjāppahānena bhagavantaṃ thomento āha ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.

    अथ वा अन्तरेन परोपदेसं अत्तनो सन्ताने अच्‍चन्तं अविज्‍जन्धकारविगमस्स निब्बत्तितत्ता, तथा सब्बञ्‍ञुताय बलेसु च वसीभावस्स समधिगतत्ता, परसन्ततियञ्‍च धम्मदेसनातिसयानुभावेन सम्मदेव तस्स पवत्तितत्ता भगवाव विसेसतो मोहतमविगमेन थोमेतब्बोति आह ‘‘पञ्‍ञापज्‍जोतविहतमोहतम’’न्ति। इमस्मिञ्‍च अत्थविकप्पे ‘‘पञ्‍ञापज्‍जोतो’’ति पदेन भगवतो पटिवेधपञ्‍ञा विय देसनापञ्‍ञापि सामञ्‍ञनिद्देसेन, एकसेसनयेन वा सङ्गहिताति दट्ठब्बा।

    Atha vā antarena paropadesaṃ attano santāne accantaṃ avijjandhakāravigamassa nibbattitattā, tathā sabbaññutāya balesu ca vasībhāvassa samadhigatattā, parasantatiyañca dhammadesanātisayānubhāvena sammadeva tassa pavattitattā bhagavāva visesato mohatamavigamena thometabboti āha ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Imasmiñca atthavikappe ‘‘paññāpajjoto’’ti padena bhagavato paṭivedhapaññā viya desanāpaññāpi sāmaññaniddesena, ekasesanayena vā saṅgahitāti daṭṭhabbā.

    अथ वा भगवतो ञाणस्स ञेय्यपरियन्तिकत्ता सकलञेय्यधम्मसभावावबोधनसमत्थेन अनावरणञाणसङ्खातेन पञ्‍ञापज्‍जोतेन सब्बञेय्यधम्मसभावच्छादकस्स मोहन्धकारस्स विधमितत्ता अनञ्‍ञसाधारणो भगवतो मोहतमविनासोति कत्वा वुत्तं ‘‘पञ्‍ञापज्‍जोतविहतमोहतम’’न्ति। एत्थ च मोहतमविधमनन्ते अधिगतत्ता अनावरणञाणं कारणूपचारेन ससन्ताने मोहतमविधमनन्ति दट्ठब्बं। अभिनीहारसम्पत्तिया सवासनप्पहानमेव हि किलेसानं ञेय्यावरणपहानन्ति, परसन्ताने पन मोहतमविधमनस्स कारणभावतो फलूपचारेन अनावरणञाणं ‘‘मोहतमविधमन’’न्ति वुच्‍चतीति।

    Atha vā bhagavato ñāṇassa ñeyyapariyantikattā sakalañeyyadhammasabhāvāvabodhanasamatthena anāvaraṇañāṇasaṅkhātena paññāpajjotena sabbañeyyadhammasabhāvacchādakassa mohandhakārassa vidhamitattā anaññasādhāraṇo bhagavato mohatamavināsoti katvā vuttaṃ ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Ettha ca mohatamavidhamanante adhigatattā anāvaraṇañāṇaṃ kāraṇūpacārena sasantāne mohatamavidhamananti daṭṭhabbaṃ. Abhinīhārasampattiyā savāsanappahānameva hi kilesānaṃ ñeyyāvaraṇapahānanti, parasantāne pana mohatamavidhamanassa kāraṇabhāvato phalūpacārena anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘mohatamavidhamana’’nti vuccatīti.

    किं पन कारणं अविज्‍जासमुग्घातोयेवेको पहानसम्पत्तिवसेन भगवतो थोमनानिमित्तं गय्हति, न पन सातिसयं निरवसेसकिलेसपहानन्ति? तप्पहानवचनेनेव तदेकट्ठताय सकलसंकिलेसगणसमुग्घातस्स जोतितभावतो। न हि सो तादिसो किलेसो अत्थि, यो निरवसेसअविज्‍जाप्पहानेन न पहीयतीति।

    Kiṃ pana kāraṇaṃ avijjāsamugghātoyeveko pahānasampattivasena bhagavato thomanānimittaṃ gayhati, na pana sātisayaṃ niravasesakilesapahānanti? Tappahānavacaneneva tadekaṭṭhatāya sakalasaṃkilesagaṇasamugghātassa jotitabhāvato. Na hi so tādiso kileso atthi, yo niravasesaavijjāppahānena na pahīyatīti.

    अथ वा विज्‍जा विय सकलकुसलधम्मसमुप्पत्तिया निरवसेसाकुसलधम्मनिब्बत्तिया संसारप्पवत्तिया च अविज्‍जा पधानकारणन्ति तब्बिघातवचनेन सकलसंकिलेसगणसमुग्घातो वुत्तो एव होतीति वुत्तं ‘‘पञ्‍ञापज्‍जोतविहतमोहतम’’न्ति।

    Atha vā vijjā viya sakalakusaladhammasamuppattiyā niravasesākusaladhammanibbattiyā saṃsārappavattiyā ca avijjā padhānakāraṇanti tabbighātavacanena sakalasaṃkilesagaṇasamugghāto vutto eva hotīti vuttaṃ ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.

    नरा च अमरा च नरामरा, सह नरामरेहीति सनरामरो, सनरामरो च सो लोको चाति सनरामरलोको, तस्स गरूति सनरामरलोकगरु, तं सनरामरलोकगरुं। एतेन देवमनुस्सानं विय तदवसिट्ठसत्तानम्पि यथारहं गुणविसेसावहताय भगवतो उपकारतं दस्सेति। न चेत्थ पधानाप्पधानभावो चोदेतब्बो। अञ्‍ञो हि सद्दक्‍कमो, अञ्‍ञो अत्थक्‍कमो। एदिसेसु हि समासपदेसु पधानम्पि अप्पधानं विय निद्दिसीयति यथा ‘‘सराजिकाय परिसाया’’ति (अप॰ अट्ठ॰ १.१.८२)। कामञ्‍चेत्थ सत्तसङ्खारोकासवसेन तिविधो लोको, गरुभावस्स पन अधिप्पेतत्ता गरुकरणसमत्थस्सेव सत्तलोकस्स वसेन अत्थो गहेतब्बो। सो हि लोकीयन्ति एत्थ पुञ्‍ञपापानि तब्बिपाको चाति ‘‘लोको’’ति वुच्‍चति। अमरग्गहणेन चेत्थ उपपत्तिदेवा अधिप्पेता।

    Narā ca amarā ca narāmarā, saha narāmarehīti sanarāmaro, sanarāmaro ca so loko cāti sanarāmaraloko, tassa garūti sanarāmaralokagaru, taṃ sanarāmaralokagaruṃ. Etena devamanussānaṃ viya tadavasiṭṭhasattānampi yathārahaṃ guṇavisesāvahatāya bhagavato upakārataṃ dasseti. Na cettha padhānāppadhānabhāvo codetabbo. Añño hi saddakkamo, añño atthakkamo. Edisesu hi samāsapadesu padhānampi appadhānaṃ viya niddisīyati yathā ‘‘sarājikāya parisāyā’’ti (apa. aṭṭha. 1.1.82). Kāmañcettha sattasaṅkhārokāsavasena tividho loko, garubhāvassa pana adhippetattā garukaraṇasamatthasseva sattalokassa vasena attho gahetabbo. So hi lokīyanti ettha puññapāpāni tabbipāko cāti ‘‘loko’’ti vuccati. Amaraggahaṇena cettha upapattidevā adhippetā.

    अथ वा समूहत्थो लोक-सद्दो समुदायवसेन लोकीयति पञ्‍ञापीयतीति। सह नरेहीति सनरा, सनरा च ते अमरा चाति सनरामरा, तेसं लोकोति सनरामरलोकोति पुरिमनयेनेव योजेतब्बं। अमर-सद्देन चेत्थ विसुद्धिदेवापि सङ्गय्हन्ति। ते हि मरणाभावतो परमत्थतो अमरा, नरामरानंयेव गहणं उक्‍कट्ठनिद्देसवसेन यथा ‘‘सत्था देवमनुस्सान’’न्ति (दी॰ नि॰ १.१५७)। तथा हि सब्बानत्थपरिहरणपुब्बङ्गमाय निरवसेसहितसुखविधानतप्पराय निरतिसयाय पयोगसम्पत्तिया सदेवमनुस्साय पजाय अच्‍चन्तमुपकारिताय अपरिमितनिरुपमप्पभावगुणविसेससमङ्गिताय च सब्बसत्तुत्तमो भगवा अपरिमाणासु लोकधातूसु अपरिमाणानं सत्तानं उत्तमं गारवट्ठानं। तेन वुत्तं ‘‘सनरामरलोकगरु’’न्ति।

    Atha vā samūhattho loka-saddo samudāyavasena lokīyati paññāpīyatīti. Saha narehīti sanarā, sanarā ca te amarā cāti sanarāmarā, tesaṃ lokoti sanarāmaralokoti purimanayeneva yojetabbaṃ. Amara-saddena cettha visuddhidevāpi saṅgayhanti. Te hi maraṇābhāvato paramatthato amarā, narāmarānaṃyeva gahaṇaṃ ukkaṭṭhaniddesavasena yathā ‘‘satthā devamanussāna’’nti (dī. ni. 1.157). Tathā hi sabbānatthapariharaṇapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantamupakāritāya aparimitanirupamappabhāvaguṇavisesasamaṅgitāya ca sabbasattuttamo bhagavā aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ uttamaṃ gāravaṭṭhānaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘sanarāmaralokagaru’’nti.

    सोभनं गतं गमनं एतस्साति सुगतो। भगवतो हि वेनेय्यजनुपसङ्कमनं एकन्तेन तेसं हितसुखनिप्फादनतो सोभनं, तथा लक्खणानुब्यञ्‍जनपटिमण्डितरूपकायताय दुतविलम्बितखलितानुकड्ढननिप्पीळनुक्‍कुटिककुटिलाकुलतादि- दोसरहितमवहसितराजहंसवसभवारणमिगराजगमनं कायगमनं ञाणगमनञ्‍च विपुलनिम्मलकरुणासतिवीरियादिगुणविसेससहितमभिनीहारतो याव महाबोधि निरवज्‍जताय सोभनमेवाति।

    Sobhanaṃ gataṃ gamanaṃ etassāti sugato. Bhagavato hi veneyyajanupasaṅkamanaṃ ekantena tesaṃ hitasukhanipphādanato sobhanaṃ, tathā lakkhaṇānubyañjanapaṭimaṇḍitarūpakāyatāya dutavilambitakhalitānukaḍḍhananippīḷanukkuṭikakuṭilākulatādi- dosarahitamavahasitarājahaṃsavasabhavāraṇamigarājagamanaṃ kāyagamanaṃ ñāṇagamanañca vipulanimmalakaruṇāsativīriyādiguṇavisesasahitamabhinīhārato yāva mahābodhi niravajjatāya sobhanamevāti.

    अथ वा सयम्भूञाणेन सकलमपि लोकं परिञ्‍ञाभिसमयवसेन परिजानन्तो ञाणेन सम्मा गतो अवगतोति सुगतो, तथा लोकसमुदयं पहानाभिसमयवसेन पजहन्तो अनुप्पत्तिधम्मतं आपादेन्तो सम्मा गतो अतीतोति सुगतो, लोकनिरोधं निब्बानं सच्छिकिरियाभिसमयवसेन सम्मा गतो अधिगतोति सुगतो, लोकनिरोधगामिनिं पटिपदं भावनाभिसमयवसेन सम्मा गतो पटिपन्‍नोति सुगतो। ‘‘सोतापत्तिमग्गेन ये किलेसा पहीना, ते किलेसे न पुनेति न पच्‍चेति न पच्‍चागच्छतीति सुगतो’’तिआदिना नयेन (महानि॰ ३८) अयमत्थो विभावेतब्बोति।

    Atha vā sayambhūñāṇena sakalamapi lokaṃ pariññābhisamayavasena parijānanto ñāṇena sammā gato avagatoti sugato, tathā lokasamudayaṃ pahānābhisamayavasena pajahanto anuppattidhammataṃ āpādento sammā gato atītoti sugato, lokanirodhaṃ nibbānaṃ sacchikiriyābhisamayavasena sammā gato adhigatoti sugato, lokanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ bhāvanābhisamayavasena sammā gato paṭipannoti sugato. ‘‘Sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchatīti sugato’’tiādinā nayena (mahāni. 38) ayamattho vibhāvetabboti.

    अथ वा सुन्दरं ठानं सम्मासम्बोधिं, निब्बानमेव वा गतो अधिगतोति सुगतो। यस्मा वा भूतं तच्छं अत्थसंहितं वेनेय्यानं यथारहं कालयुत्तमेव च धम्मं भासति, तस्मा सम्मा गदति वदतीति सुगतो द-कारस्स त-कारं कत्वा। इति सोभनगमनतादीहि सुगतो, तं सुगतं।

    Atha vā sundaraṃ ṭhānaṃ sammāsambodhiṃ, nibbānameva vā gato adhigatoti sugato. Yasmā vā bhūtaṃ tacchaṃ atthasaṃhitaṃ veneyyānaṃ yathārahaṃ kālayuttameva ca dhammaṃ bhāsati, tasmā sammā gadati vadatīti sugato da-kārassa ta-kāraṃ katvā. Iti sobhanagamanatādīhi sugato, taṃ sugataṃ.

    पुञ्‍ञपापकेहि उपपज्‍जनवसेन गन्तब्बतो गतियो, उपपत्तिभवविसेसा। ता पन निरयादिवसेन पञ्‍चविधा। ता हि सकलस्सपि भवगामिकम्मस्स अरियमग्गाधिगमेन अविपाकारहभावकरणेन निवत्तितत्ता भगवा पञ्‍चहिपि गतीहि सुट्ठु मुत्तो विसंयुत्तोति आह ‘‘गतिविमुत्त’’न्ति। एतेन भगवतो कत्थचिपि अपरियापन्‍नतं दस्सेति, यतो भगवा ‘‘देवातिदेवो’’ति वुच्‍चति। तेनाह –

    Puññapāpakehi upapajjanavasena gantabbato gatiyo, upapattibhavavisesā. Tā pana nirayādivasena pañcavidhā. Tā hi sakalassapi bhavagāmikammassa ariyamaggādhigamena avipākārahabhāvakaraṇena nivattitattā bhagavā pañcahipi gatīhi suṭṭhu mutto visaṃyuttoti āha ‘‘gativimutta’’nti. Etena bhagavato katthacipi apariyāpannataṃ dasseti, yato bhagavā ‘‘devātidevo’’ti vuccati. Tenāha –

    ‘‘येन देवूपपत्यस्स, गन्धब्बो वा विहङ्गमो।

    ‘‘Yena devūpapatyassa, gandhabbo vā vihaṅgamo;

    यक्खत्तं येन गच्छेय्यं, मनुस्सत्तञ्‍च अब्बजे।

    Yakkhattaṃ yena gaccheyyaṃ, manussattañca abbaje;

    ते मय्हं आसवा खीणा, विद्धस्ता विनळीकता’’ति॥ (अ॰ नि॰ ४.३६)।

    Te mayhaṃ āsavā khīṇā, viddhastā vinaḷīkatā’’ti. (a. ni. 4.36);

    तंतंगतिसंवत्तनकानञ्हि कम्मकिलेसानं अग्गमग्गेन बोधिमूलेयेव सुप्पहीनत्ता नत्थि भगवतो गतिपरियापन्‍नताति अच्‍चन्तमेव भगवा सब्बभवयोनिगतिविञ्‍ञाणट्ठितिसत्तावाससत्तनिकायेहि सुपरिमुत्तो। तं गतिविमुत्तं। वन्देति नमामि, थोमेमीति वा अत्थो।

    Taṃtaṃgatisaṃvattanakānañhi kammakilesānaṃ aggamaggena bodhimūleyeva suppahīnattā natthi bhagavato gatipariyāpannatāti accantameva bhagavā sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsasattanikāyehi suparimutto. Taṃ gativimuttaṃ. Vandeti namāmi, thomemīti vā attho.

    अथ वा गतिविमुत्तन्ति अनुपादिसेसनिब्बानधातुप्पत्तिया भगवन्तं थोमेति। एत्थ हि द्वीहि आकारेहि भगवतो थोमना वेदितब्बा अत्तहितसम्पत्तितो परहितपटिपत्तितो च। तेसु अत्तहितसम्पत्ति अनावरणञाणाधिगमतो, सवासनानं सब्बेसं किलेसानं अच्‍चन्तपहानतो, अनुपादिसेसनिब्बानप्पत्तितो च वेदितब्बा। परहितपटिपत्ति लाभसक्‍कारादिनिरपेक्खचित्तस्स सब्बदुक्खनिय्यानिकधम्मदेसनतो, विरुद्धेसुपि निच्‍चं हितज्झासयवसेन ञाणपरिपाककालागमनतो च। सा पनेत्थ आसयतो पयोगतो च दुविधा परहितपटिपत्ति, तिविधा च अत्तहितसम्पत्ति पकासिता होति, कथं? ‘‘करुणासीतलहदय’’न्ति एतेन आसयतो परहितपटिपत्ति, सम्मागदनत्थेन सुगत-सद्देन पयोगतो परहितपटिपत्ति, ‘‘पञ्‍ञापज्‍जोतविहतमोहतमं गतिविमुत्त’’न्ति एतेहि चतुसच्‍चपटिवेधत्थेन च सुगत-सद्देन तिविधापि अत्तहितसम्पत्ति, अवसिट्ठत्थेन तेन ‘‘पञ्‍ञापज्‍जोतविहतमोहतम’’न्ति एतेन च सब्बापि अत्तहितसम्पत्ति परहितपटिपत्ति पकासिता होतीति।

    Atha vā gativimuttanti anupādisesanibbānadhātuppattiyā bhagavantaṃ thometi. Ettha hi dvīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā attahitasampattito parahitapaṭipattito ca. Tesu attahitasampatti anāvaraṇañāṇādhigamato, savāsanānaṃ sabbesaṃ kilesānaṃ accantapahānato, anupādisesanibbānappattito ca veditabbā. Parahitapaṭipatti lābhasakkārādinirapekkhacittassa sabbadukkhaniyyānikadhammadesanato, viruddhesupi niccaṃ hitajjhāsayavasena ñāṇaparipākakālāgamanato ca. Sā panettha āsayato payogato ca duvidhā parahitapaṭipatti, tividhā ca attahitasampatti pakāsitā hoti, kathaṃ? ‘‘Karuṇāsītalahadaya’’nti etena āsayato parahitapaṭipatti, sammāgadanatthena sugata-saddena payogato parahitapaṭipatti, ‘‘paññāpajjotavihatamohatamaṃ gativimutta’’nti etehi catusaccapaṭivedhatthena ca sugata-saddena tividhāpi attahitasampatti, avasiṭṭhatthena tena ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena ca sabbāpi attahitasampatti parahitapaṭipatti pakāsitā hotīti.

    अथ वा तीहि आकारेहि भगवतो थोमना वेदितब्बा – हेतुतो फलतो उपकारतो च। तत्थ हेतु महाकरुणा, सा पठमपदेन दस्सिता। फलं चतुब्बिधं ञाणसम्पदा पहानसम्पदा आनुभावसम्पदा रूपकायसम्पदा चाति। तासु ञाणपहानसम्पदा दुतियपदेन सच्‍चपटिवेधत्थेन च सुगत-सद्देन पकासिता होन्ति, आनुभावसम्पदा पन ततियपदेन, रूपकायसम्पदा यथावुत्तकायगमनसोभनत्थेन सुगत-सद्देन लक्खणानुब्यञ्‍जनपारिपूरिया विना तदभावतो । उपकारो अनन्तरं अबाहिरं करित्वा तिविधयानमुखेन विमुत्तिधम्मदेसना। सो सम्मागदनत्थेन सुगत-सद्देन पकासितो होतीति वेदितब्बं।

    Atha vā tīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā – hetuto phalato upakārato ca. Tattha hetu mahākaruṇā, sā paṭhamapadena dassitā. Phalaṃ catubbidhaṃ ñāṇasampadā pahānasampadā ānubhāvasampadā rūpakāyasampadā cāti. Tāsu ñāṇapahānasampadā dutiyapadena saccapaṭivedhatthena ca sugata-saddena pakāsitā honti, ānubhāvasampadā pana tatiyapadena, rūpakāyasampadā yathāvuttakāyagamanasobhanatthena sugata-saddena lakkhaṇānubyañjanapāripūriyā vinā tadabhāvato . Upakāro anantaraṃ abāhiraṃ karitvā tividhayānamukhena vimuttidhammadesanā. So sammāgadanatthena sugata-saddena pakāsito hotīti veditabbaṃ.

    तत्थ ‘‘करुणासीतलहदय’’न्ति एतेन सम्मासम्बोधिया मूलं दस्सेति। महाकरुणाय सञ्‍चोदितमानसो हि भगवा संसारपङ्कतो सत्तानं समुद्धरणत्थं कताभिनीहारो अनुपुब्बेन पारमियो पूरेत्वा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अधिगतोति करुणा सम्मासम्बोधिया मूलं। ‘‘पञ्‍ञापज्‍जोतविहतमोहतम’’न्ति एतेन सम्मासम्बोधिं दस्सेति। अनावरणञाणपदट्ठानञ्हि मग्गञाणं, मग्गञाणपदट्ठानञ्‍च अनावरणञाणं सम्मासम्बोधीति वुच्‍चतीति। सम्मागमनत्थेन सुगत-सद्देन सम्मासम्बोधिया पटिपत्तिं दस्सेति लीनुद्धच्‍चपतिट्ठानायूहनकामसुखल्‍लिकत्तकिलमथानुयोग-सस्सतुच्छेदाभिनिवेसादि-अन्तद्वयरहिताय करुणापञ्‍ञापरिग्गहिताय मज्झिमाय पटिपत्तिया पकासनतो सुगत-सद्दस्स। इतरेहि सम्मासम्बोधिया पधानाप्पधानभेदं पयोजनं दस्सेति। संसारमहोघतो सत्तसन्तारणञ्हेत्थ पधानं पयोजनं, तदञ्‍ञमप्पधानं। तेसु पधानेन परहितपटिपत्तिं दस्सेति, इतरेन अत्तहितसम्पत्तिं, तदुभयेन अत्तहिताय पटिपन्‍नादीसु चतूसु पुग्गलेसु भगवतो चतुत्थपुग्गलभावं दस्सेति। तेन च अनुत्तरदक्खिणेय्यभावं, उत्तमवन्दनीयभावं, अत्तनो च वन्दनकिरियाय खेत्तङ्गतभावं दस्सेति।

    Tattha ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti etena sammāsambodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahākaruṇāya sañcoditamānaso hi bhagavā saṃsārapaṅkato sattānaṃ samuddharaṇatthaṃ katābhinīhāro anupubbena pāramiyo pūretvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigatoti karuṇā sammāsambodhiyā mūlaṃ. ‘‘Paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena sammāsambodhiṃ dasseti. Anāvaraṇañāṇapadaṭṭhānañhi maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca anāvaraṇañāṇaṃ sammāsambodhīti vuccatīti. Sammāgamanatthena sugata-saddena sammāsambodhiyā paṭipattiṃ dasseti līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhallikattakilamathānuyoga-sassatucchedābhinivesādi-antadvayarahitāya karuṇāpaññāpariggahitāya majjhimāya paṭipattiyā pakāsanato sugata-saddassa. Itarehi sammāsambodhiyā padhānāppadhānabhedaṃ payojanaṃ dasseti. Saṃsāramahoghato sattasantāraṇañhettha padhānaṃ payojanaṃ, tadaññamappadhānaṃ. Tesu padhānena parahitapaṭipattiṃ dasseti, itarena attahitasampattiṃ, tadubhayena attahitāya paṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti. Tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ, uttamavandanīyabhāvaṃ, attano ca vandanakiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.

    एत्थ च करुणागहणेन लोकियेसु महग्गतभावप्पत्तासाधारणगुणदीपनतो भगवतो सब्बलोकियगुणसम्पत्ति दस्सिता होति, पञ्‍ञागहणेन सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणपदट्ठानमग्गञाणदीपनतो सब्बलोकुत्तरगुणसम्पत्ति। तदुभयग्गहणसिद्धो हि अत्थो ‘‘सनरामरलोकगरु’’न्तिआदिना विपञ्‍चीयतीति। करुणागहणेन च उपगमनं निरुपक्‍किलेसं दस्सेति, पञ्‍ञागहणेन अपगमनं। तथा करुणागहणेन लोकसमञ्‍ञानुरूपं भगवतो पवत्तिं दस्सेति लोकवोहारविसयत्ता करुणाय, पञ्‍ञागहणेन समञ्‍ञाय अनतिधावनं। सभावानवबोधेन हि धम्मानं समञ्‍ञं अतिधावित्वा सत्तादिपरामसनं होतीति। तथा करुणागहणेन महाकरुणासमापत्तिविहारं दस्सेति, पञ्‍ञागहणेन तीसु कालेसु अप्पटिहतञाणं चतुसच्‍चञाणं चतुपटिसम्भिदाञाणं चतुवेसारज्‍जञाणं, करुणागहणेन महाकरुणासमापत्तिञाणस्स गहितत्ता सेसाधारणञाणानि छ अभिञ्‍ञा अट्ठसु परिसासु अकम्पनञाणानि दस बलानि चुद्दस बुद्धञाणानि सोळस ञाणचरिया अट्ठारस बुद्धधम्मा चतुचत्तालीस ञाणवत्थूनि सत्तसत्तति ञाणवत्थूनीति एवमादीनं अनेकेसं पञ्‍ञापभेदानं वसेन ञाणचारं दस्सेति। तथा करुणागहणेन चरणसम्पत्तिं, पञ्‍ञागहणेन विज्‍जासम्पत्तिं। करुणागहणेन अत्ताधिपतिता, पञ्‍ञागहणेन धम्माधिपतिता। करुणागहणेन लोकनाथभावो, पञ्‍ञागहणेन अत्तनाथभावो। तथा करुणागहणेन पुब्बकारिभावो, पञ्‍ञागहणेन कतञ्‍ञुता। करुणागहणेन अपरन्तपता, पञ्‍ञागहणेन अनत्तन्तपता। करुणागहणेन वा बुद्धकरधम्मसिद्धि, पञ्‍ञागहणेन बुद्धभावसिद्धि। तथा करुणागहणेन परेसं तारणं, पञ्‍ञागहणेन सयं तारणं। तथा करुणागहणेन सब्बसत्तेसु अनुग्गहचित्तता, पञ्‍ञागहणेन सब्बधम्मेसु विरत्तचित्तता दस्सिता होति।

    Ettha ca karuṇāgahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato bhagavato sabbalokiyaguṇasampatti dassitā hoti, paññāgahaṇena sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Tadubhayaggahaṇasiddho hi attho ‘‘sanarāmaralokagaru’’ntiādinā vipañcīyatīti. Karuṇāgahaṇena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ dasseti, paññāgahaṇena apagamanaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti lokavohāravisayattā karuṇāya, paññāgahaṇena samaññāya anatidhāvanaṃ. Sabhāvānavabodhena hi dhammānaṃ samaññaṃ atidhāvitvā sattādiparāmasanaṃ hotīti. Tathā karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattivihāraṃ dasseti, paññāgahaṇena tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ catusaccañāṇaṃ catupaṭisambhidāñāṇaṃ catuvesārajjañāṇaṃ, karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā sesādhāraṇañāṇāni cha abhiññā aṭṭhasu parisāsu akampanañāṇāni dasa balāni cuddasa buddhañāṇāni soḷasa ñāṇacariyā aṭṭhārasa buddhadhammā catucattālīsa ñāṇavatthūni sattasattati ñāṇavatthūnīti evamādīnaṃ anekesaṃ paññāpabhedānaṃ vasena ñāṇacāraṃ dasseti. Tathā karuṇāgahaṇena caraṇasampattiṃ, paññāgahaṇena vijjāsampattiṃ. Karuṇāgahaṇena attādhipatitā, paññāgahaṇena dhammādhipatitā. Karuṇāgahaṇena lokanāthabhāvo, paññāgahaṇena attanāthabhāvo. Tathā karuṇāgahaṇena pubbakāribhāvo, paññāgahaṇena kataññutā. Karuṇāgahaṇena aparantapatā, paññāgahaṇena anattantapatā. Karuṇāgahaṇena vā buddhakaradhammasiddhi, paññāgahaṇena buddhabhāvasiddhi. Tathā karuṇāgahaṇena paresaṃ tāraṇaṃ, paññāgahaṇena sayaṃ tāraṇaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena sabbasattesu anuggahacittatā, paññāgahaṇena sabbadhammesu virattacittatā dassitā hoti.

    सब्बेसञ्‍च बुद्धगुणानं करुणा आदि तन्‍निदानभावतो, पञ्‍ञा परियोसानं ततो उत्तरि करणीयाभावतो। इति आदिपरियोसानदस्सनेन सब्बे बुद्धगुणा दस्सिता होन्ति। तथा करुणागहणेन सीलक्खन्धपुब्बङ्गमो समाधिक्खन्धो दस्सितो होति। करुणानिदानञ्हि सीलं ततो पाणातिपातादिविरतिप्पवत्तितो, सा च झानत्तयसम्पयोगिनीति। पञ्‍ञावचनेन पञ्‍ञाक्खन्धो। सीलञ्‍च सब्बबुद्धगुणानं आदि, समाधि मज्झे, पञ्‍ञा परियोसानन्ति एवम्पि आदिमज्झपरियोसानकल्याणदस्सनेन सब्बे बुद्धगुणा दस्सिता होन्ति नयतो दस्सितत्ता। एसो एव हि निरवसेसतो बुद्धगुणानं दस्सनुपायो, यदिदं नयग्गहणं, अञ्‍ञथा को नाम समत्थो भगवतो गुणे अनुपदं निरवसेसतो दस्सेतुं। तेनेवाह –

    Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi tannidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttari karaṇīyābhāvato. Iti ādipariyosānadassanena sabbe buddhaguṇā dassitā honti. Tathā karuṇāgahaṇena sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito, sā ca jhānattayasampayoginīti. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbabuddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhe, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇadassanena sabbe buddhaguṇā dassitā honti nayato dassitattā. Eso eva hi niravasesato buddhaguṇānaṃ dassanupāyo, yadidaṃ nayaggahaṇaṃ, aññathā ko nāma samattho bhagavato guṇe anupadaṃ niravasesato dassetuṃ. Tenevāha –

    ‘‘बुद्धोपि बुद्धस्स भणेय्य वण्णं,

    ‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ,

    कप्पम्पि चे अञ्‍ञमभासमानो।

    Kappampi ce aññamabhāsamāno;

    खीयेथ कप्पो चिरदीघमन्तरे,

    Khīyetha kappo ciradīghamantare,

    वण्णो न खीयेथ तथागतस्सा’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३०४; ३.१४१; म॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.४२५; उदा॰ ५३; बु॰ वं॰ अट्ठ॰ ४.५; चरिया॰ अट्ठ॰ निदानकथा, पकिण्णककथा; अप॰ २.७.२०) –

    Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; 3.141; ma. ni. aṭṭha. 3.425; udā. 53; bu. vaṃ. aṭṭha. 4.5; cariyā. aṭṭha. nidānakathā, pakiṇṇakakathā; apa. 2.7.20) –

    तेनेव च आयस्मता सारिपुत्तत्थेरेनपि बुद्दगुणपरिच्छेदनं पति अनुयुत्तेन ‘‘नो हेतं, भन्ते’’ति पटिक्खिपित्वा ‘‘अपि च मे, भन्ते, धम्मन्वयो विदितो’’ति (दी॰ नि॰ २.१४६) वुत्तं।

    Teneva ca āyasmatā sāriputtattherenapi buddaguṇaparicchedanaṃ pati anuyuttena ‘‘no hetaṃ, bhante’’ti paṭikkhipitvā ‘‘api ca me, bhante, dhammanvayo vidito’’ti (dī. ni. 2.146) vuttaṃ.

    २. एवं सङ्खेपेन सकलसब्बञ्‍ञुगुणेहि भगवन्तं अभित्थवित्वा इदानि सद्धम्मं थोमेतुं ‘‘बुद्धोपी’’तिआदिमाह। तत्थ बुद्धोति कत्तुनिद्देसो। बुद्धभावन्ति कम्मनिद्देसो। भावेत्वा सच्छिकत्वाति च पुब्बकालकिरियानिद्देसो। यन्ति अनियमतो कम्मनिद्देसो। उपगतोति अपरकालकिरियानिद्देसो। वन्देति किरियानिद्देसो। तन्ति नियमनं। धम्मन्ति वन्दनकिरियाय कम्मनिद्देसो। गतमलं अनुत्तरन्ति च तब्बिसेसनं।

    2. Evaṃ saṅkhepena sakalasabbaññuguṇehi bhagavantaṃ abhitthavitvā idāni saddhammaṃ thometuṃ ‘‘buddhopī’’tiādimāha. Tattha buddhoti kattuniddeso. Buddhabhāvanti kammaniddeso. Bhāvetvā sacchikatvāti ca pubbakālakiriyāniddeso. Yanti aniyamato kammaniddeso. Upagatoti aparakālakiriyāniddeso. Vandeti kiriyāniddeso. Tanti niyamanaṃ. Dhammanti vandanakiriyāya kammaniddeso. Gatamalaṃ anuttaranti ca tabbisesanaṃ.

    तत्थ बुद्धसद्दस्स ताव – ‘‘बुज्झिता सच्‍चानीति बुद्धो, बोधेता पजायाति बुद्धो’’तिआदिना निद्देसनयेन (महानि॰ १९२; चूळनि॰ पारायनत्थुतिगाथानिद्देस ९७) अत्थो वेदितब्बो। अथ वा सवासनाय अञ्‍ञाणनिद्दाय अच्‍चन्तविगमतो, बुद्धिया वा विकसितभावतो बुद्धवाति बुद्धो जागरणविकसनत्थवसेन। अथ वा कस्सचिपि ञेय्यधम्मस्स अनवबुद्धस्स अभावेन ञेय्यविसेसस्स कम्मभावेन अग्गहणतो कम्मवचनिच्छाय अभावेन अवगमनत्थवसेनेव कत्तुनिद्देसो लब्भतीति बुद्धवाति बुद्धो यथा ‘‘दिक्खितो न ददाती’’ति। अत्थतो पन पारमितापरिभावितो सयम्भूञाणेन सह वासनाय विहतविद्धस्तनिरवसेसकिलेसो महाकरुणा सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणादिअपरिमेय्यगुणगणाधारो खन्धसन्तानो बुद्धो। यथाह – ‘‘बुद्धोति यो सो भगवा सयम्भू अनाचरियको पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु सामं सच्‍चानि अभिसम्बुज्झि। तत्थ च सब्बञ्‍ञुतं पत्तो बलेसु च वसीभाव’’न्ति (महानि॰ १९२)। अपि-सद्दो सम्भावने। तेन ‘‘एवं गुणविसेसयुत्तो सोपि नाम भगवा’’ति वक्खमानगुणे धम्मे सम्भावनं दीपेति। बुद्धभावन्ति सम्मासम्बोधिं। भावेत्वाति उप्पादेत्वा वड्ढेत्वा च। सच्छिकत्वाति पच्‍चक्खं कत्वा। उपगतोति पत्तो, अधिगतोति अत्थो। एतस्स ‘‘बुद्धभाव’’न्ति एतेन सम्बन्धो। गतमलन्ति विगतमलं, निद्दोसन्ति अत्थो। वन्देति पणमामि, थोमेमि वा। अनुत्तरन्ति उत्तररहितं, लोकुत्तरन्ति अत्थो। धम्मन्ति यथानुसिट्ठं पटिपज्‍जमाने अपायतो संसारतो च अपतमाने धारेतीति धम्मो।

    Tattha buddhasaddassa tāva – ‘‘bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho’’tiādinā niddesanayena (mahāni. 192; cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddesa 97) attho veditabbo. Atha vā savāsanāya aññāṇaniddāya accantavigamato, buddhiyā vā vikasitabhāvato buddhavāti buddho jāgaraṇavikasanatthavasena. Atha vā kassacipi ñeyyadhammassa anavabuddhassa abhāvena ñeyyavisesassa kammabhāvena aggahaṇato kammavacanicchāya abhāvena avagamanatthavaseneva kattuniddeso labbhatīti buddhavāti buddho yathā ‘‘dikkhito na dadātī’’ti. Atthato pana pāramitāparibhāvito sayambhūñāṇena saha vāsanāya vihataviddhastaniravasesakileso mahākaruṇā sabbaññutaññāṇādiaparimeyyaguṇagaṇādhāro khandhasantāno buddho. Yathāha – ‘‘buddhoti yo so bhagavā sayambhū anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi. Tattha ca sabbaññutaṃ patto balesu ca vasībhāva’’nti (mahāni. 192). Api-saddo sambhāvane. Tena ‘‘evaṃ guṇavisesayutto sopi nāma bhagavā’’ti vakkhamānaguṇe dhamme sambhāvanaṃ dīpeti. Buddhabhāvanti sammāsambodhiṃ. Bhāvetvāti uppādetvā vaḍḍhetvā ca. Sacchikatvāti paccakkhaṃ katvā. Upagatoti patto, adhigatoti attho. Etassa ‘‘buddhabhāva’’nti etena sambandho. Gatamalanti vigatamalaṃ, niddosanti attho. Vandeti paṇamāmi, thomemi vā. Anuttaranti uttararahitaṃ, lokuttaranti attho. Dhammanti yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyato saṃsārato ca apatamāne dhāretīti dhammo.

    अयञ्हेत्थ सङ्खेपत्थो – एवं विविधगुणगणसमन्‍नागतो बुद्धोपि भगवा यं अरियमग्गसङ्खातं धम्मं भावेत्वा फलनिब्बानसङ्खातं पन धम्मं सच्छिकत्वा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अधिगतो, तमेतं बुद्धानम्पि बुद्धभावहेतुभूतं सब्बदोसमलरहितं अत्तनो उत्तरितराभावेन अनुत्तरं पटिवेधसद्धम्मं नमामीति। परियत्तिसद्धम्मस्सपि तप्पकासनत्ता इध सङ्गहो दट्ठब्बो। अथ वा ‘‘अभिधम्मनयसमुद्दं अधिगच्छि, तीणि पिटकानि सम्मसी’’ति च अट्ठकथायं वुत्तत्ता परियत्तिधम्मस्सपि सच्छिकिरियसम्मसनपरियायो लब्भतीति सोपि इध वुत्तो एवाति दट्ठब्बं।

    Ayañhettha saṅkhepattho – evaṃ vividhaguṇagaṇasamannāgato buddhopi bhagavā yaṃ ariyamaggasaṅkhātaṃ dhammaṃ bhāvetvā phalanibbānasaṅkhātaṃ pana dhammaṃ sacchikatvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigato, tametaṃ buddhānampi buddhabhāvahetubhūtaṃ sabbadosamalarahitaṃ attano uttaritarābhāvena anuttaraṃ paṭivedhasaddhammaṃ namāmīti. Pariyattisaddhammassapi tappakāsanattā idha saṅgaho daṭṭhabbo. Atha vā ‘‘abhidhammanayasamuddaṃ adhigacchi, tīṇi piṭakāni sammasī’’ti ca aṭṭhakathāyaṃ vuttattā pariyattidhammassapi sacchikiriyasammasanapariyāyo labbhatīti sopi idha vutto evāti daṭṭhabbaṃ.

    तथा ‘‘यं धम्मं भावेत्वा सच्छिकत्वा’’ति च वुत्तत्ता बुद्धकरधम्मभूताहि पारमिताहि सह पुब्बभागे अधिसीलसिक्खादयोपि इध धम्म-सद्देन सङ्गहिताति वेदितब्बं। तापि हि मलपटिपक्खताय गतमला अनञ्‍ञसाधारणताय अनुत्तरा चाति। तथा हि सत्तानं सकलवट्टदुक्खनिस्सरणत्थाय कतमहाभिनीहारो महाकरुणाधिवासपेसलज्झासयो पञ्‍ञाविसेसपरिधोतनिम्मलानं दानदमसञ्‍ञमादीनं उत्तमधम्मानं सतसहस्साधिकानि कप्पानं चत्तारि असङ्ख्येय्यानि सक्‍कच्‍चं निरन्तरं निरवसेसानं भावनापच्‍चक्खकरणेहि कम्मादीसु अधिगतवसिभावो अच्छरियाचिन्तेय्यमहानुभावो अधिसीलाधिचित्तानं परमुक्‍कंसपारमिप्पत्तो भगवा पच्‍चयाकारे चतुवीसतिकोटिसतसहस्समुखेन महावजिरञाणं पेसेत्वा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति।

    Tathā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā sacchikatvā’’ti ca vuttattā buddhakaradhammabhūtāhi pāramitāhi saha pubbabhāge adhisīlasikkhādayopi idha dhamma-saddena saṅgahitāti veditabbaṃ. Tāpi hi malapaṭipakkhatāya gatamalā anaññasādhāraṇatāya anuttarā cāti. Tathā hi sattānaṃ sakalavaṭṭadukkhanissaraṇatthāya katamahābhinīhāro mahākaruṇādhivāsapesalajjhāsayo paññāvisesaparidhotanimmalānaṃ dānadamasaññamādīnaṃ uttamadhammānaṃ satasahassādhikāni kappānaṃ cattāri asaṅkhyeyyāni sakkaccaṃ nirantaraṃ niravasesānaṃ bhāvanāpaccakkhakaraṇehi kammādīsu adhigatavasibhāvo acchariyācinteyyamahānubhāvo adhisīlādhicittānaṃ paramukkaṃsapāramippatto bhagavā paccayākāre catuvīsatikoṭisatasahassamukhena mahāvajirañāṇaṃ pesetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti.

    एत्थ च ‘‘भावेत्वा’’ति एतेन विज्‍जासम्पदाय धम्मं थोमेति, ‘‘सच्छिकत्वा’’ति एतेन विमुत्तिसम्पदाय। तथा पठमेन झानसम्पदाय, दुतियेन विमोक्खसम्पदाय। पठमेन वा समाधिसम्पदाय, दुतियेन समापत्तिसम्पदाय। अथ वा पठमेन खयेञाणभावेन, दुतियेन अनुप्पादेञाणभावेन। पुरिमेन वा विज्‍जूपमताय, दुतियेन वजिरुपमताय। पुरिमेन वा विरागसम्पत्तिया, दुतियेन निरोधसम्पत्तिया। तथा पठमेन निय्यानभावेन, दुतियेन निस्सरणभावेन। पठमेन वा हेतुभावेन, दुतियेन असङ्खतभावेन। पठमेन वा दस्सनभावेन, दुतियेन विवेकभावेन। पठमेन वा अधिपतिभावेन, दुतियेन अमतभावेन धम्मं थोमेति। अथ वा ‘‘यं धम्मं भावेत्वा बुद्धभावं उपगतो’’ति एतेन स्वाक्खातताय धम्मं थोमेति, ‘‘सच्छिकत्वा’’ति एतेन सन्दिट्ठिकताय। तथा पुरिमेन अकालिकताय, पच्छिमेन एहिपस्सिकताय। पुरिमेन वा ओपनेय्यिकताय, पच्छिमेन पच्‍चत्तं वेदितब्बताय धम्मं थोमेति। ‘‘गतमल’’न्ति इमिना संकिलेसाभावदीपनेन धम्मस्स परिसुद्धतं दस्सेति। ‘‘अनुत्तर’’न्ति एतेन अञ्‍ञस्स विसिट्ठस्स अभावदीपनेन विपुलपरिपुण्णतं। पठमेन वा पहानसम्पदं धम्मस्स दस्सेति, दुतियेन सभावसम्पदं। भावेतब्बताय वा धम्मस्स गतमलभावो योजेतब्बो। भावनाबलेन हि सो दोसानं समुग्घातको होतीति। सच्छिकातब्बभावेन अनुत्तरभावो योजेतब्बो। सच्छिकिरियानिब्बत्तितो हि ततुत्तरिकरणीयाभावतो अनञ्‍ञसाधारणताय अनुत्तरोति। तथा ‘‘भावेत्वा’’ति एतेन सह पुब्बभागसीलादीहि सेक्खा सीलसमाधिपञ्‍ञाक्खन्धा दस्सिता होन्ति। ‘‘सच्छिकत्वा’’ति एतेन सह असङ्खताय धातुया असेक्खा सीलसमाधिपञ्‍ञाक्खन्धा दस्सिता होन्तीति।

    Ettha ca ‘‘bhāvetvā’’ti etena vijjāsampadāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena vimuttisampadāya. Tathā paṭhamena jhānasampadāya, dutiyena vimokkhasampadāya. Paṭhamena vā samādhisampadāya, dutiyena samāpattisampadāya. Atha vā paṭhamena khayeñāṇabhāvena, dutiyena anuppādeñāṇabhāvena. Purimena vā vijjūpamatāya, dutiyena vajirupamatāya. Purimena vā virāgasampattiyā, dutiyena nirodhasampattiyā. Tathā paṭhamena niyyānabhāvena, dutiyena nissaraṇabhāvena. Paṭhamena vā hetubhāvena, dutiyena asaṅkhatabhāvena. Paṭhamena vā dassanabhāvena, dutiyena vivekabhāvena. Paṭhamena vā adhipatibhāvena, dutiyena amatabhāvena dhammaṃ thometi. Atha vā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā buddhabhāvaṃ upagato’’ti etena svākkhātatāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena sandiṭṭhikatāya. Tathā purimena akālikatāya, pacchimena ehipassikatāya. Purimena vā opaneyyikatāya, pacchimena paccattaṃ veditabbatāya dhammaṃ thometi. ‘‘Gatamala’’nti iminā saṃkilesābhāvadīpanena dhammassa parisuddhataṃ dasseti. ‘‘Anuttara’’nti etena aññassa visiṭṭhassa abhāvadīpanena vipulaparipuṇṇataṃ. Paṭhamena vā pahānasampadaṃ dhammassa dasseti, dutiyena sabhāvasampadaṃ. Bhāvetabbatāya vā dhammassa gatamalabhāvo yojetabbo. Bhāvanābalena hi so dosānaṃ samugghātako hotīti. Sacchikātabbabhāvena anuttarabhāvo yojetabbo. Sacchikiriyānibbattito hi tatuttarikaraṇīyābhāvato anaññasādhāraṇatāya anuttaroti. Tathā ‘‘bhāvetvā’’ti etena saha pubbabhāgasīlādīhi sekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā honti. ‘‘Sacchikatvā’’ti etena saha asaṅkhatāya dhātuyā asekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā hontīti.

    ३. एवं सङ्खेपेनेव सब्बधम्मगुणेहि सद्धम्मं अभित्थवित्वा इदानि अरियसङ्घं थोमेतुं ‘‘सुगतस्सा’’तिआदिमाह। तत्थ सुगतस्साति सम्बन्धनिद्देसो । तस्स ‘‘पुत्तान’’न्ति एतेन सम्बन्धो । ओरसानन्ति पुत्तविसेसनं। मारसेनमथनानन्ति ओरसपुत्तभावे कारणनिद्देसो। तेन किलेसपहानमेव भगवतो ओरसपुत्तभावे कारणं अनुजानातीति दस्सेति। अट्ठन्‍नन्ति गणनपरिच्छेदनिद्देसो। तेन च सतिपि तेसं सत्तविसेसभावेन अनेकसहस्ससङ्खाभावे इमं गणनपरिच्छेदं नातिवत्तन्तीति दस्सेति मग्गट्ठफलट्ठभावानतिवत्तनतो। समूहन्ति समुदायनिद्देसो। अरियसङ्घन्ति गुणविसिट्ठसङ्घातभावनिद्देसो। तेन असतिपि अरियपुग्गलानं कायसामग्गियं अरियसङ्घभावं दस्सेति दिट्ठिसीलसामञ्‍ञेन संहतभावतो।

    3. Evaṃ saṅkhepeneva sabbadhammaguṇehi saddhammaṃ abhitthavitvā idāni ariyasaṅghaṃ thometuṃ ‘‘sugatassā’’tiādimāha. Tattha sugatassāti sambandhaniddeso . Tassa ‘‘puttāna’’nti etena sambandho . Orasānanti puttavisesanaṃ. Mārasenamathanānanti orasaputtabhāve kāraṇaniddeso. Tena kilesapahānameva bhagavato orasaputtabhāve kāraṇaṃ anujānātīti dasseti. Aṭṭhannanti gaṇanaparicchedaniddeso. Tena ca satipi tesaṃ sattavisesabhāvena anekasahassasaṅkhābhāve imaṃ gaṇanaparicchedaṃ nātivattantīti dasseti maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvānativattanato. Samūhanti samudāyaniddeso. Ariyasaṅghanti guṇavisiṭṭhasaṅghātabhāvaniddeso. Tena asatipi ariyapuggalānaṃ kāyasāmaggiyaṃ ariyasaṅghabhāvaṃ dasseti diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatabhāvato.

    तत्थ उरसि भवा जाता संबद्धा च ओरसा। यथा हि सत्तानं ओरसपुत्ता अत्तजातताय पितु सन्तकस्स दायज्‍जस्स विसेसेन भागिनो होन्ति, एवमेतेपि अरियपुग्गला सम्मासम्बुद्धस्स धम्मस्सवनन्ते अरियाय जातिया जातताय भगवतो सन्तकस्स विमुत्तिसुखस्स अरियधम्मरतनस्स च एकन्तभागिनोति ओरसा विय ओरसा। अथ वा भगवतो धम्मदेसनानुभावेनेव अरियभूमिं ओक्‍कममाना ओक्‍कन्ता च अरियसावका भगवतो उरेन वायामजनिताभिजातिताय निप्परियायेन ओरसा पुत्ताति वत्तब्बतं अरहन्ति। सावकेहि पवत्तियमानापि हि धम्मदेसना ‘‘भगवतो धम्मदेसना’’इच्‍चेव वुच्‍चति तम्मूलिकत्ता लक्खणादिविसेसाभावतो च।

    Tattha urasi bhavā jātā saṃbaddhā ca orasā. Yathā hi sattānaṃ orasaputtā attajātatāya pitu santakassa dāyajjassa visesena bhāgino honti, evametepi ariyapuggalā sammāsambuddhassa dhammassavanante ariyāya jātiyā jātatāya bhagavato santakassa vimuttisukhassa ariyadhammaratanassa ca ekantabhāginoti orasā viya orasā. Atha vā bhagavato dhammadesanānubhāveneva ariyabhūmiṃ okkamamānā okkantā ca ariyasāvakā bhagavato urena vāyāmajanitābhijātitāya nippariyāyena orasā puttāti vattabbataṃ arahanti. Sāvakehi pavattiyamānāpi hi dhammadesanā ‘‘bhagavato dhammadesanā’’icceva vuccati tammūlikattā lakkhaṇādivisesābhāvato ca.

    यदिपि अरियसावकानं अरियमग्गाधिगमसमये भगवतो विय तदन्तरायकरणत्थं देवपुत्तमारो, मारवाहिनी वा न एकन्तेन अपसादेति, तेहि पन अपसादेतब्बताय कारणे विमथिते तेपि विमथिता एव नाम होन्तीति आह ‘‘मारसेनमथनान’’न्ति। इमस्मिं पनत्थे ‘‘मारमारसेनमथनान’’न्ति वत्तब्बे मारसेनमथनानन्ति एकदेससरूपेकसेसो कतोति दट्ठब्बं। अथ वा खन्धाभिसङ्खारमारानं विय देवपुत्तमारस्सपि गुणमारणे सहायभावूपगमनतो किलेसबलकायो ‘‘सेना’’ति वुच्‍चति। यथाह ‘‘कामा ते पठमा सेना’’तिआदि (सु॰ नि॰ ४३८)। सा च तेहि दियड्ढसहस्सभेदा, अनन्तभेदा वा किलेसवाहिनी सतिधम्मविचयवीरियसमथादिगुणपहरणेहि ओधिसो विमथिता विहता विद्धस्ता चाति मारसेनमथना, अरियसावका। एतेन तेसं भगवतो अनुजातपुत्ततं दस्सेति।

    Yadipi ariyasāvakānaṃ ariyamaggādhigamasamaye bhagavato viya tadantarāyakaraṇatthaṃ devaputtamāro, māravāhinī vā na ekantena apasādeti, tehi pana apasādetabbatāya kāraṇe vimathite tepi vimathitā eva nāma hontīti āha ‘‘mārasenamathanāna’’nti. Imasmiṃ panatthe ‘‘māramārasenamathanāna’’nti vattabbe mārasenamathanānanti ekadesasarūpekaseso katoti daṭṭhabbaṃ. Atha vā khandhābhisaṅkhāramārānaṃ viya devaputtamārassapi guṇamāraṇe sahāyabhāvūpagamanato kilesabalakāyo ‘‘senā’’ti vuccati. Yathāha ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’tiādi (su. ni. 438). Sā ca tehi diyaḍḍhasahassabhedā, anantabhedā vā kilesavāhinī satidhammavicayavīriyasamathādiguṇapaharaṇehi odhiso vimathitā vihatā viddhastā cāti mārasenamathanā, ariyasāvakā. Etena tesaṃ bhagavato anujātaputtataṃ dasseti.

    आरकत्ता किलेसेहि, अनये न इरियनतो, अये च इरियनतो अरिया निरुत्तिनयेन। अथ वा सदेवकेन लोकेन सरणन्ति अरणीयतो उपगन्तब्बतो, उपगतानञ्‍च तदत्थसिद्धितो अरिया। अरियानं सङ्घोति अरियसङ्घो। अरियो च सो सङ्घो चाति वा अरियसङ्घो। भगवतो अपरभागे बुद्धधम्मरतनानम्पि समधिगमो सङ्घरतनाधीनोति अस्स अरियसङ्घस्स बहूपकारतं दस्सेतुं इधेव ‘‘सिरसा वन्दे’’ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं।

    Ārakattā kilesehi, anaye na iriyanato, aye ca iriyanato ariyā niruttinayena. Atha vā sadevakena lokena saraṇanti araṇīyato upagantabbato, upagatānañca tadatthasiddhito ariyā. Ariyānaṃ saṅghoti ariyasaṅgho. Ariyo ca so saṅgho cāti vā ariyasaṅgho. Bhagavato aparabhāge buddhadhammaratanānampi samadhigamo saṅgharatanādhīnoti assa ariyasaṅghassa bahūpakārataṃ dassetuṃ idheva ‘‘sirasā vande’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.

    एत्थ च ‘‘सुगतस्स ओरसानं पुत्तान’’न्ति एतेन अरियसङ्घस्स पभवसम्पदं दस्सेति, ‘‘मारसेनमथनान’’न्ति एतेन पहानसम्पदं सकलसंकिलेसपहानदीपनतो, ‘‘अट्ठन्‍नम्पि समूह’’न्ति एतेन ञाणसम्पदं मग्गट्ठफलट्ठभावदीपनतो। ‘‘अरियसङ्घ’’न्ति एतेन पभवसम्पदं दस्सेति सब्बसङ्घानं अग्गभावदीपनतो। अथ वा सुगतस्स ओरसानं पुत्तानन्ति अरियसङ्घस्स विसुद्धनिस्सयभावदीपनं। मारसेनमथनानन्ति सम्माउजुञायसामीचिप्पटिपन्‍नभावदीपनं। अट्ठन्‍नम्पि समूहन्ति आहुनेय्यादिभावदीपनं। अरियसङ्घन्ति अनुत्तरपुञ्‍ञखेत्तभावदीपनं। तथा ‘‘सुगतस्स ओरसानं पुत्तान’’न्ति एतेन अरियसङ्घस्स लोकुत्तरसरणगमनसभावं दीपेति। लोकुत्तरसरणगमनेन हि ते भगवतो ओरसपुत्ता जाता। ‘‘मारसेनमथनान’’न्ति एतेन अभिनीहारसम्पदाय सिद्धं पुब्बभागे सम्मापटिपत्तिं दस्सेति। कताभिनीहारा हि सम्मापटिपन्‍ना मारं मारपरिसं वा अभिविजिनन्ति। ‘‘अट्ठन्‍नम्पि समूह’’न्ति एतेन पटिविद्धस्तविपक्खे सेक्खासेक्खधम्मे दस्सेति पुग्गलाधिट्ठानेन मग्गफलधम्मानं पकासितत्ता। ‘‘अरियसङ्घ’’न्ति अग्गदक्खिणेय्यभावं दस्सेति। सरणगमनञ्‍च सावकानं सब्बगुणानं आदि, सपुब्बभागपटिपदा सेक्खा सीलक्खन्धादयो मज्झे, असेक्खा सीलक्खन्धादयो परियोसानन्ति आदिमज्झपरियोसानकल्याणा सङ्खेपतो सब्बे अरियसङ्घगुणा पकासिता होन्ति।

    Ettha ca ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa pabhavasampadaṃ dasseti, ‘‘mārasenamathanāna’’nti etena pahānasampadaṃ sakalasaṃkilesapahānadīpanato, ‘‘aṭṭhannampi samūha’’nti etena ñāṇasampadaṃ maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvadīpanato. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti etena pabhavasampadaṃ dasseti sabbasaṅghānaṃ aggabhāvadīpanato. Atha vā sugatassa orasānaṃ puttānanti ariyasaṅghassa visuddhanissayabhāvadīpanaṃ. Mārasenamathanānanti sammāujuñāyasāmīcippaṭipannabhāvadīpanaṃ. Aṭṭhannampi samūhanti āhuneyyādibhāvadīpanaṃ. Ariyasaṅghanti anuttarapuññakhettabhāvadīpanaṃ. Tathā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa lokuttarasaraṇagamanasabhāvaṃ dīpeti. Lokuttarasaraṇagamanena hi te bhagavato orasaputtā jātā. ‘‘Mārasenamathanāna’’nti etena abhinīhārasampadāya siddhaṃ pubbabhāge sammāpaṭipattiṃ dasseti. Katābhinīhārā hi sammāpaṭipannā māraṃ māraparisaṃ vā abhivijinanti. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena paṭividdhastavipakkhe sekkhāsekkhadhamme dasseti puggalādhiṭṭhānena maggaphaladhammānaṃ pakāsitattā. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti aggadakkhiṇeyyabhāvaṃ dasseti. Saraṇagamanañca sāvakānaṃ sabbaguṇānaṃ ādi, sapubbabhāgapaṭipadā sekkhā sīlakkhandhādayo majjhe, asekkhā sīlakkhandhādayo pariyosānanti ādimajjhapariyosānakalyāṇā saṅkhepato sabbe ariyasaṅghaguṇā pakāsitā honti.

    ४. एवं गाथात्तयेन सङ्खेपतो सकलगुणसंकित्तनमुखेन रतनत्तयस्स पणामं कत्वा इदानि तं निपच्‍चकारं यथाधिप्पेते पयोजने परिणामेन्तो ‘‘इति मे’’तिआदिमाह। तत्थ रतिजननट्ठेन रतनं, बुद्धधम्मसङ्घा। तेसञ्हि ‘‘इतिपि सो भगवा’’तिआदिना यथाभूतगुणे आवज्‍जेन्तस्स अमताधिगमहेतुभूतं अनप्पकं पीतिपामोज्‍जं उप्पज्‍जति। यथाह –

    4. Evaṃ gāthāttayena saṅkhepato sakalaguṇasaṃkittanamukhena ratanattayassa paṇāmaṃ katvā idāni taṃ nipaccakāraṃ yathādhippete payojane pariṇāmento ‘‘iti me’’tiādimāha. Tattha ratijananaṭṭhena ratanaṃ, buddhadhammasaṅghā. Tesañhi ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā yathābhūtaguṇe āvajjentassa amatādhigamahetubhūtaṃ anappakaṃ pītipāmojjaṃ uppajjati. Yathāha –

    ‘‘यस्मिं, महानाम, समये अरियसावको तथागतं अनुस्सरति, नेवस्स तस्मिं समये रागपरियुट्ठितं चित्तं होति, न दोसपरियुट्ठितं चित्तं होति, न मोहपरियुट्ठितं चित्तं होति, उजुगतमेवस्स तस्मिं समये चित्तं होति तथागतं आरब्भ। उजुगतचित्तो खो पन, महानाम, अरियसावको लभति अत्थवेदं, लभति धम्मवेदं, लभति धम्मूपसंहितं पामोज्‍जं, पमुदितस्स पीति जायती’’तिआदि (अ॰ नि॰ ६.१०; ११.११)।

    ‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, ujugatamevassa tasmiṃ samaye cittaṃ hoti tathāgataṃ ārabbha. Ujugatacitto kho pana, mahānāma, ariyasāvako labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojjaṃ, pamuditassa pīti jāyatī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11).

    चित्तीकतादिभावो वा रतनट्ठो। वुत्तञ्हेतं –

    Cittīkatādibhāvo vā ratanaṭṭho. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘चित्तीकतं महग्घञ्‍च, अतुलं दुल्‍लभदस्सनं।

    ‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;

    अनोमसत्तपरिभोगं, रतनं तेन वुच्‍चती’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३३; खु॰ पा॰ अट्ठ॰ ६.३; सु॰ नि॰ अट्ठ॰ २२६; महानि॰ अट्ठ॰ ५०) –

    Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.33; khu. pā. aṭṭha. 6.3; su. ni. aṭṭha. 226; mahāni. aṭṭha. 50) –

    चित्तीकतभावादयो च अनञ्‍ञसाधारणा बुद्धादीसु एव लब्भन्तीति।

    Cittīkatabhāvādayo ca anaññasādhāraṇā buddhādīsu eva labbhantīti.

    वन्दनाव वन्दनामयं यथा ‘‘दानमयं सीलमय’’न्ति। वन्दना चेत्थ कायवाचाचित्तेहि तिण्णं रतनानं गुणनिन्‍नता, थोमना वा। पुज्‍जभवफलनिब्बत्तनतो पुञ्‍ञं, अत्तनो सन्तानं पुनातीति वा। सुविहतन्तरायोति। सुट्ठु विहतन्तरायो। एतेन अत्तनो पसादसम्पत्तिया, रतनत्तयस्स च खेत्तभावसम्पत्तिया तं पुञ्‍ञं अत्थप्पकासनस्स उपघातकउपद्दवानं विहनने समत्थन्ति दस्सेति। हुत्वाति पुब्बकालकिरिया। तस्स ‘‘अत्थं पकासयिस्सामी’’ति एतेन सम्बन्धो। तस्साति यं रतनत्तयवन्दनामयं पुञ्‍ञं, तस्स। आनुभावेनाति बलेन।

    Vandanāva vandanāmayaṃ yathā ‘‘dānamayaṃ sīlamaya’’nti. Vandanā cettha kāyavācācittehi tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇaninnatā, thomanā vā. Pujjabhavaphalanibbattanato puññaṃ, attano santānaṃ punātīti vā. Suvihatantarāyoti. Suṭṭhu vihatantarāyo. Etena attano pasādasampattiyā, ratanattayassa ca khettabhāvasampattiyā taṃ puññaṃ atthappakāsanassa upaghātakaupaddavānaṃ vihanane samatthanti dasseti. Hutvāti pubbakālakiriyā. Tassa ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena sambandho. Tassāti yaṃ ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ, tassa. Ānubhāvenāti balena.

    ५. एवं रतनत्तयस्स निपच्‍चकारे पयोजनं दस्सेत्वा इदानि यस्सा धम्मदेसनाय अत्थं संवण्णेतुकामो, तस्सा ताव गुणाभित्थवनवसेन उपञ्‍ञापनत्थं ‘‘संयुत्तवग्गपटिमण्डितस्सा’’तिआदि वुत्तं, देवतासंयुत्तादिसंयुत्तेहि चेव नळवग्गादिवग्गेहि च विभूसितस्साति अत्थो। तत्थ ‘‘संयुत्त’’न्ति ‘‘संयोगो’’ति च अत्थतो एकं। केसं संयुत्तं? सुत्तवग्गानं। यथा हि ब्यञ्‍जनसमुदायो पदं, एवं अत्थेसु च कतावधिको पदसमुदायो वाक्यं, वाक्यसमुदायो सुत्तं, सुत्तसमुदाये वग्गोति समञ्‍ञा, तथा सुत्तवग्गसमुदाये संयुत्तसमञ्‍ञा। संयुज्‍जन्तीति एत्थ सुत्तवग्गाति संयुत्तं। यदिपि अवयवविनिमुत्तो समुदायो नाम परमत्थतो नत्थि, अवयवे एव तंतंसन्‍निवेसविसिट्ठे उपादाय पदादिसमञ्‍ञा विय सुत्तवग्गसमञ्‍ञा संयुत्तसमञ्‍ञा आगमसमञ्‍ञा च, तथापि परमत्थतो अविज्‍जमानोपि समुदायो बुद्धिपरिकप्पितरूपेन विज्‍जमानो विय गय्हमानो अवयवानं अधिट्ठानभावेन वोहरीयति यथा ‘‘रुक्खे साखा’’ति, तस्मा वुत्तं ‘‘संयुत्तवग्गपटिमण्डितस्सा’’ति।

    5. Evaṃ ratanattayassa nipaccakāre payojanaṃ dassetvā idāni yassā dhammadesanāya atthaṃ saṃvaṇṇetukāmo, tassā tāva guṇābhitthavanavasena upaññāpanatthaṃ ‘‘saṃyuttavaggapaṭimaṇḍitassā’’tiādi vuttaṃ, devatāsaṃyuttādisaṃyuttehi ceva naḷavaggādivaggehi ca vibhūsitassāti attho. Tattha ‘‘saṃyutta’’nti ‘‘saṃyogo’’ti ca atthato ekaṃ. Kesaṃ saṃyuttaṃ? Suttavaggānaṃ. Yathā hi byañjanasamudāyo padaṃ, evaṃ atthesu ca katāvadhiko padasamudāyo vākyaṃ, vākyasamudāyo suttaṃ, suttasamudāye vaggoti samaññā, tathā suttavaggasamudāye saṃyuttasamaññā. Saṃyujjantīti ettha suttavaggāti saṃyuttaṃ. Yadipi avayavavinimutto samudāyo nāma paramatthato natthi, avayave eva taṃtaṃsannivesavisiṭṭhe upādāya padādisamaññā viya suttavaggasamaññā saṃyuttasamaññā āgamasamaññā ca, tathāpi paramatthato avijjamānopi samudāyo buddhiparikappitarūpena vijjamāno viya gayhamāno avayavānaṃ adhiṭṭhānabhāvena voharīyati yathā ‘‘rukkhe sākhā’’ti, tasmā vuttaṃ ‘‘saṃyuttavaggapaṭimaṇḍitassā’’ti.

    ननु संयुत्तवग्गो एव आगमो, तस्स पन केहि मण्डनन्ति? न चोदेतब्बमेतं। भवति हि अभिन्‍नेपि वत्थुस्मिं यथाधिप्पेतविसेसावबोधनतो भेदकसमुदाचारो यथा ‘‘सिलापुत्तकस्स सरीर’’न्ति। आगमिस्सन्ति एत्थ, एतेन, एतस्मा वा अत्तत्थपरत्थादयोति आगमो, आदिकल्याणादिगुणसम्पत्तिया उत्तमट्ठेन तंतंअभिपत्थितसमिद्धिहेतुताय पण्डितेहि वरितब्बतो वरो, आगमो च सो वरो चाति आगमवरो। आगमसम्मतेहि वा वरोति आगमवरो, संयुत्तो च सो आगमवरो चाति संयुत्तागमवरो, तस्स। बुद्धानं अनुबुद्धा बुद्धानुबुद्धा, बुद्धानं सच्‍चपटिवेधं अनुगम्म पटिविद्धसच्‍चा अग्गसावकादयो अरिया। तेहि अत्थसंवण्णनागुणसंवण्णनानं वसेन संवण्णितस्स।

    Nanu saṃyuttavaggo eva āgamo, tassa pana kehi maṇḍananti? Na codetabbametaṃ. Bhavati hi abhinnepi vatthusmiṃ yathādhippetavisesāvabodhanato bhedakasamudācāro yathā ‘‘silāputtakassa sarīra’’nti. Āgamissanti ettha, etena, etasmā vā attatthaparatthādayoti āgamo, ādikalyāṇādiguṇasampattiyā uttamaṭṭhena taṃtaṃabhipatthitasamiddhihetutāya paṇḍitehi varitabbato varo, āgamo ca so varo cāti āgamavaro. Āgamasammatehi vā varoti āgamavaro, saṃyutto ca so āgamavaro cāti saṃyuttāgamavaro, tassa. Buddhānaṃ anubuddhā buddhānubuddhā, buddhānaṃ saccapaṭivedhaṃ anugamma paṭividdhasaccā aggasāvakādayo ariyā. Tehi atthasaṃvaṇṇanāguṇasaṃvaṇṇanānaṃ vasena saṃvaṇṇitassa.

    अथ वा बुद्धा च अनुबुद्धा च बुद्धानुबुद्धाति योजेतब्बं। सम्मासम्बुद्धेनेव हि विनयसुत्तअभिधम्मानं पकिण्णकदेसनादिवसेन यो पठमं अत्थो विभत्तो, सो एव पच्छा तेसं अत्थवण्णनावसेन सङ्गीतिकारेहि सङ्गहं आरोपितोति। एत्थ च संयुत्तानं वग्गा समूहाति संयुत्तवग्गा, सगाथावग्गादयो। तप्परियापन्‍नताय संयुत्तेसु वग्गा संयुत्तवग्गा, नळवग्गादयो। संयुत्ताव वग्गा संयुत्तवग्गा। तिविधेपि ते एकसेसनयेन गहेत्वा वुत्तं ‘‘संयुत्तवग्गपटिमण्डितस्सा’’ति।

    Atha vā buddhā ca anubuddhā ca buddhānubuddhāti yojetabbaṃ. Sammāsambuddheneva hi vinayasuttaabhidhammānaṃ pakiṇṇakadesanādivasena yo paṭhamaṃ attho vibhatto, so eva pacchā tesaṃ atthavaṇṇanāvasena saṅgītikārehi saṅgahaṃ āropitoti. Ettha ca saṃyuttānaṃ vaggā samūhāti saṃyuttavaggā, sagāthāvaggādayo. Tappariyāpannatāya saṃyuttesu vaggā saṃyuttavaggā, naḷavaggādayo. Saṃyuttāva vaggā saṃyuttavaggā. Tividhepi te ekasesanayena gahetvā vuttaṃ ‘‘saṃyuttavaggapaṭimaṇḍitassā’’ti.

    तत्थ सगाथावग्गे ताव एकादस संयुत्तानि अट्ठतिंस वग्गा। निदानवग्गे नव संयुत्तानि एकूनचत्तालीस वग्गा। खन्धवग्गे एकादस संयुत्तानि एकूनसट्ठि वग्गा। सळायतनवग्गे नव संयुत्तानि अट्ठतिंस वग्गा। महावग्गे द्वादस संयुत्तानि अट्ठचत्तालीस वग्गा। इदमेत्थ संयुत्तन्तरवग्गानं परिमाणं।

    Tattha sagāthāvagge tāva ekādasa saṃyuttāni aṭṭhatiṃsa vaggā. Nidānavagge nava saṃyuttāni ekūnacattālīsa vaggā. Khandhavagge ekādasa saṃyuttāni ekūnasaṭṭhi vaggā. Saḷāyatanavagge nava saṃyuttāni aṭṭhatiṃsa vaggā. Mahāvagge dvādasa saṃyuttāni aṭṭhacattālīsa vaggā. Idamettha saṃyuttantaravaggānaṃ parimāṇaṃ.

    ञाणप्पभेदजननस्साति पटिच्‍चसमुप्पादखन्धायतनादिकथाबहुलताय गम्भीरञाणचरियाविभावनतो पञ्‍ञाविभागसमुप्पादकस्स। इध पन ‘‘पञ्‍ञाप्पभेदजननस्सा’’ति स्वायमागमो थोमितो, संवण्णनासु चायं आचरियस्स पकति, यदिदं तंतंसंवण्णनानं आदितो तस्स तस्स संवण्णेतब्बस्स धम्मस्स विसेसगुणकित्तनेन थोमना। तथा हि सुमङ्गलविलासिनीपपञ्‍चसूदनीमनोरथपूरणीअट्ठसालिनीआदीसु च यथाक्‍कमं ‘‘सद्धावहगुणस्स, परवादमथनस्स, धम्मकथिकपुङ्गवानं विचित्तपटिभानजननस्स, तस्स गम्भीरञाणेहि ओगाळ्हस्स अभिण्हसो नानानयविचित्तस्स अभिधम्मस्सा’’तिआदिना थोमना कता।

    Ñāṇappabhedajananassāti paṭiccasamuppādakhandhāyatanādikathābahulatāya gambhīrañāṇacariyāvibhāvanato paññāvibhāgasamuppādakassa. Idha pana ‘‘paññāppabhedajananassā’’ti svāyamāgamo thomito, saṃvaṇṇanāsu cāyaṃ ācariyassa pakati, yadidaṃ taṃtaṃsaṃvaṇṇanānaṃ ādito tassa tassa saṃvaṇṇetabbassa dhammassa visesaguṇakittanena thomanā. Tathā hi sumaṅgalavilāsinīpapañcasūdanīmanorathapūraṇīaṭṭhasālinīādīsu ca yathākkamaṃ ‘‘saddhāvahaguṇassa, paravādamathanassa, dhammakathikapuṅgavānaṃ vicittapaṭibhānajananassa, tassa gambhīrañāṇehi ogāḷhassa abhiṇhaso nānānayavicittassa abhidhammassā’’tiādinā thomanā katā.

    ६. अत्थो कथीयति एतायाति अत्थकथा, अत्थकथाव अट्ठकथा त्थ-कारस्स ट्ठ-कारं कत्वा यथा ‘‘दुक्खस्स पीळनट्ठो’’ति। आदितोति आदिम्हि पठमसङ्गीतियं। छळभिञ्‍ञताय परमेन चित्तवसिभावेन समन्‍नागतत्ता झानादीसु पञ्‍चविधवसितासम्भावतो च वसिनो, थेरा महाकस्सपादयो । तेसं सतेहि पञ्‍चहि। याति या अट्ठकथा। सङ्गीताति अत्थं कथेतुं युत्तट्ठाने ‘‘अयं एतस्स अत्थो, अयं एतस्स अत्थो’’ति सङ्गहेत्वा वुत्ता। अनुसङ्गीता च यसत्थेरादीहि पच्छापि दुतियततियसङ्गीतीसु। इमिना अत्तनो संवण्णनाय आगमनविसुद्धिं दस्सेति।

    6. Attho kathīyati etāyāti atthakathā, atthakathāva aṭṭhakathā ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā yathā ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho’’ti. Āditoti ādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ. Chaḷabhiññatāya paramena cittavasibhāvena samannāgatattā jhānādīsu pañcavidhavasitāsambhāvato ca vasino, therā mahākassapādayo . Tesaṃ satehi pañcahi. Yāti yā aṭṭhakathā. Saṅgītāti atthaṃ kathetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā. Anusaṅgītā ca yasattherādīhi pacchāpi dutiyatatiyasaṅgītīsu. Iminā attano saṃvaṇṇanāya āgamanavisuddhiṃ dasseti.

    ७. सीहस्स लानतो गहणतो सीहळो, सीहकुमारो, तब्बंसजातताय तम्बपण्णिदीपे खत्तिया, तेसं निवासताय तम्बपण्णिदीपस्स च सीहळभावो वेदितब्बो। आभताति जम्बुदीपतो आनीता। अथाति पच्छा। अपरभागे हि निकायन्तरलद्धीहि असङ्करत्थं सीहळभासाय अट्ठकथा ठपिताति। तेन मूलट्ठकथा सब्बसाधारणा न होतीति इदं अत्थप्पकासनं एकन्तेन करणीयन्ति दस्सेति। तेनेवाह ‘‘दीपवासीनमत्थाया’’ति। एत्थ दीपवासीनन्ति जम्बुदीपवासीनं, सीहळदीपवासीनं वा अत्थाय सीहळभासाय ठपिताति योजना।

    7. Sīhassa lānato gahaṇato sīhaḷo, sīhakumāro, tabbaṃsajātatāya tambapaṇṇidīpe khattiyā, tesaṃ nivāsatāya tambapaṇṇidīpassa ca sīhaḷabhāvo veditabbo. Ābhatāti jambudīpato ānītā. Athāti pacchā. Aparabhāge hi nikāyantaraladdhīhi asaṅkaratthaṃ sīhaḷabhāsāya aṭṭhakathā ṭhapitāti. Tena mūlaṭṭhakathā sabbasādhāraṇā na hotīti idaṃ atthappakāsanaṃ ekantena karaṇīyanti dasseti. Tenevāha ‘‘dīpavāsīnamatthāyā’’ti. Ettha dīpavāsīnanti jambudīpavāsīnaṃ, sīhaḷadīpavāsīnaṃ vā atthāya sīhaḷabhāsāya ṭhapitāti yojanā.

    ८. अपनेत्वाति कञ्‍चुकसदिसं सीहळभासं अपनेत्वा। ततोति अट्ठकथातो। अहन्ति अत्तानं निद्दिसति। मनोरमं भासन्ति मागधभासं। सा हि सभावनिरुत्तिभूता पण्डितमनं रमयति। तेनेवाह ‘‘तन्तिनयानुच्छविक’’न्ति, पाळिगतिया अनुलोमिकं पाळिछायानुविधायिनिन्ति अत्थो। विगतदोसन्ति असभावनिरुत्तिभासन्तररहितं।

    8.Apanetvāti kañcukasadisaṃ sīhaḷabhāsaṃ apanetvā. Tatoti aṭṭhakathāto. Ahanti attānaṃ niddisati. Manoramaṃ bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Sā hi sabhāvaniruttibhūtā paṇḍitamanaṃ ramayati. Tenevāha ‘‘tantinayānucchavika’’nti, pāḷigatiyā anulomikaṃ pāḷichāyānuvidhāyininti attho. Vigatadosanti asabhāvaniruttibhāsantararahitaṃ.

    ९. समयं अविलोमेन्तोति सिद्धन्तं अविरोधेन्तो। एतेन अत्थदोसाभावमाह। अविरुद्धत्ता एव हि थेरवादापि इध पकासीयिस्सन्ति। थेरवंसदीपानन्ति थिरेहि सीलक्खन्धादीहि समन्‍नागतत्ता थेरा, महाकस्सपादयो। तेहि आगता आचरियपरम्परा थेरवंसो, तप्परियापन्‍ना हुत्वा आगमाधिगमसम्पन्‍नत्ता पञ्‍ञापज्‍जोतेन तस्स समुज्‍जलनतो थेरवंसदीपा, महाविहारवासिनो, तेसं। विविधेहि आकारेहि निच्छीयतीति विनिच्छयो, गण्ठिट्ठानेसु खिलमद्दनाकारेन पवत्ता विमतिच्छेदनी कथा। सुट्ठुनिपुणो सण्हो विनिच्छयो एतेसन्ति सुनिपुणविनिच्छया। अथ वा विनिच्छिनोतीति विनिच्छयो वुत्तप्पकारविसयं ञाणं। सुट्ठु निपुणो छेको विनिच्छयो एतेसन्ति योजेतब्बं। एतेन महाकस्सपादिथेरपरम्परागतो, ततो एव च अविपरीतो सण्हो सुखुमो महाविहारवासीनं विनिच्छयो, तस्स पमाणभूततं दस्सेति।

    9.Samayaṃ avilomentoti siddhantaṃ avirodhento. Etena atthadosābhāvamāha. Aviruddhattā eva hi theravādāpi idha pakāsīyissanti. Theravaṃsadīpānanti thirehi sīlakkhandhādīhi samannāgatattā therā, mahākassapādayo. Tehi āgatā ācariyaparamparā theravaṃso, tappariyāpannā hutvā āgamādhigamasampannattā paññāpajjotena tassa samujjalanato theravaṃsadīpā, mahāvihāravāsino, tesaṃ. Vividhehi ākārehi nicchīyatīti vinicchayo, gaṇṭhiṭṭhānesu khilamaddanākārena pavattā vimaticchedanī kathā. Suṭṭhunipuṇo saṇho vinicchayo etesanti sunipuṇavinicchayā. Atha vā vinicchinotīti vinicchayo vuttappakāravisayaṃ ñāṇaṃ. Suṭṭhu nipuṇo cheko vinicchayo etesanti yojetabbaṃ. Etena mahākassapāditheraparamparāgato, tato eva ca aviparīto saṇho sukhumo mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo, tassa pamāṇabhūtataṃ dasseti.

    १०. सुजनस्स चाति च-सद्दो सम्पिण्डनत्थो। तेन ‘‘न केवलं जम्बुदीपवासीनमेव अत्थाय , अथ खो साधुजनतोसनत्थञ्‍चा’’ति दस्सेति। तेन च ‘‘तम्बपण्णिदीपवासीनम्पि अत्थाया’’ति अयमत्थो सिद्धो होति उग्गहणादिसुकरताय तेसम्पि बहुकारत्ता। चिरट्ठितत्थन्ति चिरट्ठितिअत्थं, चिरकालप्पवत्तनायाति अत्थो। इदञ्हि अत्थप्पकासनं अविपरीतपदब्यञ्‍जनसुनिक्खेपस्स अत्थसुनयस्स च उपायभावतो सद्धम्मस्स चिरट्ठितिया पवत्तति। वुत्तञ्हेतं भगवता ‘‘द्वेमे, भिक्खवे, धम्मा सद्धम्मस्स ठितिया असम्मोसाय अनन्तरधानाय संवत्तन्ति। कतमे द्वे? सुनिक्खित्तञ्‍च पदब्यञ्‍जनं अत्थो च सुनीतो’’ति (अ॰ नि॰ २.२०)।

    10.Sujanassa cāti ca-saddo sampiṇḍanattho. Tena ‘‘na kevalaṃ jambudīpavāsīnameva atthāya , atha kho sādhujanatosanatthañcā’’ti dasseti. Tena ca ‘‘tambapaṇṇidīpavāsīnampi atthāyā’’ti ayamattho siddho hoti uggahaṇādisukaratāya tesampi bahukārattā. Ciraṭṭhitatthanti ciraṭṭhitiatthaṃ, cirakālappavattanāyāti attho. Idañhi atthappakāsanaṃ aviparītapadabyañjanasunikkhepassa atthasunayassa ca upāyabhāvato saddhammassa ciraṭṭhitiyā pavattati. Vuttañhetaṃ bhagavatā ‘‘dveme, bhikkhave, dhammā saddhammassa ṭhitiyā asammosāya anantaradhānāya saṃvattanti. Katame dve? Sunikkhittañca padabyañjanaṃ attho ca sunīto’’ti (a. ni. 2.20).

    ११-१२. यं अत्थवण्णनं कत्तुकामो, तस्सा महत्तं परिहरितुं ‘‘सावत्थिपभूतीन’’न्तिआदि वुत्तं। तेनेवाह – ‘‘न इध भिय्यो वित्थारकथं करिस्सामि, न तं इध विचारयिस्सामी’’ति च। सङ्गीतीनं द्विन्‍नन्ति दीघमज्झिमनिकायानं।

    11-12. Yaṃ atthavaṇṇanaṃ kattukāmo, tassā mahattaṃ pariharituṃ ‘‘sāvatthipabhūtīna’’ntiādi vuttaṃ. Tenevāha – ‘‘na idha bhiyyo vitthārakathaṃ karissāmi, na taṃ idha vicārayissāmī’’ti ca. Saṅgītīnaṃ dvinnanti dīghamajjhimanikāyānaṃ.

    १३. ‘‘न इध भिय्यो वित्थारकथं करिस्सामी’’ति सामञ्‍ञतो वुत्तस्स अत्थस्स अवस्सयं दस्सेतुं ‘‘सुत्तानं पना’’तिआदि वुत्तं।

    13. ‘‘Na idha bhiyyo vitthārakathaṃ karissāmī’’ti sāmaññato vuttassa atthassa avassayaṃ dassetuṃ ‘‘suttānaṃ panā’’tiādi vuttaṃ.

    १४. यं अट्ठकथं कत्तुकामो, तदेकदेसभावेन विसुद्धिमग्गो गहेतब्बोति कथिकानं उपदेसं करोन्तो तत्त विचारितधम्मे उद्देसवसेन दस्सेति ‘‘सीलकथा’’तिआदिना। तत्थ सीलकथाति चारित्तवारित्तादिवसेन सीलस्स वित्थारकथा। धुतधम्माति पिण्डपातिकङ्गादयो तेरस किलेसधुननकधम्मा। कम्मट्ठानानि सब्बानीति पाळियं आगतानि अट्ठत्तिंस, अट्ठकथायं द्वेति निरवसेसानि योगकम्मस्स भावनाय पवत्तिट्ठानानि। चरियाविधानसहितोति रागचरियादीनं सभागादिविधानेन सहितो। झानानि चत्तारि रूपावचरज्झानानि, समापत्तियो चतस्सो अरूपसमापत्तियो। अट्ठपि वा पटिलद्धमत्तानि झानानि, समापज्‍जनवसिभावप्पत्तिया समापत्तियो। झानानि वा रूपारूपावचरज्झानानि, समापत्तियो फलसमापत्तिनिरोधसमापत्तियो।

    14. Yaṃ aṭṭhakathaṃ kattukāmo, tadekadesabhāvena visuddhimaggo gahetabboti kathikānaṃ upadesaṃ karonto tatta vicāritadhamme uddesavasena dasseti ‘‘sīlakathā’’tiādinā. Tattha sīlakathāti cārittavārittādivasena sīlassa vitthārakathā. Dhutadhammāti piṇḍapātikaṅgādayo terasa kilesadhunanakadhammā. Kammaṭṭhānāni sabbānīti pāḷiyaṃ āgatāni aṭṭhattiṃsa, aṭṭhakathāyaṃ dveti niravasesāni yogakammassa bhāvanāya pavattiṭṭhānāni. Cariyāvidhānasahitoti rāgacariyādīnaṃ sabhāgādividhānena sahito. Jhānāni cattāri rūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo catasso arūpasamāpattiyo. Aṭṭhapi vā paṭiladdhamattāni jhānāni, samāpajjanavasibhāvappattiyā samāpattiyo. Jhānāni vā rūpārūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo phalasamāpattinirodhasamāpattiyo.

    १५. लोकियलोकुत्तरभेदा छ अभिञ्‍ञायो सब्बा अभिञ्‍ञायो। ञाणविभङ्गादीसु आगतनयेन एकविधादिना पञ्‍ञाय सङ्कलेत्वा सम्पिण्डेत्वा निच्छयो पञ्‍ञासङ्कलननिच्छयो।

    15. Lokiyalokuttarabhedā cha abhiññāyo sabbā abhiññāyo. Ñāṇavibhaṅgādīsu āgatanayena ekavidhādinā paññāya saṅkaletvā sampiṇḍetvā nicchayo paññāsaṅkalananicchayo.

    १६. पच्‍चयधम्मानं हेतुआदीनं पच्‍चयुप्पन्‍नधम्मानं हेतुपच्‍चयादिभावो पच्‍चयाकारो, तस्स देसना पच्‍चयाकारदेसना, पटिच्‍चसमुप्पादकथाति अत्थो। सा पन निकायन्तरलद्धिसङ्कररहितताय सुट्ठुपरिसुद्धा, घनविनिब्भोगस्स च सुदुक्‍करताय निपुणा सण्हसुखुमा, एकत्तनयादिसहिता च तत्थ विचारिताति आह ‘‘सुपरिसुद्धनिपुणनया’’ति। पटिसम्भिदादीसु आगतनयं अविसज्‍जेत्वाव विचारितत्ता अविमुत्ततन्तिमग्गा।

    16. Paccayadhammānaṃ hetuādīnaṃ paccayuppannadhammānaṃ hetupaccayādibhāvo paccayākāro, tassa desanā paccayākāradesanā, paṭiccasamuppādakathāti attho. Sā pana nikāyantaraladdhisaṅkararahitatāya suṭṭhuparisuddhā, ghanavinibbhogassa ca sudukkaratāya nipuṇā saṇhasukhumā, ekattanayādisahitā ca tattha vicāritāti āha ‘‘suparisuddhanipuṇanayā’’ti. Paṭisambhidādīsu āgatanayaṃ avisajjetvāva vicāritattā avimuttatantimaggā.

    १७. इति पन सब्बन्ति इति-सद्दो परिसमापने, पन-सद्दो वचनालङ्कारे, एतं सब्बन्ति अत्थो। इधाति इमिस्सा अट्ठकथाय। न तं विचारयिस्सामि पुनरुत्तिभावतोति अधिप्पायो।

    17.Iti pana sabbanti iti-saddo parisamāpane, pana-saddo vacanālaṅkāre, etaṃ sabbanti attho. Idhāti imissā aṭṭhakathāya. Na taṃ vicārayissāmi punaruttibhāvatoti adhippāyo.

    १८. इदानि तस्सेव अविचारणस्स एकन्तकारणं निद्धारेन्तो ‘‘मज्झे विसुद्धिमग्गो’’तिआदिमाह। तत्थ ‘‘मज्झे ठत्वा’’ति एतेन मज्झट्ठभावदीपनेन विसेसतो चतुन्‍नं आगमानं साधारणट्ठकथा विसुद्धिमग्गो, न सुमङ्गलविलासिनिआदयो विय असाधारणट्ठकथाति दस्सेति। ‘‘विसेसतो’’ति च इदं विनयाभिधम्मानम्पि विसुद्धिमग्गो यथारहं अत्थवण्णना होति एवाति कत्वा वुत्तं।

    18. Idāni tasseva avicāraṇassa ekantakāraṇaṃ niddhārento ‘‘majjhe visuddhimaggo’’tiādimāha. Tattha ‘‘majjhe ṭhatvā’’ti etena majjhaṭṭhabhāvadīpanena visesato catunnaṃ āgamānaṃ sādhāraṇaṭṭhakathā visuddhimaggo, na sumaṅgalavilāsiniādayo viya asādhāraṇaṭṭhakathāti dasseti. ‘‘Visesato’’ti ca idaṃ vinayābhidhammānampi visuddhimaggo yathārahaṃ atthavaṇṇanā hoti evāti katvā vuttaṃ.

    १९. इच्‍चेवाति इति एव। तम्पीति विसुद्धिमग्गम्पि। एतायाति सारत्थप्पकासिनिया।

    19.Iccevāti iti eva. Tampīti visuddhimaggampi. Etāyāti sāratthappakāsiniyā.

    एत्थ च ‘‘सीहळदीपं आभता’’तिआदिना अट्ठकथाकरणस्स निमित्तं दस्सेति, ‘‘दीपवासीनमत्थाय सुजनस्स च तुट्ठत्थं चिरट्ठितत्थञ्‍च धम्मस्सा’’ति एतेहि पयोजनं, ‘‘संयुत्तागमवरस्स अत्थं पकासयिस्सामी’’ति एतेन पिण्डत्थं, ‘‘अपनेत्वान ततोहं सीहळभास’’न्तिआदिना ‘‘सावत्थिपभूतीन’’न्तिआदिना ‘‘सीलकथा’’तिआदिना च करणप्पकारं। हेट्ठिमनिकायेसु विसुद्धिमग्गे च विचारितानं अत्थानं अविचारणम्पि हि इध करणप्पकारो एवाति।

    Ettha ca ‘‘sīhaḷadīpaṃ ābhatā’’tiādinā aṭṭhakathākaraṇassa nimittaṃ dasseti, ‘‘dīpavāsīnamatthāya sujanassa ca tuṭṭhatthaṃ ciraṭṭhitatthañca dhammassā’’ti etehi payojanaṃ, ‘‘saṃyuttāgamavarassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena piṇḍatthaṃ, ‘‘apanetvāna tatohaṃ sīhaḷabhāsa’’ntiādinā ‘‘sāvatthipabhūtīna’’ntiādinā ‘‘sīlakathā’’tiādinā ca karaṇappakāraṃ. Heṭṭhimanikāyesu visuddhimagge ca vicāritānaṃ atthānaṃ avicāraṇampi hi idha karaṇappakāro evāti.

    गन्थारम्भकथावण्णना निट्ठिता।

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    १. देवतासंयुत्तं

    1. Devatāsaṃyuttaṃ

    १. नळवग्गो

    1. Naḷavaggo

    १. ओघतरणसुत्तवण्णना

    1. Oghataraṇasuttavaṇṇanā

    विभागवन्तानं सभावविभावनं विभागदस्सनवसेनेव होतीति पठमं ताव संयुत्तवग्गसुत्तादिवसेन संयुत्तागमस्स विभागं दस्सेतुं ‘‘तत्थ संयुत्तागमो नामा’’तिआदिमाह। तत्थ तत्थाति यं वुत्तं – ‘‘संयुत्तागमवरस्स अत्थं पकासयिस्सामी’’ति, तस्मिं वचने। तत्थाति वा ‘‘एताय अट्ठकथाय विजानाथ संयुत्तनिस्सितं अत्थ’’न्ति एत्थ यं संयुत्तग्गहणं कतं, तत्थ। पञ्‍च वग्गा एतस्साति पञ्‍चवग्गो। अवयवेन विग्गहो, समुदायो समासत्थो।

    Vibhāgavantānaṃ sabhāvavibhāvanaṃ vibhāgadassanavaseneva hotīti paṭhamaṃ tāva saṃyuttavaggasuttādivasena saṃyuttāgamassa vibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘tattha saṃyuttāgamo nāmā’’tiādimāha. Tattha tatthāti yaṃ vuttaṃ – ‘‘saṃyuttāgamavarassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti, tasmiṃ vacane. Tatthāti vā ‘‘etāya aṭṭhakathāya vijānātha saṃyuttanissitaṃ attha’’nti ettha yaṃ saṃyuttaggahaṇaṃ kataṃ, tattha. Pañca vaggā etassāti pañcavaggo. Avayavena viggaho, samudāyo samāsattho.

    इदानि तं आदितो पट्ठाय संवण्णेतुकामो अत्तनो संवण्णनाय तस्स पठममहासङ्गीतियं निक्खित्तानुक्‍कमेनेव पवत्तभावं दस्सेतुं, ‘‘तस्स वग्गेसु सगाथावग्गो आदी’’तिआदि वुत्तं। तत्थ यथापच्‍चयं तत्थ तत्थ देसितत्ता पञ्‍ञत्तत्ता च विप्पकिण्णानं धम्मविनयानं सङ्गहेत्वा गायनं कथनं सङ्गीति, महाविसयत्ता पूजनियत्ता च महती सङ्गीति महासङ्गीति। पठमा महासङ्गीति पठममहासङ्गीति, तस्सा पवत्तितकालो पठममहासङ्गीतिकालो, तस्मिं पठममहासङ्गीतिकाले।

    Idāni taṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇetukāmo attano saṃvaṇṇanāya tassa paṭhamamahāsaṅgītiyaṃ nikkhittānukkameneva pavattabhāvaṃ dassetuṃ, ‘‘tassa vaggesu sagāthāvaggo ādī’’tiādi vuttaṃ. Tattha yathāpaccayaṃ tattha tattha desitattā paññattattā ca vippakiṇṇānaṃ dhammavinayānaṃ saṅgahetvā gāyanaṃ kathanaṃ saṅgīti, mahāvisayattā pūjaniyattā ca mahatī saṅgīti mahāsaṅgīti. Paṭhamā mahāsaṅgīti paṭhamamahāsaṅgīti, tassā pavattitakālo paṭhamamahāsaṅgītikālo, tasmiṃ paṭhamamahāsaṅgītikāle.

    निददाति देसनं देसकालादिवसेन अविदितं विदितं कत्वा निदस्सेतीति निदानं। यो लोके गन्थस्स उपोग्घातोति वुच्‍चति, स्वायमेत्थ ‘‘एवं मे सुत’’न्ति-आदिको गन्थो वेदितब्बो, न पन ‘‘सनिदानाहं, भिक्खवे, धम्मं देसेमी’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ३.१२६) विय अत्तज्झासयादिदेसनुप्पत्तिहेतु। तेनेवाह – ‘‘एवं मे सुतन्ति-आदिकं आयस्मता आनन्देन पठममहासङ्गीतिकाले वुत्तं निदानमादी’’ति। कामञ्‍चेत्थ यस्सं पठममहासङ्गीतियं निक्खित्तानुक्‍कमेन संवण्णनं कत्तुकामो, सा वित्थारतो वत्तब्बा, सुमङ्गलविलासिनियं पन अत्तना वित्थारितत्ता तत्थेव गहेतब्बाति इमिस्सा संवण्णनाय महत्तं परिहरन्तो ‘‘सा पनेसा’’तिआदिमाह।

    Nidadāti desanaṃ desakālādivasena aviditaṃ viditaṃ katvā nidassetīti nidānaṃ. Yo loke ganthassa upogghātoti vuccati, svāyamettha ‘‘evaṃ me suta’’nti-ādiko gantho veditabbo, na pana ‘‘sanidānāhaṃ, bhikkhave, dhammaṃ desemī’’tiādīsu (a. ni. 3.126) viya attajjhāsayādidesanuppattihetu. Tenevāha – ‘‘evaṃ me sutanti-ādikaṃ āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttaṃ nidānamādī’’ti. Kāmañcettha yassaṃ paṭhamamahāsaṅgītiyaṃ nikkhittānukkamena saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, sā vitthārato vattabbā, sumaṅgalavilāsiniyaṃ pana attanā vitthāritattā tattheva gahetabbāti imissā saṃvaṇṇanāya mahattaṃ pariharanto ‘‘sā panesā’’tiādimāha.

    १. एवं बाहिरनिदाने वत्तब्बं अतिदिसित्वा इदानि अब्भन्तरनिदानं आदितो पट्ठाय संवण्णेतुं ‘‘यं पनेत’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ यस्मा संवण्णनं करोन्तेन संवण्णेतब्बे धम्मे पदविभागं पदत्थञ्‍च दस्सेत्वा ततो परं पिण्डत्थादिदस्सनवसेन संवण्णना कातब्बा, तस्मा पदानि ताव दस्सेन्तो ‘‘एवन्ति निपातपद’’न्ति-आदिमाह। तत्थ पदविभागोति पदानं विसेसो, न पदविग्गहो। अथ वा पदानि च पदविभागो च पदविभागो। पदविग्गहो च पदविभागो च पदविभागोति वा एकसेसवसेन पदपदविग्गहा पदविभागसद्देन वुत्ताति वेदितब्बं। तत्थ पदविग्गहो ‘‘जेतस्स वनं जेतवन’’न्तिआदिना समासपदेसु दट्ठब्बो।

    1. Evaṃ bāhiranidāne vattabbaṃ atidisitvā idāni abbhantaranidānaṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇetuṃ ‘‘yaṃ paneta’’ntiādi vuttaṃ. Tattha yasmā saṃvaṇṇanaṃ karontena saṃvaṇṇetabbe dhamme padavibhāgaṃ padatthañca dassetvā tato paraṃ piṇḍatthādidassanavasena saṃvaṇṇanā kātabbā, tasmā padāni tāva dassento ‘‘evanti nipātapada’’nti-ādimāha. Tattha padavibhāgoti padānaṃ viseso, na padaviggaho. Atha vā padāni ca padavibhāgo ca padavibhāgo. Padaviggaho ca padavibhāgo ca padavibhāgoti vā ekasesavasena padapadaviggahā padavibhāgasaddena vuttāti veditabbaṃ. Tattha padaviggaho ‘‘jetassa vanaṃ jetavana’’ntiādinā samāsapadesu daṭṭhabbo.

    अत्थतोति पदत्थतो। तं पन पदत्थं अत्थुद्धारक्‍कमेन पठमं एवंसद्दस्स दस्सेन्तो ‘‘एवंसद्दो तावा’’तिआदिमाह। अवधारणादीति एत्थ आदि-सद्देन इदमत्थपुच्छापरिमाणादिअत्थानं सङ्गहो दट्ठब्बो। तथा हि ‘‘एवंगतानि पुथुसिप्पायतनानि (दी॰ नि॰ १.१६३, १६५), एवंविधो एवमाकारो’’ति च आदीसु इदं-सद्दस्स अत्थे एवं-सद्दो। गत-सद्दो हि पकारपरियायो, तथा विधाकार-सद्दो च। तथा हि गतविधआकारसद्दे लोकिया पकारत्थे वदन्ति। ‘‘एवं सु ते सुन्हाता सुविलित्ता कप्पितकेसमस्सू आमुत्तमालाभरणा ओदातवत्थवसना पञ्‍चहि कामगुणेहि समप्पिता समङ्गीभूता परिचारेन्ति, सेय्यथापि त्वं एतरहि साचरियकोति। नो हिदं, भो गोतमा’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२८६) पुच्छायं, ‘‘एवं लहुपरिवत्तं (अ॰ नि॰ १.४८), एवमायुपरियन्तो’’ति (पारा॰ १२) च आदीसु परिमाणे।

    Atthatoti padatthato. Taṃ pana padatthaṃ atthuddhārakkamena paṭhamaṃ evaṃsaddassa dassento ‘‘evaṃsaddo tāvā’’tiādimāha. Avadhāraṇādīti ettha ādi-saddena idamatthapucchāparimāṇādiatthānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tathā hi ‘‘evaṃgatāni puthusippāyatanāni (dī. ni. 1.163, 165), evaṃvidho evamākāro’’ti ca ādīsu idaṃ-saddassa atthe evaṃ-saddo. Gata-saddo hi pakārapariyāyo, tathā vidhākāra-saddo ca. Tathā hi gatavidhaākārasadde lokiyā pakāratthe vadanti. ‘‘Evaṃ su te sunhātā suvilittā kappitakesamassū āmuttamālābharaṇā odātavatthavasanā pañcahi kāmaguṇehi samappitā samaṅgībhūtā paricārenti, seyyathāpi tvaṃ etarahi sācariyakoti. No hidaṃ, bho gotamā’’tiādīsu (dī. ni. 1.286) pucchāyaṃ, ‘‘evaṃ lahuparivattaṃ (a. ni. 1.48), evamāyupariyanto’’ti (pārā. 12) ca ādīsu parimāṇe.

    ननु च ‘‘एवं सु ते सुन्हाता सुविलित्ता, एवमायुपरियन्तो’’ति एत्थ एवं-सद्देन पुच्छनाकारपरिमाणाकारानं वुत्तत्ता आकारत्थो एव एवं-सद्दोति? न, विसेससब्भावतो। आकारमत्तवाचको हि एवं-सद्दो, आकारत्थोति अधिप्पेतो यथा ‘‘एवं ब्याखो’’तिआदीसु, न पन आकारविसेसवाचको। एवञ्‍च कत्वा, ‘‘एवं जातेन मच्‍चेना’’तिआदीनि (ध॰ प॰ ५३) उपमादीसु उदाहरणानि उपपन्‍नानि होन्ति। तथा हि ‘‘यथापि…पे॰… बहु’’न्ति (ध॰ प॰ ५३)? एत्थ पुप्फरासिट्ठानियतो मनुस्सूपपत्तिसप्पुरिसूपनिस्सय-सद्धम्मस्सवन- योनिसोमनसिकार-भोगसम्पत्तिआदिदानादिपुञ्‍ञकिरियहेतुसमुदायतो सोभासुगन्धतादिगुणयोगतो मालागुळसदिसियो पहूता पुञ्‍ञकिरिया मरितब्बसभावताय मच्‍चेन सत्तेन कत्तब्बाति जोतितत्ता पुप्फरासिमालागुळाव उपमा, तेसं उपमाकारो यथा-सद्देन अनियमतो वुत्तोति ‘‘एवं-सद्दो उपमाकारनिगमनत्थो’’ति वत्थुं युत्तं, सो पन उपमाकारो नियमियमानो अत्थतो उपमाव होतीति आह ‘‘उपमायं आगतो’’ति। तथा ‘‘एवं इमिना आकारेन अभिक्‍कमितब्ब’’न्तिआदिना उपदिसियमानाय समणसारुप्पाय आकप्पसम्पत्तिया यो तत्थ उपदिसनाकारो, सो अत्थतो उपदेसो एवाति वुत्तं, ‘‘एवं ते…पे॰… उपदेसे’’ति। तथा ‘‘एवमेतं भगवा, एवमेतं सुगता’’ति एत्थ च भगवता यथावुत्तमत्थं अविपरीततो जानन्तेहि कतं तत्थ संविज्‍जमानगुणानं पकारेहि हंसनं उदग्गताकरणं सम्पहंसनं। यो तत्थ सम्पहंसनाकारोति योजेतब्बं।

    Nanu ca ‘‘evaṃ su te sunhātā suvilittā, evamāyupariyanto’’ti ettha evaṃ-saddena pucchanākāraparimāṇākārānaṃ vuttattā ākārattho eva evaṃ-saddoti? Na, visesasabbhāvato. Ākāramattavācako hi evaṃ-saddo, ākāratthoti adhippeto yathā ‘‘evaṃ byākho’’tiādīsu, na pana ākāravisesavācako. Evañca katvā, ‘‘evaṃ jātena maccenā’’tiādīni (dha. pa. 53) upamādīsu udāharaṇāni upapannāni honti. Tathā hi ‘‘yathāpi…pe… bahu’’nti (dha. pa. 53)? Ettha puppharāsiṭṭhāniyato manussūpapattisappurisūpanissaya-saddhammassavana- yonisomanasikāra-bhogasampattiādidānādipuññakiriyahetusamudāyato sobhāsugandhatādiguṇayogato mālāguḷasadisiyo pahūtā puññakiriyā maritabbasabhāvatāya maccena sattena kattabbāti jotitattā puppharāsimālāguḷāva upamā, tesaṃ upamākāro yathā-saddena aniyamato vuttoti ‘‘evaṃ-saddo upamākāranigamanattho’’ti vatthuṃ yuttaṃ, so pana upamākāro niyamiyamāno atthato upamāva hotīti āha ‘‘upamāyaṃ āgato’’ti. Tathā ‘‘evaṃ iminā ākārena abhikkamitabba’’ntiādinā upadisiyamānāya samaṇasāruppāya ākappasampattiyā yo tattha upadisanākāro, so atthato upadeso evāti vuttaṃ, ‘‘evaṃ te…pe… upadese’’ti. Tathā ‘‘evametaṃ bhagavā, evametaṃ sugatā’’ti ettha ca bhagavatā yathāvuttamatthaṃ aviparītato jānantehi kataṃ tattha saṃvijjamānaguṇānaṃ pakārehi haṃsanaṃ udaggatākaraṇaṃ sampahaṃsanaṃ. Yo tattha sampahaṃsanākāroti yojetabbaṃ.

    एवमेवं पनायन्ति एत्थ गरहणाकारोति योजेतब्बं, सो च गरहणाकारो वसलीति-आदिखुंसनसद्दसन्‍निधानतो इध एवं-सद्देन पकासितोति विञ्‍ञायति। यथा चेत्थ, एवं उपमाकारादयोपि उपमादिवसेन वुत्तानं पुप्फरासिआदिसद्दानं सन्‍निधानतोति दट्ठब्बं। एवं, भन्तेति पन धम्मस्स साधुकं सवनमनसिकारे सन्‍नियोजितेहि भिक्खूहि अत्तनो तत्थ ठितभावस्स पटिजाननवसेन वुत्तत्ता एत्थ एवं-सद्दो ‘‘वचनसम्पटिच्छनत्थो’’ति वुत्तो। तेन एवं, भन्तेति साधु, भन्ते, सुट्ठु, भन्तेति वुत्तं होति। एवञ्‍च वदेहीति यथाहं वदामि, एवं समणं आनन्दं वदेहीति यो एवं वदनाकारो इदानि वत्तब्बो, सो एवं-सद्देन निदस्सीयतीति ‘‘निदस्सनत्थो’’ति वुत्तोति। एवं नोति एत्थापि नेसं यथावुत्तधम्मानं अहितदुक्खावहभावे सन्‍निट्ठानजननत्थं अनुमतिगहणवसेन ‘‘संवत्तन्ति वा नो वा, कथं वो एत्थ होती’’ति पुच्छाय कताय ‘‘एवं नो एत्थ होती’’ति वुत्तत्ता तदाकारसन्‍निट्ठानं एवं-सद्देन विभावितन्ति विञ्‍ञायति। सो पन तेसं धम्मानं अहिताय दुक्खाय संवत्तनाकारो नियमियमानो अवधारणत्थो होतीति आह – ‘‘एवं नो एत्थ होतीतिआदीसु अवधारणे’’ति।

    Evamevaṃ panāyanti ettha garahaṇākāroti yojetabbaṃ, so ca garahaṇākāro vasalīti-ādikhuṃsanasaddasannidhānato idha evaṃ-saddena pakāsitoti viññāyati. Yathā cettha, evaṃ upamākārādayopi upamādivasena vuttānaṃ puppharāsiādisaddānaṃ sannidhānatoti daṭṭhabbaṃ. Evaṃ, bhanteti pana dhammassa sādhukaṃ savanamanasikāre sanniyojitehi bhikkhūhi attano tattha ṭhitabhāvassa paṭijānanavasena vuttattā ettha evaṃ-saddo ‘‘vacanasampaṭicchanattho’’ti vutto. Tena evaṃ, bhanteti sādhu, bhante, suṭṭhu, bhanteti vuttaṃ hoti. Evañca vadehīti yathāhaṃ vadāmi, evaṃ samaṇaṃ ānandaṃ vadehīti yo evaṃ vadanākāro idāni vattabbo, so evaṃ-saddena nidassīyatīti ‘‘nidassanattho’’ti vuttoti. Evaṃ noti etthāpi nesaṃ yathāvuttadhammānaṃ ahitadukkhāvahabhāve sanniṭṭhānajananatthaṃ anumatigahaṇavasena ‘‘saṃvattanti vā no vā, kathaṃ vo ettha hotī’’ti pucchāya katāya ‘‘evaṃ no ettha hotī’’ti vuttattā tadākārasanniṭṭhānaṃ evaṃ-saddena vibhāvitanti viññāyati. So pana tesaṃ dhammānaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanākāro niyamiyamāno avadhāraṇattho hotīti āha – ‘‘evaṃ no ettha hotītiādīsu avadhāraṇe’’ti.

    नानानयनिपुणन्ति एकत्तनानत्तअब्यापारएवंधम्मतासङ्खाता, नन्दियावट्टतिपुक्खलसीहविक्‍कीळितअङ्कुसदिसालोचनसङ्खाता वा आधारादिभेदवसेन नानाविधा नया नानानया। नया वा पाळिगतियो ता च पञ्‍ञत्तिअनुपञ्‍ञत्तिआदिवसेन संकिलेसभागियादिलोकियादितदुभयवोमिस्सकादिवसेन कुसलादिवसेन खन्धादिवसेन सङ्गहादिवसेन समयविमुत्तादिवसेन ठपनादिवसेन कुसलमूलादिवसेन तिकप्पट्ठानादिवसेन च नानप्पकाराति नानानया, तेहि निपुणं सण्हं सुखुमन्ति नानानयनिपुणं। आसयोव अज्झासयो, ते च सस्सतादिभेदेन तत्थ च अप्परजक्खतादिभेदेन अनेके, अत्तज्झासयादयो एव वा समुट्ठानं उप्पत्तिहेतु एतस्साति अनेकज्झासयसमुट्ठानं । अत्थब्यञ्‍जनसम्पन्‍नन्ति अत्थब्यञ्‍जनपरिपुण्णं उपनेतब्बाभावतो, सङ्कासनपकासनविवरणविभजनउत्तानीकरणपञ्‍ञत्तिवसेन छहि अत्थपदेहि अक्खरपदब्यञ्‍जनाकारनिरुत्तिनिद्देसवसेन छहि ब्यञ्‍जनपदेहि च समन्‍नागतन्ति वा अत्थो दट्ठब्बो।

    Nānānayanipuṇanti ekattanānattaabyāpāraevaṃdhammatāsaṅkhātā, nandiyāvaṭṭatipukkhalasīhavikkīḷitaaṅkusadisālocanasaṅkhātā vā ādhārādibhedavasena nānāvidhā nayā nānānayā. Nayā vā pāḷigatiyo tā ca paññattianupaññattiādivasena saṃkilesabhāgiyādilokiyāditadubhayavomissakādivasena kusalādivasena khandhādivasena saṅgahādivasena samayavimuttādivasena ṭhapanādivasena kusalamūlādivasena tikappaṭṭhānādivasena ca nānappakārāti nānānayā, tehi nipuṇaṃ saṇhaṃ sukhumanti nānānayanipuṇaṃ. Āsayova ajjhāsayo, te ca sassatādibhedena tattha ca apparajakkhatādibhedena aneke, attajjhāsayādayo eva vā samuṭṭhānaṃ uppattihetu etassāti anekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ. Atthabyañjanasampannanti atthabyañjanaparipuṇṇaṃ upanetabbābhāvato, saṅkāsanapakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatanti vā attho daṭṭhabbo.

    विविधपाटिहारियन्ति एत्थ पाटिहारियपदस्स वचनत्थं (उदा॰ अट्ठ॰ १; इतिवु॰ अट्ठ॰ निदानवण्णना; ध॰ स॰ मूलटी॰ २) ‘‘पटिपक्खहरणतो रागादिकिलेसापनयनतो पाटिहारिय’’न्ति वदन्ति। भगवतो पन पटिपक्खा रागादयो न सन्ति ये हरितब्बा, पुथुज्‍जनानम्पि विगतूपक्‍किलेसे अट्ठगुणसमन्‍नागते चित्ते हतपटिपक्खे इद्धिविधं पवत्तति, तस्मा तत्थ पवत्तवोहारेन च न सक्‍का इध ‘‘पाटिहारिय’’न्ति वत्तुं। सचे पन महाकारुणिकस्स भगवतो वेनेय्यगता च किलेसा पटिपक्खा, तेसं हरणतो ‘‘पाटिहारिय’’न्ति वुत्तं, एवं सति युत्तमेतं। अथ वा भगवतो च सासनस्स च पटिपक्खा तित्थिया, तेसं हरणतो पाटिहारियं। ते हि दिट्ठिहरणवसेन दिट्ठिप्पकासने असमत्थभावेन च इद्धिआदेसनानुसासनीहि हरिता अपनीता होन्तीति। पटीति वा अयं सद्दो ‘‘पच्छा’’ति एतस्स अत्थं बोधेति ‘‘तस्मिं पटिपविट्ठम्हि, अञ्‍ञो आगञ्छि ब्राह्मणो’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ ९८५; चूळनि॰ वत्थुगाथा ४) विय, तस्मा समाहिते चित्ते विगतूपक्‍किलेसे कतकिच्‍चेन पच्छाहरितब्बं पवत्तेतब्बन्ति पटिहारियं, अत्तनो वा उपक्‍किलेसेसु चतुत्थज्झानमग्गेहि हरितेसु पच्छा हरणं पटिहारियं, इद्धिआदेसनानुसासनियो च विगतूपक्‍किलेसेन कतकिच्‍चेन च सत्तहितत्थं पुन पवत्तेतब्बा, हरितेसु च अत्तनो उपत्तिलेसेसु परसत्तानं उपक्‍किलेसहरणानि होन्तीति पटिहारियानि भवन्ति, पटिहारियमेव पाटिहारियं। पटिहारिये वा इद्धिआदेसनानुसासनिसमुदाये भवं एकेकं पाटिहारियन्ति वुच्‍चति। पटिहारियं वा चतुत्थज्झानं मग्गो च पटिपक्खहरणतो, तत्थ जातं, तस्मिं वा निमित्तभूते, ततो वा आगतन्ति पाटिहारियं। तस्स पन इद्धिआदिभेदेन विसयभेदेन च बहुविधस्स भगवतो देसनायं लब्भमानत्ता आह ‘‘विविधपाटिहारिय’’न्ति।

    Vividhapāṭihāriyanti ettha pāṭihāriyapadassa vacanatthaṃ (udā. aṭṭha. 1; itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā; dha. sa. mūlaṭī. 2) ‘‘paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato pāṭihāriya’’nti vadanti. Bhagavato pana paṭipakkhā rāgādayo na santi ye haritabbā, puthujjanānampi vigatūpakkilese aṭṭhaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha ‘‘pāṭihāriya’’nti vattuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato ‘‘pāṭihāriya’’nti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti. Paṭīti vā ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (su. ni. 985; cūḷani. vatthugāthā 4) viya, tasmā samāhite citte vigatūpakkilese katakiccena pacchāharitabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ, iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatūpakkilesena katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upattilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti, paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ. Paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ. Tassa pana iddhiādibhedena visayabhedena ca bahuvidhassa bhagavato desanāyaṃ labbhamānattā āha ‘‘vividhapāṭihāriya’’nti.

    न अञ्‍ञथाति भगवतो सम्मुखा सुताकारतो न अञ्‍ञथाति अत्थो, न पन भगवतो देसिताकारतो। अचिन्तेय्यानुभावा हि भगवतो देसना। एवञ्‍च कत्वा ‘‘सब्बप्पकारेन को समत्थो विञ्‍ञातु’’न्ति इदं वचनं समत्थितं भवति, धारणबलदस्सनञ्‍च न विरुज्झति सुताकारअविरज्झनस्स अधिप्पेतत्ता। न हेत्थ अत्थन्तरतापरिहारो द्विन्‍नम्पि अत्थानं एकविसयत्ता। इतरथा थेरो भगवतो देसनाय सब्बथा पटिग्गहणे समत्थो असमत्थो चाति आपज्‍जेय्याति।

    Na aññathāti bhagavato sammukhā sutākārato na aññathāti attho, na pana bhagavato desitākārato. Acinteyyānubhāvā hi bhagavato desanā. Evañca katvā ‘‘sabbappakārena ko samattho viññātu’’nti idaṃ vacanaṃ samatthitaṃ bhavati, dhāraṇabaladassanañca na virujjhati sutākāraavirajjhanassa adhippetattā. Na hettha atthantaratāparihāro dvinnampi atthānaṃ ekavisayattā. Itarathā thero bhagavato desanāya sabbathā paṭiggahaṇe samattho asamattho cāti āpajjeyyāti.

    ‘‘यो परो न होति, सो अत्ता’’ति एवं वुत्ताय नियकज्झत्तसङ्खाताय ससन्ततिया वत्तनतो तिविधोपि मे-सद्दो किञ्‍चापि एकस्मिं एव अत्थे दिस्सति, करणसम्पदानसामिनिद्देसवसेन पन विज्‍जमानं भेदं सन्धायाह, ‘‘मे-सद्दो तीसु अत्थेसु दिस्सती’’ति।

    ‘‘Yo paro na hoti, so attā’’ti evaṃ vuttāya niyakajjhattasaṅkhātāya sasantatiyā vattanato tividhopi me-saddo kiñcāpi ekasmiṃ eva atthe dissati, karaṇasampadānasāminiddesavasena pana vijjamānaṃ bhedaṃ sandhāyāha, ‘‘me-saddo tīsu atthesu dissatī’’ti.

    किञ्‍चापि उपसग्गो किरियं विसेसेति, जोतकभावतो पन सतिपि तस्मिं सुत-सद्दो एव तं तं अत्तं वदतीति अनुपसग्गस्स सुत-सद्दस्स अत्थुद्धारे सउपसग्गस्स गहणं न विरुज्झतीति दस्सेन्तो ‘‘सउपसग्गो अनुपसग्गो चा’’तिआदिमाह। अस्साति सुत-सद्दस्स। कम्मभावसाधनानि इध सुतसद्दे सम्भवन्तीति वुत्तं ‘‘उपधारितन्ति वा उपधारणन्ति वा अत्थो’’ति। मयाति अत्थे सतीति यदा मे-सद्दस्स कत्तुवसेन करणनिद्देसो, तदाति अत्थो। ममाति अत्थे सतीति यदा सम्बन्धवसेन सामिनिद्देसो, तदा।

    Kiñcāpi upasaggo kiriyaṃ viseseti, jotakabhāvato pana satipi tasmiṃ suta-saddo eva taṃ taṃ attaṃ vadatīti anupasaggassa suta-saddassa atthuddhāre saupasaggassa gahaṇaṃ na virujjhatīti dassento ‘‘saupasaggo anupasaggo cā’’tiādimāha. Assāti suta-saddassa. Kammabhāvasādhanāni idha sutasadde sambhavantīti vuttaṃ ‘‘upadhāritanti vā upadhāraṇanti vā attho’’ti. Mayāti atthe satīti yadā me-saddassa kattuvasena karaṇaniddeso, tadāti attho. Mamāti atthe satīti yadā sambandhavasena sāminiddeso, tadā.

    सुत-सद्दसन्‍निधाने पयुत्तेन एवं-सद्देन सवनकिरियाजोतकेन भवितब्बन्ति वुत्तं ‘‘एवन्ति सोतविञ्‍ञाणादिविञ्‍ञाणकिच्‍चनिदस्सन’’न्ति। आदि-सद्देन सम्पटिच्छनादीनं पञ्‍चद्वारिकविञ्‍ञाणानं तदभिनीहटानञ्‍च मनोद्वारिकविञ्‍ञाणानं गहणं वेदितब्बं। सब्बेसम्पि वाक्यानं एवकारत्थसहितत्ता ‘‘सुत’’न्ति एतस्स सुतमेवाति अयमत्थो लब्भतीति आह ‘‘अस्सवनभावपटिक्खेपतो’’ति। एतेन अवधारणेन निरासङ्कतं दस्सेति। यथा च सुतं सुतमेवाति नियमेतब्बं, तं सम्मा सुतं होतीति आह ‘‘अनूनानधिकाविपरीतग्गहणनिदस्सन’’न्ति। अथ वा सद्दन्तरत्थापोहनवसेन सद्दो अत्थं वदतीति सुतन्ति असुतं न होतीति अयमेतस्स अत्थोति वुत्तं ‘‘अस्सवनभावपटिक्खेपतो’’ति। इमिना दिट्ठादिविनिवत्तनं करोति।

    Suta-saddasannidhāne payuttena evaṃ-saddena savanakiriyājotakena bhavitabbanti vuttaṃ ‘‘evanti sotaviññāṇādiviññāṇakiccanidassana’’nti. Ādi-saddena sampaṭicchanādīnaṃ pañcadvārikaviññāṇānaṃ tadabhinīhaṭānañca manodvārikaviññāṇānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Sabbesampi vākyānaṃ evakāratthasahitattā ‘‘suta’’nti etassa sutamevāti ayamattho labbhatīti āha ‘‘assavanabhāvapaṭikkhepato’’ti. Etena avadhāraṇena nirāsaṅkataṃ dasseti. Yathā ca sutaṃ sutamevāti niyametabbaṃ, taṃ sammā sutaṃ hotīti āha ‘‘anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Atha vā saddantaratthāpohanavasena saddo atthaṃ vadatīti sutanti asutaṃ na hotīti ayametassa atthoti vuttaṃ ‘‘assavanabhāvapaṭikkhepato’’ti. Iminā diṭṭhādivinivattanaṃ karoti.

    इदं वुत्तं होति – न इदं मया दिट्ठं, न सयम्भूञाणेन सच्छिकतं, अथ खो सुतं, तञ्‍च खो सम्मदेवाति। तेनेवाह ‘‘अनूनानधिकाविपरीतग्गहणनिदस्सन’’न्ति। अवधारणत्थे वा एवं-सद्दे अयमत्थयोजना करीयतीति तदपेक्खस्स सुत-सद्दस्स अयमत्थो वुत्तो ‘‘अस्सवनभावपटिक्खेपतो’’ति। तेनेवाह ‘‘अनूनानधिकाविपरीतग्गहणनिदस्सन’’न्ति। सवनसद्दो चेत्थ कम्मत्थो वेदितब्बो ‘‘सुय्यती’’ति।

    Idaṃ vuttaṃ hoti – na idaṃ mayā diṭṭhaṃ, na sayambhūñāṇena sacchikataṃ, atha kho sutaṃ, tañca kho sammadevāti. Tenevāha ‘‘anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Avadhāraṇatthe vā evaṃ-sadde ayamatthayojanā karīyatīti tadapekkhassa suta-saddassa ayamattho vutto ‘‘assavanabhāvapaṭikkhepato’’ti. Tenevāha ‘‘anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Savanasaddo cettha kammattho veditabbo ‘‘suyyatī’’ti.

    एवं सवनहेतुसवनविसेसवसेन पदत्तयस्स एकेन पकारेन अत्थयोजनं दस्सेत्वा इदानि पकारन्तरेहि तं दस्सेतुं ‘‘तथा एव’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ तस्साति या सा भगवतो सम्मुखा धम्मस्सवनाकारेन पवत्ता मनोद्वारविञ्‍ञाणवीथि, तस्सा। सा हि नानप्पकारेन आरम्मणे पवत्तेतुं समत्था। तथा च वुत्तं ‘‘सोतद्वारानुसारेना’’ति। नानप्पकारेनाति वक्खमानानं अनेकविहितानं ब्यञ्‍जनत्थग्गहणानं नानाकारेन। एतेन इमिस्सा योजनाय आकारत्थो एवं-सद्दो गहितोति दीपेति। पवत्तिभावप्पकासनन्ति पवत्तिया अत्थितापकासनं। सुतन्ति धम्मप्पकासनन्ति यस्मिं आरम्मणे वुत्तप्पकारा विञ्‍ञाणवीथि नानप्पकारेन पवत्ता, तस्स धम्मत्ता वुत्तं, न सुत-सद्दस्स धम्मत्थत्ता। वुत्तस्सेवत्थस्स पाकटीकरणं ‘‘अयं हेत्था’’तिआदि। तत्थ विञ्‍ञाणवीथियाति करणत्थे करणवचनं, मयाति कत्तुअत्थे।

    Evaṃ savanahetusavanavisesavasena padattayassa ekena pakārena atthayojanaṃ dassetvā idāni pakārantarehi taṃ dassetuṃ ‘‘tathā eva’’ntiādi vuttaṃ. Tattha tassāti yā sā bhagavato sammukhā dhammassavanākārena pavattā manodvāraviññāṇavīthi, tassā. Sā hi nānappakārena ārammaṇe pavattetuṃ samatthā. Tathā ca vuttaṃ ‘‘sotadvārānusārenā’’ti. Nānappakārenāti vakkhamānānaṃ anekavihitānaṃ byañjanatthaggahaṇānaṃ nānākārena. Etena imissā yojanāya ākārattho evaṃ-saddo gahitoti dīpeti. Pavattibhāvappakāsananti pavattiyā atthitāpakāsanaṃ. Sutanti dhammappakāsananti yasmiṃ ārammaṇe vuttappakārā viññāṇavīthi nānappakārena pavattā, tassa dhammattā vuttaṃ, na suta-saddassa dhammatthattā. Vuttassevatthassa pākaṭīkaraṇaṃ ‘‘ayaṃ hetthā’’tiādi. Tattha viññāṇavīthiyāti karaṇatthe karaṇavacanaṃ, mayāti kattuatthe.

    एवन्ति निद्दिसितब्बप्पकासनन्ति निदस्सनत्थमेवं सद्दं गहेत्वा वुत्तं निदस्सेतब्बस्स निद्दिसितब्बत्ताभावाभावतो। तेन एवं-सद्देन सकलम्पि सुत्तं पच्‍चामट्ठन्ति दस्सेति। सुत-सद्दस्स किरियासद्दत्ता सवनकिरियाय च साधारणविञ्‍ञाणप्पबन्धपटिबद्धत्ता तत्थ च पुग्गलवोहारोति वुत्तं ‘‘सुतन्ति पुग्गलकिच्‍चप्पकासन’’न्ति। न हि पुग्गलवोहाररहिते धम्मप्पबन्धे सवनकिरिया लब्भतीति।

    Evanti niddisitabbappakāsananti nidassanatthamevaṃ saddaṃ gahetvā vuttaṃ nidassetabbassa niddisitabbattābhāvābhāvato. Tena evaṃ-saddena sakalampi suttaṃ paccāmaṭṭhanti dasseti. Suta-saddassa kiriyāsaddattā savanakiriyāya ca sādhāraṇaviññāṇappabandhapaṭibaddhattā tattha ca puggalavohāroti vuttaṃ ‘‘sutanti puggalakiccappakāsana’’nti. Na hi puggalavohārarahite dhammappabandhe savanakiriyā labbhatīti.

    यस्स चित्तसन्तानस्सातिआदिपि आकारत्थमेव एवं-सद्दं गहेत्वा पुरिमयोजनाय अञ्‍ञथा अत्थयोजनं दस्सेतुं वुत्तं। तत्थ आकारपञ्‍ञत्तीति उपादापञ्‍ञत्ति एव धम्मानं पवत्तिआकारुपादानवसेन तथा वुत्ता। सुतन्ति विसयनिद्देसोति सोतब्बभूतो धम्मो सवनकिरियाकत्तुपुग्गलस्स सवनकिरियावसेन पवत्तिट्ठानन्ति कत्वा वुत्तं। चित्तसन्तानविनिमुत्तस्स परमत्थतो कस्सचि कत्तु अभावेपि सद्दवोहारेन बुद्धिपरिकप्पितभेदवचनिच्छाय चित्तसन्तानतो अञ्‍ञं विय तंसमङ्गिं कत्वा वुत्तं ‘‘चित्तसन्तानेन तंसमङ्गीनो’’ति। सवनकिरियाविसयोपि सोतब्बधम्मो सवनकिरियावसेन पवत्तचित्तसन्तानस्स इध परमत्थतो कत्तुभावतो, सवनवसेन चित्तप्पवत्तिया एव वा सवनकिरियाभावतो तंकिरियाकत्तु च विसयो होतीति वुत्तं ‘‘तंसमङ्गीनो कत्तुविसये’’ति। सुताकारस्स च थेरस्स सम्मानिच्छितभावतो आह ‘‘गहणसन्‍निट्ठान’’न्ति। एतेन वा अवधारणत्थं एवं-सद्दं गहेत्वा अयमत्थयोजना कताति दट्ठब्बं।

    Yassa cittasantānassātiādipi ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā purimayojanāya aññathā atthayojanaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Tattha ākārapaññattīti upādāpaññatti eva dhammānaṃ pavattiākārupādānavasena tathā vuttā. Sutanti visayaniddesoti sotabbabhūto dhammo savanakiriyākattupuggalassa savanakiriyāvasena pavattiṭṭhānanti katvā vuttaṃ. Cittasantānavinimuttassa paramatthato kassaci kattu abhāvepi saddavohārena buddhiparikappitabhedavacanicchāya cittasantānato aññaṃ viya taṃsamaṅgiṃ katvā vuttaṃ ‘‘cittasantānena taṃsamaṅgīno’’ti. Savanakiriyāvisayopi sotabbadhammo savanakiriyāvasena pavattacittasantānassa idha paramatthato kattubhāvato, savanavasena cittappavattiyā eva vā savanakiriyābhāvato taṃkiriyākattu ca visayo hotīti vuttaṃ ‘‘taṃsamaṅgīno kattuvisaye’’ti. Sutākārassa ca therassa sammānicchitabhāvato āha ‘‘gahaṇasanniṭṭhāna’’nti. Etena vā avadhāraṇatthaṃ evaṃ-saddaṃ gahetvā ayamatthayojanā katāti daṭṭhabbaṃ.

    पुब्बे सुतानं नानाविहितानं सुत्तसङ्खातानं अत्थब्यञ्‍जनानं उपधारितरूपस्स आकारस्स निदस्सनस्स, अवधारणस्स वा पकासनसभावो एवं-सद्दोति तदाकारादिउपधारणस्स पुग्गलपञ्‍ञत्तिया उपादानभूतधम्मप्पबन्धब्यापारताय वुत्तं ‘‘एवन्ति पुग्गलकिच्‍चनिद्देसो’’ति। सवनकिरिया पन पुग्गलवादिनोपि विञ्‍ञाणनिरपेक्खा नत्थीति विसेसतो विञ्‍ञाणब्यापारोति आह ‘‘सुतन्ति विञ्‍ञाणकिच्‍चनिद्देसो’’ति। मेति सद्दप्पवत्तिया एकन्तेनेव सत्तविसयत्ता विञ्‍ञाणकिच्‍चस्स च तत्थेव समोदहितब्बतो ‘‘मेति उभयकिच्‍चयुत्तपुग्गलनिद्देसो’’ति वुत्तं। अविज्‍जमानपञ्‍ञत्तिविज्‍जमानपञ्‍ञत्तिसभावा यथाक्‍कमं एवं-सद्दसुत-सद्दानं अत्थाति ते तथारूप-पञ्‍ञत्ति-उपादानभूत-धम्मप्पबन्धब्यापारभावेन दस्सेन्तो आह – ‘‘एवन्ति पुग्गलकिच्‍चनिद्देसो, सुतन्ति विञ्‍ञाणकिच्‍चनिद्देसो’’ति। एत्थ च करणकिरियाकत्तुकम्म-विसेसप्पकासनवसेन पुग्गलब्यापारविसय-पुग्गलब्यापारनिदस्सनवसेन गहणाकारगाहकतब्बिसयविसेसनिद्देसवसेन कत्तुकरणब्यापार-कत्तुनिद्देसवसेन च दुतियादयो चतस्सो अत्थयोजना दस्सिताति दट्ठब्बं।

    Pubbe sutānaṃ nānāvihitānaṃ suttasaṅkhātānaṃ atthabyañjanānaṃ upadhāritarūpassa ākārassa nidassanassa, avadhāraṇassa vā pakāsanasabhāvo evaṃ-saddoti tadākārādiupadhāraṇassa puggalapaññattiyā upādānabhūtadhammappabandhabyāpāratāya vuttaṃ ‘‘evanti puggalakiccaniddeso’’ti. Savanakiriyā pana puggalavādinopi viññāṇanirapekkhā natthīti visesato viññāṇabyāpāroti āha ‘‘sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Meti saddappavattiyā ekanteneva sattavisayattā viññāṇakiccassa ca tattheva samodahitabbato ‘‘meti ubhayakiccayuttapuggalaniddeso’’ti vuttaṃ. Avijjamānapaññattivijjamānapaññattisabhāvā yathākkamaṃ evaṃ-saddasuta-saddānaṃ atthāti te tathārūpa-paññatti-upādānabhūta-dhammappabandhabyāpārabhāvena dassento āha – ‘‘evanti puggalakiccaniddeso, sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Ettha ca karaṇakiriyākattukamma-visesappakāsanavasena puggalabyāpāravisaya-puggalabyāpāranidassanavasena gahaṇākāragāhakatabbisayavisesaniddesavasena kattukaraṇabyāpāra-kattuniddesavasena ca dutiyādayo catasso atthayojanā dassitāti daṭṭhabbaṃ.

    सब्बस्सपि सद्दाधिगमनीयस्स अत्थस्स पञ्‍ञत्तिमुखेनेव पटिपज्‍जितब्बत्ता सब्बपञ्‍ञत्तीनञ्‍च विज्‍जमानादिवसेन छसु पञ्‍ञत्तिभेदेसु अन्तोगधत्ता तेसु ‘‘एव’’न्तिआदीनं पञ्‍ञत्तीनं सरूपं निद्धारेन्तो आह ‘‘एवन्ति च मेति चा’’तिआदि। तत्थ एवन्ति च मेति च वुच्‍चमानस्स अत्थस्स आकारादिनो धम्मानं असलक्खणभावतो अविज्‍जमानपञ्‍ञत्तिभावोति आह ‘‘सच्‍चिकट्ठपरमत्थवसेन अविज्‍जमानपञ्‍ञत्ती’’ति। तत्थ सच्‍चिकट्ठपरमत्थवसेनाति भूतत्थउत्तमत्थवसेन। इदं वुत्तं होति – यो मायामरीचिआदयो विय अभूतत्थो, अनुस्सवादीहि गहेतब्बो विय अनुत्तमत्थो च न होति, सो रूपसद्दादिसभावो, रुप्पनानुभवनादिसभावो वा अत्थो सच्‍चिकट्ठो परमत्थो चाति वुच्‍चति, न तथा एवं मेति पदानं अत्थोति। एतमेवत्थं पाकटतरं कातुं ‘‘किञ्हेत्थत’’न्तिआदि वुत्तं। सुतन्ति पन सद्दायतनं सन्धायाह ‘‘विज्‍जमानपञ्‍ञत्ती’’ति। तेनेव हि ‘‘यञ्हि तं एत्थ सोतेन उपलद्ध’’न्ति वुत्तं। सोतद्वारानुसारेन उपलद्धन्ति पन वुत्ते अत्थब्यञ्‍जनादि सब्बं लब्भतीति। तं तं उपादाय वत्तब्बतोति सोतपथमागते धम्मे उपादाय तेसं उपधारिताकारादिनो पच्‍चामसनवसेन एवन्ति, ससन्ततिपरियापन्‍ने खन्धे उपादाय मेति वत्तब्बत्ताति अत्थो। दिट्ठादिसभावरहिते सद्दायतने पवत्तमानोपि सुतवोहारो ‘‘दुतियं ततिय’’न्तिआदिको विय पठमादीनि दिट्ठमुतविञ्‍ञाते अपेक्खित्वा पवत्तोति आह ‘‘दिट्ठादीनि उपनिधाय वत्तब्बतो’’ति। असुतं न होतीति हि सुतन्ति पकासितोयमत्थोति।

    Sabbassapi saddādhigamanīyassa atthassa paññattimukheneva paṭipajjitabbattā sabbapaññattīnañca vijjamānādivasena chasu paññattibhedesu antogadhattā tesu ‘‘eva’’ntiādīnaṃ paññattīnaṃ sarūpaṃ niddhārento āha ‘‘evanti ca meti cā’’tiādi. Tattha evanti ca meti ca vuccamānassa atthassa ākārādino dhammānaṃ asalakkhaṇabhāvato avijjamānapaññattibhāvoti āha ‘‘saccikaṭṭhaparamatthavasena avijjamānapaññattī’’ti. Tattha saccikaṭṭhaparamatthavasenāti bhūtatthauttamatthavasena. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo māyāmarīciādayo viya abhūtattho, anussavādīhi gahetabbo viya anuttamattho ca na hoti, so rūpasaddādisabhāvo, ruppanānubhavanādisabhāvo vā attho saccikaṭṭho paramattho cāti vuccati, na tathā evaṃ meti padānaṃ atthoti. Etamevatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘kiñhetthata’’ntiādi vuttaṃ. Sutanti pana saddāyatanaṃ sandhāyāha ‘‘vijjamānapaññattī’’ti. Teneva hi ‘‘yañhi taṃ ettha sotena upaladdha’’nti vuttaṃ. Sotadvārānusārena upaladdhanti pana vutte atthabyañjanādi sabbaṃ labbhatīti. Taṃ taṃ upādāya vattabbatoti sotapathamāgate dhamme upādāya tesaṃ upadhāritākārādino paccāmasanavasena evanti, sasantatipariyāpanne khandhe upādāya meti vattabbattāti attho. Diṭṭhādisabhāvarahite saddāyatane pavattamānopi sutavohāro ‘‘dutiyaṃ tatiya’’ntiādiko viya paṭhamādīni diṭṭhamutaviññāte apekkhitvā pavattoti āha ‘‘diṭṭhādīni upanidhāya vattabbato’’ti. Asutaṃ na hotīti hi sutanti pakāsitoyamatthoti.

    अत्तना पटिविद्धा सुत्तस्स पकारविसेसा एवन्ति थेरेन पच्‍चामट्ठाति आह ‘‘असम्मोहं दीपेती’’ति। नानप्पकारपटिवेधसमत्थो होतीति एतेन वक्खमानस्स सुत्तस्स नानप्पकारतं दुप्पटिविज्झतञ्‍च दस्सेति। सुतस्स असम्मोसं दीपेतीति सुताकारस्स याथावतो दस्सियमानत्ता वुत्तं। असम्मोहेनाति सम्मोहाभावेन, पञ्‍ञाय एव वा सवनकालसम्भूताय तदुत्तरकालपञ्‍ञासिद्धि । एवं असम्मोसेनाति एत्थापि वत्तब्बं। ब्यञ्‍जनानं पटिविज्झितब्बो आकारो नातिगम्भीरो यथासुतधारणमेव तत्थ करणीयन्ति सतिया ब्यापारो अधिको, पञ्‍ञा तत्थ गुणीभूताति वुत्तं ‘‘पञ्‍ञापुब्बङ्गमाया’’तिआदि पञ्‍ञाय पुब्बङ्गमाति कत्वा। पुब्बङ्गमता चेत्थ पधानता ‘‘मनोपुब्बङ्गमा’’तिआदीसु विय। पुब्बङ्गमताय वा चक्खुविञ्‍ञाणादीसु आवज्‍जनादीनं विय अप्पधानत्ते पञ्‍ञा पुब्बङ्गमा एतिस्साति अयम्पि अत्थो युज्‍जति, एवं सति पुब्बङ्गमायाति एत्थापि वुत्तविपरियायेन यथासम्भवं अत्थो वेदितब्बो। अत्थब्यञ्‍जनसम्पन्‍नस्साति अत्थब्यञ्‍जनपरिपुण्णस्स , सङ्कासन-पकासन-विवरण-विभजन-उत्तानीकरणपञ्‍ञत्तिवसेन छहि अत्थपदेहि, अक्खरपदब्यञ्‍जनाकारनिरुत्तिनिद्देसवसेन छहि ब्यञ्‍जनपदेहि च समन्‍नागतस्साति वा अत्थो दट्ठब्बो।

    Attanā paṭividdhā suttassa pakāravisesā evanti therena paccāmaṭṭhāti āha ‘‘asammohaṃ dīpetī’’ti. Nānappakārapaṭivedhasamattho hotīti etena vakkhamānassa suttassa nānappakārataṃ duppaṭivijjhatañca dasseti. Sutassa asammosaṃ dīpetīti sutākārassa yāthāvato dassiyamānattā vuttaṃ. Asammohenāti sammohābhāvena, paññāya eva vā savanakālasambhūtāya taduttarakālapaññāsiddhi . Evaṃ asammosenāti etthāpi vattabbaṃ. Byañjanānaṃ paṭivijjhitabbo ākāro nātigambhīro yathāsutadhāraṇameva tattha karaṇīyanti satiyā byāpāro adhiko, paññā tattha guṇībhūtāti vuttaṃ ‘‘paññāpubbaṅgamāyā’’tiādi paññāya pubbaṅgamāti katvā. Pubbaṅgamatā cettha padhānatā ‘‘manopubbaṅgamā’’tiādīsu viya. Pubbaṅgamatāya vā cakkhuviññāṇādīsu āvajjanādīnaṃ viya appadhānatte paññā pubbaṅgamā etissāti ayampi attho yujjati, evaṃ sati pubbaṅgamāyāti etthāpi vuttavipariyāyena yathāsambhavaṃ attho veditabbo. Atthabyañjanasampannassāti atthabyañjanaparipuṇṇassa , saṅkāsana-pakāsana-vivaraṇa-vibhajana-uttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi, akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatassāti vā attho daṭṭhabbo.

    योनिसो मनसिकारं दीपेति एवं-सद्देन वुच्‍चमानानं आकारनिदस्सनावधारणत्थानं अविपरीतसद्धम्मविसयत्ताति अधिप्पायो। अविक्खेपं दीपेतीति ‘‘ओघतरणसुत्तं कत्थ भासित’’न्तिआदिपुच्छावसेन पकरणप्पवत्तस्स वक्खमानस्स सुत्तस्स सवनं समाधानमन्तरेन न सम्भवतीति कत्वा वुत्तं। विक्खित्तचित्तस्सातिआदि तस्सेवत्थस्स समत्थनवसेन वुत्तं। सब्बसम्पत्तियाति अत्थब्यञ्‍जनदेसक-पयोजनादिसम्पत्तिया। अविपरीतसद्धम्मविसयेहि विय आकारनिदस्सनावधारणत्थेहि योनिसोमनसिकारस्स, सद्धम्मस्सवनेन विय च अविक्खेपस्स यथा योनिसोमनसिकारेन फलभूतेन अत्तसम्मापणिधिपुब्बेकतपुञ्‍ञतानं सिद्धि वुत्ता तदविनाभावतो, एवं अविक्खेपेनेव फलभूतेन कारणभूतानं सद्धम्मस्सवनसप्पुरिसूपनिस्सयानं सिद्धि दस्सेतब्बा सिया अस्सुतवतो सप्पुरिसूपनिस्सयरहितस्स च तदभावतो। ‘‘न हि विक्खित्तचित्तो’’तिआदिना समत्थनवचनेन पन अविक्खेपेन कारणभूतेन सप्पुरिसूपनिस्सयेन च फलभूतस्स सद्धम्मस्सवनस्स सिद्धि दस्सिता। अयं पनेत्थ अधिप्पायो युत्तो सिया, सद्धम्मस्सवनसप्पुरिसूपनिस्सया न एकन्तेन अविक्खेपस्स कारणं बाहिरङ्गत्ता। अविक्खेपो पन सप्पुरिसूपनिस्सयो विय सद्धम्मस्सवनस्स एकन्तकारणन्ति, एवम्पि अविक्खेपेन सप्पुरिसूपनिस्सयसिद्धिजोतना न समत्थिताव, नो न समत्थिता विक्खित्तचित्तानं सप्पुरिसपयिरूपासनाभावस्स अत्थसिद्धितो। एत्थ च पुरिमं फलेन कारणस्स सिद्धिदस्सनं नदीपूरेन विय उपरि वुट्ठिसब्भावस्स। दुतियं कारणेन फलस्स सिद्धिदस्सनं दट्ठब्बं एकन्तवस्सिना विय मेघवुट्ठानेन वुट्ठिप्पवत्तिया।

    Yoniso manasikāraṃ dīpeti evaṃ-saddena vuccamānānaṃ ākāranidassanāvadhāraṇatthānaṃ aviparītasaddhammavisayattāti adhippāyo. Avikkhepaṃ dīpetīti ‘‘oghataraṇasuttaṃ kattha bhāsita’’ntiādipucchāvasena pakaraṇappavattassa vakkhamānassa suttassa savanaṃ samādhānamantarena na sambhavatīti katvā vuttaṃ. Vikkhittacittassātiādi tassevatthassa samatthanavasena vuttaṃ. Sabbasampattiyāti atthabyañjanadesaka-payojanādisampattiyā. Aviparītasaddhammavisayehi viya ākāranidassanāvadhāraṇatthehi yonisomanasikārassa, saddhammassavanena viya ca avikkhepassa yathā yonisomanasikārena phalabhūtena attasammāpaṇidhipubbekatapuññatānaṃ siddhi vuttā tadavinābhāvato, evaṃ avikkhepeneva phalabhūtena kāraṇabhūtānaṃ saddhammassavanasappurisūpanissayānaṃ siddhi dassetabbā siyā assutavato sappurisūpanissayarahitassa ca tadabhāvato. ‘‘Na hi vikkhittacitto’’tiādinā samatthanavacanena pana avikkhepena kāraṇabhūtena sappurisūpanissayena ca phalabhūtassa saddhammassavanassa siddhi dassitā. Ayaṃ panettha adhippāyo yutto siyā, saddhammassavanasappurisūpanissayā na ekantena avikkhepassa kāraṇaṃ bāhiraṅgattā. Avikkhepo pana sappurisūpanissayo viya saddhammassavanassa ekantakāraṇanti, evampi avikkhepena sappurisūpanissayasiddhijotanā na samatthitāva, no na samatthitā vikkhittacittānaṃ sappurisapayirūpāsanābhāvassa atthasiddhito. Ettha ca purimaṃ phalena kāraṇassa siddhidassanaṃ nadīpūrena viya upari vuṭṭhisabbhāvassa. Dutiyaṃ kāraṇena phalassa siddhidassanaṃ daṭṭhabbaṃ ekantavassinā viya meghavuṭṭhānena vuṭṭhippavattiyā.

    भगवतो वचनस्स अत्थब्यञ्‍जनपभेद-परिच्छेदवसेन सकलसासनसम्पत्ति-ओगाहनाकारो निरवसेसपरहित-पारिपूरिकारणन्ति वुत्तं ‘‘एवं भद्दको आकारो’’ति। यस्मा न होतीति सम्बन्धो । पच्छिमचक्‍कद्वयसम्पत्तिन्ति अत्तसम्मापणिधि-पुब्बेकतपुञ्‍ञता-सङ्खातं गुणद्वयं। अपरापरवुत्तिया चेत्थ चक्‍कभावो, चरन्ति एतेहि सत्ता, सम्पत्तिभवेसूति वा । ये सन्धाय वुत्तं ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, चक्‍कानि, येहि समन्‍नागतानं देवमनुस्सानं चतुचक्‍कं वत्तती’’तिआदि (अ॰ नि॰ ४.३१)। पुरिमपच्छिमभावो चेत्थ देसनक्‍कमवसेन दट्ठब्बो। पच्छिमचक्‍कद्वयसिद्धियाति पच्छिमचक्‍कद्वयस्स च अत्थिताय। सम्मापणिहितत्तो पुब्बे च कतपुञ्‍ञो सुद्धासयो होति तदसुद्धिहेतूनं किलेसानं दूरीभावतोति आह ‘‘आसयसुद्धि सिद्धा होती’’ति। तथा हि वुत्तं – ‘‘सम्मापणिहितं चित्तं, सेय्यसो नं ततो करे’’ति (ध॰ प॰ ४३) ‘‘कतपुञ्‍ञोसि, त्वं आनन्द, पधानमनुयुञ्‍ज, खिप्पं होहिसि अनासवो’’ति (दी॰ नि॰ २.२०७) च। तेनेवाह ‘‘आसयसुद्धिया अधिगमब्यत्तिसिद्धी’’ति। पयोगसुद्धियाति योनिसोमनसिकारपुब्बङ्गमस्स धम्मस्सवनपयोगस्स विसदभावेन। तथा चाह ‘‘आगमब्यत्तिसिद्धी’’ति, सब्बस्स वा कायवचीपयोगस्स निद्दोसभावेन। परिसुद्धकायवचीपयोगो हि विप्पटिसाराभावतो अविक्खित्तचित्तो परियत्तियं विसारदो होतीति।

    Bhagavato vacanassa atthabyañjanapabheda-paricchedavasena sakalasāsanasampatti-ogāhanākāro niravasesaparahita-pāripūrikāraṇanti vuttaṃ ‘‘evaṃ bhaddako ākāro’’ti. Yasmā na hotīti sambandho . Pacchimacakkadvayasampattinti attasammāpaṇidhi-pubbekatapuññatā-saṅkhātaṃ guṇadvayaṃ. Aparāparavuttiyā cettha cakkabhāvo, caranti etehi sattā, sampattibhavesūti vā . Ye sandhāya vuttaṃ ‘‘cattārimāni, bhikkhave, cakkāni, yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ vattatī’’tiādi (a. ni. 4.31). Purimapacchimabhāvo cettha desanakkamavasena daṭṭhabbo. Pacchimacakkadvayasiddhiyāti pacchimacakkadvayassa ca atthitāya. Sammāpaṇihitatto pubbe ca katapuñño suddhāsayo hoti tadasuddhihetūnaṃ kilesānaṃ dūrībhāvatoti āha ‘‘āsayasuddhi siddhā hotī’’ti. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘sammāpaṇihitaṃ cittaṃ, seyyaso naṃ tato kare’’ti (dha. pa. 43) ‘‘katapuññosi, tvaṃ ānanda, padhānamanuyuñja, khippaṃ hohisi anāsavo’’ti (dī. ni. 2.207) ca. Tenevāha ‘‘āsayasuddhiyā adhigamabyattisiddhī’’ti. Payogasuddhiyāti yonisomanasikārapubbaṅgamassa dhammassavanapayogassa visadabhāvena. Tathā cāha ‘‘āgamabyattisiddhī’’ti, sabbassa vā kāyavacīpayogassa niddosabhāvena. Parisuddhakāyavacīpayogo hi vippaṭisārābhāvato avikkhittacitto pariyattiyaṃ visārado hotīti.

    नानप्पकारपटिवेधदीपकेनातिआदिना अत्थब्यञ्‍जनेसु थेरस्स एवं-सद्दसुत-सद्दानं असम्मोहासम्मोसदीपनतो चतुपटिसम्भिदावसेन अत्थयोजनं दस्सेति। तत्थ सोतब्बभेदपटिवेधदीपकेनाति एतेन अयं सुत-सद्दो एवं-सद्दसन्‍निधानतो, वक्खमानापेक्खाय वा सामञ्‍ञेनेव सोतब्बधम्मविसेसं आमसतीति दीपेति। मनोदिट्ठीहि परियत्तिधम्मानं अनुपेक्खनसुप्पटिवेधा विसेसतो मनसिकारपटिबद्धाति ते वुत्तनयेन योनिसोमनसिकारदीपकेन एवं सद्देन योजेत्वा, सवनधारणवचीपरिचया परियत्तिधम्मानं विसेसेन सोतावधानपटिबद्धाति ते वुत्तनयेन अविक्खेपदीपकेन सुत-सद्देन योजेत्वा दस्सेन्तो सासनसम्पत्तिया धम्मस्सवने उस्साहं जनेति। तत्थ धम्माति परियत्तिधम्मा। मनसा अनुपेक्खिताति ‘‘इध सीलं कथितं, इध समाधि, इध पञ्‍ञा, एत्तका एत्थ अनुसन्धियो’’तिआदिना नयेन मनसा अनुपेक्खिता। दिट्ठिया सुप्पटिविद्धाति निज्झानक्खन्ति भूताय, ञातपरिञ्‍ञासङ्खाताय वा दिट्ठिया तत्थ तत्थ वुत्तरूपारूपधम्मे ‘‘इति रूपं, एत्तकं रूप’’न्तिआदिना सुट्ठु ववत्थपेत्वा पटिविद्धा।

    Nānappakārapaṭivedhadīpakenātiādinā atthabyañjanesu therassa evaṃ-saddasuta-saddānaṃ asammohāsammosadīpanato catupaṭisambhidāvasena atthayojanaṃ dasseti. Tattha sotabbabhedapaṭivedhadīpakenāti etena ayaṃ suta-saddo evaṃ-saddasannidhānato, vakkhamānāpekkhāya vā sāmaññeneva sotabbadhammavisesaṃ āmasatīti dīpeti. Manodiṭṭhīhi pariyattidhammānaṃ anupekkhanasuppaṭivedhā visesato manasikārapaṭibaddhāti te vuttanayena yonisomanasikāradīpakena evaṃ saddena yojetvā, savanadhāraṇavacīparicayā pariyattidhammānaṃ visesena sotāvadhānapaṭibaddhāti te vuttanayena avikkhepadīpakena suta-saddena yojetvā dassento sāsanasampattiyā dhammassavane ussāhaṃ janeti. Tattha dhammāti pariyattidhammā. Manasā anupekkhitāti ‘‘idha sīlaṃ kathitaṃ, idha samādhi, idha paññā, ettakā ettha anusandhiyo’’tiādinā nayena manasā anupekkhitā. Diṭṭhiyā suppaṭividdhāti nijjhānakkhanti bhūtāya, ñātapariññāsaṅkhātāya vā diṭṭhiyā tattha tattha vuttarūpārūpadhamme ‘‘iti rūpaṃ, ettakaṃ rūpa’’ntiādinā suṭṭhu vavatthapetvā paṭividdhā.

    सकलेन वचनेनाति पुब्बे तीहि पदेहि विसुं विसुं योजितत्ता वुत्तं। अत्तनो अदहन्तोति ‘‘ममेद’’न्ति अत्तनि अट्ठपेन्तो। भुम्मत्थे चेतं सामिवचनं। असप्पुरिसभूमिन्ति अकतञ्‍ञुतं। ‘‘इधेकच्‍चो पापभिक्खु तथागतप्पवेदितं धम्मविनयं परियापुणित्वा अत्तनो दहती’’ति (पारा॰ १९५) एवं वुत्तं अनरियवोहारावत्थं, सा एव अनरियवोहारावत्था असद्धम्मो । ननु च आनन्दत्थेरस्स ‘‘ममेदं वचन’’न्ति अधिमानस्स, महाकस्सपत्थेरादीनञ्‍च तदासङ्काय अभावतो असप्पुरिसभूमि-समतिक्‍कमादिवचनं निरत्थकन्ति? नयिदमेवं। ‘‘एवं मे सुत’’न्ति वदन्तेन अयम्पि अत्थो विभावितोति दस्सनतो। केचि पन ‘‘देवतानं परिवितक्‍कापेक्खं तथावचनन्ति एदिसी चोदना अनवकासा’’ति वदन्ति। तस्मिं किर खणे एकच्‍चानं देवतानं एवं चेतसो परिवितक्‍को उदपादि ‘‘भगवा च परिनिब्बुतो, अयञ्‍च आयस्मा देसनाकुसलो इदानि धम्मं देसेति, सक्यकुलप्पसुतो तथागतस्स भाता चूळपितुपुत्तो। किं नु खो सयं सच्छिकतं धम्मं देसेति? उदाहु भगवतो एव वचनं यथासुत’’न्ति, एवं तदासङ्कितप्पकारतो असप्पुरिसभूमिसमोक्‍कमादितो अतिक्‍कमादि विभावितन्ति। अप्पेतीति निदस्सेति। दिट्ठधम्मिक-सम्परायिक-परमत्थेसु यथारहं सत्ते नेतीति नेत्ति, धम्मो एव नेत्ति धम्मनेत्ति।

    Sakalena vacanenāti pubbe tīhi padehi visuṃ visuṃ yojitattā vuttaṃ. Attano adahantoti ‘‘mameda’’nti attani aṭṭhapento. Bhummatthe cetaṃ sāmivacanaṃ. Asappurisabhūminti akataññutaṃ. ‘‘Idhekacco pāpabhikkhu tathāgatappaveditaṃ dhammavinayaṃ pariyāpuṇitvā attano dahatī’’ti (pārā. 195) evaṃ vuttaṃ anariyavohārāvatthaṃ, sā eva anariyavohārāvatthā asaddhammo . Nanu ca ānandattherassa ‘‘mamedaṃ vacana’’nti adhimānassa, mahākassapattherādīnañca tadāsaṅkāya abhāvato asappurisabhūmi-samatikkamādivacanaṃ niratthakanti? Nayidamevaṃ. ‘‘Evaṃ me suta’’nti vadantena ayampi attho vibhāvitoti dassanato. Keci pana ‘‘devatānaṃ parivitakkāpekkhaṃ tathāvacananti edisī codanā anavakāsā’’ti vadanti. Tasmiṃ kira khaṇe ekaccānaṃ devatānaṃ evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘‘bhagavā ca parinibbuto, ayañca āyasmā desanākusalo idāni dhammaṃ deseti, sakyakulappasuto tathāgatassa bhātā cūḷapituputto. Kiṃ nu kho sayaṃ sacchikataṃ dhammaṃ deseti? Udāhu bhagavato eva vacanaṃ yathāsuta’’nti, evaṃ tadāsaṅkitappakārato asappurisabhūmisamokkamādito atikkamādi vibhāvitanti. Appetīti nidasseti. Diṭṭhadhammika-samparāyika-paramatthesu yathārahaṃ satte netīti netti, dhammo eva netti dhammanetti.

    दळ्हतरनिविट्ठा विचिकिच्छा कङ्खा, नातिसंसप्पना मतिभेदमत्ता विमति। अस्सद्धियं विनासेतीति भगवता भासितत्ता सम्मुखावस्स पटिग्गहितत्ता खलितदुरुत्तादिगहणदोसाभावतो च। एत्थ च पठमादयो तिस्सो अत्थयोजना आकारादिअत्थेसु अग्गहितविसेसमेव एवं-सद्दं गहेत्वा दस्सिता, ततो परा चतस्सो आकारत्थमेव एवं-सद्दं गहेत्वा विभाविता। पच्छिमा पन तिस्सो यथाक्‍कमं आकारत्थं निदस्सनत्थं अवधारणत्थञ्‍च एवं-सद्दं गहेत्वा योजिताति दट्ठब्बं।

    Daḷhataraniviṭṭhā vicikicchā kaṅkhā, nātisaṃsappanā matibhedamattā vimati. Assaddhiyaṃ vināsetīti bhagavatā bhāsitattā sammukhāvassa paṭiggahitattā khalitaduruttādigahaṇadosābhāvato ca. Ettha ca paṭhamādayo tisso atthayojanā ākārādiatthesu aggahitavisesameva evaṃ-saddaṃ gahetvā dassitā, tato parā catasso ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā vibhāvitā. Pacchimā pana tisso yathākkamaṃ ākāratthaṃ nidassanatthaṃ avadhāraṇatthañca evaṃ-saddaṃ gahetvā yojitāti daṭṭhabbaṃ.

    एक-सद्दो अञ्‍ञसेट्ठअसहायसङ्खयादीसु दिस्सति। तथा हेस ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको च, इदमेव सच्‍चं मोघमञ्‍ञन्ति इत्थेके अभिवदन्ती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.२७) अञ्‍ञत्थे दिस्सति। ‘‘चेतसो एकोदिभाव’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२२८; पारा॰ ११) सेट्ठे, ‘‘एको वूपकट्ठो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.४०५) असहाये, ‘‘एकोव खो, भिक्खवे, खणो च समयो च ब्रह्मचरियवासाया’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ८.२९) सङ्खयायं। इधापि सङ्खयायन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘एकन्ति गणनपरिच्छेदनिद्देसो’’ति। कालञ्‍च समयञ्‍चाति युत्तकालञ्‍च पच्‍चयसामग्गिञ्‍च। खणोति ओकासो। तथागतुप्पादादिको हि मग्गब्रह्मचरियस्स ओकासो तप्पच्‍चयस्स पटिलाभहेतुत्ता। खणो एव च समयो, यो खणोति च समयोति च वुच्‍चति, सो एको एवाति हि अत्थो। महासमयोति महासमूहो। समयोपि खोति सिक्खापदपूरणस्स हेतुपि। समयप्पवादकेति दिट्ठिप्पवादके। तत्थ हि निसिन्‍ना तित्थिया अत्तनो अत्तनो समयं पवदन्ति। अत्थाभिसमयाति हितपटिलाभा। अभिसमेतब्बोति अभिसमयो, अभिसमयो अत्थो अभिसमयत्थोति पीळनादीनि अभिसमेतब्बभावेन एकीभावं उपनेत्वा वुत्तानि। अभिसमयस्स वा पटिवेधस्स विसयभूतो अत्थो अभिसमयत्थोति तानेव तथा एकत्तेन वुत्तानि। तत्थ पीळनं दुक्खसच्‍चस्स तंसमङ्गिनो हिंसनं अविप्फारिकताकरणं, सन्तापो दुक्खदुक्खतादिवसेन सन्तापनं परिदहनं।

    Eka-saddo aññaseṭṭhaasahāyasaṅkhayādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘sassato attā ca loko ca, idameva saccaṃ moghamaññanti ittheke abhivadantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.27) aññatthe dissati. ‘‘Cetaso ekodibhāva’’ntiādīsu (dī. ni. 1.228; pārā. 11) seṭṭhe, ‘‘eko vūpakaṭṭho’’tiādīsu (dī. ni. 1.405) asahāye, ‘‘ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) saṅkhayāyaṃ. Idhāpi saṅkhayāyanti dassento āha ‘‘ekantigaṇanaparicchedaniddeso’’ti. Kālañca samayañcāti yuttakālañca paccayasāmaggiñca. Khaṇoti okāso. Tathāgatuppādādiko hi maggabrahmacariyassa okāso tappaccayassa paṭilābhahetuttā. Khaṇo eva ca samayo, yo khaṇoti ca samayoti ca vuccati, so eko evāti hi attho. Mahāsamayoti mahāsamūho. Samayopi khoti sikkhāpadapūraṇassa hetupi. Samayappavādaketi diṭṭhippavādake. Tattha hi nisinnā titthiyā attano attano samayaṃ pavadanti. Atthābhisamayāti hitapaṭilābhā. Abhisametabboti abhisamayo, abhisamayo attho abhisamayatthoti pīḷanādīni abhisametabbabhāvena ekībhāvaṃ upanetvā vuttāni. Abhisamayassa vā paṭivedhassa visayabhūto attho abhisamayatthoti tāneva tathā ekattena vuttāni. Tattha pīḷanaṃ dukkhasaccassa taṃsamaṅgino hiṃsanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ, santāpo dukkhadukkhatādivasena santāpanaṃ paridahanaṃ.

    तत्थ सहकारिकारणं सन्‍निज्झं समेति समवेतीति समयो, समवायो। समेति समागच्छति एत्थ मग्गब्रह्मचरियं तदाधारपुग्गलेहीति समयो, खणो। समेति एत्थ, एतेन वा संगच्छति सत्तो, सभावधम्मो वा सहजातादीहि, उप्पादादीहि वाति समयो, कालो। धम्मप्पवत्तिमत्तताय अत्थतो अभूतोपि हि कालो धम्मप्पवत्तिया अधिकरणं करणं विय च परिकप्पनामत्तसिद्धेन रूपेन वोहरीयतीति। समं, सह वा अवयवानं अयनं पवत्ति अवट्ठानन्ति समयो, समूहो यथा ‘‘समुदायो’’ति। अवयवसहावट्ठानमेव हि समूहोति। अवसेसपच्‍चयानं समागमे एति फलं एतस्मा उप्पज्‍जति पवत्तति चाति समयो, हेतु यथा ‘‘समुदयो’’ति। समेति संयोजनभावतो सम्बन्धो एति अत्तनो विसये पवत्तति, दळ्हग्गहणभावतो वा संयुत्ता अयन्ति पवत्तन्ति सत्ता यथाभिनिवेसं एतेनाति समयो, दिट्ठि। दिट्ठिसंयोजनेन हि सत्ता अतिविय बज्झन्तीति। समिति संगति समोधानन्ति समयो, पटिलाभो। समस्स निरोधस्स यानं, सम्मा वा यानं अपगमो अपवत्ति समयो, पहानं। अभिमुखं ञाणेन सम्मा एतब्बो अधिगन्तब्बोति अभिसमयो, धम्मानं अविपरीतो सभावो। अभिमुखभावेन सम्मा एति गच्छति बुज्झतीति अभिसमयो, धम्मानं अविपरीतसभावावबोधो । एवं तस्मिं तस्मिं अत्थे समयसद्दप्पवत्ति वेदितब्बा। समयसद्दस्स अत्थुद्धारे अभिसमयसद्दस्स उदाहरणं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। अस्साति समयसद्दस्स। कालो अत्थो समवायादीनं अत्थानं इध असम्भवतो देसदेसकपरिसानं विय सुत्तस्स निदानभावेन कालस्स अपदिसितब्बतो च।

    Tattha sahakārikāraṇaṃ sannijjhaṃ sameti samavetīti samayo, samavāyo. Sameti samāgacchati ettha maggabrahmacariyaṃ tadādhārapuggalehīti samayo, khaṇo. Sameti ettha, etena vā saṃgacchati satto, sabhāvadhammo vā sahajātādīhi, uppādādīhi vāti samayo, kālo. Dhammappavattimattatāya atthato abhūtopi hi kālo dhammappavattiyā adhikaraṇaṃ karaṇaṃ viya ca parikappanāmattasiddhena rūpena voharīyatīti. Samaṃ, saha vā avayavānaṃ ayanaṃ pavatti avaṭṭhānanti samayo, samūho yathā ‘‘samudāyo’’ti. Avayavasahāvaṭṭhānameva hi samūhoti. Avasesapaccayānaṃ samāgame eti phalaṃ etasmā uppajjati pavattati cāti samayo, hetu yathā ‘‘samudayo’’ti. Sameti saṃyojanabhāvato sambandho eti attano visaye pavattati, daḷhaggahaṇabhāvato vā saṃyuttā ayanti pavattanti sattā yathābhinivesaṃ etenāti samayo, diṭṭhi. Diṭṭhisaṃyojanena hi sattā ativiya bajjhantīti. Samiti saṃgati samodhānanti samayo, paṭilābho. Samassa nirodhassa yānaṃ, sammā vā yānaṃ apagamo apavatti samayo, pahānaṃ. Abhimukhaṃ ñāṇena sammā etabbo adhigantabboti abhisamayo, dhammānaṃ aviparīto sabhāvo. Abhimukhabhāvena sammā eti gacchati bujjhatīti abhisamayo, dhammānaṃ aviparītasabhāvāvabodho . Evaṃ tasmiṃ tasmiṃ atthe samayasaddappavatti veditabbā. Samayasaddassa atthuddhāre abhisamayasaddassa udāharaṇaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Assāti samayasaddassa. Kālo attho samavāyādīnaṃ atthānaṃ idha asambhavato desadesakaparisānaṃ viya suttassa nidānabhāvena kālassa apadisitabbato ca.

    कस्मा पनेत्थ अनियमितवसेनेव कालो निद्दिट्ठो? न उतुसंवच्छरादिवसेन नियमितोति आह ‘‘तत्थ किञ्‍चापी’’तिआदि। उतुसंवच्छरादिवसेन नियमं अकत्वा समयसद्दस्स वचने अयम्पि गुणो लद्धो होतीति दस्सेन्तो ‘‘ये वा इमे’’तिआदिमाह। सामञ्‍ञजोतना हि विसेसे अवतिट्ठतीति। तत्थ दिट्ठधम्मसुखविहारसमयो देवसिकं झानफलसमापत्तीहि वीतिनामनकालो, विसेसतो सत्तसत्ताहानि। सुप्पकासाति दससहस्सिलोकधातुपकम्पन-ओभासपातुभावादीहि पाकटा। यथावुत्तप्पभेदेसु एव समयेसु एकदेसं पकारन्तरेहि सङ्गहेत्वा दस्सेतुं ‘‘यो चाय’’न्तिआदिमाह। तथा हि ञाणकिच्‍चसमयो, अत्तहितपटिपत्तिसमयो च अभिसम्बोधिसमयो, अरियतुण्हीभावसमयो, दिट्ठधम्मसुखविहारसमयो, करुणाकिच्‍चपरहितपटिपत्तिधम्मीकथासमया, देसनासमयो एव।

    Kasmā panettha aniyamitavaseneva kālo niddiṭṭho? Na utusaṃvaccharādivasena niyamitoti āha ‘‘tattha kiñcāpī’’tiādi. Utusaṃvaccharādivasena niyamaṃ akatvā samayasaddassa vacane ayampi guṇo laddho hotīti dassento ‘‘ye vā ime’’tiādimāha. Sāmaññajotanā hi visese avatiṭṭhatīti. Tattha diṭṭhadhammasukhavihārasamayo devasikaṃ jhānaphalasamāpattīhi vītināmanakālo, visesato sattasattāhāni. Suppakāsāti dasasahassilokadhātupakampana-obhāsapātubhāvādīhi pākaṭā. Yathāvuttappabhedesu eva samayesu ekadesaṃ pakārantarehi saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘yo cāya’’ntiādimāha. Tathā hi ñāṇakiccasamayo, attahitapaṭipattisamayo ca abhisambodhisamayo, ariyatuṇhībhāvasamayo, diṭṭhadhammasukhavihārasamayo, karuṇākiccaparahitapaṭipattidhammīkathāsamayā, desanāsamayo eva.

    करणवचनेन निद्देसो कतोति सम्बन्धो। तत्थाति अभिधम्मतदञ्‍ञसुत्तपदविनयेसु। तथाति भुम्मकरणेहि। अधिकरणत्थो आधारत्थो। भावो नाम किरिया, ताय किरियन्तरलक्खणं भावेनभावलक्खणं। तत्थ यथा कालो सभावधम्मपरिच्छिन्‍नो सयं परमत्थतो अविज्‍जमानोपि आधारभावेन पञ्‍ञातो तङ्खणप्पवत्तानं ततो पुब्बे परतो च अभावतो ‘‘पुब्बण्हे जातो, सायन्हे गच्छती’’ति च आदीसु, समूहो च अवयवविनिमुत्तो विसुं अविज्‍जमानोपि कप्पनामत्तसिद्धो अवयवानं आधारभावेन पञ्‍ञापीयति यथा ‘‘रुक्खे साखा, यवरासियं सम्भूतो’’तिआदीसु, एवं इधापीति दस्सेन्तो आह ‘‘अधिकरणञ्हि…पे॰… धम्मान’’न्ति। यस्मिं काले, धम्मपुञ्‍जे वा कामावचरं कुसलं चित्तं उप्पन्‍नं होति, तस्मिं एव काले धम्मपुञ्‍जे च फस्सादयोपि होन्तीति अयं हि तत्थ अत्थो। यथा च ‘‘गावीसु दुय्हमानासु गतो, दुद्धासु आगतो’’ति दोहनकिरियाय गमनकिरिया लक्खीयति, एवं इधापि यस्मिं समये, तस्मिं समयेति च वुत्ते ‘‘सती’’ति अयमत्थो विञ्‍ञायमानो एव होति पदत्थस्स सत्ताविरहाभावतोति समयस्स सत्ताकिरियाय चित्तस्स उप्पादकिरिया फस्सादिभवनकिरिया च लक्खीयति। यस्मिं समयेति यस्मिं नवमे खणे, यस्मिं योनिसोमनसिकारादिहेतुम्हि, पच्‍चयसमवाये वा सति कामावचरं कुसलं चित्तं उप्पन्‍नं होति, तस्मिंयेव खणे, हेतुम्हि, पच्‍चयसमवाये वा फस्सादयोपि होन्तीति उभयत्थ समयसद्दे भुम्मनिद्देसो कतो लक्खणभूतभावयुत्तोति दस्सेन्तो आह ‘‘खण…पे॰… लक्खीयती’’ति।

    Karaṇavacanena niddeso katoti sambandho. Tatthāti abhidhammatadaññasuttapadavinayesu. Tathāti bhummakaraṇehi. Adhikaraṇattho ādhārattho. Bhāvo nāma kiriyā, tāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ. Tattha yathā kālo sabhāvadhammaparicchinno sayaṃ paramatthato avijjamānopi ādhārabhāvena paññāto taṅkhaṇappavattānaṃ tato pubbe parato ca abhāvato ‘‘pubbaṇhe jāto, sāyanhe gacchatī’’ti ca ādīsu, samūho ca avayavavinimutto visuṃ avijjamānopi kappanāmattasiddho avayavānaṃ ādhārabhāvena paññāpīyati yathā ‘‘rukkhe sākhā, yavarāsiyaṃ sambhūto’’tiādīsu, evaṃ idhāpīti dassento āha ‘‘adhikaraṇañhi…pe… dhammāna’’nti. Yasmiṃ kāle, dhammapuñje vā kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃ eva kāle dhammapuñje ca phassādayopi hontīti ayaṃ hi tattha attho. Yathā ca ‘‘gāvīsu duyhamānāsu gato, duddhāsu āgato’’ti dohanakiriyāya gamanakiriyā lakkhīyati, evaṃ idhāpi yasmiṃ samaye, tasmiṃ samayeti ca vutte ‘‘satī’’ti ayamattho viññāyamāno eva hoti padatthassa sattāvirahābhāvatoti samayassa sattākiriyāya cittassa uppādakiriyā phassādibhavanakiriyā ca lakkhīyati. Yasmiṃ samayeti yasmiṃ navame khaṇe, yasmiṃ yonisomanasikārādihetumhi, paccayasamavāye vā sati kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva khaṇe, hetumhi, paccayasamavāye vā phassādayopi hontīti ubhayattha samayasadde bhummaniddeso kato lakkhaṇabhūtabhāvayuttoti dassento āha ‘‘khaṇa…pe… lakkhīyatī’’ti.

    हेतुअत्थो करणत्थो च सम्भवति ‘‘अन्‍नेन वसति, विज्‍जाय वसति, फरसुना छिन्दति, कुदालेन खणती’’तिआदीसु विय। वीतिक्‍कमञ्हि सुत्वा भिक्खुसङ्घं सन्‍निपातापेत्वा ओतिण्णवत्थुकं पुग्गलं पटिपुच्छित्वा विगरहित्वा च तं तं वत्थुओतिण्णकालं अनतिक्‍कमित्वा तेनेव कालेन सिक्खापदानि पञ्‍ञपेन्तो भगवा विहरति सिक्खापदपञ्‍ञत्तिहेतुञ्‍च अपेक्खमानो ततियपाराजिकादीसु विय।

    Hetuattho karaṇattho ca sambhavati ‘‘annena vasati, vijjāya vasati, pharasunā chindati, kudālena khaṇatī’’tiādīsu viya. Vītikkamañhi sutvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātāpetvā otiṇṇavatthukaṃ puggalaṃ paṭipucchitvā vigarahitvā ca taṃ taṃ vatthuotiṇṇakālaṃ anatikkamitvā teneva kālena sikkhāpadāni paññapento bhagavā viharati sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno tatiyapārājikādīsu viya.

    अच्‍चन्तमेव आरम्भतो पट्ठाय याव देसनानिट्ठानं। परहितपटिपत्तिसङ्खातेन करुणाविहारेन। तदत्थजोतनत्थन्ति अच्‍चन्तसंयोगत्थजोतनत्थं। उपयोगनिद्देसो कतो यथा ‘‘मासं सज्झायती’’ति । पोराणाति अट्ठकथाचरिया। अभिलापमत्तभेदोति वचनमत्तेन विसेसो। तेन सुत्तविनयेसु विभत्तिब्यत्तयो कतोति दस्सेति।

    Accantameva ārambhato paṭṭhāya yāva desanāniṭṭhānaṃ. Parahitapaṭipattisaṅkhātena karuṇāvihārena. Tadatthajotanatthanti accantasaṃyogatthajotanatthaṃ. Upayoganiddeso kato yathā ‘‘māsaṃ sajjhāyatī’’ti . Porāṇāti aṭṭhakathācariyā. Abhilāpamattabhedoti vacanamattena viseso. Tena suttavinayesu vibhattibyattayo katoti dasseti.

    सेट्ठन्ति सेट्ठवाचकं वचनं ‘‘सेट्ठ’’न्ति वुत्तं सेट्ठगुणसहचरणतो, तथा ‘‘उत्तम’’न्ति एत्थापि। गारवयुत्तोति गरुभावयुत्तो गरुगुणयोगतो, गरुकरणारहताय वा गारवयुत्तो। वुत्तोयेव, न पन इध वत्तब्बो विसुद्धिमग्गस्स इमिस्सा अट्ठकथाय एकदेसभावतोति अधिप्पायो।

    Seṭṭhanti seṭṭhavācakaṃ vacanaṃ ‘‘seṭṭha’’nti vuttaṃ seṭṭhaguṇasahacaraṇato, tathā ‘‘uttama’’nti etthāpi. Gāravayuttoti garubhāvayutto garuguṇayogato, garukaraṇārahatāya vā gāravayutto. Vuttoyeva, na pana idha vattabbo visuddhimaggassa imissā aṭṭhakathāya ekadesabhāvatoti adhippāyo.

    अपरो नयो (इतिवु॰ अट्ठ॰ निदानवण्णना; सारत्थ॰ टी॰ १.१.वेरञ्‍जकण्डवण्णना; विसुद्धि॰ महाटी॰ १.१४४) – भागवाति भगवा, भतवाति भगवा, भागे वनीति भगवा, भगे वनीति भगवा, भत्तवाति भगवा, भगे वमीति भगवा, भागे वमीति भगवा।

    Aparo nayo (itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā; sārattha. ṭī. 1.1.verañjakaṇḍavaṇṇanā; visuddhi. mahāṭī. 1.144) – bhāgavāti bhagavā, bhatavāti bhagavā, bhāge vanīti bhagavā, bhage vanīti bhagavā, bhattavāti bhagavā, bhage vamīti bhagavā, bhāge vamīti bhagavā.

    ‘‘भागवा भतवा भागे, भगे च वनि भत्तवा।

    ‘‘Bhāgavā bhatavā bhāge, bhage ca vani bhattavā;

    भगे वमि तथा भागे, वमीति भगवा जिनो’’॥

    Bhage vami tathā bhāge, vamīti bhagavā jino’’.

    तत्थ कथं भागवाति भगवा? ये ते सीलादयो धम्मक्खन्धा गुणभागा गुणकोट्ठासा, ते अनञ्‍ञसाधारणा निरतिसया तथागते अत्थि उपलब्भन्ति। तथा हिस्स सीलं समाधि पञ्‍ञा विमुत्ति विमुत्तिञाणदस्सनं, हिरी ओत्तप्पं, सद्धा वीरियं, सति सम्पजञ्‍ञं, सीलविसुद्धि दिट्ठिविसुद्धि, समथो विपस्सना, तीणि कुसलमूलानि, तीणि सुचरितानि, तयो सम्मावितक्‍का, तिस्सो अनवज्‍जसञ्‍ञा, तिस्सो धातुयो, चत्तारो सतिपट्ठाना, चत्तारो सम्मप्पधाना, चत्तारो इद्धिपादा, चत्तारो अरियमग्गा, चत्तारि अरियफलानि, चतस्सो पटिसम्भिदा, चतुयोनिपरिच्छेदकञाणानि, चत्तारो अरियवंसा, चत्तारि वेसारज्‍जञाणानि, पञ्‍च पधानियङ्गानि, पञ्‍चङ्गिको सम्मासमाधि, पञ्‍चञाणिको सम्मासमाधि, पञ्‍चिन्द्रियानि, पञ्‍च बलानि, पञ्‍च निस्सारणीया धातुयो, पञ्‍च विमुत्तायतनञाणानि, पञ्‍च विमुत्तिपरिपाचनीया सञ्‍ञा, छ अनुस्सतिट्ठानानि, छ गारवा, छ निस्सारणीया धातुयो, छ सततविहारा, छ अनुत्तरियानि, छ निब्बेधभागिया सञ्‍ञा, छ अभिञ्‍ञा, छ असाधारणञाणानि, सत्त अपरिहानिया धम्मा, सत्त अरियधम्मा, सत्त अरियधनानि, सत्त बोज्झङ्गा, सत्त सप्पुरिसधम्मा, सत्त निज्‍जरवत्थूनि, सत्त सञ्‍ञा, सत्तदक्खिणेय्यपुग्गलदेसना, सत्तखीणासवबलदेसना, अट्ठपञ्‍ञापटिलाभहेतुदेसना अट्ठ सम्मत्तानि, अट्ठलोकधम्मातिक्‍कमो, अट्ठ आरम्भवत्थूनि, अट्ठअक्खणदेसना, अट्ठ महापुरिसवितक्‍का, अट्ठअभिभायतनदेसना, अट्ठ विमोक्खा, नव योनिसोमनसिकारमूलका धम्मा, नव पारिसुद्धिपधानियङ्गानि, नवसत्तावासदेसना, नव आघातपटिविनया, नव सञ्‍ञा, नवनानत्ता, नव अनुपुब्बविहारा, दस नाथकरणा धम्मा, दस कसिणायतनानि, दस कुसलकम्मपथा, दस सम्मत्तानि, दस अरियवासा, दस असेक्खधम्मा, दस तथागतबलानि, एकादस मेत्तानिसंसा, द्वादस धम्माचक्‍काकारा, तेरस धुतगुणा, चुद्दस बुद्धञाणानि, पञ्‍चदस विमुत्तिपरिपाचनीया धम्मा, सोळसविधा आनापानस्सति, सोळस अपरन्तपनीया धम्मा, अट्ठारस बुद्धधम्मा, एकूनवीसति पच्‍चवेक्खणञाणानि, चतुचत्तालीस ञाणवत्थूनि, पञ्‍ञास उदयब्बयञाणानि, परोपञ्‍ञास कुसला धम्मा, सत्तसत्तति ञाणवत्थूनि, चतुवीसतिकोटिसतसहस्ससङ्खसमापत्तिसञ्‍चारिमहावजिरञाणं , अनन्तनयसमन्तपट्ठान-पविचय-पच्‍चवेक्खणदेसनाञाणानि, तथा अनन्तासु लोकधातूसु अनन्तानं सत्तानं आसयादिविभावनञाणानि चाति एवमादयो अनन्तापरिमाणभेदा अनञ्‍ञसाधारणा निरतिसया गुणभागा गुणकोट्ठासा संविज्‍जन्ति उपलब्भन्ति, तस्मा यथावुत्तविभागा गुणभागा अस्स अत्थीति ‘‘भागवा’’ति वत्तब्बे आकारस्स रस्सत्तं कत्वा ‘‘भगवा’’ति वुत्तो। एवं ताव भागवाति भगवा।

    Tattha kathaṃ bhāgavāti bhagavā? Ye te sīlādayo dhammakkhandhā guṇabhāgā guṇakoṭṭhāsā, te anaññasādhāraṇā niratisayā tathāgate atthi upalabbhanti. Tathā hissa sīlaṃ samādhi paññā vimutti vimuttiñāṇadassanaṃ, hirī ottappaṃ, saddhā vīriyaṃ, sati sampajaññaṃ, sīlavisuddhi diṭṭhivisuddhi, samatho vipassanā, tīṇi kusalamūlāni, tīṇi sucaritāni, tayo sammāvitakkā, tisso anavajjasaññā, tisso dhātuyo, cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, cattāro ariyamaggā, cattāri ariyaphalāni, catasso paṭisambhidā, catuyoniparicchedakañāṇāni, cattāro ariyavaṃsā, cattāri vesārajjañāṇāni, pañca padhāniyaṅgāni, pañcaṅgiko sammāsamādhi, pañcañāṇiko sammāsamādhi, pañcindriyāni, pañca balāni, pañca nissāraṇīyā dhātuyo, pañca vimuttāyatanañāṇāni, pañca vimuttiparipācanīyā saññā, cha anussatiṭṭhānāni, cha gāravā, cha nissāraṇīyā dhātuyo, cha satatavihārā, cha anuttariyāni, cha nibbedhabhāgiyā saññā, cha abhiññā, cha asādhāraṇañāṇāni, satta aparihāniyā dhammā, satta ariyadhammā, satta ariyadhanāni, satta bojjhaṅgā, satta sappurisadhammā, satta nijjaravatthūni, satta saññā, sattadakkhiṇeyyapuggaladesanā, sattakhīṇāsavabaladesanā, aṭṭhapaññāpaṭilābhahetudesanā aṭṭha sammattāni, aṭṭhalokadhammātikkamo, aṭṭha ārambhavatthūni, aṭṭhaakkhaṇadesanā, aṭṭha mahāpurisavitakkā, aṭṭhaabhibhāyatanadesanā, aṭṭha vimokkhā, nava yonisomanasikāramūlakā dhammā, nava pārisuddhipadhāniyaṅgāni, navasattāvāsadesanā, nava āghātapaṭivinayā, nava saññā, navanānattā, nava anupubbavihārā, dasa nāthakaraṇā dhammā, dasa kasiṇāyatanāni, dasa kusalakammapathā, dasa sammattāni, dasa ariyavāsā, dasa asekkhadhammā, dasa tathāgatabalāni, ekādasa mettānisaṃsā, dvādasa dhammācakkākārā, terasa dhutaguṇā, cuddasa buddhañāṇāni, pañcadasa vimuttiparipācanīyā dhammā, soḷasavidhā ānāpānassati, soḷasa aparantapanīyā dhammā, aṭṭhārasa buddhadhammā, ekūnavīsati paccavekkhaṇañāṇāni, catucattālīsa ñāṇavatthūni, paññāsa udayabbayañāṇāni, paropaññāsa kusalā dhammā, sattasattati ñāṇavatthūni, catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhasamāpattisañcārimahāvajirañāṇaṃ , anantanayasamantapaṭṭhāna-pavicaya-paccavekkhaṇadesanāñāṇāni, tathā anantāsu lokadhātūsu anantānaṃ sattānaṃ āsayādivibhāvanañāṇāni cāti evamādayo anantāparimāṇabhedā anaññasādhāraṇā niratisayā guṇabhāgā guṇakoṭṭhāsā saṃvijjanti upalabbhanti, tasmā yathāvuttavibhāgā guṇabhāgā assa atthīti ‘‘bhāgavā’’ti vattabbe ākārassa rassattaṃ katvā ‘‘bhagavā’’ti vutto. Evaṃ tāva bhāgavāti bhagavā.

    ‘‘यस्मा सीलादयो सब्बे, गुणभागा असेसतो।

    ‘‘Yasmā sīlādayo sabbe, guṇabhāgā asesato;

    विज्‍जन्ति सुगते तस्मा, भगवाति पवुच्‍चति’’॥

    Vijjanti sugate tasmā, bhagavāti pavuccati’’.

    कथं भतवाति भगवा? ये ते सब्बलोकहिताय उस्सुक्‍कमापन्‍नेहि मनुस्सत्तादिके अट्ठ धम्मे समोधानेत्वा सम्मासम्बोधिया कतमहाभिनीहारेहि महाबोधिसत्तेहि परिपूरितब्बा दानपारमी, सील, नेक्खम्म, पञ्‍ञा, वीरिय, खन्ति, सच्‍च, अधिट्ठान, मेत्ता, उपेक्खापारमीति दस पारमियो, दस उपपारमियो, दस परमत्थपारमियोति समतिंस पारमियो, दानादीनि चत्तारि सङ्गहवत्थूनि, सच्‍चादीनि चत्तारि अधिट्ठानानि, अङ्गपरिच्‍चागो, जीवित, रज्‍ज, पुत्त, दारपरिच्‍चागोति पञ्‍च महापरिच्‍चागा, पुब्बयोगो, पुब्बचरिया, धम्मक्खानं, ञातत्थचरिया, लोकत्थचरिया, बुद्धिचरियाति एवमादयो, सङ्खेपतो वा सब्बे पुञ्‍ञञाणसम्भारा बुद्धकरधम्मा, ते महाभिनीहारतो पट्ठाय कप्पानं सतसहस्साधिकानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि यथा हानभागिया संकिलेसभागिया ठितिभागिया वा न होन्ति, अथ खो उत्तरुत्तरि विसेसभागियाव होन्ति, एवं सक्‍कच्‍चं निरन्तरं अनवसेसतो भता सम्भता अस्स अत्थीति ‘‘भतवा’’ति वत्तब्बे ‘‘भगवा’’ति वुत्तो निरुत्तिनयेन त-कारस्स ग-कारं कत्वा । अथ वा भतवाति तेयेव यथावुत्ते बुद्धकरधम्मे वुत्तनयेनेव भरि, सम्भरि, परिपूरेसीति अत्थो। एवम्पि भतवाति भगवा।

    Kathaṃ bhatavāti bhagavā? Ye te sabbalokahitāya ussukkamāpannehi manussattādike aṭṭha dhamme samodhānetvā sammāsambodhiyā katamahābhinīhārehi mahābodhisattehi paripūritabbā dānapāramī, sīla, nekkhamma, paññā, vīriya, khanti, sacca, adhiṭṭhāna, mettā, upekkhāpāramīti dasa pāramiyo, dasa upapāramiyo, dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsa pāramiyo, dānādīni cattāri saṅgahavatthūni, saccādīni cattāri adhiṭṭhānāni, aṅgapariccāgo, jīvita, rajja, putta, dārapariccāgoti pañca mahāpariccāgā, pubbayogo, pubbacariyā, dhammakkhānaṃ, ñātatthacariyā, lokatthacariyā, buddhicariyāti evamādayo, saṅkhepato vā sabbe puññañāṇasambhārā buddhakaradhammā, te mahābhinīhārato paṭṭhāya kappānaṃ satasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni yathā hānabhāgiyā saṃkilesabhāgiyā ṭhitibhāgiyā vā na honti, atha kho uttaruttari visesabhāgiyāva honti, evaṃ sakkaccaṃ nirantaraṃ anavasesato bhatā sambhatā assa atthīti ‘‘bhatavā’’ti vattabbe ‘‘bhagavā’’ti vutto niruttinayena ta-kārassa ga-kāraṃ katvā . Atha vā bhatavāti teyeva yathāvutte buddhakaradhamme vuttanayeneva bhari, sambhari, paripūresīti attho. Evampi bhatavāti bhagavā.

    ‘‘सम्मासम्बोधिया सब्बे, दानपारमिआदिके।

    ‘‘Sammāsambodhiyā sabbe, dānapāramiādike;

    सम्भारे भतवा नाथो, तस्मापि भगवा मतो’’॥

    Sambhāre bhatavā nātho, tasmāpi bhagavā mato’’.

    कथं भागे वनीति भगवा? ये ते चतुवीसतिकोटिसतसहस्ससङ्खा देवसिकं वळञ्‍जनकसमापत्तिभागा, ते अनवसेसतो लोकहितत्थं अत्तनो च दिट्ठधम्मसुखविहारत्थं निच्‍चकप्पं वनि, भजि, सेवि, बहुलमकासीति भागे वनीति भगवा। अथ वा अभिञ्‍ञेय्यधम्मेसु कुसलादीसु खन्धादीसु च ये ते परिञ्‍ञेय्यादिवसेन सङ्खेपतो वा चतुब्बिधा अभिसमयभागा, वित्थारतो पन ‘‘चक्खु परिञ्‍ञेय्यं सोतं…पे॰… जरामरणं परिञ्‍ञेय्य’’न्तिआदिना (पटि॰ म॰ १.२१) अनेके परिञ्‍ञेय्यभागा, ‘‘चक्खुस्स समुदयो पहातब्बो…पे॰… जरामरणस्स समुदयो पहातब्बो’’तिआदिना पहातब्बभागा, ‘‘चक्खुस्स निरोधो…पे॰… जरामरणस्स निरोधो सच्छिकातब्बो’’तिआदिना सच्छिकातब्बभागा, ‘‘चक्खुनिरोधगामिनीपटिपदा’’तिआदिना, ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना’’तिआदिना च अनेकभेदा भावेतब्बभागा च धम्मा, ते सब्बे वनि, भजि, यथारहं गोचरभावनासेवनानं वसेन सेवि। एवम्पि भागे वनीति भगवा। अथ वा ‘‘ये इमे सीलादयो धम्मक्खन्धा सावकेहि साधारणा गुणकोट्ठासा गुणभागा, किन्ति नु खो ते विनेय्यसन्तानेसु पतिट्ठपेय्य’’न्ति महाकरुणाय वनि अभिपत्थयि, सा चस्स अभिपत्थना यथाधिप्पेतफलावहा अहोसि। एवम्पि भागे वनीति भगवा।

    Kathaṃ bhāge vanīti bhagavā? Ye te catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhā devasikaṃ vaḷañjanakasamāpattibhāgā, te anavasesato lokahitatthaṃ attano ca diṭṭhadhammasukhavihāratthaṃ niccakappaṃ vani, bhaji, sevi, bahulamakāsīti bhāge vanīti bhagavā. Atha vā abhiññeyyadhammesu kusalādīsu khandhādīsu ca ye te pariññeyyādivasena saṅkhepato vā catubbidhā abhisamayabhāgā, vitthārato pana ‘‘cakkhu pariññeyyaṃ sotaṃ…pe… jarāmaraṇaṃ pariññeyya’’ntiādinā (paṭi. ma. 1.21) aneke pariññeyyabhāgā, ‘‘cakkhussa samudayo pahātabbo…pe… jarāmaraṇassa samudayo pahātabbo’’tiādinā pahātabbabhāgā, ‘‘cakkhussa nirodho…pe… jarāmaraṇassa nirodho sacchikātabbo’’tiādinā sacchikātabbabhāgā, ‘‘cakkhunirodhagāminīpaṭipadā’’tiādinā, ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’tiādinā ca anekabhedā bhāvetabbabhāgā ca dhammā, te sabbe vani, bhaji, yathārahaṃ gocarabhāvanāsevanānaṃ vasena sevi. Evampi bhāge vanīti bhagavā. Atha vā ‘‘ye ime sīlādayo dhammakkhandhā sāvakehi sādhāraṇā guṇakoṭṭhāsā guṇabhāgā, kinti nu kho te vineyyasantānesu patiṭṭhapeyya’’nti mahākaruṇāya vani abhipatthayi, sā cassa abhipatthanā yathādhippetaphalāvahā ahosi. Evampi bhāge vanīti bhagavā.

    ‘‘यस्मा ञेय्यसमापत्ति-गुणभागे तथागतो।

    ‘‘Yasmā ñeyyasamāpatti-guṇabhāge tathāgato;

    भजि पत्थयि सत्तानं, हिताय भगवा ततो’’॥

    Bhaji patthayi sattānaṃ, hitāya bhagavā tato’’.

    कथं भगे वनीति भगवा? समासतो ताव कतपुञ्‍ञेहि पयोगसम्पन्‍नेहि यथाविभवं भजीयन्तीति भगा, लोकियलोकुत्तरसम्पत्तियो। तत्थ लोकिये ताव तथागतो सम्मासम्बोधितो पुब्बे बोधिसत्तभूतो परमुक्‍कंसगते, वनि, भजि, सेवि, यत्थ पतिट्ठाय निरवसेसतो बुद्धकरधम्मे समन्‍नानेन्तो बुद्धधम्मे परिपाचेसि, बुद्धभूतो पन ते निरवज्‍जेसु उपसंहिते अनञ्‍ञसाधारणे लोकुत्तरेपि, वनि, भजि, सेवि, वित्थारतो पन पदेसरज्‍ज-इस्सरियचक्‍कवत्तिसम्पत्ति-देवरज्‍जसम्पत्तिआदिवसेन झान-विमोक्ख-समाधिसमापत्ति-ञाणदस्सन-मग्गभावना-फलसच्छि-किरियादि-उत्तरिमनुस्सधम्मवसेन च अनेकविहिते अनञ्‍ञसाधारणे, भगे, वनि, भजि, सेवि। एवम्पि भगे वनीति भगवा।

    Kathaṃ bhage vanīti bhagavā? Samāsato tāva katapuññehi payogasampannehi yathāvibhavaṃ bhajīyantīti bhagā, lokiyalokuttarasampattiyo. Tattha lokiye tāva tathāgato sammāsambodhito pubbe bodhisattabhūto paramukkaṃsagate, vani, bhaji, sevi, yattha patiṭṭhāya niravasesato buddhakaradhamme samannānento buddhadhamme paripācesi, buddhabhūto pana te niravajjesu upasaṃhite anaññasādhāraṇe lokuttarepi, vani, bhaji, sevi, vitthārato pana padesarajja-issariyacakkavattisampatti-devarajjasampattiādivasena jhāna-vimokkha-samādhisamāpatti-ñāṇadassana-maggabhāvanā-phalasacchi-kiriyādi-uttarimanussadhammavasena ca anekavihite anaññasādhāraṇe, bhage, vani, bhaji, sevi. Evampi bhage vanīti bhagavā.

    ‘‘या ता सम्पत्तियो लोके, या च लोकुत्तरा पुथु।

    ‘‘Yā tā sampattiyo loke, yā ca lokuttarā puthu;

    सब्बा ता भजि सम्बुद्धो, तस्मापि भगवा मतो’’॥

    Sabbā tā bhaji sambuddho, tasmāpi bhagavā mato’’.

    कथं सत्तवाति भगवा? भत्ता दळ्हभत्तिका अस्स बहू अत्थीति भत्तवा। तथागतो हि महाकरुणासब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणादि-अपरिमितनिरुपमप्पभाव-गुणविसेससमङ्गिभावतो सब्बसत्तुत्तमो, सब्बानत्थपरिहारपुब्बङ्गमाय निरवसेसहितसुखविधानतप्पराय निरतिसयाय पयोगसम्पत्तिया सदेवमनुस्साय पजाय अच्‍चन्तुपकारिताय द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणअसीति अनुब्यञ्‍जनब्यामप्पभादि अनञ्‍ञसाधारणविसेसपटिमण्डितरूपकायताय यथाभुच्‍चगुणाधिगतेन ‘‘इतिपि सो भगवा’’तिआदिनयप्पवत्तेन लोकत्तयब्यापिना सुविपुलेन सुविसुद्धेन च थुतिघोसेन समन्‍नागतत्ता उक्‍कंसपारमिप्पत्तासु अप्पिच्छतासन्तुट्ठिआदीसु सुप्पतिट्ठितभावतो दसबलचतुवेसारज्‍जादि-निरतिसयगुणविसेस-समङ्गीभावतो च रूपप्पमाणो रूपप्पसन्‍नो, घोसप्पमाणो घोसप्पसन्‍नो, लूखप्पमाणो लूखप्पसन्‍नो, धम्मप्पमाणो धम्मप्पसन्‍नोति एवं चतुप्पमाणिके लोकसन्‍निवासे सब्बथापि पसादावहभावेन समन्तपासादिकत्ता अपरिमाणानं सत्तानं सदेवमनुस्सानं आदरबहुमानगारवायतनताय परमपेमसम्भत्तिट्ठानं। ये तस्स ओवादे पतिट्ठिता अवेच्‍चप्पसादेन समन्‍नागता होन्ति, केनचि असंहारिया तेसं पसादभत्ति समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा। तथा हि ते अत्तनो जीवितपरिच्‍चागेपि तत्थ पसादं न परिच्‍चजन्ति, तस्स वा आणं दळ्हभत्तिभावतो।

    Kathaṃ sattavāti bhagavā? Bhattā daḷhabhattikā assa bahū atthīti bhattavā. Tathāgato hi mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādi-aparimitanirupamappabhāva-guṇavisesasamaṅgibhāvato sabbasattuttamo, sabbānatthaparihārapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantupakāritāya dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇaasīti anubyañjanabyāmappabhādi anaññasādhāraṇavisesapaṭimaṇḍitarūpakāyatāya yathābhuccaguṇādhigatena ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinayappavattena lokattayabyāpinā suvipulena suvisuddhena ca thutighosena samannāgatattā ukkaṃsapāramippattāsu appicchatāsantuṭṭhiādīsu suppatiṭṭhitabhāvato dasabalacatuvesārajjādi-niratisayaguṇavisesa-samaṅgībhāvato ca rūpappamāṇo rūpappasanno, ghosappamāṇo ghosappasanno, lūkhappamāṇo lūkhappasanno, dhammappamāṇo dhammappasannoti evaṃ catuppamāṇike lokasannivāse sabbathāpi pasādāvahabhāvena samantapāsādikattā aparimāṇānaṃ sattānaṃ sadevamanussānaṃ ādarabahumānagāravāyatanatāya paramapemasambhattiṭṭhānaṃ. Ye tassa ovāde patiṭṭhitā aveccappasādena samannāgatā honti, kenaci asaṃhāriyā tesaṃ pasādabhatti samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā. Tathā hi te attano jīvitapariccāgepi tattha pasādaṃ na pariccajanti, tassa vā āṇaṃ daḷhabhattibhāvato.

    तेनेवाह –

    Tenevāha –

    ‘‘यो वे कतञ्‍ञू कतवेदि धीरो।

    ‘‘Yo ve kataññū katavedi dhīro;

    कल्याणमित्तो दळ्हभत्ति च होती’’ति॥ (जा॰ २.१७.७८)।

    Kalyāṇamitto daḷhabhatti ca hotī’’ti. (jā. 2.17.78);

    ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, महासमुद्दो ठितधम्मो वेलं नातिवत्तति, एवमेव खो, भिक्खवे, यं मया सावकानं सिक्खापदं पञ्‍ञत्तं, तं मम सावका जीवितहेतुपि नातिक्‍कमन्ती’’ति (उदा॰ ४५; चूळव॰ ३८५) च। –

    ‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, mahāsamuddo ṭhitadhammo velaṃ nātivattati, evameva kho, bhikkhave, yaṃ mayā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ, taṃ mama sāvakā jīvitahetupi nātikkamantī’’ti (udā. 45; cūḷava. 385) ca. –

    एवं भत्तवाति भगवा निरुत्तिनयेन एकस्स त-कारस्स लोपं कत्वा इतरस्स ग-कारं कत्वा।

    Evaṃ bhattavāti bhagavā niruttinayena ekassa ta-kārassa lopaṃ katvā itarassa ga-kāraṃ katvā.

    ‘‘गुणातिसययुत्तस्स, यस्मा लोकहितेसिनो।

    ‘‘Guṇātisayayuttassa, yasmā lokahitesino;

    सम्भत्ता बहवो सत्थु, भगवा तेन वुच्‍चती’’ति॥

    Sambhattā bahavo satthu, bhagavā tena vuccatī’’ti.

    कथं भगे वमीति भगवा? यस्मा तथागतो बोधिसत्तभूतोपि अपरिमाणासु जातीसु पारमियो परिपूरेन्तो भगसङ्खातं सिरिं इस्सरियं यसञ्‍च वमि उग्गिरि, खेळपिण्डं विय अनपेक्खो छड्डयि, चरिमत्तभावेपि हत्थगतं चक्‍कवत्तिसिरिं देवलोकाधिपच्‍चसदिसं चतुदीपिस्सरियं चक्‍कवत्तिसम्पत्तिसन्‍निस्सयं सत्तरतनसमुज्‍जलं यसञ्‍च तिणायपि अमञ्‍ञमानो निरपेक्खो पहाय अभिनिक्खमित्वा सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो, तस्मा इमे सिरीआदिके भगे वमीति भगवा। अथ वा भानि नाम नक्खत्तानि, तेहि समं गच्छन्ति पवत्तन्तीति भगा, सिनेरुयुगन्धरउत्तरकुरुहिमवन्तादिभाजनलोकविसेससन्‍निस्सया सोभा कप्पट्ठियभावतो, तेपि भगवा वमि तन्‍निवासिसत्तावाससमतिक्‍कमतो तप्पटिबद्धछन्दरागप्पहानेन पजहीति। एवम्पि भगे वमीति भगवा।

    Kathaṃ bhage vamīti bhagavā? Yasmā tathāgato bodhisattabhūtopi aparimāṇāsu jātīsu pāramiyo paripūrento bhagasaṅkhātaṃ siriṃ issariyaṃ yasañca vami uggiri, kheḷapiṇḍaṃ viya anapekkho chaḍḍayi, carimattabhāvepi hatthagataṃ cakkavattisiriṃ devalokādhipaccasadisaṃ catudīpissariyaṃ cakkavattisampattisannissayaṃ sattaratanasamujjalaṃ yasañca tiṇāyapi amaññamāno nirapekkho pahāya abhinikkhamitvā sammāsambodhiṃ abhisambuddho, tasmā ime sirīādike bhage vamīti bhagavā. Atha vā bhāni nāma nakkhattāni, tehi samaṃ gacchanti pavattantīti bhagā, sineruyugandharauttarakuruhimavantādibhājanalokavisesasannissayā sobhā kappaṭṭhiyabhāvato, tepi bhagavā vami tannivāsisattāvāsasamatikkamato tappaṭibaddhachandarāgappahānena pajahīti. Evampi bhage vamīti bhagavā.

    ‘‘चक्‍कवत्तिसिरिं यस्मा, यसं इस्सरियं सुखं।

    ‘‘Cakkavattisiriṃ yasmā, yasaṃ issariyaṃ sukhaṃ;

    पहासि लोकचित्तञ्‍च, सुगतो भगवा ततो’’॥

    Pahāsi lokacittañca, sugato bhagavā tato’’.

    कथं भागे वमीति भगवा? भागा नाम सभागधम्मकोट्ठासा, ते खन्धायतनधातादिवसेन, तत्थापि रूपवेदनादिवसेन पथवियादिवसेन अतीतादिवसेन च अनेकविधा, ते च भगवा सब्बं पपञ्‍चं सब्बं योगं सब्बं गन्थं सब्बं संयोजनं समुच्छिन्दित्वा अमतधातुं समधिगच्छन्तो वमि उग्गिरि, अनपेक्खो छड्डयि न पच्‍चावमि। तथा हेस ‘‘सब्बत्थकमेव पथविं आपं तेजं वायं, चक्खुं सोतं घानं जिव्हं कायं मनं, रूपे सद्दे गन्धे रसे फोट्ठब्बे धम्मे, चक्खुविञ्‍ञाणं…पे॰… मनोविञ्‍ञाणं, चक्खुसम्फस्सं…पे॰… मनोसम्फस्सं, चक्खुसम्फस्सजं वेदनं…पे॰… मनोसम्फस्सजं वेदनं, चक्खुसम्फस्सजं सञ्‍ञं…पे॰… मनोसम्फस्सजं सञ्‍ञं, चक्खुसम्फस्सजं चेतनं…पे॰… मनोसम्फस्सजं चेतनं, रूपतण्हं…पे॰… धम्मतण्हं, रूपवितक्‍कं…पे॰… धम्मवितक्‍कं, रूपविचारं…पे॰… धम्मविचार’’न्तिआदिना अनुपदधम्मविभागवसेनपि सब्बेव धम्मकोट्ठासे अनवसेसतो वमि उग्गिरि, अनपेक्खपरिच्‍चागेन छड्डयि। वुत्तञ्हेतं ‘‘यं तं, आनन्द, चत्तं वन्तं मुत्तं पहीनं पटिनिस्सट्ठं, तं तथागतो पुन पच्‍चावमिस्सतीति नेतं ठानं विज्‍जती’’ति (दी॰ नि॰ २.१८३)। एवम्पि भागे वमीति भगवा। अथ वा भागे वमीति सब्बेपि कुसलाकुसले सावज्‍जानवज्‍जे हीनपणीते कण्हसुक्‍कसप्पटिभागे धम्मे अरियमग्गञाणमुखेन वमि उग्गिरि, अनपेक्खो परिच्‍चजि पजहि, परेसञ्‍च तथत्ताय धम्मं देसेसि। वुत्तम्पि चेतं ‘‘धम्मापि वो, भिक्खवे, पहातब्बा, पगेव अधम्मा (म॰ नि॰ १.२४०)। कुल्‍लूपमं वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि नित्थरणत्थाय, नो गहणत्थाया’’तिआदि (म॰ नि॰ १.२४०)। एवम्पि भागे वमीति भगवा।

    Kathaṃ bhāge vamīti bhagavā? Bhāgā nāma sabhāgadhammakoṭṭhāsā, te khandhāyatanadhātādivasena, tatthāpi rūpavedanādivasena pathaviyādivasena atītādivasena ca anekavidhā, te ca bhagavā sabbaṃ papañcaṃ sabbaṃ yogaṃ sabbaṃ ganthaṃ sabbaṃ saṃyojanaṃ samucchinditvā amatadhātuṃ samadhigacchanto vami uggiri, anapekkho chaḍḍayi na paccāvami. Tathā hesa ‘‘sabbatthakameva pathaviṃ āpaṃ tejaṃ vāyaṃ, cakkhuṃ sotaṃ ghānaṃ jivhaṃ kāyaṃ manaṃ, rūpe sadde gandhe rase phoṭṭhabbe dhamme, cakkhuviññāṇaṃ…pe… manoviññāṇaṃ, cakkhusamphassaṃ…pe… manosamphassaṃ, cakkhusamphassajaṃ vedanaṃ…pe… manosamphassajaṃ vedanaṃ, cakkhusamphassajaṃ saññaṃ…pe… manosamphassajaṃ saññaṃ, cakkhusamphassajaṃ cetanaṃ…pe… manosamphassajaṃ cetanaṃ, rūpataṇhaṃ…pe… dhammataṇhaṃ, rūpavitakkaṃ…pe… dhammavitakkaṃ, rūpavicāraṃ…pe… dhammavicāra’’ntiādinā anupadadhammavibhāgavasenapi sabbeva dhammakoṭṭhāse anavasesato vami uggiri, anapekkhapariccāgena chaḍḍayi. Vuttañhetaṃ ‘‘yaṃ taṃ, ānanda, cattaṃ vantaṃ muttaṃ pahīnaṃ paṭinissaṭṭhaṃ, taṃ tathāgato puna paccāvamissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti (dī. ni. 2.183). Evampi bhāge vamīti bhagavā. Atha vā bhāge vamīti sabbepi kusalākusale sāvajjānavajje hīnapaṇīte kaṇhasukkasappaṭibhāge dhamme ariyamaggañāṇamukhena vami uggiri, anapekkho pariccaji pajahi, paresañca tathattāya dhammaṃ desesi. Vuttampi cetaṃ ‘‘dhammāpi vo, bhikkhave, pahātabbā, pageva adhammā (ma. ni. 1.240). Kullūpamaṃ vo, bhikkhave, dhammaṃ desessāmi nittharaṇatthāya, no gahaṇatthāyā’’tiādi (ma. ni. 1.240). Evampi bhāge vamīti bhagavā.

    ‘‘खन्धायतनधातादि-धम्मभागा-महेसिना।

    ‘‘Khandhāyatanadhātādi-dhammabhāgā-mahesinā;

    कण्हसुक्‍का यतो वन्ता, ततोपि भगवा मतो’’॥

    Kaṇhasukkā yato vantā, tatopi bhagavā mato’’.

    तेन वुत्तं –

    Tena vuttaṃ –

    ‘‘भागवा भतवा भागे, भगे च वनि भत्तवा।

    ‘‘Bhāgavā bhatavā bhāge, bhage ca vani bhattavā;

    भगे वमि तथा भागे, वमीति भगवा जिनो’’ति॥

    Bhage vami tathā bhāge, vamīti bhagavā jino’’ti.

    धम्मसरीरं पच्‍चक्खं करोतीति ‘‘यो वो, आनन्द, मया धम्मो च विनयो च देसितो पञ्‍ञत्तो, सो वो ममच्‍चयेन सत्था’’ति वचनतो धम्मस्स सत्थुभावपरियायो विज्‍जतीति कत्वा वुत्तं। वजिरसङ्घातसमानकायो परेहि अभेज्‍जसरीरत्ता। न हि भगवतो रूपकाये केनचि सक्‍का अन्तरायं कातुन्ति। देसनासम्पत्तिं निद्दिसति वक्खमानस्स सकलस्स सुत्तस्स ‘‘एव’’न्ति निदस्सनतो। सावकसम्पत्तिं निद्दिसति पटिसम्भिदाप्पत्तेन पञ्‍चसु ठानेसु भगवता एतदग्गे ठपितेन मया महासावकेन सुतं, तञ्‍च खो मयाव सुतं, न अनुस्सुतं न परंपराभतन्ति इमस्सत्थस्स दीपनतो। कालसम्पत्तिं निद्दिसति भगवासद्दसन्‍निधाने पयुत्तस्स समयसद्दस्स बुद्धुप्पादपटिमण्डितभावदीपनतो। बुद्धुप्पादपरमा हि कालसम्पदा। तेनेतं वुच्‍चति –

    Dhammasarīraṃ paccakkhaṃ karotīti ‘‘yo vo, ānanda, mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto, so vo mamaccayena satthā’’ti vacanato dhammassa satthubhāvapariyāyo vijjatīti katvā vuttaṃ. Vajirasaṅghātasamānakāyo parehi abhejjasarīrattā. Na hi bhagavato rūpakāye kenaci sakkā antarāyaṃ kātunti. Desanāsampattiṃ niddisati vakkhamānassa sakalassa suttassa ‘‘eva’’nti nidassanato. Sāvakasampattiṃ niddisati paṭisambhidāppattena pañcasu ṭhānesu bhagavatā etadagge ṭhapitena mayā mahāsāvakena sutaṃ, tañca kho mayāva sutaṃ, na anussutaṃ na paraṃparābhatanti imassatthassa dīpanato. Kālasampattiṃ niddisati bhagavāsaddasannidhāne payuttassa samayasaddassa buddhuppādapaṭimaṇḍitabhāvadīpanato. Buddhuppādaparamā hi kālasampadā. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘कप्पकसाये कलियुगे, बुद्धुप्पादो अहो महच्छरियं।

    ‘‘Kappakasāye kaliyuge, buddhuppādo aho mahacchariyaṃ;

    हुतावहमज्झे जातं, समुदितमकरन्दमरविन्द’’न्ति॥

    Hutāvahamajjhe jātaṃ, samuditamakarandamaravinda’’nti.

    भगवाति देसकसम्पत्तिं निद्दिसति गुणविसिट्ठसत्तुत्तमभावदीपनतो गरुगारवाधिवचनभावतो।

    Bhagavāti desakasampattiṃ niddisati guṇavisiṭṭhasattuttamabhāvadīpanato garugāravādhivacanabhāvato.

    अविसेसेनाति न विसेसेन, विहारभावसामञ्‍ञेनाति अत्थो। इरियापथ…पे॰… विहारेसूति इरियापथविहारो, दिब्बविहारो, ब्रह्मविहारो, अरियविहारोति एतेसु चतूसु विहारेसु। समङ्गीपरिदीपनन्ति समङ्गीभावपरिदीपनं। एतन्ति ‘‘विहरती’’ति एतं पदं। तथा हि तं ‘‘इधेकच्‍चो गिहीहि संसट्ठो विहरति सहनन्दी सहसोकी’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ ४.२४१) इरियापथविहारे आगतं। ‘‘यस्मिं, भिक्खवे, समये भिक्खु विविच्‍चेव कामेहि…पे॰… पठमं झानं उपसम्पज्‍ज विहरती’’ति (ध॰ स॰ १६०; विभ॰ ६२४) एत्थ दिब्बविहारे। ‘‘सो मेत्तासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरती’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.५५६; ३.३०८; म॰ नि॰ १.७७; २.३०९; ३.२३०) ब्रह्मविहारे। ‘‘सो खो अहं, अग्गिवेस्सन, तस्सायेव कथाय परियोसाने तस्मिं एव पुरिमस्मिं समाधिनिमित्ते अज्झत्तमेव चित्तं सण्ठपेमि सन्‍निसादेमि एकोदिं करोमि समादहामि, येन सुदं निच्‍चकप्पं विहरामी’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३८७) अरियविहारे।

    Avisesenāti na visesena, vihārabhāvasāmaññenāti attho. Iriyāpatha…pe… vihāresūti iriyāpathavihāro, dibbavihāro, brahmavihāro, ariyavihāroti etesu catūsu vihāresu. Samaṅgīparidīpananti samaṅgībhāvaparidīpanaṃ. Etanti ‘‘viharatī’’ti etaṃ padaṃ. Tathā hi taṃ ‘‘idhekacco gihīhi saṃsaṭṭho viharati sahanandī sahasokī’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.241) iriyāpathavihāre āgataṃ. ‘‘Yasmiṃ, bhikkhave, samaye bhikkhu vivicceva kāmehi…pe… paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharatī’’ti (dha. sa. 160; vibha. 624) ettha dibbavihāre. ‘‘So mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 1.556; 3.308; ma. ni. 1.77; 2.309; 3.230) brahmavihāre. ‘‘So kho ahaṃ, aggivessana, tassāyeva kathāya pariyosāne tasmiṃ eva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapemi sannisādemi ekodiṃ karomi samādahāmi, yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.387) ariyavihāre.

    तत्थ इरियनं वत्तनं इरिया, कायप्पयोगो। तस्सा पवत्तनुपायभावतो ठानादि इरियापथो। ठानसमङ्गी वा हि कायेन किञ्‍चि करेय्य गमनादीसु अञ्‍ञतरसमङ्गी वा। अथ वा इरियति पवत्तति एतेन अत्तभावो कायकिच्‍चं वाति इरिया, तस्सा पवत्तिउपायभावतो इरिया च सो पथो चाति इरियापथो, ठानादि एव। सो च अत्थतो गतिनिवत्तिआदिआकारेन पवत्तो चतुसन्ततिरूपपबन्धो एव। विहरणं, विहरति एतेनाति वा विहारो, इरियापथो एव विहारो इरियापथविहारो। दिवि भवो दिब्बो, तत्थ बहुलप्पवत्तिया ब्रह्मपारिसज्‍जादिदेवलोके भवोति अत्थो। तत्थ यो दिब्बानुभावो, तदत्थाय संवत्ततीति वा दिब्बो, अभिञ्‍ञाभिनीहारवसेन महागतिकत्ता वा दिब्बो, दिब्बो च सो विहारो चाति दिब्बविहारो, चतस्सो रूपावचरसमापत्तियो। आरुप्पसमापत्तियोपि एत्थेव सङ्गहं गच्छन्ति। ब्रह्मूनं, ब्रह्मानो वा विहारा ब्रह्मविहारा, चतस्सो अप्पमञ्‍ञायो। अरियानं, अरिया वा विहारा अरियविहारा, चत्तारि सामञ्‍ञफलानि। सो हि एकं इरियापथबाधनन्तिआदि यदिपि भगवा एकेनपि इरियापथेन चिरतरं कालं अत्तभावं पवत्तेतुं सक्‍कोति, तथापि उपादिन्‍नकसरीरस्स नाम अयं सभावोति दस्सेतुं वुत्तं । यस्मा वा भगवा यत्थ कत्थचि वसन्तो विनेय्यानं धम्मं देसेन्तो, नानासमापत्तीहि च कालं वीतिनामेन्तो वसतीति सत्तानं अत्तनो च विविधं हितसुखं हरति उपनेति उप्पादेति, तस्मा विविधं हरतीति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो।

    Tattha iriyanaṃ vattanaṃ iriyā, kāyappayogo. Tassā pavattanupāyabhāvato ṭhānādi iriyāpatho. Ṭhānasamaṅgī vā hi kāyena kiñci kareyya gamanādīsu aññatarasamaṅgī vā. Atha vā iriyati pavattati etena attabhāvo kāyakiccaṃ vāti iriyā, tassā pavattiupāyabhāvato iriyā ca so patho cāti iriyāpatho, ṭhānādi eva. So ca atthato gatinivattiādiākārena pavatto catusantatirūpapabandho eva. Viharaṇaṃ, viharati etenāti vā vihāro, iriyāpatho eva vihāro iriyāpathavihāro. Divi bhavo dibbo, tattha bahulappavattiyā brahmapārisajjādidevaloke bhavoti attho. Tattha yo dibbānubhāvo, tadatthāya saṃvattatīti vā dibbo, abhiññābhinīhāravasena mahāgatikattā vā dibbo, dibbo ca so vihāro cāti dibbavihāro, catasso rūpāvacarasamāpattiyo. Āruppasamāpattiyopi ettheva saṅgahaṃ gacchanti. Brahmūnaṃ, brahmāno vā vihārā brahmavihārā, catasso appamaññāyo. Ariyānaṃ, ariyā vā vihārā ariyavihārā, cattāri sāmaññaphalāni. So hi ekaṃ iriyāpathabādhanantiādi yadipi bhagavā ekenapi iriyāpathena cirataraṃ kālaṃ attabhāvaṃ pavattetuṃ sakkoti, tathāpi upādinnakasarīrassa nāma ayaṃ sabhāvoti dassetuṃ vuttaṃ . Yasmā vā bhagavā yattha katthaci vasanto vineyyānaṃ dhammaṃ desento, nānāsamāpattīhi ca kālaṃ vītināmento vasatīti sattānaṃ attano ca vividhaṃ hitasukhaṃ harati upaneti uppādeti, tasmā vividhaṃ haratīti evamettha attho veditabbo.

    पच्‍चत्थिके जिनातीति जेतो। जेत-सद्दो हि सोत-सद्दो विय कत्तुसाधनोपि अत्थीति। रञ्‍ञो वा पच्‍चत्थिकानं जितकाले जातत्ता जेतो। रञ्‍ञो हि अत्तनो जयं तत्थ आरोपेत्वा जितवाति जेतोति कुमारो वुत्तो। मङ्गलकामताय वा जेतोतिस्स नामं कतं, तस्मा ‘‘जेय्यो’’ति एतस्मिं अत्थे ‘‘जेतो’’ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं। तस्स जेतस्स राजकुमारस्स। वनेतिआदितो पट्ठायेव तं तस्स सन्तकन्ति दस्सेतुं ‘‘तं ही’’तिआदि वुत्तं। सब्बकामसमिद्धिताय विगतमलमच्छेरताय करुणादिगुणसमङ्गिताय च निच्‍चकालं उपट्ठपितो अनाथानं पिण्डो एतस्स अत्थीति अनाथपिण्डिको, तस्स अनाथपिण्डिकस्स। यदि जेतवनं, कथं अनाथपिण्डिकस्स आरामोति आह ‘‘अनाथपिण्डिकेना’’तिआदि। पञ्‍चविधसेनासनङ्गसम्पत्तिया आरमन्ति एत्थ पब्बजिताति आरामो, तस्मिं आरामे। यदिपि सो भूमिभागो कोटिसन्थरेन महासेट्ठिना कीतो, रुक्खा पन जेतेन न विक्‍कीताति तं ‘‘जेतवन’’न्ति वत्तब्बतं लभतीति वदन्ति। उभिन्‍नम्पि वा तत्थ परिच्‍चागविसेसकित्तनत्थं उभयवचनं, जेतेनपि हि भूमिभागविक्‍कयेन लद्धधनं तत्थ द्वारकोट्ठककरणवसेन विनियुत्तं। सावत्थिजेतवनानं भूमिभागवसेन भिन्‍नत्ता वुत्तं ‘‘न हि सक्‍का उभयत्थ एकं समयं विहरितु’’न्ति।

    Paccatthike jinātīti jeto. Jeta-saddo hi sota-saddo viya kattusādhanopi atthīti. Rañño vā paccatthikānaṃ jitakāle jātattā jeto. Rañño hi attano jayaṃ tattha āropetvā jitavāti jetoti kumāro vutto. Maṅgalakāmatāya vā jetotissa nāmaṃ kataṃ, tasmā ‘‘jeyyo’’ti etasmiṃ atthe ‘‘jeto’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Tassa jetassa rājakumārassa. Vanetiādito paṭṭhāyeva taṃ tassa santakanti dassetuṃ ‘‘taṃ hī’’tiādi vuttaṃ. Sabbakāmasamiddhitāya vigatamalamaccheratāya karuṇādiguṇasamaṅgitāya ca niccakālaṃ upaṭṭhapito anāthānaṃ piṇḍo etassa atthīti anāthapiṇḍiko, tassa anāthapiṇḍikassa. Yadi jetavanaṃ, kathaṃ anāthapiṇḍikassa ārāmoti āha ‘‘anāthapiṇḍikenā’’tiādi. Pañcavidhasenāsanaṅgasampattiyā āramanti ettha pabbajitāti ārāmo, tasmiṃ ārāme. Yadipi so bhūmibhāgo koṭisantharena mahāseṭṭhinā kīto, rukkhā pana jetena na vikkītāti taṃ ‘‘jetavana’’nti vattabbataṃ labhatīti vadanti. Ubhinnampi vā tattha pariccāgavisesakittanatthaṃ ubhayavacanaṃ, jetenapi hi bhūmibhāgavikkayena laddhadhanaṃ tattha dvārakoṭṭhakakaraṇavasena viniyuttaṃ. Sāvatthijetavanānaṃ bhūmibhāgavasena bhinnattā vuttaṃ ‘‘na hi sakkā ubhayattha ekaṃ samayaṃ viharitu’’nti.

    अपाकटाति सक्‍को सुयामोतिआदिना अनभिञ्‍ञाता। अभिञ्‍ञातानम्पि अञ्‍ञतरसद्दो दिस्सतेव एकसदिसायत्तत्ताति दस्सेतुं ‘‘अभिजानाति नो’’तिआदि वुत्तं। अहुना इदानेव। साधारणवचनं दिब्बतं अन्तोनीतं कत्वा। देवो एव देवता पुरिसेपि वत्तनतो। तेनेवाह ‘‘इमस्मिं पनत्थे’’तिआदि। ननु च रूपावचरसत्तानं पुरिसिन्द्रियं नत्थि, येन ते पुरिसाति वुच्‍चेय्युं? यदिपि पुरिसिन्द्रियं नत्थि, पुरिससण्ठानस्स पन पुरिसवेसस्स च वसेन पुरिसपुग्गलात्वेव वुच्‍चन्ति पुरिसपकतिभावतो।

    Apākaṭāti sakko suyāmotiādinā anabhiññātā. Abhiññātānampi aññatarasaddo dissateva ekasadisāyattattāti dassetuṃ ‘‘abhijānāti no’’tiādi vuttaṃ. Ahunā idāneva. Sādhāraṇavacanaṃ dibbataṃ antonītaṃ katvā. Devo eva devatā purisepi vattanato. Tenevāha ‘‘imasmiṃ panatthe’’tiādi. Nanu ca rūpāvacarasattānaṃ purisindriyaṃ natthi, yena te purisāti vucceyyuṃ? Yadipi purisindriyaṃ natthi, purisasaṇṭhānassa pana purisavesassa ca vasena purisapuggalātveva vuccanti purisapakatibhāvato.

    अभिक्‍कन्ताति अतिक्‍कन्ता, विगताति अत्थोति आह ‘‘खये दिस्सती’’ति। तेनेव हि ‘‘निक्खन्तो पठमो यामो’’ति उपरि वुत्तं। अभिक्‍कन्ततरोति अतिविय कन्ततरो। तादिसो च सुन्दरो भद्दको नाम होतीति आह ‘‘सुन्दरे दिस्सती’’ति। कोति देवनागयक्खगन्धब्बादीसु को कतमो? मेति मम। पादानीति पादे। इद्धियाति इमाय एवरूपाय देविद्धिया। यससाति इमिना एदिसेन परिवारेन परिच्छदेन च। जलन्ति विज्‍जोतमानो। अभिक्‍कन्तेनाति अतिविय कन्तेन कमनियेन अभिरूपेन। वण्णेनाति छविवण्णेन सरीरवण्णनिभाय। सब्बा ओभासयं दिसाति सब्बापि दिसा पभासेन्तो चन्दो विय सूरियो विय च एकोभासं एकालोकं करोन्तोति गाथाय अत्थो। अभिरूपेति उळाररूपे सम्पन्‍नरूपे।

    Abhikkantāti atikkantā, vigatāti atthoti āha ‘‘khaye dissatī’’ti. Teneva hi ‘‘nikkhanto paṭhamo yāmo’’ti upari vuttaṃ. Abhikkantataroti ativiya kantataro. Tādiso ca sundaro bhaddako nāma hotīti āha ‘‘sundare dissatī’’ti. Koti devanāgayakkhagandhabbādīsu ko katamo? Meti mama. Pādānīti pāde. Iddhiyāti imāya evarūpāya deviddhiyā. Yasasāti iminā edisena parivārena paricchadena ca. Jalanti vijjotamāno. Abhikkantenāti ativiya kantena kamaniyena abhirūpena. Vaṇṇenāti chavivaṇṇena sarīravaṇṇanibhāya. Sabbā obhāsayaṃ disāti sabbāpi disā pabhāsento cando viya sūriyo viya ca ekobhāsaṃ ekālokaṃ karontoti gāthāya attho. Abhirūpeti uḷārarūpe sampannarūpe.

    कञ्‍चनसन्‍निभत्तचता सुवण्णवण्णग्गहणेन गहिताति अधिप्पायेनाह ‘‘छविय’’न्ति। छविगता पन वण्णधातु एव ‘‘सुवण्णवण्णो’’ति एत्थ वण्णग्गहणेन गहिताति अपरे। वण्णनं कित्तिया उग्घोसनन्ति वण्णो, थुति। वण्णीयति असङ्करतो ववत्थपीयतीति वण्णो, कुलवग्गो। वण्णीयति फलं एतेन यथासभावतो विभावीयतीति वण्णो, कारणं। वण्णनं दीघरस्सादिवसेन सण्ठहनन्ति वण्णो, सण्ठानं। वण्णीयति अणुमहन्तादिवसेन पमीयतीति वण्णो, पमाणं। वण्णेति विकारं आपज्‍जमानं हदयङ्गतभावं पकासेतीति वण्णो, रूपायतनं। एवं तेन तेन पवत्तिनिमित्तेन वण्णसद्दस्स तस्मिं तस्मिं अत्थे पवत्ति वेदितब्बा। इद्धिं मापेत्वाति वत्थालङ्कारकायादीहि ओभासमुञ्‍चनादिवसेन दिब्बं इद्धानुभावं निम्मिनित्वा। कामावचरा अनभिसङ्खतेनपि आगन्तुं सक्‍कोन्ति ओळारिकरूपत्ता। तथा हि ते कबळीकारभक्खा। रूपावचरा न सक्‍कोन्ति ततो सुखुमतररूपत्ता। तेनाह ‘‘तेसं ही’’तिआदि। तत्थ ‘‘अतिसुखुमो’’ति मूलपटिसन्धिरूपं सन्धाय वदति। न तेन इरियापथकप्पनं होतीति एतेन ब्रह्मलोकेपि ब्रह्मानो येभुय्येन निम्मितरूपेनेव पवत्तन्तीति दस्सेति। इतरञ्हि अतिविय सुखुमं रूपं केवलं चित्तुप्पादस्स निस्सयाधिट्ठानभूतं सण्ठानवन्तं हुत्वा तिट्ठति।

    Kañcanasannibhattacatā suvaṇṇavaṇṇaggahaṇena gahitāti adhippāyenāha ‘‘chaviya’’nti. Chavigatā pana vaṇṇadhātu eva ‘‘suvaṇṇavaṇṇo’’ti ettha vaṇṇaggahaṇena gahitāti apare. Vaṇṇanaṃ kittiyā ugghosananti vaṇṇo, thuti. Vaṇṇīyati asaṅkarato vavatthapīyatīti vaṇṇo, kulavaggo. Vaṇṇīyati phalaṃ etena yathāsabhāvato vibhāvīyatīti vaṇṇo, kāraṇaṃ. Vaṇṇanaṃ dīgharassādivasena saṇṭhahananti vaṇṇo, saṇṭhānaṃ. Vaṇṇīyati aṇumahantādivasena pamīyatīti vaṇṇo, pamāṇaṃ. Vaṇṇeti vikāraṃ āpajjamānaṃ hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsetīti vaṇṇo, rūpāyatanaṃ. Evaṃ tena tena pavattinimittena vaṇṇasaddassa tasmiṃ tasmiṃ atthe pavatti veditabbā. Iddhiṃ māpetvāti vatthālaṅkārakāyādīhi obhāsamuñcanādivasena dibbaṃ iddhānubhāvaṃ nimminitvā. Kāmāvacarā anabhisaṅkhatenapi āgantuṃ sakkonti oḷārikarūpattā. Tathā hi te kabaḷīkārabhakkhā. Rūpāvacarā na sakkonti tato sukhumatararūpattā. Tenāha ‘‘tesaṃ hī’’tiādi. Tattha ‘‘atisukhumo’’ti mūlapaṭisandhirūpaṃ sandhāya vadati. Na tena iriyāpathakappanaṃ hotīti etena brahmalokepi brahmāno yebhuyyena nimmitarūpeneva pavattantīti dasseti. Itarañhi ativiya sukhumaṃ rūpaṃ kevalaṃ cittuppādassa nissayādhiṭṭhānabhūtaṃ saṇṭhānavantaṃ hutvā tiṭṭhati.

    अनवसेसत्तं सकलता। येभुय्यता बहुलभावो। अब्यामिस्सता विजातियेन असङ्करो। सुखेन हि अवोकिण्णता तत्थ अधिप्पेता । अनतिरेकता तंपरमता विसेसाभावो। केवलकप्पन्ति केवलं दळ्हं कत्वाति अत्थो। सङ्घभेदायाति सङ्घे विवादाय, विवादुप्पादायाति अत्थो। केवलं वुच्‍चति निब्बानं सब्बसङ्खतविवित्तत्ता, एतस्स तं अत्थीति केवली, सच्छिकतनिरोधो खीणासवो। तेनाह ‘‘विसंयोगो अत्थो’’ति।

    Anavasesattaṃ sakalatā. Yebhuyyatā bahulabhāvo. Abyāmissatā vijātiyena asaṅkaro. Sukhena hi avokiṇṇatā tattha adhippetā . Anatirekatā taṃparamatā visesābhāvo. Kevalakappanti kevalaṃ daḷhaṃ katvāti attho. Saṅghabhedāyāti saṅghe vivādāya, vivāduppādāyāti attho. Kevalaṃ vuccati nibbānaṃ sabbasaṅkhatavivittattā, etassa taṃ atthīti kevalī, sacchikatanirodho khīṇāsavo. Tenāha ‘‘visaṃyogo attho’’ti.

    कप्पसद्दो पनायं सउपसग्गो अनुपसग्गो चाति अधिप्पायेन ओकप्पनियपदे लब्भमानं कप्पसद्दमत्तं दस्सेति, अञ्‍ञथा कप्पपदं अनिदस्सनमेव सिया। समणकप्पेहीति विनयसिद्धेहि समणवोहारेहि। निच्‍चकप्पन्ति निच्‍चकालं। पञ्‍ञत्तीति नामं। नामञ्हेतं तस्स आयस्मतो, यदिदं कप्पोति। कप्पितकेसमस्सूति कत्तरिकाय छेदितकेसमस्सु। द्वङ्गुलकप्पोति मज्झन्हिकवेलाय वीतिक्‍कन्ताय द्वङ्गुलताविकप्पो। लेसोति अपदेसो। अनवसेसं फरितुं समत्थस्सपि ओभासस्स केनचिपि कारणेन एकदेसफरणम्पि सिया, अयं पन सब्बसोव फरतीति दस्सेतुं समन्तत्थो कप्प-सद्दो गहितोति आह ‘‘अनवसेसं समन्ततो’’ति। ईसं असमत्तं, केवलं वा केवलकप्पं। भगवतो आभाय अनोभासितमेव हि पदेसं देवता अत्तनो पभाय ओभासेन्ति। न हि भगवतो पभा कायचि पभाय अभिभुय्यति, सूरियादीनम्पि पभं सा अभिभुय्य तिट्ठतीति।

    Kappasaddo panāyaṃ saupasaggo anupasaggo cāti adhippāyena okappaniyapade labbhamānaṃ kappasaddamattaṃ dasseti, aññathā kappapadaṃ anidassanameva siyā. Samaṇakappehīti vinayasiddhehi samaṇavohārehi. Niccakappanti niccakālaṃ. Paññattīti nāmaṃ. Nāmañhetaṃ tassa āyasmato, yadidaṃ kappoti. Kappitakesamassūti kattarikāya cheditakesamassu. Dvaṅgulakappoti majjhanhikavelāya vītikkantāya dvaṅgulatāvikappo. Lesoti apadeso. Anavasesaṃ pharituṃ samatthassapi obhāsassa kenacipi kāraṇena ekadesapharaṇampi siyā, ayaṃ pana sabbasova pharatīti dassetuṃ samantattho kappa-saddo gahitoti āha ‘‘anavasesaṃ samantato’’ti. Īsaṃ asamattaṃ, kevalaṃ vā kevalakappaṃ. Bhagavato ābhāya anobhāsitameva hi padesaṃ devatā attano pabhāya obhāsenti. Na hi bhagavato pabhā kāyaci pabhāya abhibhuyyati, sūriyādīnampi pabhaṃ sā abhibhuyya tiṭṭhatīti.

    येन वा कारणेनाति हेतुम्हि इदं करणवचनं। हेतुअत्थो हि किरियाय कारणं, न करणं विय किरियत्थो, तस्मा नानप्पकार-गुणविसेसाधिगमनत्था इध उपसङ्कमनकिरियाति ‘‘अन्‍नेन वसति, विज्‍जाय वसती’’तिआदीसु विय हेतुअत्थमेव तं करणवचनं युत्तं न करणत्थं तस्स अयुज्‍जमानत्ताति वुत्तं ‘‘येन वा कारणेना’’तिआदि। भगवतो सततप्पवत्तनिरतिसय-सादुविपुलमतरस-सद्धम्मफलताय सादुफलनिच्‍चफलितमहारुक्खेन भगवा उपमितो। सादुफलूपभोगाधिप्पायग्गहणेनेव हि महाकारुणिकस्स सादुफलता गहिताति। उपसङ्कमीति उपसङ्कन्ता। सम्पत्तकामताय हि किञ्‍चि ठानं गच्छन्तो तंतंपदेसातिक्‍कमनेन उपसङ्कमि, उपसङ्कन्तोति वत्तब्बतं लभति। तेनाह ‘‘गताति वुत्तं होती’’ति, उपगताति अत्थो। उपसङ्कमित्वाति पुब्बकालकिरियानिद्देसोति आह ‘‘उपसङ्कमनपरियोसानदीपन’’न्ति। ततोति यं ठानं पत्ता ‘‘उपसङ्कमी’’ति वुत्ता, ततो उपगतट्ठानतो।

    Yenavā kāraṇenāti hetumhi idaṃ karaṇavacanaṃ. Hetuattho hi kiriyāya kāraṇaṃ, na karaṇaṃ viya kiriyattho, tasmā nānappakāra-guṇavisesādhigamanatthā idha upasaṅkamanakiriyāti ‘‘annena vasati, vijjāya vasatī’’tiādīsu viya hetuatthameva taṃ karaṇavacanaṃ yuttaṃ na karaṇatthaṃ tassa ayujjamānattāti vuttaṃ ‘‘yena vā kāraṇenā’’tiādi. Bhagavato satatappavattaniratisaya-sāduvipulamatarasa-saddhammaphalatāya sāduphalaniccaphalitamahārukkhena bhagavā upamito. Sāduphalūpabhogādhippāyaggahaṇeneva hi mahākāruṇikassa sāduphalatā gahitāti. Upasaṅkamīti upasaṅkantā. Sampattakāmatāya hi kiñci ṭhānaṃ gacchanto taṃtaṃpadesātikkamanena upasaṅkami, upasaṅkantoti vattabbataṃ labhati. Tenāha ‘‘gatāti vuttaṃ hotī’’ti, upagatāti attho. Upasaṅkamitvāti pubbakālakiriyāniddesoti āha ‘‘upasaṅkamanapariyosānadīpana’’nti. Tatoti yaṃ ṭhānaṃ pattā ‘‘upasaṅkamī’’ti vuttā, tato upagataṭṭhānato.

    गतिनिवत्तिअत्थतो सामञ्‍ञतो आसनम्पि ठानग्गहणेन गय्हतीति वुत्तं ‘‘आसनकुसलताय एकमन्तं तिट्ठन्ती’’ति। निसिन्‍नापि हि गमनतो निवत्ता नाम होन्ति ठत्वा निसीदितब्बत्ता, यथावुत्तट्ठानादयोपि आसनेनेव सङ्गहिताति। अतिदूरअच्‍चासन्‍नपटिक्खेपेन नातिदूरनच्‍चासन्‍नं नाम गहितं। तं पन अवकंसतो उभिन्‍नं पसारितहत्थसङ्घट्टनेन दट्ठब्बं। गीवं पसारेत्वाति गीवं परिवत्तनवसेन पसारेत्वा।

    Gatinivattiatthato sāmaññato āsanampi ṭhānaggahaṇena gayhatīti vuttaṃ ‘‘āsanakusalatāya ekamantaṃ tiṭṭhantī’’ti. Nisinnāpi hi gamanato nivattā nāma honti ṭhatvā nisīditabbattā, yathāvuttaṭṭhānādayopi āsaneneva saṅgahitāti. Atidūraaccāsannapaṭikkhepena nātidūranaccāsannaṃ nāma gahitaṃ. Taṃ pana avakaṃsato ubhinnaṃ pasāritahatthasaṅghaṭṭanena daṭṭhabbaṃ. Gīvaṃ pasāretvāti gīvaṃ parivattanavasena pasāretvā.

    कामं ‘‘कथ’’न्ति अयमाकारपुच्छा, तरणाकारो इध पुच्छितो। सो पन तरणाकारो अत्थतो कारणमेवाति आह ‘‘कथं नूति कारणपुच्छा’’ति? पाकटो अभिसम्बोधियं महापथवीकम्पनादिअनेकच्छरियपातुभावादिना।

    Kāmaṃ ‘‘katha’’nti ayamākārapucchā, taraṇākāro idha pucchito. So pana taraṇākāro atthato kāraṇamevāti āha ‘‘kathaṃ nūti kāraṇapucchā’’ti? Pākaṭo abhisambodhiyaṃ mahāpathavīkampanādianekacchariyapātubhāvādinā.

    मरिसनट्ठेन पापानं रोगादिअनत्थानं अभिभवनट्ठेन मारिसो, दुक्खरहितो। तेनाह ‘‘निद्दुक्खाति वुत्तं होती’’ति। निरयपक्खे पियालपनवचनवसेन उपचारवचनञ्‍चेतं यथा ‘‘देवानं पिया’’ति। तेनेवाह ‘‘यदि एव’’न्तिआदि। सङ्कुना सङ्कूति मत्थकतो समकोट्टितेन याव हदयपदेसा निब्बिज्झित्वा ओतिण्णेन सङ्कुना पादतलतो समकोट्टितो सङ्कु निब्बिज्झित्वा आरोहन्तो हदये हदयस्स पदेसे समागच्छेय्य, अथ नेसं सङ्कूनं समागमसमकाले नं यथातिक्‍कन्तसङ्कुकरणकालं जानेय्यासि। किञ्‍चि निमित्तं उपादाय किस्मिञ्‍चि अत्थे पवत्तस्स सद्दस्स तन्‍निमित्तरहिते पवत्ति रुळ्ही नाम गमनकिरियारहिते सासनादिमति पटिपिण्डे यथा गोसद्दस्स।

    Marisanaṭṭhena pāpānaṃ rogādianatthānaṃ abhibhavanaṭṭhena māriso, dukkharahito. Tenāha ‘‘niddukkhāti vuttaṃ hotī’’ti. Nirayapakkhe piyālapanavacanavasena upacāravacanañcetaṃ yathā ‘‘devānaṃ piyā’’ti. Tenevāha ‘‘yadi eva’’ntiādi. Saṅkunā saṅkūti matthakato samakoṭṭitena yāva hadayapadesā nibbijjhitvā otiṇṇena saṅkunā pādatalato samakoṭṭito saṅku nibbijjhitvā ārohanto hadaye hadayassa padese samāgaccheyya, atha nesaṃ saṅkūnaṃ samāgamasamakāle naṃ yathātikkantasaṅkukaraṇakālaṃ jāneyyāsi. Kiñci nimittaṃ upādāya kismiñci atthe pavattassa saddassa tannimittarahite pavatti ruḷhī nāma gamanakiriyārahite sāsanādimati paṭipiṇḍe yathā gosaddassa.

    ओघमतरीति येसं ओघानं तरणं पुच्छितं, ते गणनपरिच्छेदतो सरूपतो च दस्सेतुं ‘‘चत्तारो’’तिआदि वुत्तं। कस्मा पनेत्थ चत्तारो एव ओघा वुत्ता, ते च कामादयो एवाति? न चोदेतब्बमेतं, यस्मा धम्मानं सभावकिच्‍चविसेसञ्‍ञुना भगवता सब्बं ञेय्यं याथावतो अभिसम्बुज्झित्वा एत्तकाव ओघा देसिता, इमे एव च देसिताति। वट्टस्मिं ओहनन्ति ओसीदापेन्तीति ओघा, ओहनन्ति हेट्ठा कत्वा हनन्ति गामेन्ति, तथाभूता सत्ते अधो गामेन्ति नाम। अयञ्‍च अत्थो ‘‘सब्बोपि चेसा’’तिआदिना परतो अट्ठकथायमेव आगमिस्सति। कामनट्ठेन कामो, कामो च सो यथावुत्तेनत्थेन ओघो चाति, कामेसु ओघोति वा कामोघो। भवोघो नाम भवरागोति दस्सेतुं ‘‘रूपारूपभवेसु छन्दरागो झाननिकन्ति चा’’ति वुत्तं। सुमङ्गलविलासिनीआदीसु (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.३१२) पन ‘‘सस्सतदिट्ठिसहगतरागो चा’’ति वुत्तं। तत्थ पठमो उपपत्तिभवेसु रागो, दुतियो कम्मभवे। भवदिट्ठिविनिमुत्तस्स दिट्ठिगतस्स अभावतो। ‘‘द्वासट्ठिदिट्ठियो दिट्ठोघो’’ति वुत्तं, चतुसच्‍चन्तोगधत्ता सब्बस्स ञेय्यस्स ‘‘चतूसु सच्‍चेसु अञ्‍ञाणं अविज्‍जोघो’’ति आह।

    Oghamatarīti yesaṃ oghānaṃ taraṇaṃ pucchitaṃ, te gaṇanaparicchedato sarūpato ca dassetuṃ ‘‘cattāro’’tiādi vuttaṃ. Kasmā panettha cattāro eva oghā vuttā, te ca kāmādayo evāti? Na codetabbametaṃ, yasmā dhammānaṃ sabhāvakiccavisesaññunā bhagavatā sabbaṃ ñeyyaṃ yāthāvato abhisambujjhitvā ettakāva oghā desitā, ime eva ca desitāti. Vaṭṭasmiṃ ohananti osīdāpentīti oghā, ohananti heṭṭhā katvā hananti gāmenti, tathābhūtā satte adho gāmenti nāma. Ayañca attho ‘‘sabbopi cesā’’tiādinā parato aṭṭhakathāyameva āgamissati. Kāmanaṭṭhena kāmo, kāmo ca so yathāvuttenatthena ogho cāti, kāmesu oghoti vā kāmogho. Bhavogho nāma bhavarāgoti dassetuṃ ‘‘rūpārūpabhavesu chandarāgo jhānanikanti cā’’ti vuttaṃ. Sumaṅgalavilāsinīādīsu (dī. ni. aṭṭha. 3.312) pana ‘‘sassatadiṭṭhisahagatarāgo cā’’ti vuttaṃ. Tattha paṭhamo upapattibhavesu rāgo, dutiyo kammabhave. Bhavadiṭṭhivinimuttassa diṭṭhigatassa abhāvato. ‘‘Dvāsaṭṭhidiṭṭhiyo diṭṭhogho’’ti vuttaṃ, catusaccantogadhattā sabbassa ñeyyassa ‘‘catūsu saccesu aññāṇaṃ avijjogho’’ti āha.

    इदानि तेसं ओघसङ्खातानं पापधम्मानं उप्पत्तिट्ठानं दस्सेतुं ‘‘तत्था’’तिआदि वुत्तं, पवत्तिट्ठानं पन कामगुणादयो दस्सिता एव। ‘‘पञ्‍चसु कामगुणेसु छन्दरागो कामोघो’’ति एत्थ भवोघं ठपेत्वा सब्बो लोभो कामोघोति युत्तं सिया। सस्सतदिट्ठिसहगतो रागो भवदिट्ठिसम्पयुत्तत्ता भवोघोति अट्ठकथासु वुत्तो, भवोघो पन दिट्ठिगतविप्पयुत्तेसु एव उप्पज्‍जतीति पाळियं वुत्तो। तेनेवाह – ‘‘भवोघो चतूसु दिट्ठिविप्पयुत्तलोभसहगतचित्तुप्पादेसु उप्पज्‍जती’’ति। तस्मा दिट्ठिसहगतलोभोपि कामोघोति युत्तं सिया। दिट्ठधम्मिकसम्परायिकदुक्खानञ्हि कारणभूता कामासवादयोपि द्विधा वुत्ता, आसवा एव च ओघा। कामासवनिद्देसे च कामेसूति कामरागदिट्ठिरागादीनं आरम्मणभूतेसु तेभूमकेसु वत्थुकामेसूति अत्थो सम्भवति। तत्थ हि उप्पज्‍जमाना सायं तण्हा सब्बापि न कामच्छन्दादिनामं न लभतीति।

    Idāni tesaṃ oghasaṅkhātānaṃ pāpadhammānaṃ uppattiṭṭhānaṃ dassetuṃ ‘‘tatthā’’tiādi vuttaṃ, pavattiṭṭhānaṃ pana kāmaguṇādayo dassitā eva. ‘‘Pañcasu kāmaguṇesu chandarāgo kāmogho’’ti ettha bhavoghaṃ ṭhapetvā sabbo lobho kāmoghoti yuttaṃ siyā. Sassatadiṭṭhisahagato rāgo bhavadiṭṭhisampayuttattā bhavoghoti aṭṭhakathāsu vutto, bhavogho pana diṭṭhigatavippayuttesu eva uppajjatīti pāḷiyaṃ vutto. Tenevāha – ‘‘bhavogho catūsu diṭṭhivippayuttalobhasahagatacittuppādesu uppajjatī’’ti. Tasmā diṭṭhisahagatalobhopi kāmoghoti yuttaṃ siyā. Diṭṭhadhammikasamparāyikadukkhānañhi kāraṇabhūtā kāmāsavādayopi dvidhā vuttā, āsavā eva ca oghā. Kāmāsavaniddese ca kāmesūti kāmarāgadiṭṭhirāgādīnaṃ ārammaṇabhūtesu tebhūmakesu vatthukāmesūti attho sambhavati. Tattha hi uppajjamānā sāyaṃ taṇhā sabbāpi na kāmacchandādināmaṃ na labhatīti.

    यदि पन पञ्‍चकामगुणिको च रागो कामोघोति वुत्तोति कत्वा ब्रह्मानं विमानादीसु रागस्स दिट्ठिरागस्स च कामोघभावो पटिसेधितब्बो सिया, एवं सति कामोघभवोघविनिमुत्तेन नाम लोभेन भवितब्बं । सो यदा दिट्ठिगतविप्पयुत्तेसु उप्पज्‍जति, तदा तेन सम्पयुत्तो अविज्‍जोघो ओघविप्पयुत्तोति दोमनस्सविचिकिच्छुद्धच्‍चसम्पयुत्तस्स विय तस्सपि ओघविप्पयुत्तता वत्तब्बा सिया ‘‘चतूसुपि दिट्ठिगतविप्पयुत्तलोभसहगतेसु चित्तुप्पादेसु उप्पन्‍नो मोहो सिया ओघसम्पयुत्तो सिया ओघविप्पयुत्तो’’ति। ‘‘कामोघो अट्ठसु लोभसहगतेसु चित्तुप्पादेसु उप्पज्‍जती’’ति, ‘‘कामोघं पटिच्‍च दिट्ठोघो अविज्‍जोघो’’ति च वचनतो दिट्ठिसहगतो कामोघो न होतीति न सक्‍का वत्तुं। तथा हेत्थ ‘‘रूपारूपभवेसु छन्दरागो झाननिकन्ति च भवोघो नामाति एत्तकमेव वुत्तं, न वुत्तं सस्सतदिट्ठिसहगतो रागो’’ति।

    Yadi pana pañcakāmaguṇiko ca rāgo kāmoghoti vuttoti katvā brahmānaṃ vimānādīsu rāgassa diṭṭhirāgassa ca kāmoghabhāvo paṭisedhitabbo siyā, evaṃ sati kāmoghabhavoghavinimuttena nāma lobhena bhavitabbaṃ . So yadā diṭṭhigatavippayuttesu uppajjati, tadā tena sampayutto avijjogho oghavippayuttoti domanassavicikicchuddhaccasampayuttassa viya tassapi oghavippayuttatā vattabbā siyā ‘‘catūsupi diṭṭhigatavippayuttalobhasahagatesu cittuppādesu uppanno moho siyā oghasampayutto siyā oghavippayutto’’ti. ‘‘Kāmogho aṭṭhasu lobhasahagatesu cittuppādesu uppajjatī’’ti, ‘‘kāmoghaṃ paṭicca diṭṭhogho avijjogho’’ti ca vacanato diṭṭhisahagato kāmogho na hotīti na sakkā vattuṃ. Tathā hettha ‘‘rūpārūpabhavesu chandarāgo jhānanikanti ca bhavogho nāmāti ettakameva vuttaṃ, na vuttaṃ sassatadiṭṭhisahagato rāgo’’ti.

    अधोगमनट्ठेनाति हेट्ठापवत्तनट्ठेन। हेट्ठापवत्तनञ्‍चेत्थ न केवलं अपायगमनियभावेन, अथ खो संसारतरकावरोधनेनपीति दस्सेतुं ‘‘उपरिभवञ्‍चा’’तिआदि वुत्तं। कामं निब्बानं अरूपिभावा अदेसं, न तस्स ठानवसेन उपरिगहणं, सब्बसङ्खतविनिस्सटत्ता पन सब्बस्सपि भवस्स उपरीति वत्तब्बतं अरहतीति कत्वा वुत्तं ‘‘उपरिभवं निब्बान’’न्ति। ‘‘महाउदकोघो’’तिआदीसु रासट्ठो ओघ-सद्दोति ‘‘महा हेसो किलेसरासी’’ति वुत्तं सेसेसुपीति भवोघादीसुपि।

    Adhogamanaṭṭhenāti heṭṭhāpavattanaṭṭhena. Heṭṭhāpavattanañcettha na kevalaṃ apāyagamaniyabhāvena, atha kho saṃsāratarakāvarodhanenapīti dassetuṃ ‘‘uparibhavañcā’’tiādi vuttaṃ. Kāmaṃ nibbānaṃ arūpibhāvā adesaṃ, na tassa ṭhānavasena uparigahaṇaṃ, sabbasaṅkhatavinissaṭattā pana sabbassapi bhavassa uparīti vattabbataṃ arahatīti katvā vuttaṃ ‘‘uparibhavaṃ nibbāna’’nti. ‘‘Mahāudakogho’’tiādīsu rāsaṭṭho ogha-saddoti ‘‘mahā heso kilesarāsī’’ti vuttaṃ sesesupīti bhavoghādīsupi.

    अप्पतिट्ठहन्तोति किलेसादीनं वसेन असन्तिट्ठन्तो, असंसीदन्तोति अत्थो। अनायूहन्तोति अभिसङ्खारादिवसेन न आयूहन्तो मज्झिमं पटिपदं विलङ्घित्वा निब्बुय्हन्तो। तेनाह – ‘‘अवायमन्तो’’ति, मिच्छावायामवसेन अवायमन्तोति अधिप्पायो। गूळ्हन्ति संवुतं। पटिच्छन्‍नन्ति तस्सेव वेवचनं। अत्थवसेन वा संवुत्तं गूळ्हं, सद्दवसेनपि अपाकटं पटिच्छन्‍नं अन्तरदीपादिके ठातब्बट्ठाने। आयूहन्ताति हत्थेहि च पादेहि च वायमन्ता। एतं अत्थजातं, एतं वा विस्सज्‍जनं।

    Appatiṭṭhahantoti kilesādīnaṃ vasena asantiṭṭhanto, asaṃsīdantoti attho. Anāyūhantoti abhisaṅkhārādivasena na āyūhanto majjhimaṃ paṭipadaṃ vilaṅghitvā nibbuyhanto. Tenāha – ‘‘avāyamanto’’ti, micchāvāyāmavasena avāyamantoti adhippāyo. Gūḷhanti saṃvutaṃ. Paṭicchannanti tasseva vevacanaṃ. Atthavasena vā saṃvuttaṃ gūḷhaṃ, saddavasenapi apākaṭaṃ paṭicchannaṃ antaradīpādike ṭhātabbaṭṭhāne. Āyūhantāti hatthehi ca pādehi ca vāyamantā. Etaṃ atthajātaṃ, etaṃ vā vissajjanaṃ.

    इदानि येनाधिप्पायेन भगवता तथागूळ्हं कत्वा पञ्हो कथितो, तं दस्सेतुं ‘‘किं पनातिआदि वुत्तं। निग्गहमुखेनाति वेनेय्यानं विनयउपायभूतनिग्गहवसेन। तेनाह ये पण्डितमानिनो’’तिआदि। पवय्ह पवय्हाति ओफुणित्वा ओफुणित्वा।

    Idāni yenādhippāyena bhagavatā tathāgūḷhaṃ katvā pañho kathito, taṃ dassetuṃ ‘‘kiṃ panātiādi vuttaṃ. Niggahamukhenāti veneyyānaṃ vinayaupāyabhūtaniggahavasena. Tenāha ye paṇḍitamānino’’tiādi. Pavayha pavayhāti ophuṇitvā ophuṇitvā.

    सोति देवपुत्तो निहतमानो अहोसि यथाविस्सज्‍जितस्स अत्थस्स अजानन्तो। यथाति अनियमवचनं नियमनिद्दिट्ठं होति, तंसम्बन्धञ्‍च कथन्ति पुच्छावचनन्ति तदुभयस्स अत्थं दस्सेन्तो ‘‘यथाहं जानामि, एवं मे कथेही’’ति आह।

    Soti devaputto nihatamāno ahosi yathāvissajjitassa atthassa ajānanto. Yathāti aniyamavacanaṃ niyamaniddiṭṭhaṃ hoti, taṃsambandhañca kathanti pucchāvacananti tadubhayassa atthaṃ dassento ‘‘yathāhaṃ jānāmi, evaṃ me kathehī’’ti āha.

    यदास्वाहन्ति यदा सु अहं, सु-कारो निपातमत्तं ‘‘यदिदं कथं सू’’तिआदीसु विय। सब्बपदेसूति ‘‘तदास्सु संसीदामी’’तिआदीसु तीसुपि पदेसु। अतरन्तोति ओघानं अतिक्‍कमनत्थं तरणप्पयोगं अकरोन्तो। तत्थेवाति ओघनियओघेसु एव। ओसीदामीति निमुज्‍जामि ओघेहि अज्झोत्थटो होमि। निब्बुय्हामीति ओघेहि निब्बूळ्हो होमि। ठातुं असक्‍कोन्तो असंसीदन्तो। अतिवत्तामीति अनुपयोगं अतिक्‍कमामि, अपनिधानवसेन सम्मापटिपत्तिं विराधेमीति अत्थो। ठाने च वायामे चाति वक्खमानविभागे पतिट्ठहने वायामे च दोसं दिस्वाति पतिट्ठानायूहनेसु संसीदननिब्बुय्हनसङ्खातं तरणस्स विबन्धनभूतं आदीनवं दिस्वान। इदं भगवता बोधिमूले अत्तना पवत्तित-पुब्बभाग-मनसिकारवसेन वुत्तं। अतिट्ठन्तो अवायमन्तोति पतिट्ठानायूहनकरणकिलेसादीनं परिवज्‍जनेन असंसीदन्तो अनिब्बुय्हन्तो। देवतायपि पटिविद्धो तदत्थो उपनिस्सयसम्पन्‍नताय विमुत्तिपरिपाचनीयधम्मानं परिपक्‍कत्ता। न पन पाकटो विपञ्‍चितञ्‍ञूआदीनं, उग्घटितञ्‍ञूनं पन यथा तस्सा देवताय, तथा पाकटो एवाति। सत्त दुका इदानि वुच्‍चमानरूपा दस्सिता पोराणट्ठकथायं। किलेसवसेन सन्तिट्ठन्तोति लोभादीहि अभिभूतताय संसारे पतिट्ठहन्तो सम्मा अप्पटिपज्‍जनेन तत्थेव संसीदति नाम। अभिसङ्खारवसेनाति तत्थेवाभिसङ्खारचेतनाय चेतेन्तो सम्मापटिपत्तियोग्यस्स खणस्स अतिवत्तनेन निब्बुय्हति नाम। इमिना नयेन सेसदुकेसुपि अत्थो वेदितब्बो।

    Yadāsvāhanti yadā su ahaṃ, su-kāro nipātamattaṃ ‘‘yadidaṃ kathaṃ sū’’tiādīsu viya. Sabbapadesūti ‘‘tadāssu saṃsīdāmī’’tiādīsu tīsupi padesu. Atarantoti oghānaṃ atikkamanatthaṃ taraṇappayogaṃ akaronto. Tatthevāti oghaniyaoghesu eva. Osīdāmīti nimujjāmi oghehi ajjhotthaṭo homi. Nibbuyhāmīti oghehi nibbūḷho homi. Ṭhātuṃ asakkonto asaṃsīdanto. Ativattāmīti anupayogaṃ atikkamāmi, apanidhānavasena sammāpaṭipattiṃ virādhemīti attho. Ṭhāne ca vāyāme cāti vakkhamānavibhāge patiṭṭhahane vāyāme ca dosaṃ disvāti patiṭṭhānāyūhanesu saṃsīdananibbuyhanasaṅkhātaṃ taraṇassa vibandhanabhūtaṃ ādīnavaṃ disvāna. Idaṃ bhagavatā bodhimūle attanā pavattita-pubbabhāga-manasikāravasena vuttaṃ. Atiṭṭhanto avāyamantoti patiṭṭhānāyūhanakaraṇakilesādīnaṃ parivajjanena asaṃsīdanto anibbuyhanto. Devatāyapi paṭividdho tadattho upanissayasampannatāya vimuttiparipācanīyadhammānaṃ paripakkattā. Na pana pākaṭo vipañcitaññūādīnaṃ, ugghaṭitaññūnaṃ pana yathā tassā devatāya, tathā pākaṭo evāti. Satta dukā idāni vuccamānarūpā dassitā porāṇaṭṭhakathāyaṃ. Kilesavasena santiṭṭhantoti lobhādīhi abhibhūtatāya saṃsāre patiṭṭhahanto sammā appaṭipajjanena tattheva saṃsīdati nāma. Abhisaṅkhāravasenāti tatthevābhisaṅkhāracetanāya cetento sammāpaṭipattiyogyassa khaṇassa ativattanena nibbuyhati nāma. Iminā nayena sesadukesupi attho veditabbo.

    एत्थ च वट्टमूलका किलेसाति तेसं वसेन संसारे अवट्ठानं तंतंकम्मुना तत्थ तत्थ भवे अभिनिब्बत्ति, किलेसा पन तेसं पच्‍चयमत्तं। तत्थ तत्थ भवे अपरापरं निब्बत्तेन्तो संसारे निब्बुय्हति नामाति इमस्स अत्थस्स दस्सनवसेन पठमदुको वुत्तो। इमे सत्ता संसारे परिब्भमन्ता दुविधा तण्हाचरिता दिट्ठिचरिता चाति तेसं संसारनायिकभूतानं धम्मानं वसेन सन्तिट्ठनं, तदञ्‍ञेसं पवत्तिपच्‍चयानं वसेन आयूहनन्ति इमस्स अत्थस्स दस्सनवसेन दुतियदुको वुत्तो। संयोजनियेसु धम्मेसु अस्साददस्सनसभावाय तण्हाय वसेन विसेसतो पतिट्ठानं, अमुत्तिमग्गे मुत्तिमग्गपरामासतो तथा आयूहनम्पि दिट्ठिया वसेन होतीति दस्सेतुं ततियदुको वुत्तो। चतुत्थदुके पन अधिप्पायो अट्ठकथाय एव विभावितो। यस्मा ‘‘सस्सतो अत्ता’’ति अभिनिविसन्तो अरूपरागं, असञ्‍ञूपगं वा अविमोक्खंयेव विमोक्खोति गहेत्वा संसारे एव ओलीयति। तेनाह ‘‘ओलीयनाभिनिवेसा हि भवदिट्ठी’’ति। यस्मा पन कामभवादीसु यं वा तं वा भवं पत्वा अत्ता उच्छिज्‍जति विनस्सति, न होति परं मरणाति अभिनिविसन्तो भवविप्पमोक्खावहाय सम्मापटिपत्तिया अप्पटिपज्‍जनेन तं अतिवत्तति। तेन वुत्तं ‘‘अतिधावनाभिनिवेसा विभवदिट्ठी’’ति।

    Ettha ca vaṭṭamūlakā kilesāti tesaṃ vasena saṃsāre avaṭṭhānaṃ taṃtaṃkammunā tattha tattha bhave abhinibbatti, kilesā pana tesaṃ paccayamattaṃ. Tattha tattha bhave aparāparaṃ nibbattento saṃsāre nibbuyhati nāmāti imassa atthassa dassanavasena paṭhamaduko vutto. Ime sattā saṃsāre paribbhamantā duvidhā taṇhācaritā diṭṭhicaritā cāti tesaṃ saṃsāranāyikabhūtānaṃ dhammānaṃ vasena santiṭṭhanaṃ, tadaññesaṃ pavattipaccayānaṃ vasena āyūhananti imassa atthassa dassanavasena dutiyaduko vutto. Saṃyojaniyesu dhammesu assādadassanasabhāvāya taṇhāya vasena visesato patiṭṭhānaṃ, amuttimagge muttimaggaparāmāsato tathā āyūhanampi diṭṭhiyā vasena hotīti dassetuṃ tatiyaduko vutto. Catutthaduke pana adhippāyo aṭṭhakathāya eva vibhāvito. Yasmā ‘‘sassato attā’’ti abhinivisanto arūparāgaṃ, asaññūpagaṃ vā avimokkhaṃyeva vimokkhoti gahetvā saṃsāre eva olīyati. Tenāha ‘‘olīyanābhinivesā hi bhavadiṭṭhī’’ti. Yasmā pana kāmabhavādīsu yaṃ vā taṃ vā bhavaṃ patvā attā ucchijjati vinassati, na hoti paraṃ maraṇāti abhinivisanto bhavavippamokkhāvahāya sammāpaṭipattiyā appaṭipajjanena taṃ ativattati. Tena vuttaṃ ‘‘atidhāvanābhinivesā vibhavadiṭṭhī’’ti.

    लीनवसेन सन्तिट्ठन्तोति कोसज्‍जादिवसेन संकोचापज्‍जनेन सम्मा अप्पटिपज्‍जन्तो। उद्धच्‍चवसेन आयूहन्तोति सम्मासमाधिनो अभावेन विक्खेपवसेन पञ्‍चमो दुको वुत्तो। यथा कामसुखं पविट्ठस्स समाधानं नत्थि चित्तस्स उपक्‍किलिट्ठत्ता, एवं अत्तपरितापनमनुयुत्तस्स कायस्स उपक्‍किलिट्ठत्ता। इति चित्तकायपरिक्‍किलेसकरा द्वे अन्ता तण्हादिट्ठिनिस्सयताय संसीदननिब्बुय्हननिमित्ता वुत्ता छट्ठदुके। पुब्बे सप्पदेसतोव संकिलेसधम्मा ‘‘संसीदननिमित्त’’न्ति दस्सिताति इदानि निप्पदेसतो दस्सनवसेन, पुब्बे च साधारणतो अभिसङ्खारधम्मा ‘‘निब्बुय्हननिमित्त’’न्ति दस्सिताति इदानि पुञ्‍ञानेञ्‍जाभिसङ्खारे एव ‘‘आयूहननिमित्त’’न्ति दस्सनवसेन सत्तमदुको वुत्तो। एवञ्हि दुग्गतिसुगतूपपत्तिवसेन संसीदननिब्बुय्हनानि विभज्‍ज दस्सितानि होन्तीति। तेनेवाह ‘‘वुत्तम्पि चेत’’न्तिआदि। अधोभागं दुग्गतिं गमेन्तीति अधोभागङ्गमनीया अनुनासिकलोपं अकत्वा। तथा उपरिभागं गमेन्तीति उपरिभागङ्गमनीया।

    Līnavasena santiṭṭhantoti kosajjādivasena saṃkocāpajjanena sammā appaṭipajjanto. Uddhaccavasena āyūhantoti sammāsamādhino abhāvena vikkhepavasena pañcamo duko vutto. Yathā kāmasukhaṃ paviṭṭhassa samādhānaṃ natthi cittassa upakkiliṭṭhattā, evaṃ attaparitāpanamanuyuttassa kāyassa upakkiliṭṭhattā. Iti cittakāyaparikkilesakarā dve antā taṇhādiṭṭhinissayatāya saṃsīdananibbuyhananimittā vuttā chaṭṭhaduke. Pubbe sappadesatova saṃkilesadhammā ‘‘saṃsīdananimitta’’nti dassitāti idāni nippadesato dassanavasena, pubbe ca sādhāraṇato abhisaṅkhāradhammā ‘‘nibbuyhananimitta’’nti dassitāti idāni puññāneñjābhisaṅkhāre eva ‘‘āyūhananimitta’’nti dassanavasena sattamaduko vutto. Evañhi duggatisugatūpapattivasena saṃsīdananibbuyhanāni vibhajja dassitāni hontīti. Tenevāha ‘‘vuttampi ceta’’ntiādi. Adhobhāgaṃ duggatiṃ gamentīti adhobhāgaṅgamanīyā anunāsikalopaṃ akatvā. Tathā uparibhāgaṃ gamentīti uparibhāgaṅgamanīyā.

    एत्थ च ओघतरणं पुच्छितेन भगवता ‘‘अप्पतिट्ठं अनायूह’’न्ति तस्स पहानङ्गमेव दस्सितं, न सम्पयोगङ्गन्ति? न एवं दट्ठब्बं, यावता येन पतिट्ठानं होति, येन च आयूहनं, तदुभयपटिक्खेपमुखेन तप्पटिपक्खधम्मदस्सनमेतन्ति। न हेस अ-कारो केवलं पटिसेधे, अथ खो पटिपक्खे ‘‘अकुसला धम्मा, अहितो, अधम्मो’’तिआदीसु विय, तस्मा अप्पतिट्ठं अनायूहन्ति पतिट्ठानायूहनानं पटिपक्खवसेन पवत्तमानो तथापवत्तिहेतूवाति अयमेत्थ अत्थो। खोति च अवधारणत्थे निपातो ‘‘अस्सोसि खो’’तिआदीसु (पारा॰ १) विय। तेन अप्पतिट्ठानस्स एकंसिकतं दस्सेति। सोयं खो-सद्दो ‘‘अनायूह’’न्ति एत्थापि आनेत्वा वत्तब्बो। अनायूहनम्पि हि एकंसिकमेवाति तस्स पटिपक्खो सह विपस्सनाय अरियमग्गो। तेन हि ओघतरणं होति, न अञ्‍ञथा। एवमयं यथानुसन्धिदेसना कता, देवता च सहविपस्सनं मग्गं पटिविज्झीति पठमफले पतिट्ठासि। तेन वुत्तं ‘‘इमं पञ्हविस्सज्‍जन’’न्तिआदि।

    Ettha ca oghataraṇaṃ pucchitena bhagavatā ‘‘appatiṭṭhaṃ anāyūha’’nti tassa pahānaṅgameva dassitaṃ, na sampayogaṅganti? Na evaṃ daṭṭhabbaṃ, yāvatā yena patiṭṭhānaṃ hoti, yena ca āyūhanaṃ, tadubhayapaṭikkhepamukhena tappaṭipakkhadhammadassanametanti. Na hesa a-kāro kevalaṃ paṭisedhe, atha kho paṭipakkhe ‘‘akusalā dhammā, ahito, adhammo’’tiādīsu viya, tasmā appatiṭṭhaṃ anāyūhanti patiṭṭhānāyūhanānaṃ paṭipakkhavasena pavattamāno tathāpavattihetūvāti ayamettha attho. Khoti ca avadhāraṇatthe nipāto ‘‘assosi kho’’tiādīsu (pārā. 1) viya. Tena appatiṭṭhānassa ekaṃsikataṃ dasseti. Soyaṃ kho-saddo ‘‘anāyūha’’nti etthāpi ānetvā vattabbo. Anāyūhanampi hi ekaṃsikamevāti tassa paṭipakkho saha vipassanāya ariyamaggo. Tena hi oghataraṇaṃ hoti, na aññathā. Evamayaṃ yathānusandhidesanā katā, devatā ca sahavipassanaṃ maggaṃ paṭivijjhīti paṭhamaphale patiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ ‘‘imaṃ pañhavissajjana’’ntiādi.

    ‘‘चिरस्सा’’ति इमिना समानत्थं पदन्तरमेतन्ति आह ‘‘चिरस्स कालस्सा’’ति यथा ‘‘ममं वा, भिक्खवे’’ति (दी॰ नि॰ १.५-६) एत्थ ‘‘ममा’’ति इमिना समानत्थं पदन्तरं ममन्ति। न दिट्ठपुब्बाति अदस्सावी। अदस्साविता च दिस्वा कत्तब्बकिच्‍चस्स असिद्धताय वेदितब्बा। अञ्‍ञथा का नाम सा देवता, या भगवन्तं न दिट्ठवती? तेनाह ‘‘किं पनिमाया’’तिआदि। दस्सनं उपादाय एवं वत्तुं वत्ततीति यदा कदाचि कञ्‍चि पियजातिकं दिस्वा तं दस्सनं उपादाय ‘‘चिरेन वत मयं आयस्मन्तं पस्सामा’’ति अदिट्ठपुब्बं दिट्ठपुब्बं वा एवं वत्तुं युज्‍जति, अयं लोके निरुळ्हे समुदाचारोति दस्सेति। ब्रह्मं वा वुच्‍चति अरियमग्गो, तस्स अणनतो जाननतो पटिविज्झनतो ब्राह्मणो। किलेसनिब्बानेनाति किलेसानं अच्‍चन्तसमुच्छेदसङ्खातेन निब्बानेन निब्बुतं सम्मदेव वूपसन्त-सब्बकिलेसदरथ-परिळाहं। आसत्तविसत्तादीहीति आदि-सद्देन विसतादिआकारे सङ्गण्हाति। वुत्तञ्हेतं –

    ‘‘Cirassā’’ti iminā samānatthaṃ padantarametanti āha ‘‘cirassa kālassā’’ti yathā ‘‘mamaṃ vā, bhikkhave’’ti (dī. ni. 1.5-6) ettha ‘‘mamā’’ti iminā samānatthaṃ padantaraṃ mamanti. Na diṭṭhapubbāti adassāvī. Adassāvitā ca disvā kattabbakiccassa asiddhatāya veditabbā. Aññathā kā nāma sā devatā, yā bhagavantaṃ na diṭṭhavatī? Tenāha ‘‘kiṃ panimāyā’’tiādi. Dassanaṃ upādāya evaṃ vattuṃ vattatīti yadā kadāci kañci piyajātikaṃ disvā taṃ dassanaṃ upādāya ‘‘cirena vata mayaṃ āyasmantaṃ passāmā’’ti adiṭṭhapubbaṃ diṭṭhapubbaṃ vā evaṃ vattuṃ yujjati, ayaṃ loke niruḷhe samudācāroti dasseti. Brahmaṃ vā vuccati ariyamaggo, tassa aṇanato jānanato paṭivijjhanato brāhmaṇo. Kilesanibbānenāti kilesānaṃ accantasamucchedasaṅkhātena nibbānena nibbutaṃ sammadeva vūpasanta-sabbakilesadaratha-pariḷāhaṃ. Āsattavisattādīhīti ādi-saddena visatādiākāre saṅgaṇhāti. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘विसताति विसत्तिका, विसटाति विसत्तिका, विसालाति विसत्तिका, विसक्‍कतीति विसत्तिका, विसंवादिकाति विसत्तिका, विसं हरतीति विसत्तिका, विसमूलाति विसत्तिका, विसफलाति विसत्तिका, विसपरिभोगोति विसत्तिका, विसाला वा पन सा तण्हा रूपे सद्दे गन्धे रसे फोट्ठब्बे धम्मे कुले गणे विसता वित्थताति विसत्तिका’’ति (महानि॰ ३)।

    ‘‘Visatāti visattikā, visaṭāti visattikā, visālāti visattikā, visakkatīti visattikā, visaṃvādikāti visattikā, visaṃ haratīti visattikā, visamūlāti visattikā, visaphalāti visattikā, visaparibhogoti visattikā, visālā vā pana sā taṇhā rūpe sadde gandhe rase phoṭṭhabbe dhamme kule gaṇe visatā vitthatāti visattikā’’ti (mahāni. 3).

    तत्थ विसताति वित्थता रूपादीसु तेभूमकधम्मेसु अभिब्यापनवसेन विसटाति पुरिमवचनमेव त-कारस्स ट-कारं कत्वा वुत्तं। विसालाति विपुला। विसक्‍कतीति परिसक्‍कति, सहति वा। रत्तो हि रागवत्थुना पादेन ताळियमानोपि सहतीति। ओसक्‍कनं विप्फन्दनं वा ‘‘विसक्‍कन’’न्तिपि वदन्ति। अनिच्‍चादिं निच्‍चादितो। गण्हातीति विसंवादिका होति। विसं हरतीति तथा तथा कामेसु आनिसंसं पस्सन्ती विविधेहि आकारेहि नेक्खम्माभिमुखप्पवत्तितो चित्तं संहरति संखिपति, विसं वा दुक्खं, तं हरति, वहतीति अत्थो। दुक्खनिब्बत्तककम्मस्स हेतुभावतो विसमूला। विसं वा दुक्खाभिभूता वेदना मूलं एतिस्साति विसमूला। दुक्खसमुदयत्ता विसं फलं एतिस्साति विसफला। तण्हाय रूपादिकस्स दुक्खस्सेव परिभोगो होति, न अमतस्साति विसपरिभोगोति वुत्ता, सब्बत्थ निरुत्तिवसेन पदसिद्धि वेदितब्बा। यो पनेत्थ पधानो अत्थो, तं दस्सेतुं पुन ‘‘विसाला वा पना’’तिआदि वुत्तन्ति एवमेत्थ विसत्तिकापदस्स अत्थो वेदितब्बो। तिण्णं पठमदुतियमग्गेहि। नित्तिण्णं ततियमग्गेन। उत्तिण्णं चतुत्थमग्गेन।

    Tattha visatāti vitthatā rūpādīsu tebhūmakadhammesu abhibyāpanavasena visaṭāti purimavacanameva ta-kārassa ṭa-kāraṃ katvā vuttaṃ. Visālāti vipulā. Visakkatīti parisakkati, sahati vā. Ratto hi rāgavatthunā pādena tāḷiyamānopi sahatīti. Osakkanaṃ vipphandanaṃ vā ‘‘visakkana’’ntipi vadanti. Aniccādiṃ niccādito. Gaṇhātīti visaṃvādikā hoti. Visaṃ haratīti tathā tathā kāmesu ānisaṃsaṃ passantī vividhehi ākārehi nekkhammābhimukhappavattito cittaṃ saṃharati saṃkhipati, visaṃ vā dukkhaṃ, taṃ harati, vahatīti attho. Dukkhanibbattakakammassa hetubhāvato visamūlā. Visaṃ vā dukkhābhibhūtā vedanā mūlaṃ etissāti visamūlā. Dukkhasamudayattā visaṃ phalaṃ etissāti visaphalā. Taṇhāya rūpādikassa dukkhasseva paribhogo hoti, na amatassāti visaparibhogoti vuttā, sabbattha niruttivasena padasiddhi veditabbā. Yo panettha padhāno attho, taṃ dassetuṃ puna ‘‘visālā vā panā’’tiādi vuttanti evamettha visattikāpadassa attho veditabbo. Tiṇṇaṃ paṭhamadutiyamaggehi. Nittiṇṇaṃ tatiyamaggena. Uttiṇṇaṃ catutthamaggena.

    समनुञ्‍ञोति सम्मदेव कतानुञ्‍ञो। तेनाह ‘‘एकज्झासयो अहोसी’’ति। अन्तरधायीति अदस्सनं अगमासि। यथा पन अन्तरधायि, तं दस्सेतुं ‘‘अभिसङ्खतकाय’’न्तिआदि वुत्तं। मालेहीति लिङ्गविपल्‍लासेन वुत्तं, ‘‘मालाही’’ति केचि पठन्ति, ‘‘मल्येही’’ति वत्तब्बे य-कारलोपं कत्वा निद्देसो। अयं ताव अट्ठकथाय लीनत्थवण्णना।

    Samanuññoti sammadeva katānuñño. Tenāha ‘‘ekajjhāsayo ahosī’’ti. Antaradhāyīti adassanaṃ agamāsi. Yathā pana antaradhāyi, taṃ dassetuṃ ‘‘abhisaṅkhatakāya’’ntiādi vuttaṃ. Mālehīti liṅgavipallāsena vuttaṃ, ‘‘mālāhī’’ti keci paṭhanti, ‘‘malyehī’’ti vattabbe ya-kāralopaṃ katvā niddeso. Ayaṃ tāva aṭṭhakathāya līnatthavaṇṇanā.

    नेत्तिनयवण्णना

    Nettinayavaṇṇanā

    इदानि पकरणनयेन पाळिया अत्थवण्णनं करिस्साम। सा पन अत्थवण्णना यस्मा देसनाय समुट्ठानप्पयोजनभाजनेसु पिण्डत्थेसु च निद्धारितेसु सुकरा होति सुविञ्‍ञेय्या च, तस्मा सुत्तदेसनाय समुट्ठानादीनि पठमं निद्धारयिस्साम। तत्थ समुट्ठानं ताव देसनानिदानं, तं साधारणं असाधारणन्ति दुविधं। तत्थ साधारणम्पि अब्भन्तरबाहिरभेदतो दुविधं। तत्थ साधारणं अब्भन्तरसमुट्ठानं नाम लोकनाथस्स महाकरुणा। ताय हि समुस्साहितस्स भगवतो वेनेय्यानं धम्मदेसनाय चित्तं उदपादि, यं सन्धाय वुत्तं – ‘‘सत्तेसु च कारुञ्‍ञतं पटिच्‍च बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेसी’’तिआदि (म॰ नि॰ १.२८३; सं॰ नि॰ १.१७२; महाव॰ ९)। एत्थ च हेतुअवत्थायपि महाकरुणाय सङ्गहो दट्ठब्बो यावदेव संसारमहोघतो सद्धम्मदेसनाहत्थदानेहि सत्तसन्तारणत्थं तदुप्पत्तितो। यथा च महाकरुणा, एवं सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं दसबलञाणादीनि च देसनाय अब्भन्तरसमुट्ठानभावेन वत्तब्बानि। सब्बञ्हि ञेय्यधम्मं तेसं देसेतब्बप्पकारं सत्तानञ्‍च आसयानुसयादिं याथावतो जानन्तो भगवा ठानाट्ठानादीसु कोसल्‍लेन वेनेय्यज्झासयानुरूपं विचित्तनयदेसनं पवत्तेसीति। बाहिरं पन साधारणं समुट्ठानं दससहस्समहाब्रह्मपरिवार-सहम्पतिमहाब्रह्मुनो अज्झेसनं। तदज्झेसनुत्तरकालञ्हि धम्मगम्भीरतापच्‍चवेक्खणाजनितं अप्पोस्सुक्‍कतं पटिप्पस्सम्भेत्वा धम्मस्सामी धम्मदेसनाय उस्साहजातो अहोसि। असाधारणम्पि अब्भन्तरबाहिरभेदतो दुविधमेव। तत्थ अब्भन्तरं याय महाकरुणाय येन च देसनाञाणेन इदं सुत्तं पवत्तितं, तदुभयं वेदितब्बं बाहिरं पन तस्सा देवताय पुच्छा, पुच्छावसिको हेस सुत्तनिक्खेपो। तयिदं पाळियं आगतमेव।

    Idāni pakaraṇanayena pāḷiyā atthavaṇṇanaṃ karissāma. Sā pana atthavaṇṇanā yasmā desanāya samuṭṭhānappayojanabhājanesu piṇḍatthesu ca niddhāritesu sukarā hoti suviññeyyā ca, tasmā suttadesanāya samuṭṭhānādīni paṭhamaṃ niddhārayissāma. Tattha samuṭṭhānaṃ tāva desanānidānaṃ, taṃ sādhāraṇaṃ asādhāraṇanti duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇampi abbhantarabāhirabhedato duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ abbhantarasamuṭṭhānaṃ nāma lokanāthassa mahākaruṇā. Tāya hi samussāhitassa bhagavato veneyyānaṃ dhammadesanāya cittaṃ udapādi, yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘sattesu ca kāruññataṃ paṭicca buddhacakkhunā lokaṃ volokesī’’tiādi (ma. ni. 1.283; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 9). Ettha ca hetuavatthāyapi mahākaruṇāya saṅgaho daṭṭhabbo yāvadeva saṃsāramahoghato saddhammadesanāhatthadānehi sattasantāraṇatthaṃ taduppattito. Yathā ca mahākaruṇā, evaṃ sabbaññutaññāṇaṃ dasabalañāṇādīni ca desanāya abbhantarasamuṭṭhānabhāvena vattabbāni. Sabbañhi ñeyyadhammaṃ tesaṃ desetabbappakāraṃ sattānañca āsayānusayādiṃ yāthāvato jānanto bhagavā ṭhānāṭṭhānādīsu kosallena veneyyajjhāsayānurūpaṃ vicittanayadesanaṃ pavattesīti. Bāhiraṃ pana sādhāraṇaṃ samuṭṭhānaṃ dasasahassamahābrahmaparivāra-sahampatimahābrahmuno ajjhesanaṃ. Tadajjhesanuttarakālañhi dhammagambhīratāpaccavekkhaṇājanitaṃ appossukkataṃ paṭippassambhetvā dhammassāmī dhammadesanāya ussāhajāto ahosi. Asādhāraṇampi abbhantarabāhirabhedato duvidhameva. Tattha abbhantaraṃ yāya mahākaruṇāya yena ca desanāñāṇena idaṃ suttaṃ pavattitaṃ, tadubhayaṃ veditabbaṃ bāhiraṃ pana tassā devatāya pucchā, pucchāvasiko hesa suttanikkhepo. Tayidaṃ pāḷiyaṃ āgatameva.

    पयोजनम्पि साधारणासाधारणतो दुविधं। तत्थ साधारणं अनुक्‍कमेन याव अनुपादापरिनिब्बानं विमुत्तिरसत्ता भगवतो देसनाय। तेनेवाह ‘‘एतदत्था कथा, एतदत्था मन्तना’’तिआदि (परि॰ ३६६)। असाधारणं पन तस्सा देवताय दस्सनमग्गसमधिगमो, उभयम्पेतं बाहिरमेव। सचे पन वेनेय्यसन्तानगतम्पि देसनाबलसिद्धिसङ्खातं पयोजनं अधिप्पायसमिज्झनभावतो यथाधिप्पेतत्थसिद्धिया महाकारुणिकस्स भगवतोपि पयोजनमेवाति गण्हेय्य, इमिना परियायेनस्स अब्भन्तरतापि सिया।

    Payojanampi sādhāraṇāsādhāraṇato duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ anukkamena yāva anupādāparinibbānaṃ vimuttirasattā bhagavato desanāya. Tenevāha ‘‘etadatthā kathā, etadatthā mantanā’’tiādi (pari. 366). Asādhāraṇaṃ pana tassā devatāya dassanamaggasamadhigamo, ubhayampetaṃ bāhirameva. Sace pana veneyyasantānagatampi desanābalasiddhisaṅkhātaṃ payojanaṃ adhippāyasamijjhanabhāvato yathādhippetatthasiddhiyā mahākāruṇikassa bhagavatopi payojanamevāti gaṇheyya, iminā pariyāyenassa abbhantaratāpi siyā.

    अपिच तस्सा देवताय ओघतरणाकारस्स याथावतो अनवबोधो इमिस्सा देसनाय समुट्ठानं, तदवबोधो पयोजनं। सो हि इमाय देसनाय भगवन्तं पयोजेति तन्‍निप्फादनपरायं देसनाति कत्वा। यञ्हि देसनाय साधेतब्बं फलं, तं आकङ्खितब्बत्ता देसकं देसनाय पयोजेतीति पयोजनन्ति वुच्‍चति। तथा देवताय तदञ्‍ञेसञ्‍च विनेय्यानं पतिट्ठानायूहनविस्सज्‍जनञ्‍चेत्थ पयोजनं । तथा संसारचक्‍कनिवत्ति-सद्धम्मचक्‍कप्पवत्तिसस्सतादिमिच्छाचार-निराकरणं सम्मावादपुरेक्खारो अकुसलमूलसमूहननं कुसलमूलसमारोपनं अपायद्वारपिदहनं सग्गमोक्खद्वारविवरणं परियुट्ठानवूपसमनं अनुसयसमुग्घातनं ‘‘मुत्तो मोचेस्सामी’’ति पुरिमपटिञ्‍ञाअविसंवादनं तप्पटिपक्खमारमनोरथविसंवादनं तित्थियसमयनिम्मथनं बुद्धधम्मपतिट्ठापनन्ति एवमादीनिपि पयोजनानि इध वेदितब्बानि।

    Apica tassā devatāya oghataraṇākārassa yāthāvato anavabodho imissā desanāya samuṭṭhānaṃ, tadavabodho payojanaṃ. So hi imāya desanāya bhagavantaṃ payojeti tannipphādanaparāyaṃ desanāti katvā. Yañhi desanāya sādhetabbaṃ phalaṃ, taṃ ākaṅkhitabbattā desakaṃ desanāya payojetīti payojananti vuccati. Tathā devatāya tadaññesañca vineyyānaṃ patiṭṭhānāyūhanavissajjanañcettha payojanaṃ . Tathā saṃsāracakkanivatti-saddhammacakkappavattisassatādimicchācāra-nirākaraṇaṃ sammāvādapurekkhāro akusalamūlasamūhananaṃ kusalamūlasamāropanaṃ apāyadvārapidahanaṃ saggamokkhadvāravivaraṇaṃ pariyuṭṭhānavūpasamanaṃ anusayasamugghātanaṃ ‘‘mutto mocessāmī’’ti purimapaṭiññāavisaṃvādanaṃ tappaṭipakkhamāramanorathavisaṃvādanaṃ titthiyasamayanimmathanaṃ buddhadhammapatiṭṭhāpananti evamādīnipi payojanāni idha veditabbāni.

    यथा देवता ओघतरणे संसयपक्खन्दा, तादिसा अञ्‍ञे च सङ्खातधम्मानं सम्मासम्बुद्धस्स च पटिपत्तिं अजानन्ता असद्धम्मस्सवन-धारण-परिचय-मनसिकारविपल्‍लत्थबुद्धिका सद्धम्मस्सवन-धारण-परिचयविमुखा च भवविमोक्खेसिनो विनेय्या इमिस्सा देसनाय भाजनं।

    Yathā devatā oghataraṇe saṃsayapakkhandā, tādisā aññe ca saṅkhātadhammānaṃ sammāsambuddhassa ca paṭipattiṃ ajānantā asaddhammassavana-dhāraṇa-paricaya-manasikāravipallatthabuddhikā saddhammassavana-dhāraṇa-paricayavimukhā ca bhavavimokkhesino vineyyā imissā desanāya bhājanaṃ.

    पिण्डत्था पन ‘‘अप्पतिट्ठं अनायूह’’न्ति पदद्वये चतुसच्‍चकम्मट्ठानानुयोगवसेन योनिसोमनसिकारबहुलीकारो कुसलमूलसमायोगो ओलीयनातिधावनाविस्सज्‍जनं उपायविनिबन्धविधमनं मिच्छाभिनिवेसदूरीभावो तण्हाविज्‍जाविसोधनं वट्टत्तयविच्छेदनुपायो आसवोघ-योग-गन्थागति-तण्हुप्पादुपादानवियोगो चेतोखिलविवेचनं अभिनन्दननिवारणं संसग्गातिक्‍कमो विवादमूलपरिच्‍चागो अकुसलकम्मपथविद्धंसनं मिच्छत्तातिवत्तनं अनुसयमूलच्छेदो। सब्बकिलेस-दरथपरिळाह-सारम्भपटिप्पस्सम्भनं दस्सनसवननिद्देसो विज्‍जूपमवजिरूपमधम्मापदेसो अपचयगामिधम्मविभावना पहानत्तयदीपना सिक्खत्तयानुयोगो समथविपस्सनानुट्ठानं भावनासच्छिकिरियासिद्धि सीलक्खन्धादिपारिसुद्धीति एवमादयो वेदितब्बा।

    Piṇḍatthā pana ‘‘appatiṭṭhaṃ anāyūha’’nti padadvaye catusaccakammaṭṭhānānuyogavasena yonisomanasikārabahulīkāro kusalamūlasamāyogo olīyanātidhāvanāvissajjanaṃ upāyavinibandhavidhamanaṃ micchābhinivesadūrībhāvo taṇhāvijjāvisodhanaṃ vaṭṭattayavicchedanupāyo āsavogha-yoga-ganthāgati-taṇhuppādupādānaviyogo cetokhilavivecanaṃ abhinandananivāraṇaṃ saṃsaggātikkamo vivādamūlapariccāgo akusalakammapathaviddhaṃsanaṃ micchattātivattanaṃ anusayamūlacchedo. Sabbakilesa-darathapariḷāha-sārambhapaṭippassambhanaṃ dassanasavananiddeso vijjūpamavajirūpamadhammāpadeso apacayagāmidhammavibhāvanā pahānattayadīpanā sikkhattayānuyogo samathavipassanānuṭṭhānaṃ bhāvanāsacchikiriyāsiddhi sīlakkhandhādipārisuddhīti evamādayo veditabbā.

    तत्थ येसं किलेसादीनं वसेन पतिट्ठाति संसीदति, येसञ्‍च अभिसङ्खारादीनं वसेन आयूहति निब्बुय्हति, उभयमेतं समुदयसच्‍चं, तप्पभाविता तदुभयनिस्सिता च खन्धा दुक्खसच्‍चं, तदुभयमत्थो, ‘‘अप्पतिट्ठं अनायूह’’न्ति अधिप्पेतस्स अत्थस्स पटिच्छन्‍नं कत्वा देसना उपायो माननिग्गण्हनवसेन तस्सा देवताय सच्‍चाभिसमयकारणभावतो पतिट्ठानायूहनपटिक्खेपोपदेसेन चतुरोघनिरत्थरणत्थिकेहि अन्तद्वयरहिता मज्झिमा पटिपत्ति पटिपज्‍जितब्बाति अयमेत्थ भगवतो आणत्तीति अयं देसनाहारो।

    Tattha yesaṃ kilesādīnaṃ vasena patiṭṭhāti saṃsīdati, yesañca abhisaṅkhārādīnaṃ vasena āyūhati nibbuyhati, ubhayametaṃ samudayasaccaṃ, tappabhāvitā tadubhayanissitā ca khandhā dukkhasaccaṃ, tadubhayamattho, ‘‘appatiṭṭhaṃ anāyūha’’nti adhippetassa atthassa paṭicchannaṃ katvā desanā upāyo mānaniggaṇhanavasena tassā devatāya saccābhisamayakāraṇabhāvato patiṭṭhānāyūhanapaṭikkhepopadesena caturoghanirattharaṇatthikehi antadvayarahitā majjhimā paṭipatti paṭipajjitabbāti ayamettha bhagavato āṇattīti ayaṃ desanāhāro.

    परसंसयपक्खन्दनताय ञातुकामताय च कथं नूति पुच्छावसेन वुत्तं? अभिमुखभावतो एकपुग्गलभावतो च ‘‘त्व’’न्ति वुत्तं। परमुक्‍कंसगतस्स गरुभावस्स अनञ्‍ञयोग्यस्स सद्धम्मधुरस्स परिदीपनतो साधूति मरिससीलादिगुणताय ‘‘मारिसा’’ति वुत्तं । अवहननतो रासिभावतो च ‘‘ओघ’’न्ति वुत्तं। ञातुं इच्छितस्स अत्थस्स कतत्ता परियोसापितत्ता ‘‘इती’’ति वुत्तं। संसीदनलक्खणस्स पतिट्ठानस्स अकातब्बतो सब्बसो च अकतत्ता। ‘‘अप्पतिट्ठ’’न्ति वुत्तं। तयिदं अकरणं एकंसिकन्ति खोति अवधारणवसेन वुत्तं। तस्स च अप्पतिट्ठानस्स ससन्ततिगतत्ता ‘‘त्व’’न्ति च पुच्छितत्ता ‘‘अह’’न्ति वुत्तं। देवताय सम्बोधनतो पियालपनतो च, ‘‘आवुसो’’ति वुत्तं। निब्बुय्हनलक्खणस्स आयूहनस्स अकातब्बतो सब्बसो च अकतत्ता अनायूहन्ति वुत्तं। तिण्णाकारस्स ओघानं अनिच्छितभावतो एव तत्थ संसयस्स अनपगतत्ता ओघतरणस्स च अविसेसत्ता ‘‘यथा कथं पना’’ति वुत्तं। तथा संसीदनलक्खणं पतिट्ठानं संसारे च सण्ठानन्ति अनत्थन्तरत्ता अभिन्‍नकालिकं। तथा निब्बुय्हनलक्खणं आयूहनं सम्मापटिपत्तिया अतिवत्तनन्ति अनत्थन्तरत्ता अभिन्‍नकालिकन्ति वुत्तं ‘‘यदा स्वाहं…पे॰… तदास्सु निब्बुय्हामी’’ति। तदुभयस्स पटिपक्खभावतो पटिबाहनतो च ओघातिण्णाति वुत्तं ‘‘एवं ख्वाहं…पे॰… ओघमतरि’’न्ति।

    Parasaṃsayapakkhandanatāya ñātukāmatāya ca kathaṃ nūti pucchāvasena vuttaṃ? Abhimukhabhāvato ekapuggalabhāvato ca ‘‘tva’’nti vuttaṃ. Paramukkaṃsagatassa garubhāvassa anaññayogyassa saddhammadhurassa paridīpanato sādhūti marisasīlādiguṇatāya ‘‘mārisā’’ti vuttaṃ . Avahananato rāsibhāvato ca ‘‘ogha’’nti vuttaṃ. Ñātuṃ icchitassa atthassa katattā pariyosāpitattā ‘‘itī’’ti vuttaṃ. Saṃsīdanalakkhaṇassa patiṭṭhānassa akātabbato sabbaso ca akatattā. ‘‘Appatiṭṭha’’nti vuttaṃ. Tayidaṃ akaraṇaṃ ekaṃsikanti khoti avadhāraṇavasena vuttaṃ. Tassa ca appatiṭṭhānassa sasantatigatattā ‘‘tva’’nti ca pucchitattā ‘‘aha’’nti vuttaṃ. Devatāya sambodhanato piyālapanato ca, ‘‘āvuso’’ti vuttaṃ. Nibbuyhanalakkhaṇassa āyūhanassa akātabbato sabbaso ca akatattā anāyūhanti vuttaṃ. Tiṇṇākārassa oghānaṃ anicchitabhāvato eva tattha saṃsayassa anapagatattā oghataraṇassa ca avisesattā ‘‘yathā kathaṃ panā’’ti vuttaṃ. Tathā saṃsīdanalakkhaṇaṃ patiṭṭhānaṃ saṃsāre ca saṇṭhānanti anatthantarattā abhinnakālikaṃ. Tathā nibbuyhanalakkhaṇaṃ āyūhanaṃ sammāpaṭipattiyā ativattananti anatthantarattā abhinnakālikanti vuttaṃ ‘‘yadā svāhaṃ…pe… tadāssu nibbuyhāmī’’ti. Tadubhayassa paṭipakkhabhāvato paṭibāhanato ca oghātiṇṇāti vuttaṃ ‘‘evaṃ khvāhaṃ…pe… oghamatari’’nti.

    एकबुद्धन्तरन्तरिकत्ता सुदूरकालिकताय ‘‘चिरस्स’’न्ति वुत्तं। अन्तरा अदिट्ठपुब्बताय विम्हयनीयताय च ‘‘वता’’ति वुत्तं। तदा उपलब्भमानताय अत्तपच्‍चक्खताय च ‘‘पस्सामी’’ति वुत्तं। बाहितपापतो ब्रह्मस्स च अरियमग्गस्स अणनतो पटिविज्झनतो ‘‘ब्राह्मण’’न्ति वुत्तं। किलेससन्तापवूपसमनतो दुक्खसन्तापवूपसमनतो च सब्बसो निब्बुतत्ता ‘‘परिनिब्बुत’’न्ति वुत्तं। तरणपयोगस्स निब्बत्तितत्ता उपरि तरितब्बाभावतो च ‘‘तिण्ण’’न्ति वुत्तं। ञाणचक्खुना ओलोकेतब्बतो लुज्‍जनतो पलुज्‍जनतो च ‘‘लोके’’ति वुत्तं। विसयेसु सञ्‍जनतो जातभावतो ‘‘विसत्तिक’’न्ति वुत्तं। ञाणस्स पच्‍चक्खभावतो निगमनतो च ‘‘इद’’न्ति वुत्तं। भासितत्ता परिसमत्तत्ता च ‘‘अवोचा’’ति वुत्तं। पठमं गहितत्ता पच्‍चामसनतो च ‘‘सा देवता’’ति वुत्तं। पटिक्खेपस्स अभावतो अत्थस्स अनुमोदितब्बतो ‘‘समनुञ्‍ञो’’ति वुत्तं। विनेय्यानं सासनतो परमत्थसम्पत्तितो च ‘‘सत्था’’ति वुत्तं। चक्खुपथातिक्‍कमेन तिरोभावूपगमनतो ‘‘अन्तरधायी’’ति वुत्तन्ति अयं अनुपदविचयतो विचयहारो।

    Ekabuddhantarantarikattā sudūrakālikatāya ‘‘cirassa’’nti vuttaṃ. Antarā adiṭṭhapubbatāya vimhayanīyatāya ca ‘‘vatā’’ti vuttaṃ. Tadā upalabbhamānatāya attapaccakkhatāya ca ‘‘passāmī’’ti vuttaṃ. Bāhitapāpato brahmassa ca ariyamaggassa aṇanato paṭivijjhanato ‘‘brāhmaṇa’’nti vuttaṃ. Kilesasantāpavūpasamanato dukkhasantāpavūpasamanato ca sabbaso nibbutattā ‘‘parinibbuta’’nti vuttaṃ. Taraṇapayogassa nibbattitattā upari taritabbābhāvato ca ‘‘tiṇṇa’’nti vuttaṃ. Ñāṇacakkhunā oloketabbato lujjanato palujjanato ca ‘‘loke’’ti vuttaṃ. Visayesu sañjanato jātabhāvato ‘‘visattika’’nti vuttaṃ. Ñāṇassa paccakkhabhāvato nigamanato ca ‘‘ida’’nti vuttaṃ. Bhāsitattā parisamattattā ca ‘‘avocā’’ti vuttaṃ. Paṭhamaṃ gahitattā paccāmasanato ca ‘‘sā devatā’’ti vuttaṃ. Paṭikkhepassa abhāvato atthassa anumoditabbato ‘‘samanuñño’’ti vuttaṃ. Vineyyānaṃ sāsanato paramatthasampattito ca ‘‘satthā’’ti vuttaṃ. Cakkhupathātikkamena tirobhāvūpagamanato ‘‘antaradhāyī’’ti vuttanti ayaṃ anupadavicayato vicayahāro.

    अप्पतिट्ठानानायूहनेहि ओघतरणं युज्‍जति किलेसाभिसङ्खारविजहनेन पारसम्पत्तिसमिज्झनतो। सब्बकिलेस-तण्हादिट्ठि-तण्हायतन-सस्सतादिवसेन सन्तिट्ठतो संसारे संसीदनं होतीति युज्‍जति कारणस्स सुप्पतिट्ठितभावतो। अभिसङ्खरणकिच्‍चे किलेसाभिसङ्खारे विज्‍जमाने सब्बदिट्ठाभिनिवेस-अतिधावनाभिनिवेसादीनं वसेन आयूहन्तस्स संसारमहोघेन निब्बुय्हनं होतीति युज्‍जति सम्मापटिपत्तिया अतिवत्तनतो। ब्रह्मस्स अरियमग्गस्स अणनतो पटिविज्झनतो ब्राह्मणभावो युज्‍ज्जति बाहितपापत्ता। सम्मदेव सन्तधम्मसमधिगमतो परिनिब्बुतभावो युज्‍जति सब्बसो सवासनपहीनकिलेसत्ता। तथा च विसत्तिकाय तिण्णभावो युज्‍जति यथा याय लेसोपि न दिस्सति, एवं अग्गमग्गेन तस्सा समुच्छिन्‍नत्ताति अयं युत्तिहारो।

    Appatiṭṭhānānāyūhanehi oghataraṇaṃ yujjati kilesābhisaṅkhāravijahanena pārasampattisamijjhanato. Sabbakilesa-taṇhādiṭṭhi-taṇhāyatana-sassatādivasena santiṭṭhato saṃsāre saṃsīdanaṃ hotīti yujjati kāraṇassa suppatiṭṭhitabhāvato. Abhisaṅkharaṇakicce kilesābhisaṅkhāre vijjamāne sabbadiṭṭhābhinivesa-atidhāvanābhinivesādīnaṃ vasena āyūhantassa saṃsāramahoghena nibbuyhanaṃ hotīti yujjati sammāpaṭipattiyā ativattanato. Brahmassa ariyamaggassa aṇanato paṭivijjhanato brāhmaṇabhāvo yujjjati bāhitapāpattā. Sammadeva santadhammasamadhigamato parinibbutabhāvo yujjati sabbaso savāsanapahīnakilesattā. Tathā ca visattikāya tiṇṇabhāvo yujjati yathā yāya lesopi na dissati, evaṃ aggamaggena tassā samucchinnattāti ayaṃ yuttihāro.

    किलेसवट्टवसेन पतिट्ठानं विसेसतो कम्मवट्टस्स पदट्ठानं। अभिसङ्खारवसेन आयूहनञ्‍च विपाकवट्टस्स पदट्ठानं। अप्पतिट्ठानानायूहनानि ओघतरणस्स पदट्ठानं, ओघतरणं अनुपादिसेसनिब्बानस्स। तण्हावसेन पतिट्ठानस्स अस्सादानुपस्सिता पदट्ठानं। तेनाह भगवा – ‘‘संयोजनियेसु, भिक्खवे, धम्मेसु अस्सादानुपस्सिनो तण्हा पवड्ढती’’ति (सं॰ नि॰ २.५२, ५६)।

    Kilesavaṭṭavasena patiṭṭhānaṃ visesato kammavaṭṭassa padaṭṭhānaṃ. Abhisaṅkhāravasena āyūhanañca vipākavaṭṭassa padaṭṭhānaṃ. Appatiṭṭhānānāyūhanāni oghataraṇassa padaṭṭhānaṃ, oghataraṇaṃ anupādisesanibbānassa. Taṇhāvasena patiṭṭhānassa assādānupassitā padaṭṭhānaṃ. Tenāha bhagavā – ‘‘saṃyojaniyesu, bhikkhave, dhammesu assādānupassino taṇhā pavaḍḍhatī’’ti (saṃ. ni. 2.52, 56).

    खन्धाविज्‍जा-फस्स-सञ्‍ञा-वितक्‍कायोनिसोमनसिकार-पापमित्तपरतोघोसा दिट्ठिवसेन पतिट्ठानस्स पदट्ठानं। यथाह – पटिसम्भिदामग्गे (पटि॰ म॰ १.१२४) ‘‘खन्धापि दिट्ठिट्ठानं, अविज्‍जापि दिट्ठिट्ठान’’न्तिआदि। तण्हादिट्ठाभिनन्दनअवसेसकिलेसाभिसङ्खारवसेन आयूहनस्स पदट्ठानं। इमिना नयेन यथारहं तण्हादिट्ठादिवसेन पतिट्ठानायूहनानं पदट्ठानभावो वत्तब्बो। सेसमेत्थ पाळितो एव सुनिद्धारियं। अयं पदट्ठानहारो।

    Khandhāvijjā-phassa-saññā-vitakkāyonisomanasikāra-pāpamittaparatoghosā diṭṭhivasena patiṭṭhānassa padaṭṭhānaṃ. Yathāha – paṭisambhidāmagge (paṭi. ma. 1.124) ‘‘khandhāpi diṭṭhiṭṭhānaṃ, avijjāpi diṭṭhiṭṭhāna’’ntiādi. Taṇhādiṭṭhābhinandanaavasesakilesābhisaṅkhāravasena āyūhanassa padaṭṭhānaṃ. Iminā nayena yathārahaṃ taṇhādiṭṭhādivasena patiṭṭhānāyūhanānaṃ padaṭṭhānabhāvo vattabbo. Sesamettha pāḷito eva suniddhāriyaṃ. Ayaṃ padaṭṭhānahāro.

    अप्पतिट्ठं अनायूहन्ति पतिट्ठानायूहनपटिक्खेपेन विस्सज्‍जेन्तेन निय्यानावहा सम्मापटिपत्ति गहिता एकन्ततो ओघनित्थरणूपायभावतो। तग्गहणेन च सब्बेपि सत्ततिंस बोधिपक्खियधम्मा गहिता होन्ति निय्यानलक्खणेन एकलक्खणत्ताति अयं लक्खणहारो।

    Appatiṭṭhaṃ anāyūhanti patiṭṭhānāyūhanapaṭikkhepena vissajjentena niyyānāvahā sammāpaṭipatti gahitā ekantato oghanittharaṇūpāyabhāvato. Taggahaṇena ca sabbepi sattatiṃsa bodhipakkhiyadhammā gahitā honti niyyānalakkhaṇena ekalakkhaṇattāti ayaṃ lakkhaṇahāro.

    निदानमस्सा देवताय ओघतरणाकारस्स याथावतो अनवबोधोति वुत्तोवायमत्थो। अञ्‍ञेपि ये इमं देसनं निस्साय ओघतरणूपायं पटिविज्झन्ति, तेपि इमिस्सा देसनाय निदानन्ति दट्ठब्बा। ‘‘कथं नु खो इमं देसनं निस्साय सम्मदेव पटिविज्झन्ता चतुब्बिधम्पि ओघं तरन्ता सकलसंसारमहोघतो नित्थरेय्युं, परे च तत्थ पतिट्ठपेय्यु’’न्ति अयमेत्थ भगवतो अधिप्पायो। पदनिब्बचनं निरुत्तं, तं ‘‘एव’’न्तिआदिनिदानपदानं ‘‘कथ’’न्तिआदिपाळिपदानञ्‍च अट्ठकथाय तस्सा लीनत्थवण्णनाय च वुत्तनयानुसारेन सुकरत्ता अतिवित्थारभयेन न वित्थारयिम्ह।

    Nidānamassā devatāya oghataraṇākārassa yāthāvato anavabodhoti vuttovāyamattho. Aññepi ye imaṃ desanaṃ nissāya oghataraṇūpāyaṃ paṭivijjhanti, tepi imissā desanāya nidānanti daṭṭhabbā. ‘‘Kathaṃ nu kho imaṃ desanaṃ nissāya sammadeva paṭivijjhantā catubbidhampi oghaṃ tarantā sakalasaṃsāramahoghato nitthareyyuṃ, pare ca tattha patiṭṭhapeyyu’’nti ayamettha bhagavato adhippāyo. Padanibbacanaṃ niruttaṃ, taṃ ‘‘eva’’ntiādinidānapadānaṃ ‘‘katha’’ntiādipāḷipadānañca aṭṭhakathāya tassā līnatthavaṇṇanāya ca vuttanayānusārena sukarattā ativitthārabhayena na vitthārayimha.

    पद-पदत्थ-देसना-निक्खेप-सुत्तसन्धि-वसेन पञ्‍चविधा सन्धि। तत्थ पदस्स पदन्तरेन सम्बन्धो पदसन्धि। तथा पदत्थस्स पदत्थन्तरेन सम्बन्धो पदत्थसन्धि, यो ‘‘किरियाकारकसम्बन्धो’’ति वुत्तो। नानानुसन्धिकस्स तंतंअनुसन्धीति सम्बन्धो, एकानुसन्धिकस्स पन पुब्बापरसम्बन्धो देसनासन्धि, या अट्ठकथायं ‘‘पुच्छानुसन्धि अज्झासयानुसन्धि यथानुसन्धी’’ति तिधा विभत्ता। अज्झासयो चेत्थ अत्तज्झासयो परज्झासयोति द्विधा वेदितब्बो। निक्खेपसन्धि चतुन्‍नं सुत्तनिक्खेपानं वसेन वेदितब्बा। यं पनेत्थ वत्तब्बं, तं पपञ्‍चसूदनीटीकायं वुत्तनयेन गहेतब्बं। सुत्तसन्धि इध पठमनिक्खेपवसेन वेदितब्बा।

    Pada-padattha-desanā-nikkhepa-suttasandhi-vasena pañcavidhā sandhi. Tattha padassa padantarena sambandho padasandhi. Tathā padatthassa padatthantarena sambandho padatthasandhi, yo ‘‘kiriyākārakasambandho’’ti vutto. Nānānusandhikassa taṃtaṃanusandhīti sambandho, ekānusandhikassa pana pubbāparasambandho desanāsandhi, yā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘pucchānusandhi ajjhāsayānusandhi yathānusandhī’’ti tidhā vibhattā. Ajjhāsayo cettha attajjhāsayo parajjhāsayoti dvidhā veditabbo. Nikkhepasandhi catunnaṃ suttanikkhepānaṃ vasena veditabbā. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ papañcasūdanīṭīkāyaṃ vuttanayena gahetabbaṃ. Suttasandhi idha paṭhamanikkhepavasena veditabbā.

    ‘‘कस्मा पनेत्थ ओघतरणसुत्तमेव पठमं निक्खित्त’’न्ति नायमनुयोगो कत्थचि न पवत्तति? अपिच ‘‘अप्पतिट्ठं अनायूहं ओघमतरि’’न्ति पतिट्ठानायूहनपटिक्खेपवसेन अन्तद्वयविवज्‍जनमुखेन वा मज्झिमाय पटिपदाय विभावनतो सब्बपठममिदं सुत्तं इध निक्खित्तं। अन्तद्वयं अनुपगम्म मज्झिमाय पटिपत्तिया सङ्कासनपरञ्हि बुद्धानं सासनन्ति। यं पन एकिस्सा देसनाय देसनन्तरेन सद्धिं संसन्दनं, अयम्पि देसनासन्धि। सा इध एवं वेदितब्बा –

    ‘‘Kasmā panettha oghataraṇasuttameva paṭhamaṃ nikkhitta’’nti nāyamanuyogo katthaci na pavattati? Apica ‘‘appatiṭṭhaṃ anāyūhaṃ oghamatari’’nti patiṭṭhānāyūhanapaṭikkhepavasena antadvayavivajjanamukhena vā majjhimāya paṭipadāya vibhāvanato sabbapaṭhamamidaṃ suttaṃ idha nikkhittaṃ. Antadvayaṃ anupagamma majjhimāya paṭipattiyā saṅkāsanaparañhi buddhānaṃ sāsananti. Yaṃ pana ekissā desanāya desanantarena saddhiṃ saṃsandanaṃ, ayampi desanāsandhi. Sā idha evaṃ veditabbā –

    ‘‘अप्पतिट्ठं…पे॰… अनायूहं ओघमतरि’’न्ति अयं देसना –

    ‘‘Appatiṭṭhaṃ…pe… anāyūhaṃ oghamatari’’nti ayaṃ desanā –

    ‘‘सब्बदा सीलसम्पन्‍नो, पञ्‍ञवा सुसमाहितो।

    ‘‘Sabbadā sīlasampanno, paññavā susamāhito;

    आरद्धवीरियो पहितत्तो, ओघं तरति दुत्तरं॥

    Āraddhavīriyo pahitatto, oghaṃ tarati duttaraṃ.

    ‘‘विरतो कामसञ्‍ञाय, रूपसंयोजनातिगो।

    ‘‘Virato kāmasaññāya, rūpasaṃyojanātigo;

    नन्दीरागपरिक्खीणो, सो गम्भीरे न सीदति। (सं॰ नि॰ १.९६)।

    Nandīrāgaparikkhīṇo, so gambhīre na sīdati; (Saṃ. ni. 1.96);

    सद्धाय तरति ओघं, अप्पमादेन अण्णवं॥ (सं॰ नि॰ १.२४६; सु॰ नि॰ १८६)।

    Saddhāya tarati oghaṃ, appamādena aṇṇavaṃ. (saṃ. ni. 1.246; su. ni. 186);

    ‘‘पञ्‍च छिन्दे पञ्‍च जहे, पञ्‍च चुत्तरि भावये।

    ‘‘Pañca chinde pañca jahe, pañca cuttari bhāvaye;

    पञ्‍चसङ्गातिगो भिक्खु, ओघतिण्णोति वुच्‍चति॥ (सं॰ नि॰ १.५; ध॰ प॰ ३७०)।

    Pañcasaṅgātigo bhikkhu, oghatiṇṇoti vuccati. (saṃ. ni. 1.5; dha. pa. 370);

    ‘‘तस्मा जन्तु सदा सतो, कामानि परिवज्‍जये।

    ‘‘Tasmā jantu sadā sato, kāmāni parivajjaye;

    ते पहाय तरे ओघं, नावं सित्वाव पारगू॥ (सु॰ नि॰ ७७७; महानि॰ ६; नेत्ति॰ ५)।

    Te pahāya tare oghaṃ, nāvaṃ sitvāva pāragū. (su. ni. 777; mahāni. 6; netti. 5);

    ‘‘एकायनं जातिखयन्तदस्सी, मग्गं पजानाति हितानुकम्पी।

    ‘‘Ekāyanaṃ jātikhayantadassī, maggaṃ pajānāti hitānukampī;

    एतेन मग्गेन तरिंसु पुब्बे, तरिस्सन्ति ये च तरन्ति ओघ’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ ५.३८४, ४०९; महानि॰ १९१; चूळनि॰ पारायनानुगीतिगाथानिद्देस १०७; पठमवग्ग १२१; नेत्ति॰ १७०) –

    Etena maggena tariṃsu pubbe, tarissanti ye ca taranti ogha’’nti. (saṃ. ni. 5.384, 409; mahāni. 191; cūḷani. pārāyanānugītigāthāniddesa 107; paṭhamavagga 121; netti. 170) –

    एवमादीहि देसनाहि संसन्दतीति अयं चतुब्यूहो हारो।

    Evamādīhi desanāhi saṃsandatīti ayaṃ catubyūho hāro.

    अप्पतिट्ठं अनायूहन्ति एत्थ संकिलेसवसेन पतिट्ठानं आयूहनञ्‍च। तेन अयोनिसोमनसिकारो दीपितो, सन्तकिलेसवसेन अनायूहनेन योनिसोमनसिकारो। तत्थ अयोनिसोमनसिकरोतो तण्हाविज्‍जा पवड्ढति। तेसु तण्हागहणेन च तण्हामूलका धम्मा आवत्तन्ति। अविज्‍जागहणेन अविज्‍जामूलकं सब्बं भवचक्‍कं आवत्तति। योनिसोमनसिकारग्गहणेन च योनिसोमनसिकारमूलका धम्मा आवत्तन्ति चतुब्बिधञ्‍च सम्पत्तिचक्‍कं। पतिट्ठानायूहनपटिक्खेपेन पन सम्मापटिपत्ति दीपिता, सा च सङ्खेपतो सीलादिसङ्गहा। तत्थ सीलग्गहणेन एकादस सीलानिसंसा आवत्तन्ति, समाधिग्गहणेन पञ्‍चङ्गिको सम्मासमाधि पञ्‍चञ्‍ञाणिको सम्मासमाधि समाधिपरिक्खारा च आवत्तन्ति। पञ्‍ञागहणेन पञ्‍ञा च सम्मादिट्ठीति सम्मादिट्ठिसुदस्सना सब्बेपि अरियमग्गधम्मा आवत्तन्तीति अयं आवत्तो हारो।

    Appatiṭṭhaṃ anāyūhanti ettha saṃkilesavasena patiṭṭhānaṃ āyūhanañca. Tena ayonisomanasikāro dīpito, santakilesavasena anāyūhanena yonisomanasikāro. Tattha ayonisomanasikaroto taṇhāvijjā pavaḍḍhati. Tesu taṇhāgahaṇena ca taṇhāmūlakā dhammā āvattanti. Avijjāgahaṇena avijjāmūlakaṃ sabbaṃ bhavacakkaṃ āvattati. Yonisomanasikāraggahaṇena ca yonisomanasikāramūlakā dhammā āvattanti catubbidhañca sampatticakkaṃ. Patiṭṭhānāyūhanapaṭikkhepena pana sammāpaṭipatti dīpitā, sā ca saṅkhepato sīlādisaṅgahā. Tattha sīlaggahaṇena ekādasa sīlānisaṃsā āvattanti, samādhiggahaṇena pañcaṅgiko sammāsamādhi pañcaññāṇiko sammāsamādhi samādhiparikkhārā ca āvattanti. Paññāgahaṇena paññā ca sammādiṭṭhīti sammādiṭṭhisudassanā sabbepi ariyamaggadhammā āvattantīti ayaṃ āvatto hāro.

    पतिट्ठानं किलेसादिवसेन सत्तविधं। आयूहनं अभिसङ्खारादिवसेन सत्तविधं। तथा तप्पटिपक्खतो अप्पतिट्ठानं अनायूहनञ्‍च। अयमेत्थ धम्मविभत्ति। पदट्ठानभूमिविभत्तियो पन हेट्ठा वुत्तनयानुसारेन वेदितब्बा। अयं विभत्तिहारो।

    Patiṭṭhānaṃ kilesādivasena sattavidhaṃ. Āyūhanaṃ abhisaṅkhārādivasena sattavidhaṃ. Tathā tappaṭipakkhato appatiṭṭhānaṃ anāyūhanañca. Ayamettha dhammavibhatti. Padaṭṭhānabhūmivibhattiyo pana heṭṭhā vuttanayānusārena veditabbā. Ayaṃ vibhattihāro.

    पुब्बभागप्पटिपदं सम्मदेव सम्पादेत्वा समथविपस्सनं युगनद्धं कत्वा भावनं उस्सक्‍केन्तो किलेसादीनं दूरीकरणतो तेसं वसेन असंसीदन्तो अनिब्बुय्हन्तो अप्पतिट्ठं अनायूहं ओघं तरति। किलेसादीनं वसेन पन संसीदन्तो निब्बुय्हन्तो संसारे पतिट्ठानतो आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्तिया आयूहनतो ओघं न तरतीति अयं परिवत्तो हारो।

    Pubbabhāgappaṭipadaṃ sammadeva sampādetvā samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ katvā bhāvanaṃ ussakkento kilesādīnaṃ dūrīkaraṇato tesaṃ vasena asaṃsīdanto anibbuyhanto appatiṭṭhaṃ anāyūhaṃ oghaṃ tarati. Kilesādīnaṃ vasena pana saṃsīdanto nibbuyhanto saṃsāre patiṭṭhānato āyatiṃ punabbhavābhinibbattiyā āyūhanato oghaṃ na taratīti ayaṃ parivatto hāro.

    अप्पतिट्ठं असन्तिट्ठन्तो असंसीदन्तो अनिब्बिसं अनविनिब्बिसन्ति परियायवचनं, अनायूहं अनिब्बुय्हन्तो अचेतेन्तो अपकप्पेन्तोति परियायवचनं, ओघं किलेससमुद्दन्ति परियायवचनं, अतरि अतिक्‍कमि अच्‍चवायीति परियायवचनं। इमिना नयेन सेसपदेसुपि परियायवचनं वेदितब्बन्ति अयं वेवचनो हारो।

    Appatiṭṭhaṃ asantiṭṭhanto asaṃsīdanto anibbisaṃ anavinibbisanti pariyāyavacanaṃ, anāyūhaṃ anibbuyhanto acetento apakappentoti pariyāyavacanaṃ, oghaṃ kilesasamuddanti pariyāyavacanaṃ, atari atikkami accavāyīti pariyāyavacanaṃ. Iminā nayena sesapadesupi pariyāyavacanaṃ veditabbanti ayaṃ vevacano hāro.

    अप्पतिट्ठं अनायूहन्ति एत्थ पतिट्ठं आयूहन्ति किलेसानं किच्‍चकरणपञ्‍ञत्ति। परियुट्ठानानं विभावनपञ्‍ञत्ति। अभिसङ्खारानं विरुहनपञ्‍ञत्ति। तण्हाय अस्सादपञ्‍ञत्ति। दिट्ठिया परिनिप्फन्दनपञ्‍ञत्ति। भवदिट्ठिया भवाभिनिवेसपञ्‍ञत्ति। विभवदिट्ठिया विपल्‍लासपञ्‍ञत्ति। कामसुखानुयोगस्स कामेसु अनुगिज्झनपञ्‍ञत्ति। अत्तकिलमथानुयोगस्स अत्तपरितापनपञ्‍ञत्ति। अप्पतिट्ठं अनायूहन्ति पन अभिञ्‍ञेय्यधम्मानं अभिञ्‍ञापञ्‍ञत्ति। परिञ्‍ञेय्यधम्मानं परिञ्‍ञापञ्‍ञत्ति। ओघमतरिन्ति पहातब्बधम्मानं पहानपञ्‍ञत्ति। मग्गस्स भावनापञ्‍ञत्ति। निरोधस्स सच्छिकिरियापञ्‍ञत्तीति अयं पञ्‍ञत्तिहारो।

    Appatiṭṭhaṃ anāyūhanti ettha patiṭṭhaṃ āyūhanti kilesānaṃ kiccakaraṇapaññatti. Pariyuṭṭhānānaṃ vibhāvanapaññatti. Abhisaṅkhārānaṃ viruhanapaññatti. Taṇhāya assādapaññatti. Diṭṭhiyā parinipphandanapaññatti. Bhavadiṭṭhiyā bhavābhinivesapaññatti. Vibhavadiṭṭhiyā vipallāsapaññatti. Kāmasukhānuyogassa kāmesu anugijjhanapaññatti. Attakilamathānuyogassa attaparitāpanapaññatti. Appatiṭṭhaṃ anāyūhanti pana abhiññeyyadhammānaṃ abhiññāpaññatti. Pariññeyyadhammānaṃ pariññāpaññatti. Oghamatarinti pahātabbadhammānaṃ pahānapaññatti. Maggassa bhāvanāpaññatti. Nirodhassa sacchikiriyāpaññattīti ayaṃ paññattihāro.

    अप्पतिट्ठं अनायूहन्ति एत्थ पतिट्ठानायूहनग्गहणेन ओघग्गहणेन च समुदयसच्‍चं गहितं। अप्पतिट्ठं अनायूहं अतरिन्ति पन पदत्तयेन मग्गसच्‍चं गहितं, हेतुगहणेन च हेतुमतो गहणं सिद्धमेवाति दुक्खनिरोधसच्‍चानि अत्थतो गहितानेवाति अयं सच्‍चेहि ओतरणा। तत्थ ये लोकिया पञ्‍चक्खन्धा, येसं वसेन पतिट्ठानायूहनसिद्धि। ये लोकुत्तरा चत्तारो खन्धा, येसं वसेन ओघतरणसिद्धि। अयं खन्धमुखेन ओतरणा। ये एव पञ्‍चक्खन्धा द्वादसायतनानि अट्ठारस धातुयो, ते चत्तारो खन्धा द्वायतनानि द्वे धातुयोति अयं आयतनमुखेन धातुमुखेन च ओतरणा। तथा अप्पतिट्ठं अनायूहन्ति एत्थ पतिट्ठानायूहनग्गहणेन किलेसाभिसङ्खारादीनं गहणं। किलेसाभिसङ्खारादयो ओघा च सङ्खारक्खन्धा धम्मायतनं धम्मधातु च, अप्पतिट्ठानानायूहनग्गहणेन ओघतरणवचनेन च सह विपस्सनाय मग्गो कथितो। एवञ्‍च सङ्खारक्खन्धो धम्मायतनं धम्मधातु च गहिताति एवम्पि खन्धमुखेन आयतनमुखेन धातुमुखेन ओतरणा। विपस्सना चे अनिच्‍चानुपस्सना, अनिमित्तमुखेन विमोक्खमुखं, दुक्खानुपस्सना चे, अप्पणिहितविमोक्खमुखं, अनत्तानुपस्सना चे, सुञ्‍ञतविमोक्खमुखन्ति एवं विमोक्खमुखेन ओतरणं। मग्गे सेक्खा सीलक्खन्धादयो धम्मायतनधम्मधातू अनासवा च एवम्पि खो खन्धादिमुखेन ओतरणाति अयं ओतरणो हारो।

    Appatiṭṭhaṃ anāyūhanti ettha patiṭṭhānāyūhanaggahaṇena oghaggahaṇena ca samudayasaccaṃ gahitaṃ. Appatiṭṭhaṃ anāyūhaṃ atarinti pana padattayena maggasaccaṃ gahitaṃ, hetugahaṇena ca hetumato gahaṇaṃ siddhamevāti dukkhanirodhasaccāni atthato gahitānevāti ayaṃ saccehi otaraṇā. Tattha ye lokiyā pañcakkhandhā, yesaṃ vasena patiṭṭhānāyūhanasiddhi. Ye lokuttarā cattāro khandhā, yesaṃ vasena oghataraṇasiddhi. Ayaṃ khandhamukhena otaraṇā. Ye eva pañcakkhandhā dvādasāyatanāni aṭṭhārasa dhātuyo, te cattāro khandhā dvāyatanāni dve dhātuyoti ayaṃ āyatanamukhena dhātumukhena ca otaraṇā. Tathā appatiṭṭhaṃ anāyūhanti ettha patiṭṭhānāyūhanaggahaṇena kilesābhisaṅkhārādīnaṃ gahaṇaṃ. Kilesābhisaṅkhārādayo oghā ca saṅkhārakkhandhā dhammāyatanaṃ dhammadhātu ca, appatiṭṭhānānāyūhanaggahaṇena oghataraṇavacanena ca saha vipassanāya maggo kathito. Evañca saṅkhārakkhandho dhammāyatanaṃ dhammadhātu ca gahitāti evampi khandhamukhena āyatanamukhena dhātumukhena otaraṇā. Vipassanā ce aniccānupassanā, animittamukhena vimokkhamukhaṃ, dukkhānupassanā ce, appaṇihitavimokkhamukhaṃ, anattānupassanā ce, suññatavimokkhamukhanti evaṃ vimokkhamukhena otaraṇaṃ. Magge sekkhā sīlakkhandhādayo dhammāyatanadhammadhātū anāsavā ca evampi kho khandhādimukhena otaraṇāti ayaṃ otaraṇo hāro.

    अप्पतिट्ठन्ति आरम्भो। अनायूहन्ति पदसुद्धि, नो आरम्भसुद्धि, तथा ओघन्ति। अतरिन्ति पन पदसुद्धि चेव आरम्भसुद्धि चाति अयं सोधनो हारो।

    Appatiṭṭhanti ārambho. Anāyūhanti padasuddhi, no ārambhasuddhi, tathā oghanti. Atarinti pana padasuddhi ceva ārambhasuddhi cāti ayaṃ sodhano hāro.

    अप्पतिट्ठं अनायूहन्ति सामञ्‍ञतो अधिट्ठानं तण्हादिट्ठिआदिवसेन पतिट्ठानायूहनानं साधारणतो पटिक्खेपचोदनाति कत्वा ओघमतरिन्ति तं विकप्पेत्वा विसेसवचनं। ओघतरणञ्हि चत्तारो अरियमग्गा। तत्थ पठमदुतियमग्गा अविसेसेन दिट्ठोघतरणं, ततियमग्गो कामोघतरणं, अग्गमग्गो सेसोघतरणन्ति अयं अधिट्ठानो हारो।

    Appatiṭṭhaṃanāyūhanti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ taṇhādiṭṭhiādivasena patiṭṭhānāyūhanānaṃ sādhāraṇato paṭikkhepacodanāti katvā oghamatarinti taṃ vikappetvā visesavacanaṃ. Oghataraṇañhi cattāro ariyamaggā. Tattha paṭhamadutiyamaggā avisesena diṭṭhoghataraṇaṃ, tatiyamaggo kāmoghataraṇaṃ, aggamaggo sesoghataraṇanti ayaṃ adhiṭṭhāno hāro.

    किलेसवसेन पतिट्ठानस्स अयोनिसोमनसिकारो हेतु। अभिसङ्खारवसेन आयूहनस्स किलेसा हेतू। अप्पतिट्ठानानायूहनानं पन यथाक्‍कमं योनिसोमनसिकारपहानानि हेतू। संयोजनियेसु धम्मेसु अस्सादानुपस्सना तण्हावसेन यथारहं तस्स हेतू। तेनाह भगवा – ‘‘संयोजनियेसु, भिक्खवे, धम्मेसु अस्सादानुपस्सिनो तण्हा पवड्ढती’’ति। खन्धाविज्‍जाफस्ससञ्‍ञावितक्‍कायोनिसोमनसिकारपापमित्तपरतोघोसा दिट्ठिवसेन पतिट्ठानस्स हेतू। तेनाह – पटिसम्भिदामग्गे ‘‘खन्धापि दिट्ठिट्ठानं, अविज्‍जापि दिट्ठिट्ठान’’न्तिआदि। तण्हाभिनन्दना अवसेसकिलेसाभिसङ्खारवसेन आयूहनस्स हेतू। इमिना नयेन यथारहं तण्हादिट्ठिवसेन पतिट्ठानायूहनानं हेतुविभागो निद्धारेतब्बो, तब्बिपरियायेन अप्पतिट्ठानानायूहनानं। किलेसुप्पादने हि सम्मदेव आदीनवदस्सनं अप्पतिट्ठानस्स हेतू, अभिसङ्खरणे आदीनवदस्सनं अनायूहनस्स हेतू, विपस्सनाय उस्सुक्‍कापनं ओघतरणस्स हेतूति अयं परिक्खारो हारो।

    Kilesavasena patiṭṭhānassa ayonisomanasikāro hetu. Abhisaṅkhāravasena āyūhanassa kilesā hetū. Appatiṭṭhānānāyūhanānaṃ pana yathākkamaṃ yonisomanasikārapahānāni hetū. Saṃyojaniyesu dhammesu assādānupassanā taṇhāvasena yathārahaṃ tassa hetū. Tenāha bhagavā – ‘‘saṃyojaniyesu, bhikkhave, dhammesu assādānupassino taṇhā pavaḍḍhatī’’ti. Khandhāvijjāphassasaññāvitakkāyonisomanasikārapāpamittaparatoghosā diṭṭhivasena patiṭṭhānassa hetū. Tenāha – paṭisambhidāmagge ‘‘khandhāpi diṭṭhiṭṭhānaṃ, avijjāpi diṭṭhiṭṭhāna’’ntiādi. Taṇhābhinandanā avasesakilesābhisaṅkhāravasena āyūhanassa hetū. Iminā nayena yathārahaṃ taṇhādiṭṭhivasena patiṭṭhānāyūhanānaṃ hetuvibhāgo niddhāretabbo, tabbipariyāyena appatiṭṭhānānāyūhanānaṃ. Kilesuppādane hi sammadeva ādīnavadassanaṃ appatiṭṭhānassa hetū, abhisaṅkharaṇe ādīnavadassanaṃ anāyūhanassa hetū, vipassanāya ussukkāpanaṃ oghataraṇassa hetūti ayaṃ parikkhāro hāro.

    यथावुत्तविभागेहि पतिट्ठानायूहनेहि चतुब्बिधस्सपि ओघस्स परिसुद्धि। अप्पतिट्ठानानायूहनेहि पन सोतानं संवरो सब्बसो पिधानञ्‍चाति चतुब्बिधस्सपि ओघस्स विसेसतो पिधानं अप्पवत्तिकरणं। अरियमग्गस्स भावनाय हि किलेसवसेन पतिट्ठानं अभिसङ्खारवसेन आयूहनं उपच्छिन्‍नं, तस्स सब्बेपि ओघा तिण्णा सम्मतिण्णा पहीना होन्तीति अयं समारोपनो हारो।

    Yathāvuttavibhāgehi patiṭṭhānāyūhanehi catubbidhassapi oghassa parisuddhi. Appatiṭṭhānānāyūhanehi pana sotānaṃ saṃvaro sabbaso pidhānañcāti catubbidhassapi oghassa visesato pidhānaṃ appavattikaraṇaṃ. Ariyamaggassa bhāvanāya hi kilesavasena patiṭṭhānaṃ abhisaṅkhāravasena āyūhanaṃ upacchinnaṃ, tassa sabbepi oghā tiṇṇā sammatiṇṇā pahīnā hontīti ayaṃ samāropano hāro.

    अप्पतिट्ठं अनायूहन्ति एत्थ पतिट्ठागहणेन तण्हाविज्‍जा गहिता। तासं हि वसेन सत्तो तत्थ तत्थ भवे पतिट्ठाति। आयूहनग्गहणेन तप्पच्‍चया अभिसङ्खारधम्मा गहिता। तत्थ तण्हाय विसेसतो रूपधम्मा अधिट्ठानं, अविज्‍जाय अरूपधम्मा। तेसं यथाक्‍कमं समथो च विपस्सना च पटिपक्खा, ते ‘‘अप्पतिट्ठं अनायूहं ओघमतरि’’न्ति पदेहि पकासिता होन्ति, तेसु समथस्स चेतोविमुत्ति फलं, विपस्सनाय पञ्‍ञाविमुत्ति। तथा हि सा ‘‘रागविरागा अविज्‍जाविरागा’’ति विसेसेत्वा वुच्‍चति। तत्थ तण्हाविज्‍जा अभिसङ्खारो च समुदयसच्‍चं, तेसं अधिट्ठानभूता रूपारूपधम्मा दुक्खसच्‍चं, तेसं अप्पवत्ति निरोधसच्‍चं, निरोधपजानना पटिपदा ओघतरणपरियायेन वुत्ता मग्गसच्‍चं। तण्हागहणेन चेत्थ माया-साठेय्यमानातिमान-मदप्पमाद-पापिच्छता-पापमित्तता-अहिरिकानोत्तप्पादिवसेन अकुसलपक्खो नेतब्बो। अविज्‍जागहणेन विपरीतमनसिकार-कोधूपनाह-मक्खपळास-इस्सामच्छरिय-सारम्भ- दोवचस्सता-भवदिट्ठिआदिवसेन अकुसलपक्खो नेतब्बो। वुत्तविपरियायेन अमायाअसाठेय्यादिअविपरीतमनसिकारादिवसेन। तथा समथपक्खियानं सद्धिन्द्रियानं विपस्सनापक्खियानं अनिच्‍चसञ्‍ञादीनञ्‍च वसेन वोदानपक्खो नेतब्बोति अयं नन्दियावत्तस्स नयस्स भूमि।

    Appatiṭṭhaṃ anāyūhanti ettha patiṭṭhāgahaṇena taṇhāvijjā gahitā. Tāsaṃ hi vasena satto tattha tattha bhave patiṭṭhāti. Āyūhanaggahaṇena tappaccayā abhisaṅkhāradhammā gahitā. Tattha taṇhāya visesato rūpadhammā adhiṭṭhānaṃ, avijjāya arūpadhammā. Tesaṃ yathākkamaṃ samatho ca vipassanā ca paṭipakkhā, te ‘‘appatiṭṭhaṃ anāyūhaṃ oghamatari’’nti padehi pakāsitā honti, tesu samathassa cetovimutti phalaṃ, vipassanāya paññāvimutti. Tathā hi sā ‘‘rāgavirāgā avijjāvirāgā’’ti visesetvā vuccati. Tattha taṇhāvijjā abhisaṅkhāro ca samudayasaccaṃ, tesaṃ adhiṭṭhānabhūtā rūpārūpadhammā dukkhasaccaṃ, tesaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, nirodhapajānanā paṭipadā oghataraṇapariyāyena vuttā maggasaccaṃ. Taṇhāgahaṇena cettha māyā-sāṭheyyamānātimāna-madappamāda-pāpicchatā-pāpamittatā-ahirikānottappādivasena akusalapakkho netabbo. Avijjāgahaṇena viparītamanasikāra-kodhūpanāha-makkhapaḷāsa-issāmacchariya-sārambha- dovacassatā-bhavadiṭṭhiādivasena akusalapakkho netabbo. Vuttavipariyāyena amāyāasāṭheyyādiaviparītamanasikārādivasena. Tathā samathapakkhiyānaṃ saddhindriyānaṃ vipassanāpakkhiyānaṃ aniccasaññādīnañca vasena vodānapakkho netabboti ayaṃ nandiyāvattassa nayassa bhūmi.

    तथा वुत्तनयेन गहितेसु तण्हाविज्‍जातप्पक्खियधम्मेसु तण्हा लोभो, अविज्‍जा मोहो, अविज्‍जाय सम्पयुत्तो लोहिते सति पुब्बो विय तण्हाय सति सिज्झमानो आघातो दोसो इति तीहि अकुसलमूलेहि गहितेहि, तप्पटिपक्खतो ‘‘अप्पतिट्ठ’’न्तिआदिवचनेहि च तीणि अकुसलमूलानि तीणि कुसलमूलानि च सिद्धानि एव होन्ति। इधापि लोभो सब्बानि सासवकुसलमूलानि आयूहनधम्मा च समुदयसच्‍चं, तन्‍निब्बत्ता तेसं अधिट्ठानगोचरभूता च उपादानक्खन्धा दुक्खसच्‍चन्तिआदिना सच्‍चयोजना योजेतब्बा। फलं पनेत्थ विमोक्खत्तयवसेन निद्धारेतब्बं, तीहि अकुसलमूलेहि तिविधदुच्‍चरित-संकिलेसमलविसमअकुसलसञ्‍ञा-वितक्‍कादिवसेन अकुसलपक्खो नेतब्बो, तथा तीहि कुसलमूलेहि तिविधसुचरित-समकुसलसञ्‍ञा-वितक्‍क-समाधि-विमोक्खमुखादिवसेन वोदानपक्खो नेतब्बोति अयं तिपुक्खलस्स नयस्स भूमि।

    Tathā vuttanayena gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu taṇhā lobho, avijjā moho, avijjāya sampayutto lohite sati pubbo viya taṇhāya sati sijjhamāno āghāto doso iti tīhi akusalamūlehi gahitehi, tappaṭipakkhato ‘‘appatiṭṭha’’ntiādivacanehi ca tīṇi akusalamūlāni tīṇi kusalamūlāni ca siddhāni eva honti. Idhāpi lobho sabbāni sāsavakusalamūlāni āyūhanadhammā ca samudayasaccaṃ, tannibbattā tesaṃ adhiṭṭhānagocarabhūtā ca upādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā saccayojanā yojetabbā. Phalaṃ panettha vimokkhattayavasena niddhāretabbaṃ, tīhi akusalamūlehi tividhaduccarita-saṃkilesamalavisamaakusalasaññā-vitakkādivasena akusalapakkho netabbo, tathā tīhi kusalamūlehi tividhasucarita-samakusalasaññā-vitakka-samādhi-vimokkhamukhādivasena vodānapakkho netabboti ayaṃ tipukkhalassa nayassa bhūmi.

    तथा वुत्तनयेन गहितेसु तण्हाविज्‍जातप्पक्खियधम्मेसु विसेसतो तण्हादिट्ठीनं वसेन असुभे ‘‘सुभ’’न्ति, दुक्खे ‘‘सुख’’न्ति च विपल्‍लासा, अविज्‍जादिट्ठीनं वसेन ‘‘अनिच्‍चे निच्‍च’’न्ति अनत्तनि ‘‘अत्ता’’ति विपल्‍लासा वेदितब्बा। तेसं पटिपक्खतो ‘‘अप्पतिट्ठ’’न्तिआदिवचनेहि च लद्धेहि सतिवीरियसमाधिपञ्‍ञिन्द्रियेहि चत्तारि सतिपट्ठानानि सिद्धानेव होन्ति।

    Tathā vuttanayena gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu visesato taṇhādiṭṭhīnaṃ vasena asubhe ‘‘subha’’nti, dukkhe ‘‘sukha’’nti ca vipallāsā, avijjādiṭṭhīnaṃ vasena ‘‘anicce nicca’’nti anattani ‘‘attā’’ti vipallāsā veditabbā. Tesaṃ paṭipakkhato ‘‘appatiṭṭha’’ntiādivacanehi ca laddhehi sativīriyasamādhipaññindriyehi cattāri satipaṭṭhānāni siddhāneva honti.

    तत्थ चतूहि इन्द्रियेहि चत्तारो पुग्गला निद्दिसितब्बा। कथं? दुविधो हि तण्हाचरितो मुदिन्द्रियो तिक्खिन्द्रियोति, तथा दिट्ठिचरितो। तेसु पठमो असुभे ‘‘सुभ’’न्ति विपरियेसग्गाही सतिबलेन यथाभूतं कायसभावं सल्‍लक्खेन्तो भावनाबलेन तं विपल्‍लासं समुग्घातेत्वा सम्मत्तनियामं ओक्‍कमति। दुतियो असुखे ‘‘सुख’’न्ति विपरियेसग्गाही ‘‘उप्पन्‍नं कामवितक्‍कं नाधिवासेती’’तिआदिना वुत्तेन वीरियसंवरभूतेन वीरियबलेन पटिपक्खं विनोदेन्तो भावनाबलेन तं विपल्‍लासं विद्धंसेत्वा सम्मत्तनियामं ओक्‍कमति। ततियो अनिच्‍चे ‘‘निच्‍च’’न्ति अयाथावग्गाही समथबलेन समाहितचित्तो सङ्खारानं तङ्खणिकभावं सल्‍लक्खेन्तो भावनाबलेन तं विपल्‍लासं समुग्घातेत्वा सम्मत्तनियामं ओक्‍कमति। चतुत्थो सन्तति-समूह-किच्‍चारम्मण-घनवञ्‍चितताय फस्सादिधम्मपुञ्‍जमत्ते अनत्तनि ‘‘अत्ता’’ति मिच्छाभिनिवेसी चतुकोटिकसुञ्‍ञतामनसिकारेन तं मिच्छाभिनिवेसं विद्धंसेत्वा सामञ्‍ञफलं सच्छिकरोति। सुभसञ्‍ञासुखसञ्‍ञादीहि चतूहि वा विपल्‍लासेहि समुदयसच्‍चं, तेसमधिट्ठानारम्मणभूता पञ्‍चुपादानक्खन्धा दुक्खसच्‍चन्तिआदिना सच्‍चयोजना वेदितब्बा। फलं पनेत्थ चत्तारि सामञ्‍ञफलानि, चतूहि चेत्थ विपल्‍लासेहि चतुरासवोघयोग-कायगन्थ-अगति-तण्हुप्पादुपादान-सत्तविञ्‍ञाणट्ठिति-अपरिञ्‍ञादिवसेन अकुसलपक्खो नेतब्बो, तथा चतूहि सतिपट्ठानेहि चतुब्बिधझान-विहाराधिट्ठान-सुखभागियधम्म-अप्पमञ्‍ञासम्मप्पधानिद्धिपादादिवसेन वोदानपक्खो नेतब्बोति अयं सीहविक्‍कीळितस्स नयस्स भूमि।

    Tattha catūhi indriyehi cattāro puggalā niddisitabbā. Kathaṃ? Duvidho hi taṇhācarito mudindriyo tikkhindriyoti, tathā diṭṭhicarito. Tesu paṭhamo asubhe ‘‘subha’’nti vipariyesaggāhī satibalena yathābhūtaṃ kāyasabhāvaṃ sallakkhento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ samugghātetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Dutiyo asukhe ‘‘sukha’’nti vipariyesaggāhī ‘‘uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāsetī’’tiādinā vuttena vīriyasaṃvarabhūtena vīriyabalena paṭipakkhaṃ vinodento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ viddhaṃsetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Tatiyo anicce ‘‘nicca’’nti ayāthāvaggāhī samathabalena samāhitacitto saṅkhārānaṃ taṅkhaṇikabhāvaṃ sallakkhento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ samugghātetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Catuttho santati-samūha-kiccārammaṇa-ghanavañcitatāya phassādidhammapuñjamatte anattani ‘‘attā’’ti micchābhinivesī catukoṭikasuññatāmanasikārena taṃ micchābhinivesaṃ viddhaṃsetvā sāmaññaphalaṃ sacchikaroti. Subhasaññāsukhasaññādīhi catūhi vā vipallāsehi samudayasaccaṃ, tesamadhiṭṭhānārammaṇabhūtā pañcupādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā saccayojanā veditabbā. Phalaṃ panettha cattāri sāmaññaphalāni, catūhi cettha vipallāsehi caturāsavoghayoga-kāyagantha-agati-taṇhuppādupādāna-sattaviññāṇaṭṭhiti-apariññādivasena akusalapakkho netabbo, tathā catūhi satipaṭṭhānehi catubbidhajhāna-vihārādhiṭṭhāna-sukhabhāgiyadhamma-appamaññāsammappadhāniddhipādādivasena vodānapakkho netabboti ayaṃ sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmi.

    इमेसं पन तिण्णं अत्थनयानं सिद्धिया वोहारनयद्वयं सिद्धमेव होति। तथा हि अत्थनयानं दिसाभूतधम्मालोचनं दिसालोचनं, तेसं समानयनं अङ्कुसोति पञ्‍चपि नया इध नियुत्ताति वेदितब्बा। इदञ्‍च सुत्तं सोळसविधे सुत्तन्तपट्ठाने निब्बेधसेक्खभागियं ब्यतिरेकमुखेन पतिट्ठानायूहनानि गहितानीति संकिलेसनिब्बेधसेक्खभागियं चाति दट्ठब्बं। अट्ठवीसतिविधे पन सुत्तन्तपट्ठाने लोकियलोकुत्तरं सत्ताधिट्ठानं ञाणञेय्यं दस्सनभावनं सकवचनं विस्सज्‍जनीयं कुसलं अनुञ्‍ञातन्ति वेदितब्बं।

    Imesaṃ pana tiṇṇaṃ atthanayānaṃ siddhiyā vohāranayadvayaṃ siddhameva hoti. Tathā hi atthanayānaṃ disābhūtadhammālocanaṃ disālocanaṃ, tesaṃ samānayanaṃ aṅkusoti pañcapi nayā idha niyuttāti veditabbā. Idañca suttaṃ soḷasavidhe suttantapaṭṭhāne nibbedhasekkhabhāgiyaṃ byatirekamukhena patiṭṭhānāyūhanāni gahitānīti saṃkilesanibbedhasekkhabhāgiyaṃ cāti daṭṭhabbaṃ. Aṭṭhavīsatividhe pana suttantapaṭṭhāne lokiyalokuttaraṃ sattādhiṭṭhānaṃ ñāṇañeyyaṃ dassanabhāvanaṃ sakavacanaṃ vissajjanīyaṃ kusalaṃ anuññātanti veditabbaṃ.

    ओघतरणसुत्तवण्णना निट्ठिता।

    Oghataraṇasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: २. निमोक्खसुत्तवण्णना • 2. Nimokkhasuttavaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya
    १. ओघतरणसुत्तं • 1. Oghataraṇasuttaṃ
    २. निमोक्खसुत्तं • 2. Nimokkhasuttaṃ
    ३. उपनीयसुत्तं • 3. Upanīyasuttaṃ
    ४. अच्‍चेन्तिसुत्तं • 4. Accentisuttaṃ
    ५. कतिछिन्दसुत्तं • 5. Katichindasuttaṃ
    ६. जागरसुत्तं • 6. Jāgarasuttaṃ
    ७. अप्पटिविदितसुत्तं • 7. Appaṭividitasuttaṃ
    ८. सुसम्मुट्ठसुत्तं • 8. Susammuṭṭhasuttaṃ
    ९. मानकामसुत्तं • 9. Mānakāmasuttaṃ
    १०. अरञ्‍ञसुत्तं • 10. Araññasuttaṃ
    १. नन्दनसुत्तं • 1. Nandanasuttaṃ
    २. नन्दतिसुत्तं • 2. Nandatisuttaṃ
    ३. नत्थिपुत्तसमसुत्तं • 3. Natthiputtasamasuttaṃ
    ४. खत्तियसुत्तं • 4. Khattiyasuttaṃ
    ५. सणमानसुत्तं • 5. Saṇamānasuttaṃ
    ६. निद्दातन्दीसुत्तं • 6. Niddātandīsuttaṃ
    ७. दुक्‍करसुत्तं • 7. Dukkarasuttaṃ
    ८. हिरीसुत्तं • 8. Hirīsuttaṃ
    ९. कुटिकासुत्तं • 9. Kuṭikāsuttaṃ

    अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā)
    १. ओघतरणसुत्तवण्णना • 1. Oghataraṇasuttavaṇṇanā
    २. निमोक्खसुत्तवण्णना • 2. Nimokkhasuttavaṇṇanā
    ३. उपनीयसुत्तवण्णना • 3. Upanīyasuttavaṇṇanā
    ४. अच्‍चेन्तिसुत्तवण्णना • 4. Accentisuttavaṇṇanā
    ५. कतिछिन्दसुत्तवण्णना • 5. Katichindasuttavaṇṇanā
    ६. जागरसुत्तवण्णना • 6. Jāgarasuttavaṇṇanā
    ७. अप्पटिविदितसुत्तवण्णना • 7. Appaṭividitasuttavaṇṇanā
    ८. सुसम्मुट्ठसुत्तवण्णना • 8. Susammuṭṭhasuttavaṇṇanā
    ९. मानकामसुत्तवण्णना • 9. Mānakāmasuttavaṇṇanā
    १०. अरञ्‍ञसुत्तवण्णना • 10. Araññasuttavaṇṇanā
    १. नन्दनसुत्तवण्णना • 1. Nandanasuttavaṇṇanā
    २. नन्दतिसुत्तवण्णना • 2. Nandatisuttavaṇṇanā
    ३. नत्थिपुत्तसमसुत्तवण्णना • 3. Natthiputtasamasuttavaṇṇanā
    ४. खत्तियसुत्तवण्णना • 4. Khattiyasuttavaṇṇanā
    ५. सणमानसुत्तवण्णना • 5. Saṇamānasuttavaṇṇanā
    ६. निद्दातन्दीसुत्तवण्णना • 6. Niddātandīsuttavaṇṇanā
    ७. दुक्‍करसुत्तवण्णना • 7. Dukkarasuttavaṇṇanā
    ८. हिरीसुत्तवण्णना • 8. Hirīsuttavaṇṇanā
    ९. कुटिकासुत्तवण्णना • 9. Kuṭikāsuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact