Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / សំយុត្តនិកាយ (ដីកា) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā)

    ។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    សំយុត្តនិកាយេ

    Saṃyuttanikāye

    សគាថាវគ្គដីកា

    Sagāthāvaggaṭīkā

    គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā

    ១. សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយវន្ទនា សំវណ្ណេតព្ពស្ស ធម្មស្ស បភវនិស្សយវិសុទ្ធិបដិវេទនត្ថំ, តំ បន ធម្មសំវណ្ណនាសុ វិញ្ញូនំ ពហុមានុប្បាទនត្ថំ, តំ សម្មទេវ តេសំ ឧគ្គហណធារណាទិក្កមលទ្ធព្ពាយ សម្មាបដិបត្តិយា សព្ពហិតសុខនិប្ផាទនត្ថន្តិ។ អថ វា មង្គលភាវតោ, សព្ពកិរិយាសុ បុព្ពកិច្ចភាវតោ, បណ្ឌិតេហិ សមាចរិតភាវតោ, អាយតិំ បរេសំ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនតោ ច សំវណ្ណនាយំ រតនត្តយបណាមកិរិយាតិ។ អថ វា រតនត្តយបណាមករណំ បូជនីយបូជាបុញ្ញវិសេសនិព្ពត្តនត្ថំ, តំ អត្តនោ យថាលទ្ធសម្បត្តិនិមិត្តកស្ស កម្មស្ស ពលានុប្បទានត្ថំ, អន្តរា ច តស្ស អសំកោចាបនត្ថំ, តទុភយំ អនន្តរាយេន អដ្ឋកថាយ បរិសមាបនត្ថន្តិ ឥទមេវ ច បយោជនំ អាចរិយេន ឥធាធិប្បេតំ។ តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘ឥតិ មេ បសន្នមតិនោ…បេ.… តស្សានុភាវេនា’’តិ។ វត្ថុត្តយបូជា ហិ និរតិសយបុញ្ញក្ខេត្តសំពុទ្ធិយា អបរិមេយ្យបភាវោ បុញ្ញាតិសយោតិ ពហុវិធន្តរាយេបិ លោកសន្និវាសេ អន្តរាយនិពន្ធនសកលសំកិលេសវិទ្ធំសនាយ បហោតិ, ភយាទិឧបទ្ទវញ្ច និវារេតិ។ យថាហ ‘‘បូជារហេ បូជយតោ’’តិអាទិ (ធ. ប. ១៩៥; អប. ថេរ ១.១០.១), តថា ‘‘យេ, ភិក្ខវេ, ពុទ្ធេ បសន្នា, អគ្គេ តេ បសន្នា, អគ្គេ ខោ បន បសន្នានំ អគ្គោ វិបាកោ ហោតី’’តិអាទិ (ឥតិវុ. ៩០)។

    1. Saṃvaṇṇanārambhe ratanattayavandanā saṃvaṇṇetabbassa dhammassa pabhavanissayavisuddhipaṭivedanatthaṃ, taṃ pana dhammasaṃvaṇṇanāsu viññūnaṃ bahumānuppādanatthaṃ, taṃ sammadeva tesaṃ uggahaṇadhāraṇādikkamaladdhabbāya sammāpaṭipattiyā sabbahitasukhanipphādanatthanti. Atha vā maṅgalabhāvato, sabbakiriyāsu pubbakiccabhāvato, paṇḍitehi samācaritabhāvato, āyatiṃ paresaṃ diṭṭhānugatiāpajjanato ca saṃvaṇṇanāyaṃ ratanattayapaṇāmakiriyāti. Atha vā ratanattayapaṇāmakaraṇaṃ pūjanīyapūjāpuññavisesanibbattanatthaṃ, taṃ attano yathāladdhasampattinimittakassa kammassa balānuppadānatthaṃ, antarā ca tassa asaṃkocāpanatthaṃ, tadubhayaṃ anantarāyena aṭṭhakathāya parisamāpanatthanti idameva ca payojanaṃ ācariyena idhādhippetaṃ. Tathā hi vakkhati ‘‘iti me pasannamatino…pe… tassānubhāvenā’’ti. Vatthuttayapūjā hi niratisayapuññakkhettasaṃbuddhiyā aparimeyyapabhāvo puññātisayoti bahuvidhantarāyepi lokasannivāse antarāyanibandhanasakalasaṃkilesaviddhaṃsanāya pahoti, bhayādiupaddavañca nivāreti. Yathāha ‘‘pūjārahe pūjayato’’tiādi (dha. pa. 195; apa. thera 1.10.1), tathā ‘‘ye, bhikkhave, buddhe pasannā, agge te pasannā, agge kho pana pasannānaṃ aggo vipāko hotī’’tiādi (itivu. 90).

    ‘‘ពុទ្ធោតិ កិត្តយន្តស្ស, កាយេ ភវតិ យា បីតិ;

    ‘‘Buddhoti kittayantassa, kāye bhavati yā pīti;

    វរមេវ ហិ សា បីតិ, កសិណេនបិ ជម្ពុទីបស្ស;

    Varameva hi sā pīti, kasiṇenapi jambudīpassa;

    ធម្មោតិ…បេ.…, សង្ឃោតិ…បេ.…, ជម្ពុទីបស្សា’’តិ។ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៦);

    Dhammoti…pe…, saṅghoti…pe…, jambudīpassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.6);

    តថា ‘‘យស្មិំ, មហានាម, សមយេ អរិយសាវកោ តថាគតំ អនុស្សរតិ, នេវស្ស តស្មិំ សមយេ រាគបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន ទោស…បេ.… ន មោហបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៦.១០; ១១.១១)។ ‘‘អរញ្ញេ រុក្ខមូលេ វា…បេ.… ភយំ វា ឆម្ភិតត្តំ វា លោមហំសោ ន ហេស្សតី’’តិ (សំ. និ. ១.២៤៩) ច។

    Tathā ‘‘yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosa…pe… na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hotī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11). ‘‘Araññe rukkhamūle vā…pe… bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā lomahaṃso na hessatī’’ti (saṃ. ni. 1.249) ca.

    តត្ថ យស្ស វត្ថុត្តយស្ស វន្ទនំ កត្តុកាមោ, តស្ស គុណាតិសយយោគសន្ទស្សនត្ថំ ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិអាទិនា គាថត្តយមាហ។ គុណាតិសយយោគេន ហិ វន្ទនារហភាវោ, វន្ទនារហេ ច កតា វន្ទនា យថាធិប្បេតំ បយោជនំ សាធេតីតិ។ តត្ថ យស្សា ទេសនាយ សំវណ្ណនំ កត្តុកាមោ, សា ន វិនយទេសនា វិយ ករុណាប្បធានា, នាបិ អភិធម្មទេសនា វិយ បញ្ញាប្បធានា, អថ ខោ ករុណាបញ្ញាប្បធានាតិ តទុភយប្បធានមេវ តាវ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ថោមនំ កាតុំ តម្មូលកត្តា សេសរតនានំ ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ កិរតីតិ ករុណា, បរទុក្ខំ វិក្ខិបតិ អបនេតីតិ អត្ថោ។ អថ វា កិណាតីតិ ករុណា, បរទុក្ខេ សតិ ការុណិកំ ហិំសតិ វិពាធតីតិ អត្ថោ។ បរទុក្ខេ សតិ សាធូនំ កម្បនំ ហទយខេទំ ករោតីតិ វា ករុណា។ អថ វា កមិតិ សុខំ, តំ រុន្ធតីតិ ករុណា។ ឯសា ហិ បរទុក្ខាបនយនកាមតាលក្ខណា អត្តសុខនិរបេក្ខតាយ ការុណិកានំ សុខំ រុន្ធតិ វិពន្ធតីតិ អត្ថោ។ ករុណាយ សីតលំ ករុណាសីតលំ, ករុណាសីតលំ ហទយំ អស្សាតិ ករុណាសីតលហទយោ, តំ ករុណាសីតលហទយំ។

    Tattha yassa vatthuttayassa vandanaṃ kattukāmo, tassa guṇātisayayogasandassanatthaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’ntiādinā gāthattayamāha. Guṇātisayayogena hi vandanārahabhāvo, vandanārahe ca katā vandanā yathādhippetaṃ payojanaṃ sādhetīti. Tattha yassā desanāya saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, sā na vinayadesanā viya karuṇāppadhānā, nāpi abhidhammadesanā viya paññāppadhānā, atha kho karuṇāpaññāppadhānāti tadubhayappadhānameva tāva sammāsambuddhassa thomanaṃ kātuṃ tammūlakattā sesaratanānaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’ntiādi vuttaṃ. Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Atha vā kiṇātīti karuṇā, paradukkhe sati kāruṇikaṃ hiṃsati vibādhatīti attho. Paradukkhe sati sādhūnaṃ kampanaṃ hadayakhedaṃ karotīti vā karuṇā. Atha vā kamiti sukhaṃ, taṃ rundhatīti karuṇā. Esā hi paradukkhāpanayanakāmatālakkhaṇā attasukhanirapekkhatāya kāruṇikānaṃ sukhaṃ rundhati vibandhatīti attho. Karuṇāya sītalaṃ karuṇāsītalaṃ, karuṇāsītalaṃ hadayaṃ assāti karuṇāsītalahadayo, taṃ karuṇāsītalahadayaṃ.

    តត្ថ កិញ្ចាបិ បរេសំ ហិតោបសំហារសុខាទិអបរិហានិច្ឆនសភាវតាយ, ព្យាបាទារតីនំ ឧជុវិបច្ចនីកតាយ ច សត្តសន្តានគតសន្តាបវិច្ឆេទនាការបវត្តិយា មេត្តាមុទិតានម្បិ ចិត្តសីតលភាវការណតា ឧបលព្ភតិ, តថាបិ បរទុក្ខាបនយនាការប្បវត្តិយា បរូបតាបាសហនរសា អវិហិំសាភូតា ករុណាវ វិសេសេន ភគវតោ ចិត្តស្ស ចិត្តបស្សទ្ធិ វិយ សីតិភាវនិមិត្តន្តិ វុត្តំ ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិ។ ករុណាមុខេន វា មេត្តាមុទិតានម្បិ ហទយសីតលភាវការណតា វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពា ។

    Tattha kiñcāpi paresaṃ hitopasaṃhārasukhādiaparihānicchanasabhāvatāya, byāpādāratīnaṃ ujuvipaccanīkatāya ca sattasantānagatasantāpavicchedanākārapavattiyā mettāmuditānampi cittasītalabhāvakāraṇatā upalabbhati, tathāpi paradukkhāpanayanākārappavattiyā parūpatāpāsahanarasā avihiṃsābhūtā karuṇāva visesena bhagavato cittassa cittapassaddhi viya sītibhāvanimittanti vuttaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Karuṇāmukhena vā mettāmuditānampi hadayasītalabhāvakāraṇatā vuttāti daṭṭhabbā .

    អថ វា ឆអសាធារណញាណវិសេសនិពន្ធនភូតា សាតិសយំ និរវសេសញ្ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ វិយ សវិសយព្យាបិតាយ មហាករុណាភាវមុបគតា ករុណាវ ភគវតោ អភិសយេន ហទយសីតលភាវហេតូតិ អាហ ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិ។

    Atha vā chaasādhāraṇañāṇavisesanibandhanabhūtā sātisayaṃ niravasesañca sabbaññutaññāṇaṃ viya savisayabyāpitāya mahākaruṇābhāvamupagatā karuṇāva bhagavato abhisayena hadayasītalabhāvahetūti āha ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti.

    អថ វា សតិបិ មេត្តាមុទិតានំ សាតិសយេ ហទយសីតិភាវនិពន្ធនត្តេ សកលពុទ្ធគុណវិសេសការណតាយ តាសម្បិ ការណន្តិ ករុណាវ ភគវតោ ‘‘ហទយសីតលភាវការណ’’ន្តិ វុត្តា។ ករុណានិទានា ហិ សព្ពេបិ ពុទ្ធគុណា, ករុណានុភាវនិព្ពាបិយមានសំសារទុក្ខសន្តាបស្ស ហិ ភគវតោ បរទុក្ខាបនយនកាមតាយ អនេកានិបិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បានំ អកិលន្តរូបស្សេវ និរវសេសពុទ្ធករធម្មសម្ភរណនិយតស្ស សមធិគតធម្មាធិបតេយ្យស្ស ច សន្និហិតេសុបិ សត្តសង្ឃាដសមុបនីតហទយូបតាបនិមិត្តេសុ ន ឦសកម្បិ ចិត្តសីតិភាវស្ស អញ្ញថត្តមហោសីតិ។ ឯតស្មិញ្ច អត្ថវិកប្បេ តីសុបិ អវត្ថាសុ ភគវតោ ករុណា សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពា។

    Atha vā satipi mettāmuditānaṃ sātisaye hadayasītibhāvanibandhanatte sakalabuddhaguṇavisesakāraṇatāya tāsampi kāraṇanti karuṇāva bhagavato ‘‘hadayasītalabhāvakāraṇa’’nti vuttā. Karuṇānidānā hi sabbepi buddhaguṇā, karuṇānubhāvanibbāpiyamānasaṃsāradukkhasantāpassa hi bhagavato paradukkhāpanayanakāmatāya anekānipi asaṅkhyeyyāni kappānaṃ akilantarūpasseva niravasesabuddhakaradhammasambharaṇaniyatassa samadhigatadhammādhipateyyassa ca sannihitesupi sattasaṅghāṭasamupanītahadayūpatāpanimittesu na īsakampi cittasītibhāvassa aññathattamahosīti. Etasmiñca atthavikappe tīsupi avatthāsu bhagavato karuṇā saṅgahitāti daṭṭhabbā.

    បជានាតីតិ បញ្ញា, យថាសភាវំ បការេហិ បដិវិជ្ឈតីតិ អត្ថោ។ បញ្ញាវ ញេយ្យាវរណប្បហានតោ បការេហិ ធម្មសភាវជោតនដ្ឋេន បជ្ជោតោតិ បញ្ញាបជ្ជោតោ។ សវាសនប្បហានតោ វិសេសេន ហតំ សមុគ្ឃាដិតំ វិហតំ។ បញ្ញាបជ្ជោតេន វិហតំ បញ្ញាបជ្ជោតវិហតំ។ មុយ្ហន្តិ តេន, សយំ វា មុយ្ហតិ, មោហនមត្តមេវ វា តន្តិ មោហោ, អវិជ្ជា។ ស្វេវ វិសយសភាវបដិច្ឆាទនករណតោ អន្ធការសរិក្ខតាយ តមោ វិយាតិ តមោ។ បញ្ញាបជ្ជោតវិហតោ មោហតមោ ឯតស្សាតិ បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតមោ, តំ បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតមំ។ សព្ពេសម្បិ ហិ ខីណាសវានំ សតិបិ បញ្ញាបជ្ជោតេន អវិជ្ជន្ធការស្ស វិហតភាវេ សទ្ធាធិមុត្តេហិ វិយ ទិដ្ឋិប្បត្តានំ សាវកេហិ បច្ចេកសម្ពុទ្ធេហិ ច សវាសនប្បហានេន សម្មាសម្ពុទ្ធានំ កិលេសប្បហានស្ស វិសេសោ វិជ្ជតីតិ សាតិសយេន អវិជ្ជាប្បហានេន ភគវន្តំ ថោមេន្តោ អាហ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ។

    Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Paññāva ñeyyāvaraṇappahānato pakārehi dhammasabhāvajotanaṭṭhena pajjototi paññāpajjoto. Savāsanappahānato visesena hataṃ samugghāṭitaṃ vihataṃ. Paññāpajjotena vihataṃ paññāpajjotavihataṃ. Muyhanti tena, sayaṃ vā muyhati, mohanamattameva vā tanti moho, avijjā. Sveva visayasabhāvapaṭicchādanakaraṇato andhakārasarikkhatāya tamo viyāti tamo. Paññāpajjotavihato mohatamo etassāti paññāpajjotavihatamohatamo, taṃ paññāpajjotavihatamohatamaṃ. Sabbesampi hi khīṇāsavānaṃ satipi paññāpajjotena avijjandhakārassa vihatabhāve saddhādhimuttehi viya diṭṭhippattānaṃ sāvakehi paccekasambuddhehi ca savāsanappahānena sammāsambuddhānaṃ kilesappahānassa viseso vijjatīti sātisayena avijjāppahānena bhagavantaṃ thomento āha ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.

    អថ វា អន្តរេន បរោបទេសំ អត្តនោ សន្តានេ អច្ចន្តំ អវិជ្ជន្ធការវិគមស្ស និព្ពត្តិតត្តា, តថា សព្ពញ្ញុតាយ ពលេសុ ច វសីភាវស្ស សមធិគតត្តា, បរសន្តតិយញ្ច ធម្មទេសនាតិសយានុភាវេន សម្មទេវ តស្ស បវត្តិតត្តា ភគវាវ វិសេសតោ មោហតមវិគមេន ថោមេតព្ពោតិ អាហ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ។ ឥមស្មិញ្ច អត្ថវិកប្បេ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតោ’’តិ បទេន ភគវតោ បដិវេធបញ្ញា វិយ ទេសនាបញ្ញាបិ សាមញ្ញនិទ្ទេសេន, ឯកសេសនយេន វា សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពា។

    Atha vā antarena paropadesaṃ attano santāne accantaṃ avijjandhakāravigamassa nibbattitattā, tathā sabbaññutāya balesu ca vasībhāvassa samadhigatattā, parasantatiyañca dhammadesanātisayānubhāvena sammadeva tassa pavattitattā bhagavāva visesato mohatamavigamena thometabboti āha ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Imasmiñca atthavikappe ‘‘paññāpajjoto’’ti padena bhagavato paṭivedhapaññā viya desanāpaññāpi sāmaññaniddesena, ekasesanayena vā saṅgahitāti daṭṭhabbā.

    អថ វា ភគវតោ ញាណស្ស ញេយ្យបរិយន្តិកត្តា សកលញេយ្យធម្មសភាវាវពោធនសមត្ថេន អនាវរណញាណសង្ខាតេន បញ្ញាបជ្ជោតេន សព្ពញេយ្យធម្មសភាវច្ឆាទកស្ស មោហន្ធការស្ស វិធមិតត្តា អនញ្ញសាធារណោ ភគវតោ មោហតមវិនាសោតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ។ ឯត្ថ ច មោហតមវិធមនន្តេ អធិគតត្តា អនាវរណញាណំ ការណូបចារេន សសន្តានេ មោហតមវិធមនន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ អភិនីហារសម្បត្តិយា សវាសនប្បហានមេវ ហិ កិលេសានំ ញេយ្យាវរណបហានន្តិ, បរសន្តានេ បន មោហតមវិធមនស្ស ការណភាវតោ ផលូបចារេន អនាវរណញាណំ ‘‘មោហតមវិធមន’’ន្តិ វុច្ចតីតិ។

    Atha vā bhagavato ñāṇassa ñeyyapariyantikattā sakalañeyyadhammasabhāvāvabodhanasamatthena anāvaraṇañāṇasaṅkhātena paññāpajjotena sabbañeyyadhammasabhāvacchādakassa mohandhakārassa vidhamitattā anaññasādhāraṇo bhagavato mohatamavināsoti katvā vuttaṃ ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Ettha ca mohatamavidhamanante adhigatattā anāvaraṇañāṇaṃ kāraṇūpacārena sasantāne mohatamavidhamananti daṭṭhabbaṃ. Abhinīhārasampattiyā savāsanappahānameva hi kilesānaṃ ñeyyāvaraṇapahānanti, parasantāne pana mohatamavidhamanassa kāraṇabhāvato phalūpacārena anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘mohatamavidhamana’’nti vuccatīti.

    កិំ បន ការណំ អវិជ្ជាសមុគ្ឃាតោយេវេកោ បហានសម្បត្តិវសេន ភគវតោ ថោមនានិមិត្តំ គយ្ហតិ, ន បន សាតិសយំ និរវសេសកិលេសបហានន្តិ? តប្បហានវចនេនេវ តទេកដ្ឋតាយ សកលសំកិលេសគណសមុគ្ឃាតស្ស ជោតិតភាវតោ។ ន ហិ សោ តាទិសោ កិលេសោ អត្ថិ, យោ និរវសេសអវិជ្ជាប្បហានេន ន បហីយតីតិ។

    Kiṃ pana kāraṇaṃ avijjāsamugghātoyeveko pahānasampattivasena bhagavato thomanānimittaṃ gayhati, na pana sātisayaṃ niravasesakilesapahānanti? Tappahānavacaneneva tadekaṭṭhatāya sakalasaṃkilesagaṇasamugghātassa jotitabhāvato. Na hi so tādiso kileso atthi, yo niravasesaavijjāppahānena na pahīyatīti.

    អថ វា វិជ្ជា វិយ សកលកុសលធម្មសមុប្បត្តិយា និរវសេសាកុសលធម្មនិព្ពត្តិយា សំសារប្បវត្តិយា ច អវិជ្ជា បធានការណន្តិ តព្ពិឃាតវចនេន សកលសំកិលេសគណសមុគ្ឃាតោ វុត្តោ ឯវ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ។

    Atha vā vijjā viya sakalakusaladhammasamuppattiyā niravasesākusaladhammanibbattiyā saṃsārappavattiyā ca avijjā padhānakāraṇanti tabbighātavacanena sakalasaṃkilesagaṇasamugghāto vutto eva hotīti vuttaṃ ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.

    នរា ច អមរា ច នរាមរា, សហ នរាមរេហីតិ សនរាមរោ, សនរាមរោ ច សោ លោកោ ចាតិ សនរាមរលោកោ, តស្ស គរូតិ សនរាមរលោកគរុ, តំ សនរាមរលោកគរុំ។ ឯតេន ទេវមនុស្សានំ វិយ តទវសិដ្ឋសត្តានម្បិ យថារហំ គុណវិសេសាវហតាយ ភគវតោ ឧបការតំ ទស្សេតិ។ ន ចេត្ថ បធានាប្បធានភាវោ ចោទេតព្ពោ។ អញ្ញោ ហិ សទ្ទក្កមោ, អញ្ញោ អត្ថក្កមោ។ ឯទិសេសុ ហិ សមាសបទេសុ បធានម្បិ អប្បធានំ វិយ និទ្ទិសីយតិ យថា ‘‘សរាជិកាយ បរិសាយា’’តិ (អប. អដ្ឋ. ១.១.៨២)។ កាមញ្ចេត្ថ សត្តសង្ខារោកាសវសេន តិវិធោ លោកោ, គរុភាវស្ស បន អធិប្បេតត្តា គរុករណសមត្ថស្សេវ សត្តលោកស្ស វសេន អត្ថោ គហេតព្ពោ។ សោ ហិ លោកីយន្តិ ឯត្ថ បុញ្ញបាបានិ តព្ពិបាកោ ចាតិ ‘‘លោកោ’’តិ វុច្ចតិ។ អមរគ្គហណេន ចេត្ថ ឧបបត្តិទេវា អធិប្បេតា។

    Narā ca amarā ca narāmarā, saha narāmarehīti sanarāmaro, sanarāmaro ca so loko cāti sanarāmaraloko, tassa garūti sanarāmaralokagaru, taṃ sanarāmaralokagaruṃ. Etena devamanussānaṃ viya tadavasiṭṭhasattānampi yathārahaṃ guṇavisesāvahatāya bhagavato upakārataṃ dasseti. Na cettha padhānāppadhānabhāvo codetabbo. Añño hi saddakkamo, añño atthakkamo. Edisesu hi samāsapadesu padhānampi appadhānaṃ viya niddisīyati yathā ‘‘sarājikāya parisāyā’’ti (apa. aṭṭha. 1.1.82). Kāmañcettha sattasaṅkhārokāsavasena tividho loko, garubhāvassa pana adhippetattā garukaraṇasamatthasseva sattalokassa vasena attho gahetabbo. So hi lokīyanti ettha puññapāpāni tabbipāko cāti ‘‘loko’’ti vuccati. Amaraggahaṇena cettha upapattidevā adhippetā.

    អថ វា សមូហត្ថោ លោក-សទ្ទោ សមុទាយវសេន លោកីយតិ បញ្ញាបីយតីតិ។ សហ នរេហីតិ សនរា, សនរា ច តេ អមរា ចាតិ សនរាមរា, តេសំ លោកោតិ សនរាមរលោកោតិ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ។ អមរ-សទ្ទេន ចេត្ថ វិសុទ្ធិទេវាបិ សង្គយ្ហន្តិ។ តេ ហិ មរណាភាវតោ បរមត្ថតោ អមរា, នរាមរានំយេវ គហណំ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសវសេន យថា ‘‘សត្ថា ទេវមនុស្សាន’’ន្តិ (ទី. និ. ១.១៥៧)។ តថា ហិ សព្ពានត្ថបរិហរណបុព្ពង្គមាយ និរវសេសហិតសុខវិធានតប្បរាយ និរតិសយាយ បយោគសម្បត្តិយា សទេវមនុស្សាយ បជាយ អច្ចន្តមុបការិតាយ អបរិមិតនិរុបមប្បភាវគុណវិសេសសមង្គិតាយ ច សព្ពសត្តុត្តមោ ភគវា អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ អបរិមាណានំ សត្តានំ ឧត្តមំ គារវដ្ឋានំ។ តេន វុត្តំ ‘‘សនរាមរលោកគរុ’’ន្តិ។

    Atha vā samūhattho loka-saddo samudāyavasena lokīyati paññāpīyatīti. Saha narehīti sanarā, sanarā ca te amarā cāti sanarāmarā, tesaṃ lokoti sanarāmaralokoti purimanayeneva yojetabbaṃ. Amara-saddena cettha visuddhidevāpi saṅgayhanti. Te hi maraṇābhāvato paramatthato amarā, narāmarānaṃyeva gahaṇaṃ ukkaṭṭhaniddesavasena yathā ‘‘satthā devamanussāna’’nti (dī. ni. 1.157). Tathā hi sabbānatthapariharaṇapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantamupakāritāya aparimitanirupamappabhāvaguṇavisesasamaṅgitāya ca sabbasattuttamo bhagavā aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ uttamaṃ gāravaṭṭhānaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘sanarāmaralokagaru’’nti.

    សោភនំ គតំ គមនំ ឯតស្សាតិ សុគតោ។ ភគវតោ ហិ វេនេយ្យជនុបសង្កមនំ ឯកន្តេន តេសំ ហិតសុខនិប្ផាទនតោ សោភនំ, តថា លក្ខណានុព្យញ្ជនបដិមណ្ឌិតរូបកាយតាយ ទុតវិលម្ពិតខលិតានុកឌ្ឍននិប្បីឡនុក្កុដិកកុដិលាកុលតាទិ- ទោសរហិតមវហសិតរាជហំសវសភវារណមិគរាជគមនំ កាយគមនំ ញាណគមនញ្ច វិបុលនិម្មលករុណាសតិវីរិយាទិគុណវិសេសសហិតមភិនីហារតោ យាវ មហាពោធិ និរវជ្ជតាយ សោភនមេវាតិ។

    Sobhanaṃ gataṃ gamanaṃ etassāti sugato. Bhagavato hi veneyyajanupasaṅkamanaṃ ekantena tesaṃ hitasukhanipphādanato sobhanaṃ, tathā lakkhaṇānubyañjanapaṭimaṇḍitarūpakāyatāya dutavilambitakhalitānukaḍḍhananippīḷanukkuṭikakuṭilākulatādi- dosarahitamavahasitarājahaṃsavasabhavāraṇamigarājagamanaṃ kāyagamanaṃ ñāṇagamanañca vipulanimmalakaruṇāsativīriyādiguṇavisesasahitamabhinīhārato yāva mahābodhi niravajjatāya sobhanamevāti.

    អថ វា សយម្ភូញាណេន សកលមបិ លោកំ បរិញ្ញាភិសមយវសេន បរិជានន្តោ ញាណេន សម្មា គតោ អវគតោតិ សុគតោ, តថា លោកសមុទយំ បហានាភិសមយវសេន បជហន្តោ អនុប្បត្តិធម្មតំ អាបាទេន្តោ សម្មា គតោ អតីតោតិ សុគតោ, លោកនិរោធំ និព្ពានំ សច្ឆិកិរិយាភិសមយវសេន សម្មា គតោ អធិគតោតិ សុគតោ, លោកនិរោធគាមិនិំ បដិបទំ ភាវនាភិសមយវសេន សម្មា គតោ បដិបន្នោតិ សុគតោ។ ‘‘សោតាបត្តិមគ្គេន យេ កិលេសា បហីនា, តេ កិលេសេ ន បុនេតិ ន បច្ចេតិ ន បច្ចាគច្ឆតីតិ សុគតោ’’តិអាទិនា នយេន (មហានិ. ៣៨) អយមត្ថោ វិភាវេតព្ពោតិ។

    Atha vā sayambhūñāṇena sakalamapi lokaṃ pariññābhisamayavasena parijānanto ñāṇena sammā gato avagatoti sugato, tathā lokasamudayaṃ pahānābhisamayavasena pajahanto anuppattidhammataṃ āpādento sammā gato atītoti sugato, lokanirodhaṃ nibbānaṃ sacchikiriyābhisamayavasena sammā gato adhigatoti sugato, lokanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ bhāvanābhisamayavasena sammā gato paṭipannoti sugato. ‘‘Sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchatīti sugato’’tiādinā nayena (mahāni. 38) ayamattho vibhāvetabboti.

    អថ វា សុន្ទរំ ឋានំ សម្មាសម្ពោធិំ, និព្ពានមេវ វា គតោ អធិគតោតិ សុគតោ។ យស្មា វា ភូតំ តច្ឆំ អត្ថសំហិតំ វេនេយ្យានំ យថារហំ កាលយុត្តមេវ ច ធម្មំ ភាសតិ, តស្មា សម្មា គទតិ វទតីតិ សុគតោ ទ-ការស្ស ត-ការំ កត្វា។ ឥតិ សោភនគមនតាទីហិ សុគតោ, តំ សុគតំ។

    Atha vā sundaraṃ ṭhānaṃ sammāsambodhiṃ, nibbānameva vā gato adhigatoti sugato. Yasmā vā bhūtaṃ tacchaṃ atthasaṃhitaṃ veneyyānaṃ yathārahaṃ kālayuttameva ca dhammaṃ bhāsati, tasmā sammā gadati vadatīti sugato da-kārassa ta-kāraṃ katvā. Iti sobhanagamanatādīhi sugato, taṃ sugataṃ.

    បុញ្ញបាបកេហិ ឧបបជ្ជនវសេន គន្តព្ពតោ គតិយោ, ឧបបត្តិភវវិសេសា។ តា បន និរយាទិវសេន បញ្ចវិធា។ តា ហិ សកលស្សបិ ភវគាមិកម្មស្ស អរិយមគ្គាធិគមេន អវិបាការហភាវករណេន និវត្តិតត្តា ភគវា បញ្ចហិបិ គតីហិ សុដ្ឋុ មុត្តោ វិសំយុត្តោតិ អាហ ‘‘គតិវិមុត្ត’’ន្តិ។ ឯតេន ភគវតោ កត្ថចិបិ អបរិយាបន្នតំ ទស្សេតិ, យតោ ភគវា ‘‘ទេវាតិទេវោ’’តិ វុច្ចតិ។ តេនាហ –

    Puññapāpakehi upapajjanavasena gantabbato gatiyo, upapattibhavavisesā. Tā pana nirayādivasena pañcavidhā. Tā hi sakalassapi bhavagāmikammassa ariyamaggādhigamena avipākārahabhāvakaraṇena nivattitattā bhagavā pañcahipi gatīhi suṭṭhu mutto visaṃyuttoti āha ‘‘gativimutta’’nti. Etena bhagavato katthacipi apariyāpannataṃ dasseti, yato bhagavā ‘‘devātidevo’’ti vuccati. Tenāha –

    ‘‘យេន ទេវូបបត្យស្ស, គន្ធព្ពោ វា វិហង្គមោ;

    ‘‘Yena devūpapatyassa, gandhabbo vā vihaṅgamo;

    យក្ខត្តំ យេន គច្ឆេយ្យំ, មនុស្សត្តញ្ច អព្ពជេ;

    Yakkhattaṃ yena gaccheyyaṃ, manussattañca abbaje;

    តេ មយ្ហំ អាសវា ខីណា, វិទ្ធស្តា វិនឡីកតា’’តិ។ (អ. និ. ៤.៣៦);

    Te mayhaṃ āsavā khīṇā, viddhastā vinaḷīkatā’’ti. (a. ni. 4.36);

    តំតំគតិសំវត្តនកានញ្ហិ កម្មកិលេសានំ អគ្គមគ្គេន ពោធិមូលេយេវ សុប្បហីនត្តា នត្ថិ ភគវតោ គតិបរិយាបន្នតាតិ អច្ចន្តមេវ ភគវា សព្ពភវយោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសសត្តនិកាយេហិ សុបរិមុត្តោ។ តំ គតិវិមុត្តំ។ វន្ទេតិ នមាមិ, ថោមេមីតិ វា អត្ថោ។

    Taṃtaṃgatisaṃvattanakānañhi kammakilesānaṃ aggamaggena bodhimūleyeva suppahīnattā natthi bhagavato gatipariyāpannatāti accantameva bhagavā sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsasattanikāyehi suparimutto. Taṃ gativimuttaṃ. Vandeti namāmi, thomemīti vā attho.

    អថ វា គតិវិមុត្តន្តិ អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុប្បត្តិយា ភគវន្តំ ថោមេតិ។ ឯត្ថ ហិ ទ្វីហិ អាការេហិ ភគវតោ ថោមនា វេទិតព្ពា អត្តហិតសម្បត្តិតោ បរហិតបដិបត្តិតោ ច។ តេសុ អត្តហិតសម្បត្តិ អនាវរណញាណាធិគមតោ, សវាសនានំ សព្ពេសំ កិលេសានំ អច្ចន្តបហានតោ, អនុបាទិសេសនិព្ពានប្បត្តិតោ ច វេទិតព្ពា។ បរហិតបដិបត្តិ លាភសក្ការាទិនិរបេក្ខចិត្តស្ស សព្ពទុក្ខនិយ្យានិកធម្មទេសនតោ, វិរុទ្ធេសុបិ និច្ចំ ហិតជ្ឈាសយវសេន ញាណបរិបាកកាលាគមនតោ ច។ សា បនេត្ថ អាសយតោ បយោគតោ ច ទុវិធា បរហិតបដិបត្តិ, តិវិធា ច អត្តហិតសម្បត្តិ បកាសិតា ហោតិ, កថំ? ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិ ឯតេន អាសយតោ បរហិតបដិបត្តិ, សម្មាគទនត្ថេន សុគត-សទ្ទេន បយោគតោ បរហិតបដិបត្តិ, ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតមំ គតិវិមុត្ត’’ន្តិ ឯតេហិ ចតុសច្ចបដិវេធត្ថេន ច សុគត-សទ្ទេន តិវិធាបិ អត្តហិតសម្បត្តិ, អវសិដ្ឋត្ថេន តេន ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ ឯតេន ច សព្ពាបិ អត្តហិតសម្បត្តិ បរហិតបដិបត្តិ បកាសិតា ហោតីតិ។

    Atha vā gativimuttanti anupādisesanibbānadhātuppattiyā bhagavantaṃ thometi. Ettha hi dvīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā attahitasampattito parahitapaṭipattito ca. Tesu attahitasampatti anāvaraṇañāṇādhigamato, savāsanānaṃ sabbesaṃ kilesānaṃ accantapahānato, anupādisesanibbānappattito ca veditabbā. Parahitapaṭipatti lābhasakkārādinirapekkhacittassa sabbadukkhaniyyānikadhammadesanato, viruddhesupi niccaṃ hitajjhāsayavasena ñāṇaparipākakālāgamanato ca. Sā panettha āsayato payogato ca duvidhā parahitapaṭipatti, tividhā ca attahitasampatti pakāsitā hoti, kathaṃ? ‘‘Karuṇāsītalahadaya’’nti etena āsayato parahitapaṭipatti, sammāgadanatthena sugata-saddena payogato parahitapaṭipatti, ‘‘paññāpajjotavihatamohatamaṃ gativimutta’’nti etehi catusaccapaṭivedhatthena ca sugata-saddena tividhāpi attahitasampatti, avasiṭṭhatthena tena ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena ca sabbāpi attahitasampatti parahitapaṭipatti pakāsitā hotīti.

    អថ វា តីហិ អាការេហិ ភគវតោ ថោមនា វេទិតព្ពា – ហេតុតោ ផលតោ ឧបការតោ ច។ តត្ថ ហេតុ មហាករុណា, សា បឋមបទេន ទស្សិតា។ ផលំ ចតុព្ពិធំ ញាណសម្បទា បហានសម្បទា អានុភាវសម្បទា រូបកាយសម្បទា ចាតិ។ តាសុ ញាណបហានសម្បទា ទុតិយបទេន សច្ចបដិវេធត្ថេន ច សុគត-សទ្ទេន បកាសិតា ហោន្តិ, អានុភាវសម្បទា បន តតិយបទេន, រូបកាយសម្បទា យថាវុត្តកាយគមនសោភនត្ថេន សុគត-សទ្ទេន លក្ខណានុព្យញ្ជនបារិបូរិយា វិនា តទភាវតោ ។ ឧបការោ អនន្តរំ អពាហិរំ ករិត្វា តិវិធយានមុខេន វិមុត្តិធម្មទេសនា។ សោ សម្មាគទនត្ថេន សុគត-សទ្ទេន បកាសិតោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ។

    Atha vā tīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā – hetuto phalato upakārato ca. Tattha hetu mahākaruṇā, sā paṭhamapadena dassitā. Phalaṃ catubbidhaṃ ñāṇasampadā pahānasampadā ānubhāvasampadā rūpakāyasampadā cāti. Tāsu ñāṇapahānasampadā dutiyapadena saccapaṭivedhatthena ca sugata-saddena pakāsitā honti, ānubhāvasampadā pana tatiyapadena, rūpakāyasampadā yathāvuttakāyagamanasobhanatthena sugata-saddena lakkhaṇānubyañjanapāripūriyā vinā tadabhāvato . Upakāro anantaraṃ abāhiraṃ karitvā tividhayānamukhena vimuttidhammadesanā. So sammāgadanatthena sugata-saddena pakāsito hotīti veditabbaṃ.

    តត្ថ ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិ ឯតេន សម្មាសម្ពោធិយា មូលំ ទស្សេតិ។ មហាករុណាយ សញ្ចោទិតមានសោ ហិ ភគវា សំសារបង្កតោ សត្តានំ សមុទ្ធរណត្ថំ កតាភិនីហារោ អនុបុព្ពេន បារមិយោ បូរេត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អធិគតោតិ ករុណា សម្មាសម្ពោធិយា មូលំ។ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ ឯតេន សម្មាសម្ពោធិំ ទស្សេតិ។ អនាវរណញាណបទដ្ឋានញ្ហិ មគ្គញាណំ, មគ្គញាណបទដ្ឋានញ្ច អនាវរណញាណំ សម្មាសម្ពោធីតិ វុច្ចតីតិ។ សម្មាគមនត្ថេន សុគត-សទ្ទេន សម្មាសម្ពោធិយា បដិបត្តិំ ទស្សេតិ លីនុទ្ធច្ចបតិដ្ឋានាយូហនកាមសុខល្លិកត្តកិលមថានុយោគ-សស្សតុច្ឆេទាភិនិវេសាទិ-អន្តទ្វយរហិតាយ ករុណាបញ្ញាបរិគ្គហិតាយ មជ្ឈិមាយ បដិបត្តិយា បកាសនតោ សុគត-សទ្ទស្ស។ ឥតរេហិ សម្មាសម្ពោធិយា បធានាប្បធានភេទំ បយោជនំ ទស្សេតិ។ សំសារមហោឃតោ សត្តសន្តារណញ្ហេត្ថ បធានំ បយោជនំ, តទញ្ញមប្បធានំ។ តេសុ បធានេន បរហិតបដិបត្តិំ ទស្សេតិ, ឥតរេន អត្តហិតសម្បត្តិំ, តទុភយេន អត្តហិតាយ បដិបន្នាទីសុ ចតូសុ បុគ្គលេសុ ភគវតោ ចតុត្ថបុគ្គលភាវំ ទស្សេតិ។ តេន ច អនុត្តរទក្ខិណេយ្យភាវំ, ឧត្តមវន្ទនីយភាវំ, អត្តនោ ច វន្ទនកិរិយាយ ខេត្តង្គតភាវំ ទស្សេតិ។

    Tattha ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti etena sammāsambodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahākaruṇāya sañcoditamānaso hi bhagavā saṃsārapaṅkato sattānaṃ samuddharaṇatthaṃ katābhinīhāro anupubbena pāramiyo pūretvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigatoti karuṇā sammāsambodhiyā mūlaṃ. ‘‘Paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena sammāsambodhiṃ dasseti. Anāvaraṇañāṇapadaṭṭhānañhi maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca anāvaraṇañāṇaṃ sammāsambodhīti vuccatīti. Sammāgamanatthena sugata-saddena sammāsambodhiyā paṭipattiṃ dasseti līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhallikattakilamathānuyoga-sassatucchedābhinivesādi-antadvayarahitāya karuṇāpaññāpariggahitāya majjhimāya paṭipattiyā pakāsanato sugata-saddassa. Itarehi sammāsambodhiyā padhānāppadhānabhedaṃ payojanaṃ dasseti. Saṃsāramahoghato sattasantāraṇañhettha padhānaṃ payojanaṃ, tadaññamappadhānaṃ. Tesu padhānena parahitapaṭipattiṃ dasseti, itarena attahitasampattiṃ, tadubhayena attahitāya paṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti. Tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ, uttamavandanīyabhāvaṃ, attano ca vandanakiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.

    ឯត្ថ ច ករុណាគហណេន លោកិយេសុ មហគ្គតភាវប្បត្តាសាធារណគុណទីបនតោ ភគវតោ សព្ពលោកិយគុណសម្បត្តិ ទស្សិតា ហោតិ, បញ្ញាគហណេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានមគ្គញាណទីបនតោ សព្ពលោកុត្តរគុណសម្បត្តិ។ តទុភយគ្គហណសិទ្ធោ ហិ អត្ថោ ‘‘សនរាមរលោកគរុ’’ន្តិអាទិនា វិបញ្ចីយតីតិ។ ករុណាគហណេន ច ឧបគមនំ និរុបក្កិលេសំ ទស្សេតិ, បញ្ញាគហណេន អបគមនំ។ តថា ករុណាគហណេន លោកសមញ្ញានុរូបំ ភគវតោ បវត្តិំ ទស្សេតិ លោកវោហារវិសយត្តា ករុណាយ, បញ្ញាគហណេន សមញ្ញាយ អនតិធាវនំ។ សភាវានវពោធេន ហិ ធម្មានំ សមញ្ញំ អតិធាវិត្វា សត្តាទិបរាមសនំ ហោតីតិ។ តថា ករុណាគហណេន មហាករុណាសមាបត្តិវិហារំ ទស្សេតិ, បញ្ញាគហណេន តីសុ កាលេសុ អប្បដិហតញាណំ ចតុសច្ចញាណំ ចតុបដិសម្ភិទាញាណំ ចតុវេសារជ្ជញាណំ, ករុណាគហណេន មហាករុណាសមាបត្តិញាណស្ស គហិតត្តា សេសាធារណញាណានិ ឆ អភិញ្ញា អដ្ឋសុ បរិសាសុ អកម្បនញាណានិ ទស ពលានិ ចុទ្ទស ពុទ្ធញាណានិ សោឡស ញាណចរិយា អដ្ឋារស ពុទ្ធធម្មា ចតុចត្តាលីស ញាណវត្ថូនិ សត្តសត្តតិ ញាណវត្ថូនីតិ ឯវមាទីនំ អនេកេសំ បញ្ញាបភេទានំ វសេន ញាណចារំ ទស្សេតិ។ តថា ករុណាគហណេន ចរណសម្បត្តិំ, បញ្ញាគហណេន វិជ្ជាសម្បត្តិំ។ ករុណាគហណេន អត្តាធិបតិតា, បញ្ញាគហណេន ធម្មាធិបតិតា។ ករុណាគហណេន លោកនាថភាវោ, បញ្ញាគហណេន អត្តនាថភាវោ។ តថា ករុណាគហណេន បុព្ពការិភាវោ, បញ្ញាគហណេន កតញ្ញុតា។ ករុណាគហណេន អបរន្តបតា, បញ្ញាគហណេន អនត្តន្តបតា។ ករុណាគហណេន វា ពុទ្ធករធម្មសិទ្ធិ, បញ្ញាគហណេន ពុទ្ធភាវសិទ្ធិ។ តថា ករុណាគហណេន បរេសំ តារណំ, បញ្ញាគហណេន សយំ តារណំ។ តថា ករុណាគហណេន សព្ពសត្តេសុ អនុគ្គហចិត្តតា, បញ្ញាគហណេន សព្ពធម្មេសុ វិរត្តចិត្តតា ទស្សិតា ហោតិ។

    Ettha ca karuṇāgahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato bhagavato sabbalokiyaguṇasampatti dassitā hoti, paññāgahaṇena sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Tadubhayaggahaṇasiddho hi attho ‘‘sanarāmaralokagaru’’ntiādinā vipañcīyatīti. Karuṇāgahaṇena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ dasseti, paññāgahaṇena apagamanaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti lokavohāravisayattā karuṇāya, paññāgahaṇena samaññāya anatidhāvanaṃ. Sabhāvānavabodhena hi dhammānaṃ samaññaṃ atidhāvitvā sattādiparāmasanaṃ hotīti. Tathā karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattivihāraṃ dasseti, paññāgahaṇena tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ catusaccañāṇaṃ catupaṭisambhidāñāṇaṃ catuvesārajjañāṇaṃ, karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā sesādhāraṇañāṇāni cha abhiññā aṭṭhasu parisāsu akampanañāṇāni dasa balāni cuddasa buddhañāṇāni soḷasa ñāṇacariyā aṭṭhārasa buddhadhammā catucattālīsa ñāṇavatthūni sattasattati ñāṇavatthūnīti evamādīnaṃ anekesaṃ paññāpabhedānaṃ vasena ñāṇacāraṃ dasseti. Tathā karuṇāgahaṇena caraṇasampattiṃ, paññāgahaṇena vijjāsampattiṃ. Karuṇāgahaṇena attādhipatitā, paññāgahaṇena dhammādhipatitā. Karuṇāgahaṇena lokanāthabhāvo, paññāgahaṇena attanāthabhāvo. Tathā karuṇāgahaṇena pubbakāribhāvo, paññāgahaṇena kataññutā. Karuṇāgahaṇena aparantapatā, paññāgahaṇena anattantapatā. Karuṇāgahaṇena vā buddhakaradhammasiddhi, paññāgahaṇena buddhabhāvasiddhi. Tathā karuṇāgahaṇena paresaṃ tāraṇaṃ, paññāgahaṇena sayaṃ tāraṇaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena sabbasattesu anuggahacittatā, paññāgahaṇena sabbadhammesu virattacittatā dassitā hoti.

    សព្ពេសញ្ច ពុទ្ធគុណានំ ករុណា អាទិ តន្និទានភាវតោ, បញ្ញា បរិយោសានំ តតោ ឧត្តរិ ករណីយាភាវតោ។ ឥតិ អាទិបរិយោសានទស្សនេន សព្ពេ ពុទ្ធគុណា ទស្សិតា ហោន្តិ។ តថា ករុណាគហណេន សីលក្ខន្ធបុព្ពង្គមោ សមាធិក្ខន្ធោ ទស្សិតោ ហោតិ។ ករុណានិទានញ្ហិ សីលំ តតោ បាណាតិបាតាទិវិរតិប្បវត្តិតោ, សា ច ឈានត្តយសម្បយោគិនីតិ។ បញ្ញាវចនេន បញ្ញាក្ខន្ធោ។ សីលញ្ច សព្ពពុទ្ធគុណានំ អាទិ, សមាធិ មជ្ឈេ, បញ្ញា បរិយោសានន្តិ ឯវម្បិ អាទិមជ្ឈបរិយោសានកល្យាណទស្សនេន សព្ពេ ពុទ្ធគុណា ទស្សិតា ហោន្តិ នយតោ ទស្សិតត្តា។ ឯសោ ឯវ ហិ និរវសេសតោ ពុទ្ធគុណានំ ទស្សនុបាយោ, យទិទំ នយគ្គហណំ, អញ្ញថា កោ នាម សមត្ថោ ភគវតោ គុណេ អនុបទំ និរវសេសតោ ទស្សេតុំ។ តេនេវាហ –

    Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi tannidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttari karaṇīyābhāvato. Iti ādipariyosānadassanena sabbe buddhaguṇā dassitā honti. Tathā karuṇāgahaṇena sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito, sā ca jhānattayasampayoginīti. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbabuddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhe, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇadassanena sabbe buddhaguṇā dassitā honti nayato dassitattā. Eso eva hi niravasesato buddhaguṇānaṃ dassanupāyo, yadidaṃ nayaggahaṇaṃ, aññathā ko nāma samattho bhagavato guṇe anupadaṃ niravasesato dassetuṃ. Tenevāha –

    ‘‘ពុទ្ធោបិ ពុទ្ធស្ស ភណេយ្យ វណ្ណំ,

    ‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ,

    កប្បម្បិ ចេ អញ្ញមភាសមានោ;

    Kappampi ce aññamabhāsamāno;

    ខីយេថ កប្បោ ចិរទីឃមន្តរេ,

    Khīyetha kappo ciradīghamantare,

    វណ្ណោ ន ខីយេថ តថាគតស្សា’’តិ។ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣០៤; ៣.១៤១; ម. និ. អដ្ឋ. ៣.៤២៥; ឧទា. ៥៣; ពុ. វំ. អដ្ឋ. ៤.៥; ចរិយា. អដ្ឋ. និទានកថា, បកិណ្ណកកថា; អប. ២.៧.២០) –

    Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; 3.141; ma. ni. aṭṭha. 3.425; udā. 53; bu. vaṃ. aṭṭha. 4.5; cariyā. aṭṭha. nidānakathā, pakiṇṇakakathā; apa. 2.7.20) –

    តេនេវ ច អាយស្មតា សារិបុត្តត្ថេរេនបិ ពុទ្ទគុណបរិច្ឆេទនំ បតិ អនុយុត្តេន ‘‘នោ ហេតំ, ភន្តេ’’តិ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘អបិ ច មេ, ភន្តេ, ធម្មន្វយោ វិទិតោ’’តិ (ទី. និ. ២.១៤៦) វុត្តំ។

    Teneva ca āyasmatā sāriputtattherenapi buddaguṇaparicchedanaṃ pati anuyuttena ‘‘no hetaṃ, bhante’’ti paṭikkhipitvā ‘‘api ca me, bhante, dhammanvayo vidito’’ti (dī. ni. 2.146) vuttaṃ.

    ២. ឯវំ សង្ខេបេន សកលសព្ពញ្ញុគុណេហិ ភគវន្តំ អភិត្ថវិត្វា ឥទានិ សទ្ធម្មំ ថោមេតុំ ‘‘ពុទ្ធោបី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ពុទ្ធោតិ កត្តុនិទ្ទេសោ។ ពុទ្ធភាវន្តិ កម្មនិទ្ទេសោ។ ភាវេត្វា សច្ឆិកត្វាតិ ច បុព្ពកាលកិរិយានិទ្ទេសោ។ យន្តិ អនិយមតោ កម្មនិទ្ទេសោ។ ឧបគតោតិ អបរកាលកិរិយានិទ្ទេសោ។ វន្ទេតិ កិរិយានិទ្ទេសោ។ តន្តិ និយមនំ។ ធម្មន្តិ វន្ទនកិរិយាយ កម្មនិទ្ទេសោ។ គតមលំ អនុត្តរន្តិ ច តព្ពិសេសនំ។

    2. Evaṃ saṅkhepena sakalasabbaññuguṇehi bhagavantaṃ abhitthavitvā idāni saddhammaṃ thometuṃ ‘‘buddhopī’’tiādimāha. Tattha buddhoti kattuniddeso. Buddhabhāvanti kammaniddeso. Bhāvetvā sacchikatvāti ca pubbakālakiriyāniddeso. Yanti aniyamato kammaniddeso. Upagatoti aparakālakiriyāniddeso. Vandeti kiriyāniddeso. Tanti niyamanaṃ. Dhammanti vandanakiriyāya kammaniddeso. Gatamalaṃ anuttaranti ca tabbisesanaṃ.

    តត្ថ ពុទ្ធសទ្ទស្ស តាវ – ‘‘ពុជ្ឈិតា សច្ចានីតិ ពុទ្ធោ, ពោធេតា បជាយាតិ ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា និទ្ទេសនយេន (មហានិ. ១៩២; ចូឡនិ. បារាយនត្ថុតិគាថានិទ្ទេស ៩៧) អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ អថ វា សវាសនាយ អញ្ញាណនិទ្ទាយ អច្ចន្តវិគមតោ, ពុទ្ធិយា វា វិកសិតភាវតោ ពុទ្ធវាតិ ពុទ្ធោ ជាគរណវិកសនត្ថវសេន។ អថ វា កស្សចិបិ ញេយ្យធម្មស្ស អនវពុទ្ធស្ស អភាវេន ញេយ្យវិសេសស្ស កម្មភាវេន អគ្គហណតោ កម្មវចនិច្ឆាយ អភាវេន អវគមនត្ថវសេនេវ កត្តុនិទ្ទេសោ លព្ភតីតិ ពុទ្ធវាតិ ពុទ្ធោ យថា ‘‘ទិក្ខិតោ ន ទទាតី’’តិ។ អត្ថតោ បន បារមិតាបរិភាវិតោ សយម្ភូញាណេន សហ វាសនាយ វិហតវិទ្ធស្តនិរវសេសកិលេសោ មហាករុណា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណាទិអបរិមេយ្យគុណគណាធារោ ខន្ធសន្តានោ ពុទ្ធោ។ យថាហ – ‘‘ពុទ្ធោតិ យោ សោ ភគវា សយម្ភូ អនាចរិយកោ បុព្ពេ អននុស្សុតេសុ ធម្មេសុ សាមំ សច្ចានិ អភិសម្ពុជ្ឈិ។ តត្ថ ច សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ ពលេសុ ច វសីភាវ’’ន្តិ (មហានិ. ១៩២)។ អបិ-សទ្ទោ សម្ភាវនេ។ តេន ‘‘ឯវំ គុណវិសេសយុត្តោ សោបិ នាម ភគវា’’តិ វក្ខមានគុណេ ធម្មេ សម្ភាវនំ ទីបេតិ។ ពុទ្ធភាវន្តិ សម្មាសម្ពោធិំ។ ភាវេត្វាតិ ឧប្បាទេត្វា វឌ្ឍេត្វា ច។ សច្ឆិកត្វាតិ បច្ចក្ខំ កត្វា។ ឧបគតោតិ បត្តោ, អធិគតោតិ អត្ថោ។ ឯតស្ស ‘‘ពុទ្ធភាវ’’ន្តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ។ គតមលន្តិ វិគតមលំ, និទ្ទោសន្តិ អត្ថោ។ វន្ទេតិ បណមាមិ, ថោមេមិ វា។ អនុត្តរន្តិ ឧត្តររហិតំ, លោកុត្តរន្តិ អត្ថោ។ ធម្មន្តិ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ អបាយតោ សំសារតោ ច អបតមានេ ធារេតីតិ ធម្មោ។

    Tattha buddhasaddassa tāva – ‘‘bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho’’tiādinā niddesanayena (mahāni. 192; cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddesa 97) attho veditabbo. Atha vā savāsanāya aññāṇaniddāya accantavigamato, buddhiyā vā vikasitabhāvato buddhavāti buddho jāgaraṇavikasanatthavasena. Atha vā kassacipi ñeyyadhammassa anavabuddhassa abhāvena ñeyyavisesassa kammabhāvena aggahaṇato kammavacanicchāya abhāvena avagamanatthavaseneva kattuniddeso labbhatīti buddhavāti buddho yathā ‘‘dikkhito na dadātī’’ti. Atthato pana pāramitāparibhāvito sayambhūñāṇena saha vāsanāya vihataviddhastaniravasesakileso mahākaruṇā sabbaññutaññāṇādiaparimeyyaguṇagaṇādhāro khandhasantāno buddho. Yathāha – ‘‘buddhoti yo so bhagavā sayambhū anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi. Tattha ca sabbaññutaṃ patto balesu ca vasībhāva’’nti (mahāni. 192). Api-saddo sambhāvane. Tena ‘‘evaṃ guṇavisesayutto sopi nāma bhagavā’’ti vakkhamānaguṇe dhamme sambhāvanaṃ dīpeti. Buddhabhāvanti sammāsambodhiṃ. Bhāvetvāti uppādetvā vaḍḍhetvā ca. Sacchikatvāti paccakkhaṃ katvā. Upagatoti patto, adhigatoti attho. Etassa ‘‘buddhabhāva’’nti etena sambandho. Gatamalanti vigatamalaṃ, niddosanti attho. Vandeti paṇamāmi, thomemi vā. Anuttaranti uttararahitaṃ, lokuttaranti attho. Dhammanti yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyato saṃsārato ca apatamāne dhāretīti dhammo.

    អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – ឯវំ វិវិធគុណគណសមន្នាគតោ ពុទ្ធោបិ ភគវា យំ អរិយមគ្គសង្ខាតំ ធម្មំ ភាវេត្វា ផលនិព្ពានសង្ខាតំ បន ធម្មំ សច្ឆិកត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អធិគតោ, តមេតំ ពុទ្ធានម្បិ ពុទ្ធភាវហេតុភូតំ សព្ពទោសមលរហិតំ អត្តនោ ឧត្តរិតរាភាវេន អនុត្តរំ បដិវេធសទ្ធម្មំ នមាមីតិ។ បរិយត្តិសទ្ធម្មស្សបិ តប្បកាសនត្តា ឥធ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ អថ វា ‘‘អភិធម្មនយសមុទ្ទំ អធិគច្ឆិ, តីណិ បិដកានិ សម្មសី’’តិ ច អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា បរិយត្តិធម្មស្សបិ សច្ឆិកិរិយសម្មសនបរិយាយោ លព្ភតីតិ សោបិ ឥធ វុត្តោ ឯវាតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Ayañhettha saṅkhepattho – evaṃ vividhaguṇagaṇasamannāgato buddhopi bhagavā yaṃ ariyamaggasaṅkhātaṃ dhammaṃ bhāvetvā phalanibbānasaṅkhātaṃ pana dhammaṃ sacchikatvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigato, tametaṃ buddhānampi buddhabhāvahetubhūtaṃ sabbadosamalarahitaṃ attano uttaritarābhāvena anuttaraṃ paṭivedhasaddhammaṃ namāmīti. Pariyattisaddhammassapi tappakāsanattā idha saṅgaho daṭṭhabbo. Atha vā ‘‘abhidhammanayasamuddaṃ adhigacchi, tīṇi piṭakāni sammasī’’ti ca aṭṭhakathāyaṃ vuttattā pariyattidhammassapi sacchikiriyasammasanapariyāyo labbhatīti sopi idha vutto evāti daṭṭhabbaṃ.

    តថា ‘‘យំ ធម្មំ ភាវេត្វា សច្ឆិកត្វា’’តិ ច វុត្តត្តា ពុទ្ធករធម្មភូតាហិ បារមិតាហិ សហ បុព្ពភាគេ អធិសីលសិក្ខាទយោបិ ឥធ ធម្ម-សទ្ទេន សង្គហិតាតិ វេទិតព្ពំ។ តាបិ ហិ មលបដិបក្ខតាយ គតមលា អនញ្ញសាធារណតាយ អនុត្តរា ចាតិ។ តថា ហិ សត្តានំ សកលវដ្ដទុក្ខនិស្សរណត្ថាយ កតមហាភិនីហារោ មហាករុណាធិវាសបេសលជ្ឈាសយោ បញ្ញាវិសេសបរិធោតនិម្មលានំ ទានទមសញ្ញមាទីនំ ឧត្តមធម្មានំ សតសហស្សាធិកានិ កប្បានំ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ សក្កច្ចំ និរន្តរំ និរវសេសានំ ភាវនាបច្ចក្ខករណេហិ កម្មាទីសុ អធិគតវសិភាវោ អច្ឆរិយាចិន្តេយ្យមហានុភាវោ អធិសីលាធិចិត្តានំ បរមុក្កំសបារមិប្បត្តោ ភគវា បច្ចយាការេ ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សមុខេន មហាវជិរញាណំ បេសេត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ។

    Tathā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā sacchikatvā’’ti ca vuttattā buddhakaradhammabhūtāhi pāramitāhi saha pubbabhāge adhisīlasikkhādayopi idha dhamma-saddena saṅgahitāti veditabbaṃ. Tāpi hi malapaṭipakkhatāya gatamalā anaññasādhāraṇatāya anuttarā cāti. Tathā hi sattānaṃ sakalavaṭṭadukkhanissaraṇatthāya katamahābhinīhāro mahākaruṇādhivāsapesalajjhāsayo paññāvisesaparidhotanimmalānaṃ dānadamasaññamādīnaṃ uttamadhammānaṃ satasahassādhikāni kappānaṃ cattāri asaṅkhyeyyāni sakkaccaṃ nirantaraṃ niravasesānaṃ bhāvanāpaccakkhakaraṇehi kammādīsu adhigatavasibhāvo acchariyācinteyyamahānubhāvo adhisīlādhicittānaṃ paramukkaṃsapāramippatto bhagavā paccayākāre catuvīsatikoṭisatasahassamukhena mahāvajirañāṇaṃ pesetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti.

    ឯត្ថ ច ‘‘ភាវេត្វា’’តិ ឯតេន វិជ្ជាសម្បទាយ ធម្មំ ថោមេតិ, ‘‘សច្ឆិកត្វា’’តិ ឯតេន វិមុត្តិសម្បទាយ។ តថា បឋមេន ឈានសម្បទាយ, ទុតិយេន វិមោក្ខសម្បទាយ។ បឋមេន វា សមាធិសម្បទាយ, ទុតិយេន សមាបត្តិសម្បទាយ។ អថ វា បឋមេន ខយេញាណភាវេន, ទុតិយេន អនុប្បាទេញាណភាវេន។ បុរិមេន វា វិជ្ជូបមតាយ, ទុតិយេន វជិរុបមតាយ។ បុរិមេន វា វិរាគសម្បត្តិយា, ទុតិយេន និរោធសម្បត្តិយា។ តថា បឋមេន និយ្យានភាវេន, ទុតិយេន និស្សរណភាវេន។ បឋមេន វា ហេតុភាវេន, ទុតិយេន អសង្ខតភាវេន។ បឋមេន វា ទស្សនភាវេន, ទុតិយេន វិវេកភាវេន។ បឋមេន វា អធិបតិភាវេន, ទុតិយេន អមតភាវេន ធម្មំ ថោមេតិ។ អថ វា ‘‘យំ ធម្មំ ភាវេត្វា ពុទ្ធភាវំ ឧបគតោ’’តិ ឯតេន ស្វាក្ខាតតាយ ធម្មំ ថោមេតិ, ‘‘សច្ឆិកត្វា’’តិ ឯតេន សន្ទិដ្ឋិកតាយ។ តថា បុរិមេន អកាលិកតាយ, បច្ឆិមេន ឯហិបស្សិកតាយ។ បុរិមេន វា ឱបនេយ្យិកតាយ, បច្ឆិមេន បច្ចត្តំ វេទិតព្ពតាយ ធម្មំ ថោមេតិ។ ‘‘គតមល’’ន្តិ ឥមិនា សំកិលេសាភាវទីបនេន ធម្មស្ស បរិសុទ្ធតំ ទស្សេតិ។ ‘‘អនុត្តរ’’ន្តិ ឯតេន អញ្ញស្ស វិសិដ្ឋស្ស អភាវទីបនេន វិបុលបរិបុណ្ណតំ។ បឋមេន វា បហានសម្បទំ ធម្មស្ស ទស្សេតិ, ទុតិយេន សភាវសម្បទំ។ ភាវេតព្ពតាយ វា ធម្មស្ស គតមលភាវោ យោជេតព្ពោ។ ភាវនាពលេន ហិ សោ ទោសានំ សមុគ្ឃាតកោ ហោតីតិ។ សច្ឆិកាតព្ពភាវេន អនុត្តរភាវោ យោជេតព្ពោ។ សច្ឆិកិរិយានិព្ពត្តិតោ ហិ តតុត្តរិករណីយាភាវតោ អនញ្ញសាធារណតាយ អនុត្តរោតិ។ តថា ‘‘ភាវេត្វា’’តិ ឯតេន សហ បុព្ពភាគសីលាទីហិ សេក្ខា សីលសមាធិបញ្ញាក្ខន្ធា ទស្សិតា ហោន្តិ។ ‘‘សច្ឆិកត្វា’’តិ ឯតេន សហ អសង្ខតាយ ធាតុយា អសេក្ខា សីលសមាធិបញ្ញាក្ខន្ធា ទស្សិតា ហោន្តីតិ។

    Ettha ca ‘‘bhāvetvā’’ti etena vijjāsampadāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena vimuttisampadāya. Tathā paṭhamena jhānasampadāya, dutiyena vimokkhasampadāya. Paṭhamena vā samādhisampadāya, dutiyena samāpattisampadāya. Atha vā paṭhamena khayeñāṇabhāvena, dutiyena anuppādeñāṇabhāvena. Purimena vā vijjūpamatāya, dutiyena vajirupamatāya. Purimena vā virāgasampattiyā, dutiyena nirodhasampattiyā. Tathā paṭhamena niyyānabhāvena, dutiyena nissaraṇabhāvena. Paṭhamena vā hetubhāvena, dutiyena asaṅkhatabhāvena. Paṭhamena vā dassanabhāvena, dutiyena vivekabhāvena. Paṭhamena vā adhipatibhāvena, dutiyena amatabhāvena dhammaṃ thometi. Atha vā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā buddhabhāvaṃ upagato’’ti etena svākkhātatāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena sandiṭṭhikatāya. Tathā purimena akālikatāya, pacchimena ehipassikatāya. Purimena vā opaneyyikatāya, pacchimena paccattaṃ veditabbatāya dhammaṃ thometi. ‘‘Gatamala’’nti iminā saṃkilesābhāvadīpanena dhammassa parisuddhataṃ dasseti. ‘‘Anuttara’’nti etena aññassa visiṭṭhassa abhāvadīpanena vipulaparipuṇṇataṃ. Paṭhamena vā pahānasampadaṃ dhammassa dasseti, dutiyena sabhāvasampadaṃ. Bhāvetabbatāya vā dhammassa gatamalabhāvo yojetabbo. Bhāvanābalena hi so dosānaṃ samugghātako hotīti. Sacchikātabbabhāvena anuttarabhāvo yojetabbo. Sacchikiriyānibbattito hi tatuttarikaraṇīyābhāvato anaññasādhāraṇatāya anuttaroti. Tathā ‘‘bhāvetvā’’ti etena saha pubbabhāgasīlādīhi sekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā honti. ‘‘Sacchikatvā’’ti etena saha asaṅkhatāya dhātuyā asekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā hontīti.

    ៣. ឯវំ សង្ខេបេនេវ សព្ពធម្មគុណេហិ សទ្ធម្មំ អភិត្ថវិត្វា ឥទានិ អរិយសង្ឃំ ថោមេតុំ ‘‘សុគតស្សា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សុគតស្សាតិ សម្ពន្ធនិទ្ទេសោ ។ តស្ស ‘‘បុត្តាន’’ន្តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ ។ ឱរសានន្តិ បុត្តវិសេសនំ។ មារសេនមថនានន្តិ ឱរសបុត្តភាវេ ការណនិទ្ទេសោ។ តេន កិលេសបហានមេវ ភគវតោ ឱរសបុត្តភាវេ ការណំ អនុជានាតីតិ ទស្សេតិ។ អដ្ឋន្នន្តិ គណនបរិច្ឆេទនិទ្ទេសោ។ តេន ច សតិបិ តេសំ សត្តវិសេសភាវេន អនេកសហស្សសង្ខាភាវេ ឥមំ គណនបរិច្ឆេទំ នាតិវត្តន្តីតិ ទស្សេតិ មគ្គដ្ឋផលដ្ឋភាវានតិវត្តនតោ។ សមូហន្តិ សមុទាយនិទ្ទេសោ។ អរិយសង្ឃន្តិ គុណវិសិដ្ឋសង្ឃាតភាវនិទ្ទេសោ។ តេន អសតិបិ អរិយបុគ្គលានំ កាយសាមគ្គិយំ អរិយសង្ឃភាវំ ទស្សេតិ ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតភាវតោ។

    3. Evaṃ saṅkhepeneva sabbadhammaguṇehi saddhammaṃ abhitthavitvā idāni ariyasaṅghaṃ thometuṃ ‘‘sugatassā’’tiādimāha. Tattha sugatassāti sambandhaniddeso . Tassa ‘‘puttāna’’nti etena sambandho . Orasānanti puttavisesanaṃ. Mārasenamathanānanti orasaputtabhāve kāraṇaniddeso. Tena kilesapahānameva bhagavato orasaputtabhāve kāraṇaṃ anujānātīti dasseti. Aṭṭhannanti gaṇanaparicchedaniddeso. Tena ca satipi tesaṃ sattavisesabhāvena anekasahassasaṅkhābhāve imaṃ gaṇanaparicchedaṃ nātivattantīti dasseti maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvānativattanato. Samūhanti samudāyaniddeso. Ariyasaṅghanti guṇavisiṭṭhasaṅghātabhāvaniddeso. Tena asatipi ariyapuggalānaṃ kāyasāmaggiyaṃ ariyasaṅghabhāvaṃ dasseti diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatabhāvato.

    តត្ថ ឧរសិ ភវា ជាតា សំពទ្ធា ច ឱរសា។ យថា ហិ សត្តានំ ឱរសបុត្តា អត្តជាតតាយ បិតុ សន្តកស្ស ទាយជ្ជស្ស វិសេសេន ភាគិនោ ហោន្តិ, ឯវមេតេបិ អរិយបុគ្គលា សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ធម្មស្សវនន្តេ អរិយាយ ជាតិយា ជាតតាយ ភគវតោ សន្តកស្ស វិមុត្តិសុខស្ស អរិយធម្មរតនស្ស ច ឯកន្តភាគិនោតិ ឱរសា វិយ ឱរសា។ អថ វា ភគវតោ ធម្មទេសនានុភាវេនេវ អរិយភូមិំ ឱក្កមមានា ឱក្កន្តា ច អរិយសាវកា ភគវតោ ឧរេន វាយាមជនិតាភិជាតិតាយ និប្បរិយាយេន ឱរសា បុត្តាតិ វត្តព្ពតំ អរហន្តិ។ សាវកេហិ បវត្តិយមានាបិ ហិ ធម្មទេសនា ‘‘ភគវតោ ធម្មទេសនា’’ឥច្ចេវ វុច្ចតិ តម្មូលិកត្តា លក្ខណាទិវិសេសាភាវតោ ច។

    Tattha urasi bhavā jātā saṃbaddhā ca orasā. Yathā hi sattānaṃ orasaputtā attajātatāya pitu santakassa dāyajjassa visesena bhāgino honti, evametepi ariyapuggalā sammāsambuddhassa dhammassavanante ariyāya jātiyā jātatāya bhagavato santakassa vimuttisukhassa ariyadhammaratanassa ca ekantabhāginoti orasā viya orasā. Atha vā bhagavato dhammadesanānubhāveneva ariyabhūmiṃ okkamamānā okkantā ca ariyasāvakā bhagavato urena vāyāmajanitābhijātitāya nippariyāyena orasā puttāti vattabbataṃ arahanti. Sāvakehi pavattiyamānāpi hi dhammadesanā ‘‘bhagavato dhammadesanā’’icceva vuccati tammūlikattā lakkhaṇādivisesābhāvato ca.

    យទិបិ អរិយសាវកានំ អរិយមគ្គាធិគមសមយេ ភគវតោ វិយ តទន្តរាយករណត្ថំ ទេវបុត្តមារោ, មារវាហិនី វា ន ឯកន្តេន អបសាទេតិ, តេហិ បន អបសាទេតព្ពតាយ ការណេ វិមថិតេ តេបិ វិមថិតា ឯវ នាម ហោន្តីតិ អាហ ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ។ ឥមស្មិំ បនត្ថេ ‘‘មារមារសេនមថនាន’’ន្តិ វត្តព្ពេ មារសេនមថនានន្តិ ឯកទេសសរូបេកសេសោ កតោតិ ទដ្ឋព្ពំ។ អថ វា ខន្ធាភិសង្ខារមារានំ វិយ ទេវបុត្តមារស្សបិ គុណមារណេ សហាយភាវូបគមនតោ កិលេសពលកាយោ ‘‘សេនា’’តិ វុច្ចតិ។ យថាហ ‘‘កាមា តេ បឋមា សេនា’’តិអាទិ (សុ. និ. ៤៣៨)។ សា ច តេហិ ទិយឌ្ឍសហស្សភេទា, អនន្តភេទា វា កិលេសវាហិនី សតិធម្មវិចយវីរិយសមថាទិគុណបហរណេហិ ឱធិសោ វិមថិតា វិហតា វិទ្ធស្តា ចាតិ មារសេនមថនា, អរិយសាវកា។ ឯតេន តេសំ ភគវតោ អនុជាតបុត្តតំ ទស្សេតិ។

    Yadipi ariyasāvakānaṃ ariyamaggādhigamasamaye bhagavato viya tadantarāyakaraṇatthaṃ devaputtamāro, māravāhinī vā na ekantena apasādeti, tehi pana apasādetabbatāya kāraṇe vimathite tepi vimathitā eva nāma hontīti āha ‘‘mārasenamathanāna’’nti. Imasmiṃ panatthe ‘‘māramārasenamathanāna’’nti vattabbe mārasenamathanānanti ekadesasarūpekaseso katoti daṭṭhabbaṃ. Atha vā khandhābhisaṅkhāramārānaṃ viya devaputtamārassapi guṇamāraṇe sahāyabhāvūpagamanato kilesabalakāyo ‘‘senā’’ti vuccati. Yathāha ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’tiādi (su. ni. 438). Sā ca tehi diyaḍḍhasahassabhedā, anantabhedā vā kilesavāhinī satidhammavicayavīriyasamathādiguṇapaharaṇehi odhiso vimathitā vihatā viddhastā cāti mārasenamathanā, ariyasāvakā. Etena tesaṃ bhagavato anujātaputtataṃ dasseti.

    អារកត្តា កិលេសេហិ, អនយេ ន ឥរិយនតោ, អយេ ច ឥរិយនតោ អរិយា និរុត្តិនយេន។ អថ វា សទេវកេន លោកេន សរណន្តិ អរណីយតោ ឧបគន្តព្ពតោ, ឧបគតានញ្ច តទត្ថសិទ្ធិតោ អរិយា។ អរិយានំ សង្ឃោតិ អរិយសង្ឃោ។ អរិយោ ច សោ សង្ឃោ ចាតិ វា អរិយសង្ឃោ។ ភគវតោ អបរភាគេ ពុទ្ធធម្មរតនានម្បិ សមធិគមោ សង្ឃរតនាធីនោតិ អស្ស អរិយសង្ឃស្ស ពហូបការតំ ទស្សេតុំ ឥធេវ ‘‘សិរសា វន្ទេ’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Ārakattā kilesehi, anaye na iriyanato, aye ca iriyanato ariyā niruttinayena. Atha vā sadevakena lokena saraṇanti araṇīyato upagantabbato, upagatānañca tadatthasiddhito ariyā. Ariyānaṃ saṅghoti ariyasaṅgho. Ariyo ca so saṅgho cāti vā ariyasaṅgho. Bhagavato aparabhāge buddhadhammaratanānampi samadhigamo saṅgharatanādhīnoti assa ariyasaṅghassa bahūpakārataṃ dassetuṃ idheva ‘‘sirasā vande’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.

    ឯត្ថ ច ‘‘សុគតស្ស ឱរសានំ បុត្តាន’’ន្តិ ឯតេន អរិយសង្ឃស្ស បភវសម្បទំ ទស្សេតិ, ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ ឯតេន បហានសម្បទំ សកលសំកិលេសបហានទីបនតោ, ‘‘អដ្ឋន្នម្បិ សមូហ’’ន្តិ ឯតេន ញាណសម្បទំ មគ្គដ្ឋផលដ្ឋភាវទីបនតោ។ ‘‘អរិយសង្ឃ’’ន្តិ ឯតេន បភវសម្បទំ ទស្សេតិ សព្ពសង្ឃានំ អគ្គភាវទីបនតោ។ អថ វា សុគតស្ស ឱរសានំ បុត្តានន្តិ អរិយសង្ឃស្ស វិសុទ្ធនិស្សយភាវទីបនំ។ មារសេនមថនានន្តិ សម្មាឧជុញាយសាមីចិប្បដិបន្នភាវទីបនំ។ អដ្ឋន្នម្បិ សមូហន្តិ អាហុនេយ្យាទិភាវទីបនំ។ អរិយសង្ឃន្តិ អនុត្តរបុញ្ញខេត្តភាវទីបនំ។ តថា ‘‘សុគតស្ស ឱរសានំ បុត្តាន’’ន្តិ ឯតេន អរិយសង្ឃស្ស លោកុត្តរសរណគមនសភាវំ ទីបេតិ។ លោកុត្តរសរណគមនេន ហិ តេ ភគវតោ ឱរសបុត្តា ជាតា។ ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ ឯតេន អភិនីហារសម្បទាយ សិទ្ធំ បុព្ពភាគេ សម្មាបដិបត្តិំ ទស្សេតិ។ កតាភិនីហារា ហិ សម្មាបដិបន្នា មារំ មារបរិសំ វា អភិវិជិនន្តិ។ ‘‘អដ្ឋន្នម្បិ សមូហ’’ន្តិ ឯតេន បដិវិទ្ធស្តវិបក្ខេ សេក្ខាសេក្ខធម្មេ ទស្សេតិ បុគ្គលាធិដ្ឋានេន មគ្គផលធម្មានំ បកាសិតត្តា។ ‘‘អរិយសង្ឃ’’ន្តិ អគ្គទក្ខិណេយ្យភាវំ ទស្សេតិ។ សរណគមនញ្ច សាវកានំ សព្ពគុណានំ អាទិ, សបុព្ពភាគបដិបទា សេក្ខា សីលក្ខន្ធាទយោ មជ្ឈេ, អសេក្ខា សីលក្ខន្ធាទយោ បរិយោសានន្តិ អាទិមជ្ឈបរិយោសានកល្យាណា សង្ខេបតោ សព្ពេ អរិយសង្ឃគុណា បកាសិតា ហោន្តិ។

    Ettha ca ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa pabhavasampadaṃ dasseti, ‘‘mārasenamathanāna’’nti etena pahānasampadaṃ sakalasaṃkilesapahānadīpanato, ‘‘aṭṭhannampi samūha’’nti etena ñāṇasampadaṃ maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvadīpanato. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti etena pabhavasampadaṃ dasseti sabbasaṅghānaṃ aggabhāvadīpanato. Atha vā sugatassa orasānaṃ puttānanti ariyasaṅghassa visuddhanissayabhāvadīpanaṃ. Mārasenamathanānanti sammāujuñāyasāmīcippaṭipannabhāvadīpanaṃ. Aṭṭhannampi samūhanti āhuneyyādibhāvadīpanaṃ. Ariyasaṅghanti anuttarapuññakhettabhāvadīpanaṃ. Tathā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa lokuttarasaraṇagamanasabhāvaṃ dīpeti. Lokuttarasaraṇagamanena hi te bhagavato orasaputtā jātā. ‘‘Mārasenamathanāna’’nti etena abhinīhārasampadāya siddhaṃ pubbabhāge sammāpaṭipattiṃ dasseti. Katābhinīhārā hi sammāpaṭipannā māraṃ māraparisaṃ vā abhivijinanti. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena paṭividdhastavipakkhe sekkhāsekkhadhamme dasseti puggalādhiṭṭhānena maggaphaladhammānaṃ pakāsitattā. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti aggadakkhiṇeyyabhāvaṃ dasseti. Saraṇagamanañca sāvakānaṃ sabbaguṇānaṃ ādi, sapubbabhāgapaṭipadā sekkhā sīlakkhandhādayo majjhe, asekkhā sīlakkhandhādayo pariyosānanti ādimajjhapariyosānakalyāṇā saṅkhepato sabbe ariyasaṅghaguṇā pakāsitā honti.

    ៤. ឯវំ គាថាត្តយេន សង្ខេបតោ សកលគុណសំកិត្តនមុខេន រតនត្តយស្ស បណាមំ កត្វា ឥទានិ តំ និបច្ចការំ យថាធិប្បេតេ បយោជនេ បរិណាមេន្តោ ‘‘ឥតិ មេ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ រតិជននដ្ឋេន រតនំ, ពុទ្ធធម្មសង្ឃា។ តេសញ្ហិ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិនា យថាភូតគុណេ អាវជ្ជេន្តស្ស អមតាធិគមហេតុភូតំ អនប្បកំ បីតិបាមោជ្ជំ ឧប្បជ្ជតិ។ យថាហ –

    4. Evaṃ gāthāttayena saṅkhepato sakalaguṇasaṃkittanamukhena ratanattayassa paṇāmaṃ katvā idāni taṃ nipaccakāraṃ yathādhippete payojane pariṇāmento ‘‘iti me’’tiādimāha. Tattha ratijananaṭṭhena ratanaṃ, buddhadhammasaṅghā. Tesañhi ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā yathābhūtaguṇe āvajjentassa amatādhigamahetubhūtaṃ anappakaṃ pītipāmojjaṃ uppajjati. Yathāha –

    ‘‘យស្មិំ, មហានាម, សមយេ អរិយសាវកោ តថាគតំ អនុស្សរតិ, នេវស្ស តស្មិំ សមយេ រាគបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន ទោសបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន មោហបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ឧជុគតមេវស្ស តស្មិំ សមយេ ចិត្តំ ហោតិ តថាគតំ អារព្ភ។ ឧជុគតចិត្តោ ខោ បន, មហានាម, អរិយសាវកោ លភតិ អត្ថវេទំ, លភតិ ធម្មវេទំ, លភតិ ធម្មូបសំហិតំ បាមោជ្ជំ, បមុទិតស្ស បីតិ ជាយតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៦.១០; ១១.១១)។

    ‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, ujugatamevassa tasmiṃ samaye cittaṃ hoti tathāgataṃ ārabbha. Ujugatacitto kho pana, mahānāma, ariyasāvako labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojjaṃ, pamuditassa pīti jāyatī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11).

    ចិត្តីកតាទិភាវោ វា រតនដ្ឋោ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Cittīkatādibhāvo vā ratanaṭṭho. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ចិត្តីកតំ មហគ្ឃញ្ច, អតុលំ ទុល្លភទស្សនំ;

    ‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;

    អនោមសត្តបរិភោគំ, រតនំ តេន វុច្ចតី’’តិ។ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៣; ខុ. បា. អដ្ឋ. ៦.៣; សុ. និ. អដ្ឋ. ២២៦; មហានិ. អដ្ឋ. ៥០) –

    Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.33; khu. pā. aṭṭha. 6.3; su. ni. aṭṭha. 226; mahāni. aṭṭha. 50) –

    ចិត្តីកតភាវាទយោ ច អនញ្ញសាធារណា ពុទ្ធាទីសុ ឯវ លព្ភន្តីតិ។

    Cittīkatabhāvādayo ca anaññasādhāraṇā buddhādīsu eva labbhantīti.

    វន្ទនាវ វន្ទនាមយំ យថា ‘‘ទានមយំ សីលមយ’’ន្តិ។ វន្ទនា ចេត្ថ កាយវាចាចិត្តេហិ តិណ្ណំ រតនានំ គុណនិន្នតា, ថោមនា វា។ បុជ្ជភវផលនិព្ពត្តនតោ បុញ្ញំ, អត្តនោ សន្តានំ បុនាតីតិ វា។ សុវិហតន្តរាយោតិ។ សុដ្ឋុ វិហតន្តរាយោ។ ឯតេន អត្តនោ បសាទសម្បត្តិយា, រតនត្តយស្ស ច ខេត្តភាវសម្បត្តិយា តំ បុញ្ញំ អត្ថប្បកាសនស្ស ឧបឃាតកឧបទ្ទវានំ វិហននេ សមត្ថន្តិ ទស្សេតិ។ ហុត្វាតិ បុព្ពកាលកិរិយា។ តស្ស ‘‘អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ។ តស្សាតិ យំ រតនត្តយវន្ទនាមយំ បុញ្ញំ, តស្ស។ អានុភាវេនាតិ ពលេន។

    Vandanāva vandanāmayaṃ yathā ‘‘dānamayaṃ sīlamaya’’nti. Vandanā cettha kāyavācācittehi tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇaninnatā, thomanā vā. Pujjabhavaphalanibbattanato puññaṃ, attano santānaṃ punātīti vā. Suvihatantarāyoti. Suṭṭhu vihatantarāyo. Etena attano pasādasampattiyā, ratanattayassa ca khettabhāvasampattiyā taṃ puññaṃ atthappakāsanassa upaghātakaupaddavānaṃ vihanane samatthanti dasseti. Hutvāti pubbakālakiriyā. Tassa ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena sambandho. Tassāti yaṃ ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ, tassa. Ānubhāvenāti balena.

    ៥. ឯវំ រតនត្តយស្ស និបច្ចការេ បយោជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យស្សា ធម្មទេសនាយ អត្ថំ សំវណ្ណេតុកាមោ, តស្សា តាវ គុណាភិត្ថវនវសេន ឧបញ្ញាបនត្ថំ ‘‘សំយុត្តវគ្គបដិមណ្ឌិតស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ, ទេវតាសំយុត្តាទិសំយុត្តេហិ ចេវ នឡវគ្គាទិវគ្គេហិ ច វិភូសិតស្សាតិ អត្ថោ។ តត្ថ ‘‘សំយុត្ត’’ន្តិ ‘‘សំយោគោ’’តិ ច អត្ថតោ ឯកំ។ កេសំ សំយុត្តំ? សុត្តវគ្គានំ។ យថា ហិ ព្យញ្ជនសមុទាយោ បទំ, ឯវំ អត្ថេសុ ច កតាវធិកោ បទសមុទាយោ វាក្យំ, វាក្យសមុទាយោ សុត្តំ, សុត្តសមុទាយេ វគ្គោតិ សមញ្ញា, តថា សុត្តវគ្គសមុទាយេ សំយុត្តសមញ្ញា។ សំយុជ្ជន្តីតិ ឯត្ថ សុត្តវគ្គាតិ សំយុត្តំ។ យទិបិ អវយវវិនិមុត្តោ សមុទាយោ នាម បរមត្ថតោ នត្ថិ, អវយវេ ឯវ តំតំសន្និវេសវិសិដ្ឋេ ឧបាទាយ បទាទិសមញ្ញា វិយ សុត្តវគ្គសមញ្ញា សំយុត្តសមញ្ញា អាគមសមញ្ញា ច, តថាបិ បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានោបិ សមុទាយោ ពុទ្ធិបរិកប្បិតរូបេន វិជ្ជមានោ វិយ គយ្ហមានោ អវយវានំ អធិដ្ឋានភាវេន វោហរីយតិ យថា ‘‘រុក្ខេ សាខា’’តិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘សំយុត្តវគ្គបដិមណ្ឌិតស្សា’’តិ។

    5. Evaṃ ratanattayassa nipaccakāre payojanaṃ dassetvā idāni yassā dhammadesanāya atthaṃ saṃvaṇṇetukāmo, tassā tāva guṇābhitthavanavasena upaññāpanatthaṃ ‘‘saṃyuttavaggapaṭimaṇḍitassā’’tiādi vuttaṃ, devatāsaṃyuttādisaṃyuttehi ceva naḷavaggādivaggehi ca vibhūsitassāti attho. Tattha ‘‘saṃyutta’’nti ‘‘saṃyogo’’ti ca atthato ekaṃ. Kesaṃ saṃyuttaṃ? Suttavaggānaṃ. Yathā hi byañjanasamudāyo padaṃ, evaṃ atthesu ca katāvadhiko padasamudāyo vākyaṃ, vākyasamudāyo suttaṃ, suttasamudāye vaggoti samaññā, tathā suttavaggasamudāye saṃyuttasamaññā. Saṃyujjantīti ettha suttavaggāti saṃyuttaṃ. Yadipi avayavavinimutto samudāyo nāma paramatthato natthi, avayave eva taṃtaṃsannivesavisiṭṭhe upādāya padādisamaññā viya suttavaggasamaññā saṃyuttasamaññā āgamasamaññā ca, tathāpi paramatthato avijjamānopi samudāyo buddhiparikappitarūpena vijjamāno viya gayhamāno avayavānaṃ adhiṭṭhānabhāvena voharīyati yathā ‘‘rukkhe sākhā’’ti, tasmā vuttaṃ ‘‘saṃyuttavaggapaṭimaṇḍitassā’’ti.

    ននុ សំយុត្តវគ្គោ ឯវ អាគមោ, តស្ស បន កេហិ មណ្ឌនន្តិ? ន ចោទេតព្ពមេតំ។ ភវតិ ហិ អភិន្នេបិ វត្ថុស្មិំ យថាធិប្បេតវិសេសាវពោធនតោ ភេទកសមុទាចារោ យថា ‘‘សិលាបុត្តកស្ស សរីរ’’ន្តិ។ អាគមិស្សន្តិ ឯត្ថ, ឯតេន, ឯតស្មា វា អត្តត្ថបរត្ថាទយោតិ អាគមោ, អាទិកល្យាណាទិគុណសម្បត្តិយា ឧត្តមដ្ឋេន តំតំអភិបត្ថិតសមិទ្ធិហេតុតាយ បណ្ឌិតេហិ វរិតព្ពតោ វរោ, អាគមោ ច សោ វរោ ចាតិ អាគមវរោ។ អាគមសម្មតេហិ វា វរោតិ អាគមវរោ, សំយុត្តោ ច សោ អាគមវរោ ចាតិ សំយុត្តាគមវរោ, តស្ស។ ពុទ្ធានំ អនុពុទ្ធា ពុទ្ធានុពុទ្ធា, ពុទ្ធានំ សច្ចបដិវេធំ អនុគម្ម បដិវិទ្ធសច្ចា អគ្គសាវកាទយោ អរិយា។ តេហិ អត្ថសំវណ្ណនាគុណសំវណ្ណនានំ វសេន សំវណ្ណិតស្ស។

    Nanu saṃyuttavaggo eva āgamo, tassa pana kehi maṇḍananti? Na codetabbametaṃ. Bhavati hi abhinnepi vatthusmiṃ yathādhippetavisesāvabodhanato bhedakasamudācāro yathā ‘‘silāputtakassa sarīra’’nti. Āgamissanti ettha, etena, etasmā vā attatthaparatthādayoti āgamo, ādikalyāṇādiguṇasampattiyā uttamaṭṭhena taṃtaṃabhipatthitasamiddhihetutāya paṇḍitehi varitabbato varo, āgamo ca so varo cāti āgamavaro. Āgamasammatehi vā varoti āgamavaro, saṃyutto ca so āgamavaro cāti saṃyuttāgamavaro, tassa. Buddhānaṃ anubuddhā buddhānubuddhā, buddhānaṃ saccapaṭivedhaṃ anugamma paṭividdhasaccā aggasāvakādayo ariyā. Tehi atthasaṃvaṇṇanāguṇasaṃvaṇṇanānaṃ vasena saṃvaṇṇitassa.

    អថ វា ពុទ្ធា ច អនុពុទ្ធា ច ពុទ្ធានុពុទ្ធាតិ យោជេតព្ពំ។ សម្មាសម្ពុទ្ធេនេវ ហិ វិនយសុត្តអភិធម្មានំ បកិណ្ណកទេសនាទិវសេន យោ បឋមំ អត្ថោ វិភត្តោ, សោ ឯវ បច្ឆា តេសំ អត្ថវណ្ណនាវសេន សង្គីតិការេហិ សង្គហំ អារោបិតោតិ។ ឯត្ថ ច សំយុត្តានំ វគ្គា សមូហាតិ សំយុត្តវគ្គា, សគាថាវគ្គាទយោ។ តប្បរិយាបន្នតាយ សំយុត្តេសុ វគ្គា សំយុត្តវគ្គា, នឡវគ្គាទយោ។ សំយុត្តាវ វគ្គា សំយុត្តវគ្គា។ តិវិធេបិ តេ ឯកសេសនយេន គហេត្វា វុត្តំ ‘‘សំយុត្តវគ្គបដិមណ្ឌិតស្សា’’តិ។

    Atha vā buddhā ca anubuddhā ca buddhānubuddhāti yojetabbaṃ. Sammāsambuddheneva hi vinayasuttaabhidhammānaṃ pakiṇṇakadesanādivasena yo paṭhamaṃ attho vibhatto, so eva pacchā tesaṃ atthavaṇṇanāvasena saṅgītikārehi saṅgahaṃ āropitoti. Ettha ca saṃyuttānaṃ vaggā samūhāti saṃyuttavaggā, sagāthāvaggādayo. Tappariyāpannatāya saṃyuttesu vaggā saṃyuttavaggā, naḷavaggādayo. Saṃyuttāva vaggā saṃyuttavaggā. Tividhepi te ekasesanayena gahetvā vuttaṃ ‘‘saṃyuttavaggapaṭimaṇḍitassā’’ti.

    តត្ថ សគាថាវគ្គេ តាវ ឯកាទស សំយុត្តានិ អដ្ឋតិំស វគ្គា។ និទានវគ្គេ នវ សំយុត្តានិ ឯកូនចត្តាលីស វគ្គា។ ខន្ធវគ្គេ ឯកាទស សំយុត្តានិ ឯកូនសដ្ឋិ វគ្គា។ សឡាយតនវគ្គេ នវ សំយុត្តានិ អដ្ឋតិំស វគ្គា។ មហាវគ្គេ ទ្វាទស សំយុត្តានិ អដ្ឋចត្តាលីស វគ្គា។ ឥទមេត្ថ សំយុត្តន្តរវគ្គានំ បរិមាណំ។

    Tattha sagāthāvagge tāva ekādasa saṃyuttāni aṭṭhatiṃsa vaggā. Nidānavagge nava saṃyuttāni ekūnacattālīsa vaggā. Khandhavagge ekādasa saṃyuttāni ekūnasaṭṭhi vaggā. Saḷāyatanavagge nava saṃyuttāni aṭṭhatiṃsa vaggā. Mahāvagge dvādasa saṃyuttāni aṭṭhacattālīsa vaggā. Idamettha saṃyuttantaravaggānaṃ parimāṇaṃ.

    ញាណប្បភេទជននស្សាតិ បដិច្ចសមុប្បាទខន្ធាយតនាទិកថាពហុលតាយ គម្ភីរញាណចរិយាវិភាវនតោ បញ្ញាវិភាគសមុប្បាទកស្ស។ ឥធ បន ‘‘បញ្ញាប្បភេទជននស្សា’’តិ ស្វាយមាគមោ ថោមិតោ, សំវណ្ណនាសុ ចាយំ អាចរិយស្ស បកតិ, យទិទំ តំតំសំវណ្ណនានំ អាទិតោ តស្ស តស្ស សំវណ្ណេតព្ពស្ស ធម្មស្ស វិសេសគុណកិត្តនេន ថោមនា។ តថា ហិ សុមង្គលវិលាសិនីបបញ្ចសូទនីមនោរថបូរណីអដ្ឋសាលិនីអាទីសុ ច យថាក្កមំ ‘‘សទ្ធាវហគុណស្ស, បរវាទមថនស្ស, ធម្មកថិកបុង្គវានំ វិចិត្តបដិភានជននស្ស, តស្ស គម្ភីរញាណេហិ ឱគាឡ្ហស្ស អភិណ្ហសោ នានានយវិចិត្តស្ស អភិធម្មស្សា’’តិអាទិនា ថោមនា កតា។

    Ñāṇappabhedajananassāti paṭiccasamuppādakhandhāyatanādikathābahulatāya gambhīrañāṇacariyāvibhāvanato paññāvibhāgasamuppādakassa. Idha pana ‘‘paññāppabhedajananassā’’ti svāyamāgamo thomito, saṃvaṇṇanāsu cāyaṃ ācariyassa pakati, yadidaṃ taṃtaṃsaṃvaṇṇanānaṃ ādito tassa tassa saṃvaṇṇetabbassa dhammassa visesaguṇakittanena thomanā. Tathā hi sumaṅgalavilāsinīpapañcasūdanīmanorathapūraṇīaṭṭhasālinīādīsu ca yathākkamaṃ ‘‘saddhāvahaguṇassa, paravādamathanassa, dhammakathikapuṅgavānaṃ vicittapaṭibhānajananassa, tassa gambhīrañāṇehi ogāḷhassa abhiṇhaso nānānayavicittassa abhidhammassā’’tiādinā thomanā katā.

    ៦. អត្ថោ កថីយតិ ឯតាយាតិ អត្ថកថា, អត្ថកថាវ អដ្ឋកថា ត្ថ-ការស្ស ដ្ឋ-ការំ កត្វា យថា ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ’’តិ។ អាទិតោតិ អាទិម្ហិ បឋមសង្គីតិយំ។ ឆឡភិញ្ញតាយ បរមេន ចិត្តវសិភាវេន សមន្នាគតត្តា ឈានាទីសុ បញ្ចវិធវសិតាសម្ភាវតោ ច វសិនោ, ថេរា មហាកស្សបាទយោ ។ តេសំ សតេហិ បញ្ចហិ។ យាតិ យា អដ្ឋកថា។ សង្គីតាតិ អត្ថំ កថេតុំ យុត្តដ្ឋានេ ‘‘អយំ ឯតស្ស អត្ថោ, អយំ ឯតស្ស អត្ថោ’’តិ សង្គហេត្វា វុត្តា។ អនុសង្គីតា ច យសត្ថេរាទីហិ បច្ឆាបិ ទុតិយតតិយសង្គីតីសុ។ ឥមិនា អត្តនោ សំវណ្ណនាយ អាគមនវិសុទ្ធិំ ទស្សេតិ។

    6. Attho kathīyati etāyāti atthakathā, atthakathāva aṭṭhakathā ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā yathā ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho’’ti. Āditoti ādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ. Chaḷabhiññatāya paramena cittavasibhāvena samannāgatattā jhānādīsu pañcavidhavasitāsambhāvato ca vasino, therā mahākassapādayo . Tesaṃ satehi pañcahi. Yāti yā aṭṭhakathā. Saṅgītāti atthaṃ kathetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā. Anusaṅgītā ca yasattherādīhi pacchāpi dutiyatatiyasaṅgītīsu. Iminā attano saṃvaṇṇanāya āgamanavisuddhiṃ dasseti.

    ៧. សីហស្ស លានតោ គហណតោ សីហឡោ, សីហកុមារោ, តព្ពំសជាតតាយ តម្ពបណ្ណិទីបេ ខត្តិយា, តេសំ និវាសតាយ តម្ពបណ្ណិទីបស្ស ច សីហឡភាវោ វេទិតព្ពោ។ អាភតាតិ ជម្ពុទីបតោ អានីតា។ អថាតិ បច្ឆា។ អបរភាគេ ហិ និកាយន្តរលទ្ធីហិ អសង្ករត្ថំ សីហឡភាសាយ អដ្ឋកថា ឋបិតាតិ។ តេន មូលដ្ឋកថា សព្ពសាធារណា ន ហោតីតិ ឥទំ អត្ថប្បកាសនំ ឯកន្តេន ករណីយន្តិ ទស្សេតិ។ តេនេវាហ ‘‘ទីបវាសីនមត្ថាយា’’តិ។ ឯត្ថ ទីបវាសីនន្តិ ជម្ពុទីបវាសីនំ, សីហឡទីបវាសីនំ វា អត្ថាយ សីហឡភាសាយ ឋបិតាតិ យោជនា។

    7. Sīhassa lānato gahaṇato sīhaḷo, sīhakumāro, tabbaṃsajātatāya tambapaṇṇidīpe khattiyā, tesaṃ nivāsatāya tambapaṇṇidīpassa ca sīhaḷabhāvo veditabbo. Ābhatāti jambudīpato ānītā. Athāti pacchā. Aparabhāge hi nikāyantaraladdhīhi asaṅkaratthaṃ sīhaḷabhāsāya aṭṭhakathā ṭhapitāti. Tena mūlaṭṭhakathā sabbasādhāraṇā na hotīti idaṃ atthappakāsanaṃ ekantena karaṇīyanti dasseti. Tenevāha ‘‘dīpavāsīnamatthāyā’’ti. Ettha dīpavāsīnanti jambudīpavāsīnaṃ, sīhaḷadīpavāsīnaṃ vā atthāya sīhaḷabhāsāya ṭhapitāti yojanā.

    ៨. អបនេត្វាតិ កញ្ចុកសទិសំ សីហឡភាសំ អបនេត្វា។ តតោតិ អដ្ឋកថាតោ។ អហន្តិ អត្តានំ និទ្ទិសតិ។ មនោរមំ ភាសន្តិ មាគធភាសំ។ សា ហិ សភាវនិរុត្តិភូតា បណ្ឌិតមនំ រមយតិ។ តេនេវាហ ‘‘តន្តិនយានុច្ឆវិក’’ន្តិ, បាឡិគតិយា អនុលោមិកំ បាឡិឆាយានុវិធាយិនិន្តិ អត្ថោ។ វិគតទោសន្តិ អសភាវនិរុត្តិភាសន្តររហិតំ។

    8.Apanetvāti kañcukasadisaṃ sīhaḷabhāsaṃ apanetvā. Tatoti aṭṭhakathāto. Ahanti attānaṃ niddisati. Manoramaṃ bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Sā hi sabhāvaniruttibhūtā paṇḍitamanaṃ ramayati. Tenevāha ‘‘tantinayānucchavika’’nti, pāḷigatiyā anulomikaṃ pāḷichāyānuvidhāyininti attho. Vigatadosanti asabhāvaniruttibhāsantararahitaṃ.

    ៩. សមយំ អវិលោមេន្តោតិ សិទ្ធន្តំ អវិរោធេន្តោ។ ឯតេន អត្ថទោសាភាវមាហ។ អវិរុទ្ធត្តា ឯវ ហិ ថេរវាទាបិ ឥធ បកាសីយិស្សន្តិ។ ថេរវំសទីបានន្តិ ថិរេហិ សីលក្ខន្ធាទីហិ សមន្នាគតត្តា ថេរា, មហាកស្សបាទយោ។ តេហិ អាគតា អាចរិយបរម្បរា ថេរវំសោ, តប្បរិយាបន្នា ហុត្វា អាគមាធិគមសម្បន្នត្តា បញ្ញាបជ្ជោតេន តស្ស សមុជ្ជលនតោ ថេរវំសទីបា, មហាវិហារវាសិនោ, តេសំ។ វិវិធេហិ អាការេហិ និច្ឆីយតីតិ វិនិច្ឆយោ, គណ្ឋិដ្ឋានេសុ ខិលមទ្ទនាការេន បវត្តា វិមតិច្ឆេទនី កថា។ សុដ្ឋុនិបុណោ សណ្ហោ វិនិច្ឆយោ ឯតេសន្តិ សុនិបុណវិនិច្ឆយា។ អថ វា វិនិច្ឆិនោតីតិ វិនិច្ឆយោ វុត្តប្បការវិសយំ ញាណំ។ សុដ្ឋុ និបុណោ ឆេកោ វិនិច្ឆយោ ឯតេសន្តិ យោជេតព្ពំ។ ឯតេន មហាកស្សបាទិថេរបរម្បរាគតោ, តតោ ឯវ ច អវិបរីតោ សណ្ហោ សុខុមោ មហាវិហារវាសីនំ វិនិច្ឆយោ, តស្ស បមាណភូតតំ ទស្សេតិ។

    9.Samayaṃ avilomentoti siddhantaṃ avirodhento. Etena atthadosābhāvamāha. Aviruddhattā eva hi theravādāpi idha pakāsīyissanti. Theravaṃsadīpānanti thirehi sīlakkhandhādīhi samannāgatattā therā, mahākassapādayo. Tehi āgatā ācariyaparamparā theravaṃso, tappariyāpannā hutvā āgamādhigamasampannattā paññāpajjotena tassa samujjalanato theravaṃsadīpā, mahāvihāravāsino, tesaṃ. Vividhehi ākārehi nicchīyatīti vinicchayo, gaṇṭhiṭṭhānesu khilamaddanākārena pavattā vimaticchedanī kathā. Suṭṭhunipuṇo saṇho vinicchayo etesanti sunipuṇavinicchayā. Atha vā vinicchinotīti vinicchayo vuttappakāravisayaṃ ñāṇaṃ. Suṭṭhu nipuṇo cheko vinicchayo etesanti yojetabbaṃ. Etena mahākassapāditheraparamparāgato, tato eva ca aviparīto saṇho sukhumo mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo, tassa pamāṇabhūtataṃ dasseti.

    ១០. សុជនស្ស ចាតិ ច-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ។ តេន ‘‘ន កេវលំ ជម្ពុទីបវាសីនមេវ អត្ថាយ , អថ ខោ សាធុជនតោសនត្ថញ្ចា’’តិ ទស្សេតិ។ តេន ច ‘‘តម្ពបណ្ណិទីបវាសីនម្បិ អត្ថាយា’’តិ អយមត្ថោ សិទ្ធោ ហោតិ ឧគ្គហណាទិសុករតាយ តេសម្បិ ពហុការត្តា។ ចិរដ្ឋិតត្ថន្តិ ចិរដ្ឋិតិអត្ថំ, ចិរកាលប្បវត្តនាយាតិ អត្ថោ។ ឥទញ្ហិ អត្ថប្បកាសនំ អវិបរីតបទព្យញ្ជនសុនិក្ខេបស្ស អត្ថសុនយស្ស ច ឧបាយភាវតោ សទ្ធម្មស្ស ចិរដ្ឋិតិយា បវត្តតិ។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, ធម្មា សទ្ធម្មស្ស ឋិតិយា អសម្មោសាយ អនន្តរធានាយ សំវត្តន្តិ។ កតមេ ទ្វេ? សុនិក្ខិត្តញ្ច បទព្យញ្ជនំ អត្ថោ ច សុនីតោ’’តិ (អ. និ. ២.២០)។

    10.Sujanassa cāti ca-saddo sampiṇḍanattho. Tena ‘‘na kevalaṃ jambudīpavāsīnameva atthāya , atha kho sādhujanatosanatthañcā’’ti dasseti. Tena ca ‘‘tambapaṇṇidīpavāsīnampi atthāyā’’ti ayamattho siddho hoti uggahaṇādisukaratāya tesampi bahukārattā. Ciraṭṭhitatthanti ciraṭṭhitiatthaṃ, cirakālappavattanāyāti attho. Idañhi atthappakāsanaṃ aviparītapadabyañjanasunikkhepassa atthasunayassa ca upāyabhāvato saddhammassa ciraṭṭhitiyā pavattati. Vuttañhetaṃ bhagavatā ‘‘dveme, bhikkhave, dhammā saddhammassa ṭhitiyā asammosāya anantaradhānāya saṃvattanti. Katame dve? Sunikkhittañca padabyañjanaṃ attho ca sunīto’’ti (a. ni. 2.20).

    ១១-១២. យំ អត្ថវណ្ណនំ កត្តុកាមោ, តស្សា មហត្តំ បរិហរិតុំ ‘‘សាវត្ថិបភូតីន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តេនេវាហ – ‘‘ន ឥធ ភិយ្យោ វិត្ថារកថំ ករិស្សាមិ, ន តំ ឥធ វិចារយិស្សាមី’’តិ ច។ សង្គីតីនំ ទ្វិន្នន្តិ ទីឃមជ្ឈិមនិកាយានំ។

    11-12. Yaṃ atthavaṇṇanaṃ kattukāmo, tassā mahattaṃ pariharituṃ ‘‘sāvatthipabhūtīna’’ntiādi vuttaṃ. Tenevāha – ‘‘na idha bhiyyo vitthārakathaṃ karissāmi, na taṃ idha vicārayissāmī’’ti ca. Saṅgītīnaṃ dvinnanti dīghamajjhimanikāyānaṃ.

    ១៣. ‘‘ន ឥធ ភិយ្យោ វិត្ថារកថំ ករិស្សាមី’’តិ សាមញ្ញតោ វុត្តស្ស អត្ថស្ស អវស្សយំ ទស្សេតុំ ‘‘សុត្តានំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។

    13. ‘‘Na idha bhiyyo vitthārakathaṃ karissāmī’’ti sāmaññato vuttassa atthassa avassayaṃ dassetuṃ ‘‘suttānaṃ panā’’tiādi vuttaṃ.

    ១៤. យំ អដ្ឋកថំ កត្តុកាមោ, តទេកទេសភាវេន វិសុទ្ធិមគ្គោ គហេតព្ពោតិ កថិកានំ ឧបទេសំ ករោន្តោ តត្ត វិចារិតធម្មេ ឧទ្ទេសវសេន ទស្សេតិ ‘‘សីលកថា’’តិអាទិនា។ តត្ថ សីលកថាតិ ចារិត្តវារិត្តាទិវសេន សីលស្ស វិត្ថារកថា។ ធុតធម្មាតិ បិណ្ឌបាតិកង្គាទយោ តេរស កិលេសធុននកធម្មា។ កម្មដ្ឋានានិ សព្ពានីតិ បាឡិយំ អាគតានិ អដ្ឋត្តិំស, អដ្ឋកថាយំ ទ្វេតិ និរវសេសានិ យោគកម្មស្ស ភាវនាយ បវត្តិដ្ឋានានិ។ ចរិយាវិធានសហិតោតិ រាគចរិយាទីនំ សភាគាទិវិធានេន សហិតោ។ ឈានានិ ចត្តារិ រូបាវចរជ្ឈានានិ, សមាបត្តិយោ ចតស្សោ អរូបសមាបត្តិយោ។ អដ្ឋបិ វា បដិលទ្ធមត្តានិ ឈានានិ, សមាបជ្ជនវសិភាវប្បត្តិយា សមាបត្តិយោ។ ឈានានិ វា រូបារូបាវចរជ្ឈានានិ, សមាបត្តិយោ ផលសមាបត្តិនិរោធសមាបត្តិយោ។

    14. Yaṃ aṭṭhakathaṃ kattukāmo, tadekadesabhāvena visuddhimaggo gahetabboti kathikānaṃ upadesaṃ karonto tatta vicāritadhamme uddesavasena dasseti ‘‘sīlakathā’’tiādinā. Tattha sīlakathāti cārittavārittādivasena sīlassa vitthārakathā. Dhutadhammāti piṇḍapātikaṅgādayo terasa kilesadhunanakadhammā. Kammaṭṭhānāni sabbānīti pāḷiyaṃ āgatāni aṭṭhattiṃsa, aṭṭhakathāyaṃ dveti niravasesāni yogakammassa bhāvanāya pavattiṭṭhānāni. Cariyāvidhānasahitoti rāgacariyādīnaṃ sabhāgādividhānena sahito. Jhānāni cattāri rūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo catasso arūpasamāpattiyo. Aṭṭhapi vā paṭiladdhamattāni jhānāni, samāpajjanavasibhāvappattiyā samāpattiyo. Jhānāni vā rūpārūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo phalasamāpattinirodhasamāpattiyo.

    ១៥. លោកិយលោកុត្តរភេទា ឆ អភិញ្ញាយោ សព្ពា អភិញ្ញាយោ។ ញាណវិភង្គាទីសុ អាគតនយេន ឯកវិធាទិនា បញ្ញាយ សង្កលេត្វា សម្បិណ្ឌេត្វា និច្ឆយោ បញ្ញាសង្កលននិច្ឆយោ។

    15. Lokiyalokuttarabhedā cha abhiññāyo sabbā abhiññāyo. Ñāṇavibhaṅgādīsu āgatanayena ekavidhādinā paññāya saṅkaletvā sampiṇḍetvā nicchayo paññāsaṅkalananicchayo.

    ១៦. បច្ចយធម្មានំ ហេតុអាទីនំ បច្ចយុប្បន្នធម្មានំ ហេតុបច្ចយាទិភាវោ បច្ចយាការោ, តស្ស ទេសនា បច្ចយាការទេសនា, បដិច្ចសមុប្បាទកថាតិ អត្ថោ។ សា បន និកាយន្តរលទ្ធិសង្កររហិតតាយ សុដ្ឋុបរិសុទ្ធា, ឃនវិនិព្ភោគស្ស ច សុទុក្ករតាយ និបុណា សណ្ហសុខុមា, ឯកត្តនយាទិសហិតា ច តត្ថ វិចារិតាតិ អាហ ‘‘សុបរិសុទ្ធនិបុណនយា’’តិ។ បដិសម្ភិទាទីសុ អាគតនយំ អវិសជ្ជេត្វាវ វិចារិតត្តា អវិមុត្តតន្តិមគ្គា។

    16. Paccayadhammānaṃ hetuādīnaṃ paccayuppannadhammānaṃ hetupaccayādibhāvo paccayākāro, tassa desanā paccayākāradesanā, paṭiccasamuppādakathāti attho. Sā pana nikāyantaraladdhisaṅkararahitatāya suṭṭhuparisuddhā, ghanavinibbhogassa ca sudukkaratāya nipuṇā saṇhasukhumā, ekattanayādisahitā ca tattha vicāritāti āha ‘‘suparisuddhanipuṇanayā’’ti. Paṭisambhidādīsu āgatanayaṃ avisajjetvāva vicāritattā avimuttatantimaggā.

    ១៧. ឥតិ បន សព្ពន្តិ ឥតិ-សទ្ទោ បរិសមាបនេ, បន-សទ្ទោ វចនាលង្ការេ, ឯតំ សព្ពន្តិ អត្ថោ។ ឥធាតិ ឥមិស្សា អដ្ឋកថាយ។ ន តំ វិចារយិស្សាមិ បុនរុត្តិភាវតោតិ អធិប្បាយោ។

    17.Iti pana sabbanti iti-saddo parisamāpane, pana-saddo vacanālaṅkāre, etaṃ sabbanti attho. Idhāti imissā aṭṭhakathāya. Na taṃ vicārayissāmi punaruttibhāvatoti adhippāyo.

    ១៨. ឥទានិ តស្សេវ អវិចារណស្ស ឯកន្តការណំ និទ្ធារេន្តោ ‘‘មជ្ឈេ វិសុទ្ធិមគ្គោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ‘‘មជ្ឈេ ឋត្វា’’តិ ឯតេន មជ្ឈដ្ឋភាវទីបនេន វិសេសតោ ចតុន្នំ អាគមានំ សាធារណដ្ឋកថា វិសុទ្ធិមគ្គោ, ន សុមង្គលវិលាសិនិអាទយោ វិយ អសាធារណដ្ឋកថាតិ ទស្សេតិ។ ‘‘វិសេសតោ’’តិ ច ឥទំ វិនយាភិធម្មានម្បិ វិសុទ្ធិមគ្គោ យថារហំ អត្ថវណ្ណនា ហោតិ ឯវាតិ កត្វា វុត្តំ។

    18. Idāni tasseva avicāraṇassa ekantakāraṇaṃ niddhārento ‘‘majjhe visuddhimaggo’’tiādimāha. Tattha ‘‘majjhe ṭhatvā’’ti etena majjhaṭṭhabhāvadīpanena visesato catunnaṃ āgamānaṃ sādhāraṇaṭṭhakathā visuddhimaggo, na sumaṅgalavilāsiniādayo viya asādhāraṇaṭṭhakathāti dasseti. ‘‘Visesato’’ti ca idaṃ vinayābhidhammānampi visuddhimaggo yathārahaṃ atthavaṇṇanā hoti evāti katvā vuttaṃ.

    ១៩. ឥច្ចេវាតិ ឥតិ ឯវ។ តម្បីតិ វិសុទ្ធិមគ្គម្បិ។ ឯតាយាតិ សារត្ថប្បកាសិនិយា។

    19.Iccevāti iti eva. Tampīti visuddhimaggampi. Etāyāti sāratthappakāsiniyā.

    ឯត្ថ ច ‘‘សីហឡទីបំ អាភតា’’តិអាទិនា អដ្ឋកថាករណស្ស និមិត្តំ ទស្សេតិ, ‘‘ទីបវាសីនមត្ថាយ សុជនស្ស ច តុដ្ឋត្ថំ ចិរដ្ឋិតត្ថញ្ច ធម្មស្សា’’តិ ឯតេហិ បយោជនំ, ‘‘សំយុត្តាគមវរស្ស អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ ឯតេន បិណ្ឌត្ថំ, ‘‘អបនេត្វាន តតោហំ សីហឡភាស’’ន្តិអាទិនា ‘‘សាវត្ថិបភូតីន’’ន្តិអាទិនា ‘‘សីលកថា’’តិអាទិនា ច ករណប្បការំ។ ហេដ្ឋិមនិកាយេសុ វិសុទ្ធិមគ្គេ ច វិចារិតានំ អត្ថានំ អវិចារណម្បិ ហិ ឥធ ករណប្បការោ ឯវាតិ។

    Ettha ca ‘‘sīhaḷadīpaṃ ābhatā’’tiādinā aṭṭhakathākaraṇassa nimittaṃ dasseti, ‘‘dīpavāsīnamatthāya sujanassa ca tuṭṭhatthaṃ ciraṭṭhitatthañca dhammassā’’ti etehi payojanaṃ, ‘‘saṃyuttāgamavarassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena piṇḍatthaṃ, ‘‘apanetvāna tatohaṃ sīhaḷabhāsa’’ntiādinā ‘‘sāvatthipabhūtīna’’ntiādinā ‘‘sīlakathā’’tiādinā ca karaṇappakāraṃ. Heṭṭhimanikāyesu visuddhimagge ca vicāritānaṃ atthānaṃ avicāraṇampi hi idha karaṇappakāro evāti.

    គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    ១. ទេវតាសំយុត្តំ

    1. Devatāsaṃyuttaṃ

    ១. នឡវគ្គោ

    1. Naḷavaggo

    ១. ឱឃតរណសុត្តវណ្ណនា

    1. Oghataraṇasuttavaṇṇanā

    វិភាគវន្តានំ សភាវវិភាវនំ វិភាគទស្សនវសេនេវ ហោតីតិ បឋមំ តាវ សំយុត្តវគ្គសុត្តាទិវសេន សំយុត្តាគមស្ស វិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ សំយុត្តាគមោ នាមា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ តត្ថាតិ យំ វុត្តំ – ‘‘សំយុត្តាគមវរស្ស អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ, តស្មិំ វចនេ។ តត្ថាតិ វា ‘‘ឯតាយ អដ្ឋកថាយ វិជានាថ សំយុត្តនិស្សិតំ អត្ថ’’ន្តិ ឯត្ថ យំ សំយុត្តគ្គហណំ កតំ, តត្ថ។ បញ្ច វគ្គា ឯតស្សាតិ បញ្ចវគ្គោ។ អវយវេន វិគ្គហោ, សមុទាយោ សមាសត្ថោ។

    Vibhāgavantānaṃ sabhāvavibhāvanaṃ vibhāgadassanavaseneva hotīti paṭhamaṃ tāva saṃyuttavaggasuttādivasena saṃyuttāgamassa vibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘tattha saṃyuttāgamo nāmā’’tiādimāha. Tattha tatthāti yaṃ vuttaṃ – ‘‘saṃyuttāgamavarassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti, tasmiṃ vacane. Tatthāti vā ‘‘etāya aṭṭhakathāya vijānātha saṃyuttanissitaṃ attha’’nti ettha yaṃ saṃyuttaggahaṇaṃ kataṃ, tattha. Pañca vaggā etassāti pañcavaggo. Avayavena viggaho, samudāyo samāsattho.

    ឥទានិ តំ អាទិតោ បដ្ឋាយ សំវណ្ណេតុកាមោ អត្តនោ សំវណ្ណនាយ តស្ស បឋមមហាសង្គីតិយំ និក្ខិត្តានុក្កមេនេវ បវត្តភាវំ ទស្សេតុំ, ‘‘តស្ស វគ្គេសុ សគាថាវគ្គោ អាទី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ យថាបច្ចយំ តត្ថ តត្ថ ទេសិតត្តា បញ្ញត្តត្តា ច វិប្បកិណ្ណានំ ធម្មវិនយានំ សង្គហេត្វា គាយនំ កថនំ សង្គីតិ, មហាវិសយត្តា បូជនិយត្តា ច មហតី សង្គីតិ មហាសង្គីតិ។ បឋមា មហាសង្គីតិ បឋមមហាសង្គីតិ, តស្សា បវត្តិតកាលោ បឋមមហាសង្គីតិកាលោ, តស្មិំ បឋមមហាសង្គីតិកាលេ។

    Idāni taṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇetukāmo attano saṃvaṇṇanāya tassa paṭhamamahāsaṅgītiyaṃ nikkhittānukkameneva pavattabhāvaṃ dassetuṃ, ‘‘tassa vaggesu sagāthāvaggo ādī’’tiādi vuttaṃ. Tattha yathāpaccayaṃ tattha tattha desitattā paññattattā ca vippakiṇṇānaṃ dhammavinayānaṃ saṅgahetvā gāyanaṃ kathanaṃ saṅgīti, mahāvisayattā pūjaniyattā ca mahatī saṅgīti mahāsaṅgīti. Paṭhamā mahāsaṅgīti paṭhamamahāsaṅgīti, tassā pavattitakālo paṭhamamahāsaṅgītikālo, tasmiṃ paṭhamamahāsaṅgītikāle.

    និទទាតិ ទេសនំ ទេសកាលាទិវសេន អវិទិតំ វិទិតំ កត្វា និទស្សេតីតិ និទានំ។ យោ លោកេ គន្ថស្ស ឧបោគ្ឃាតោតិ វុច្ចតិ, ស្វាយមេត្ថ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិ-អាទិកោ គន្ថោ វេទិតព្ពោ, ន បន ‘‘សនិទានាហំ, ភិក្ខវេ, ធម្មំ ទេសេមី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.១២៦) វិយ អត្តជ្ឈាសយាទិទេសនុប្បត្តិហេតុ។ តេនេវាហ – ‘‘ឯវំ មេ សុតន្តិ-អាទិកំ អាយស្មតា អានន្ទេន បឋមមហាសង្គីតិកាលេ វុត្តំ និទានមាទី’’តិ។ កាមញ្ចេត្ថ យស្សំ បឋមមហាសង្គីតិយំ និក្ខិត្តានុក្កមេន សំវណ្ណនំ កត្តុកាមោ, សា វិត្ថារតោ វត្តព្ពា, សុមង្គលវិលាសិនិយំ បន អត្តនា វិត្ថារិតត្តា តត្ថេវ គហេតព្ពាតិ ឥមិស្សា សំវណ្ណនាយ មហត្តំ បរិហរន្តោ ‘‘សា បនេសា’’តិអាទិមាហ។

    Nidadāti desanaṃ desakālādivasena aviditaṃ viditaṃ katvā nidassetīti nidānaṃ. Yo loke ganthassa upogghātoti vuccati, svāyamettha ‘‘evaṃ me suta’’nti-ādiko gantho veditabbo, na pana ‘‘sanidānāhaṃ, bhikkhave, dhammaṃ desemī’’tiādīsu (a. ni. 3.126) viya attajjhāsayādidesanuppattihetu. Tenevāha – ‘‘evaṃ me sutanti-ādikaṃ āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttaṃ nidānamādī’’ti. Kāmañcettha yassaṃ paṭhamamahāsaṅgītiyaṃ nikkhittānukkamena saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, sā vitthārato vattabbā, sumaṅgalavilāsiniyaṃ pana attanā vitthāritattā tattheva gahetabbāti imissā saṃvaṇṇanāya mahattaṃ pariharanto ‘‘sā panesā’’tiādimāha.

    ១. ឯវំ ពាហិរនិទានេ វត្តព្ពំ អតិទិសិត្វា ឥទានិ អព្ភន្តរនិទានំ អាទិតោ បដ្ឋាយ សំវណ្ណេតុំ ‘‘យំ បនេត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ យស្មា សំវណ្ណនំ ករោន្តេន សំវណ្ណេតព្ពេ ធម្មេ បទវិភាគំ បទត្ថញ្ច ទស្សេត្វា តតោ បរំ បិណ្ឌត្ថាទិទស្សនវសេន សំវណ្ណនា កាតព្ពា, តស្មា បទានិ តាវ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវន្តិ និបាតបទ’’ន្តិ-អាទិមាហ។ តត្ថ បទវិភាគោតិ បទានំ វិសេសោ, ន បទវិគ្គហោ។ អថ វា បទានិ ច បទវិភាគោ ច បទវិភាគោ។ បទវិគ្គហោ ច បទវិភាគោ ច បទវិភាគោតិ វា ឯកសេសវសេន បទបទវិគ្គហា បទវិភាគសទ្ទេន វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ។ តត្ថ បទវិគ្គហោ ‘‘ជេតស្ស វនំ ជេតវន’’ន្តិអាទិនា សមាសបទេសុ ទដ្ឋព្ពោ។

    1. Evaṃ bāhiranidāne vattabbaṃ atidisitvā idāni abbhantaranidānaṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇetuṃ ‘‘yaṃ paneta’’ntiādi vuttaṃ. Tattha yasmā saṃvaṇṇanaṃ karontena saṃvaṇṇetabbe dhamme padavibhāgaṃ padatthañca dassetvā tato paraṃ piṇḍatthādidassanavasena saṃvaṇṇanā kātabbā, tasmā padāni tāva dassento ‘‘evanti nipātapada’’nti-ādimāha. Tattha padavibhāgoti padānaṃ viseso, na padaviggaho. Atha vā padāni ca padavibhāgo ca padavibhāgo. Padaviggaho ca padavibhāgo ca padavibhāgoti vā ekasesavasena padapadaviggahā padavibhāgasaddena vuttāti veditabbaṃ. Tattha padaviggaho ‘‘jetassa vanaṃ jetavana’’ntiādinā samāsapadesu daṭṭhabbo.

    អត្ថតោតិ បទត្ថតោ។ តំ បន បទត្ថំ អត្ថុទ្ធារក្កមេន បឋមំ ឯវំសទ្ទស្ស ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវំសទ្ទោ តាវា’’តិអាទិមាហ។ អវធារណាទីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ឥទមត្ថបុច្ឆាបរិមាណាទិអត្ថានំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ តថា ហិ ‘‘ឯវំគតានិ បុថុសិប្បាយតនានិ (ទី. និ. ១.១៦៣, ១៦៥), ឯវំវិធោ ឯវមាការោ’’តិ ច អាទីសុ ឥទំ-សទ្ទស្ស អត្ថេ ឯវំ-សទ្ទោ។ គត-សទ្ទោ ហិ បការបរិយាយោ, តថា វិធាការ-សទ្ទោ ច។ តថា ហិ គតវិធអាការសទ្ទេ លោកិយា បការត្ថេ វទន្តិ។ ‘‘ឯវំ សុ តេ សុន្ហាតា សុវិលិត្តា កប្បិតកេសមស្សូ អាមុត្តមាលាភរណា ឱទាតវត្ថវសនា បញ្ចហិ កាមគុណេហិ សមប្បិតា សមង្គីភូតា បរិចារេន្តិ, សេយ្យថាបិ ត្វំ ឯតរហិ សាចរិយកោតិ។ នោ ហិទំ, ភោ គោតមា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៨៦) បុច្ឆាយំ, ‘‘ឯវំ លហុបរិវត្តំ (អ. និ. ១.៤៨), ឯវមាយុបរិយន្តោ’’តិ (បារា. ១២) ច អាទីសុ បរិមាណេ។

    Atthatoti padatthato. Taṃ pana padatthaṃ atthuddhārakkamena paṭhamaṃ evaṃsaddassa dassento ‘‘evaṃsaddo tāvā’’tiādimāha. Avadhāraṇādīti ettha ādi-saddena idamatthapucchāparimāṇādiatthānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tathā hi ‘‘evaṃgatāni puthusippāyatanāni (dī. ni. 1.163, 165), evaṃvidho evamākāro’’ti ca ādīsu idaṃ-saddassa atthe evaṃ-saddo. Gata-saddo hi pakārapariyāyo, tathā vidhākāra-saddo ca. Tathā hi gatavidhaākārasadde lokiyā pakāratthe vadanti. ‘‘Evaṃ su te sunhātā suvilittā kappitakesamassū āmuttamālābharaṇā odātavatthavasanā pañcahi kāmaguṇehi samappitā samaṅgībhūtā paricārenti, seyyathāpi tvaṃ etarahi sācariyakoti. No hidaṃ, bho gotamā’’tiādīsu (dī. ni. 1.286) pucchāyaṃ, ‘‘evaṃ lahuparivattaṃ (a. ni. 1.48), evamāyupariyanto’’ti (pārā. 12) ca ādīsu parimāṇe.

    ននុ ច ‘‘ឯវំ សុ តេ សុន្ហាតា សុវិលិត្តា, ឯវមាយុបរិយន្តោ’’តិ ឯត្ថ ឯវំ-សទ្ទេន បុច្ឆនាការបរិមាណាការានំ វុត្តត្តា អាការត្ថោ ឯវ ឯវំ-សទ្ទោតិ? ន, វិសេសសព្ភាវតោ។ អាការមត្តវាចកោ ហិ ឯវំ-សទ្ទោ, អាការត្ថោតិ អធិប្បេតោ យថា ‘‘ឯវំ ព្យាខោ’’តិអាទីសុ, ន បន អាការវិសេសវាចកោ។ ឯវញ្ច កត្វា, ‘‘ឯវំ ជាតេន មច្ចេនា’’តិអាទីនិ (ធ. ប. ៥៣) ឧបមាទីសុ ឧទាហរណានិ ឧបបន្នានិ ហោន្តិ។ តថា ហិ ‘‘យថាបិ…បេ.… ពហុ’’ន្តិ (ធ. ប. ៥៣)? ឯត្ថ បុប្ផរាសិដ្ឋានិយតោ មនុស្សូបបត្តិសប្បុរិសូបនិស្សយ-សទ្ធម្មស្សវន- យោនិសោមនសិការ-ភោគសម្បត្តិអាទិទានាទិបុញ្ញកិរិយហេតុសមុទាយតោ សោភាសុគន្ធតាទិគុណយោគតោ មាលាគុឡសទិសិយោ បហូតា បុញ្ញកិរិយា មរិតព្ពសភាវតាយ មច្ចេន សត្តេន កត្តព្ពាតិ ជោតិតត្តា បុប្ផរាសិមាលាគុឡាវ ឧបមា, តេសំ ឧបមាការោ យថា-សទ្ទេន អនិយមតោ វុត្តោតិ ‘‘ឯវំ-សទ្ទោ ឧបមាការនិគមនត្ថោ’’តិ វត្ថុំ យុត្តំ, សោ បន ឧបមាការោ និយមិយមានោ អត្ថតោ ឧបមាវ ហោតីតិ អាហ ‘‘ឧបមាយំ អាគតោ’’តិ។ តថា ‘‘ឯវំ ឥមិនា អាការេន អភិក្កមិតព្ព’’ន្តិអាទិនា ឧបទិសិយមានាយ សមណសារុប្បាយ អាកប្បសម្បត្តិយា យោ តត្ថ ឧបទិសនាការោ, សោ អត្ថតោ ឧបទេសោ ឯវាតិ វុត្តំ, ‘‘ឯវំ តេ…បេ.… ឧបទេសេ’’តិ។ តថា ‘‘ឯវមេតំ ភគវា, ឯវមេតំ សុគតា’’តិ ឯត្ថ ច ភគវតា យថាវុត្តមត្ថំ អវិបរីតតោ ជានន្តេហិ កតំ តត្ថ សំវិជ្ជមានគុណានំ បការេហិ ហំសនំ ឧទគ្គតាករណំ សម្បហំសនំ។ យោ តត្ថ សម្បហំសនាការោតិ យោជេតព្ពំ។

    Nanu ca ‘‘evaṃ su te sunhātā suvilittā, evamāyupariyanto’’ti ettha evaṃ-saddena pucchanākāraparimāṇākārānaṃ vuttattā ākārattho eva evaṃ-saddoti? Na, visesasabbhāvato. Ākāramattavācako hi evaṃ-saddo, ākāratthoti adhippeto yathā ‘‘evaṃ byākho’’tiādīsu, na pana ākāravisesavācako. Evañca katvā, ‘‘evaṃ jātena maccenā’’tiādīni (dha. pa. 53) upamādīsu udāharaṇāni upapannāni honti. Tathā hi ‘‘yathāpi…pe… bahu’’nti (dha. pa. 53)? Ettha puppharāsiṭṭhāniyato manussūpapattisappurisūpanissaya-saddhammassavana- yonisomanasikāra-bhogasampattiādidānādipuññakiriyahetusamudāyato sobhāsugandhatādiguṇayogato mālāguḷasadisiyo pahūtā puññakiriyā maritabbasabhāvatāya maccena sattena kattabbāti jotitattā puppharāsimālāguḷāva upamā, tesaṃ upamākāro yathā-saddena aniyamato vuttoti ‘‘evaṃ-saddo upamākāranigamanattho’’ti vatthuṃ yuttaṃ, so pana upamākāro niyamiyamāno atthato upamāva hotīti āha ‘‘upamāyaṃ āgato’’ti. Tathā ‘‘evaṃ iminā ākārena abhikkamitabba’’ntiādinā upadisiyamānāya samaṇasāruppāya ākappasampattiyā yo tattha upadisanākāro, so atthato upadeso evāti vuttaṃ, ‘‘evaṃ te…pe… upadese’’ti. Tathā ‘‘evametaṃ bhagavā, evametaṃ sugatā’’ti ettha ca bhagavatā yathāvuttamatthaṃ aviparītato jānantehi kataṃ tattha saṃvijjamānaguṇānaṃ pakārehi haṃsanaṃ udaggatākaraṇaṃ sampahaṃsanaṃ. Yo tattha sampahaṃsanākāroti yojetabbaṃ.

    ឯវមេវំ បនាយន្តិ ឯត្ថ គរហណាការោតិ យោជេតព្ពំ, សោ ច គរហណាការោ វសលីតិ-អាទិខុំសនសទ្ទសន្និធានតោ ឥធ ឯវំ-សទ្ទេន បកាសិតោតិ វិញ្ញាយតិ។ យថា ចេត្ថ, ឯវំ ឧបមាការាទយោបិ ឧបមាទិវសេន វុត្តានំ បុប្ផរាសិអាទិសទ្ទានំ សន្និធានតោតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯវំ, ភន្តេតិ បន ធម្មស្ស សាធុកំ សវនមនសិការេ សន្និយោជិតេហិ ភិក្ខូហិ អត្តនោ តត្ថ ឋិតភាវស្ស បដិជាននវសេន វុត្តត្តា ឯត្ថ ឯវំ-សទ្ទោ ‘‘វចនសម្បដិច្ឆនត្ថោ’’តិ វុត្តោ។ តេន ឯវំ, ភន្តេតិ សាធុ, ភន្តេ, សុដ្ឋុ, ភន្តេតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឯវញ្ច វទេហីតិ យថាហំ វទាមិ, ឯវំ សមណំ អានន្ទំ វទេហីតិ យោ ឯវំ វទនាការោ ឥទានិ វត្តព្ពោ, សោ ឯវំ-សទ្ទេន និទស្សីយតីតិ ‘‘និទស្សនត្ថោ’’តិ វុត្តោតិ។ ឯវំ នោតិ ឯត្ថាបិ នេសំ យថាវុត្តធម្មានំ អហិតទុក្ខាវហភាវេ សន្និដ្ឋានជននត្ថំ អនុមតិគហណវសេន ‘‘សំវត្តន្តិ វា នោ វា, កថំ វោ ឯត្ថ ហោតី’’តិ បុច្ឆាយ កតាយ ‘‘ឯវំ នោ ឯត្ថ ហោតី’’តិ វុត្តត្តា តទាការសន្និដ្ឋានំ ឯវំ-សទ្ទេន វិភាវិតន្តិ វិញ្ញាយតិ។ សោ បន តេសំ ធម្មានំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តនាការោ និយមិយមានោ អវធារណត្ថោ ហោតីតិ អាហ – ‘‘ឯវំ នោ ឯត្ថ ហោតីតិអាទីសុ អវធារណេ’’តិ។

    Evamevaṃ panāyanti ettha garahaṇākāroti yojetabbaṃ, so ca garahaṇākāro vasalīti-ādikhuṃsanasaddasannidhānato idha evaṃ-saddena pakāsitoti viññāyati. Yathā cettha, evaṃ upamākārādayopi upamādivasena vuttānaṃ puppharāsiādisaddānaṃ sannidhānatoti daṭṭhabbaṃ. Evaṃ, bhanteti pana dhammassa sādhukaṃ savanamanasikāre sanniyojitehi bhikkhūhi attano tattha ṭhitabhāvassa paṭijānanavasena vuttattā ettha evaṃ-saddo ‘‘vacanasampaṭicchanattho’’ti vutto. Tena evaṃ, bhanteti sādhu, bhante, suṭṭhu, bhanteti vuttaṃ hoti. Evañca vadehīti yathāhaṃ vadāmi, evaṃ samaṇaṃ ānandaṃ vadehīti yo evaṃ vadanākāro idāni vattabbo, so evaṃ-saddena nidassīyatīti ‘‘nidassanattho’’ti vuttoti. Evaṃ noti etthāpi nesaṃ yathāvuttadhammānaṃ ahitadukkhāvahabhāve sanniṭṭhānajananatthaṃ anumatigahaṇavasena ‘‘saṃvattanti vā no vā, kathaṃ vo ettha hotī’’ti pucchāya katāya ‘‘evaṃ no ettha hotī’’ti vuttattā tadākārasanniṭṭhānaṃ evaṃ-saddena vibhāvitanti viññāyati. So pana tesaṃ dhammānaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanākāro niyamiyamāno avadhāraṇattho hotīti āha – ‘‘evaṃ no ettha hotītiādīsu avadhāraṇe’’ti.

    នានានយនិបុណន្តិ ឯកត្តនានត្តអព្យាបារឯវំធម្មតាសង្ខាតា, នន្ទិយាវដ្ដតិបុក្ខលសីហវិក្កីឡិតអង្កុសទិសាលោចនសង្ខាតា វា អាធារាទិភេទវសេន នានាវិធា នយា នានានយា។ នយា វា បាឡិគតិយោ តា ច បញ្ញត្តិអនុបញ្ញត្តិអាទិវសេន សំកិលេសភាគិយាទិលោកិយាទិតទុភយវោមិស្សកាទិវសេន កុសលាទិវសេន ខន្ធាទិវសេន សង្គហាទិវសេន សមយវិមុត្តាទិវសេន ឋបនាទិវសេន កុសលមូលាទិវសេន តិកប្បដ្ឋានាទិវសេន ច នានប្បការាតិ នានានយា, តេហិ និបុណំ សណ្ហំ សុខុមន្តិ នានានយនិបុណំ។ អាសយោវ អជ្ឈាសយោ, តេ ច សស្សតាទិភេទេន តត្ថ ច អប្បរជក្ខតាទិភេទេន អនេកេ, អត្តជ្ឈាសយាទយោ ឯវ វា សមុដ្ឋានំ ឧប្បត្តិហេតុ ឯតស្សាតិ អនេកជ្ឈាសយសមុដ្ឋានំ ។ អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នន្តិ អត្ថព្យញ្ជនបរិបុណ្ណំ ឧបនេតព្ពាភាវតោ, សង្កាសនបកាសនវិវរណវិភជនឧត្តានីករណបញ្ញត្តិវសេន ឆហិ អត្ថបទេហិ អក្ខរបទព្យញ្ជនាការនិរុត្តិនិទ្ទេសវសេន ឆហិ ព្យញ្ជនបទេហិ ច សមន្នាគតន្តិ វា អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។

    Nānānayanipuṇanti ekattanānattaabyāpāraevaṃdhammatāsaṅkhātā, nandiyāvaṭṭatipukkhalasīhavikkīḷitaaṅkusadisālocanasaṅkhātā vā ādhārādibhedavasena nānāvidhā nayā nānānayā. Nayā vā pāḷigatiyo tā ca paññattianupaññattiādivasena saṃkilesabhāgiyādilokiyāditadubhayavomissakādivasena kusalādivasena khandhādivasena saṅgahādivasena samayavimuttādivasena ṭhapanādivasena kusalamūlādivasena tikappaṭṭhānādivasena ca nānappakārāti nānānayā, tehi nipuṇaṃ saṇhaṃ sukhumanti nānānayanipuṇaṃ. Āsayova ajjhāsayo, te ca sassatādibhedena tattha ca apparajakkhatādibhedena aneke, attajjhāsayādayo eva vā samuṭṭhānaṃ uppattihetu etassāti anekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ. Atthabyañjanasampannanti atthabyañjanaparipuṇṇaṃ upanetabbābhāvato, saṅkāsanapakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatanti vā attho daṭṭhabbo.

    វិវិធបាដិហារិយន្តិ ឯត្ថ បាដិហារិយបទស្ស វចនត្ថំ (ឧទា. អដ្ឋ. ១; ឥតិវុ. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា; ធ. ស. មូលដី. ២) ‘‘បដិបក្ខហរណតោ រាគាទិកិលេសាបនយនតោ បាដិហារិយ’’ន្តិ វទន្តិ។ ភគវតោ បន បដិបក្ខា រាគាទយោ ន សន្តិ យេ ហរិតព្ពា, បុថុជ្ជនានម្បិ វិគតូបក្កិលេសេ អដ្ឋគុណសមន្នាគតេ ចិត្តេ ហតបដិបក្ខេ ឥទ្ធិវិធំ បវត្តតិ, តស្មា តត្ថ បវត្តវោហារេន ច ន សក្កា ឥធ ‘‘បាដិហារិយ’’ន្តិ វត្តុំ។ សចេ បន មហាការុណិកស្ស ភគវតោ វេនេយ្យគតា ច កិលេសា បដិបក្ខា, តេសំ ហរណតោ ‘‘បាដិហារិយ’’ន្តិ វុត្តំ, ឯវំ សតិ យុត្តមេតំ។ អថ វា ភគវតោ ច សាសនស្ស ច បដិបក្ខា តិត្ថិយា, តេសំ ហរណតោ បាដិហារិយំ។ តេ ហិ ទិដ្ឋិហរណវសេន ទិដ្ឋិប្បកាសនេ អសមត្ថភាវេន ច ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនីហិ ហរិតា អបនីតា ហោន្តីតិ។ បដីតិ វា អយំ សទ្ទោ ‘‘បច្ឆា’’តិ ឯតស្ស អត្ថំ ពោធេតិ ‘‘តស្មិំ បដិបវិដ្ឋម្ហិ, អញ្ញោ អាគញ្ឆិ ព្រាហ្មណោ’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៩៨៥; ចូឡនិ. វត្ថុគាថា ៤) វិយ, តស្មា សមាហិតេ ចិត្តេ វិគតូបក្កិលេសេ កតកិច្ចេន បច្ឆាហរិតព្ពំ បវត្តេតព្ពន្តិ បដិហារិយំ, អត្តនោ វា ឧបក្កិលេសេសុ ចតុត្ថជ្ឈានមគ្គេហិ ហរិតេសុ បច្ឆា ហរណំ បដិហារិយំ, ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនិយោ ច វិគតូបក្កិលេសេន កតកិច្ចេន ច សត្តហិតត្ថំ បុន បវត្តេតព្ពា, ហរិតេសុ ច អត្តនោ ឧបត្តិលេសេសុ បរសត្តានំ ឧបក្កិលេសហរណានិ ហោន្តីតិ បដិហារិយានិ ភវន្តិ, បដិហារិយមេវ បាដិហារិយំ។ បដិហារិយេ វា ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនិសមុទាយេ ភវំ ឯកេកំ បាដិហារិយន្តិ វុច្ចតិ។ បដិហារិយំ វា ចតុត្ថជ្ឈានំ មគ្គោ ច បដិបក្ខហរណតោ, តត្ថ ជាតំ, តស្មិំ វា និមិត្តភូតេ, តតោ វា អាគតន្តិ បាដិហារិយំ។ តស្ស បន ឥទ្ធិអាទិភេទេន វិសយភេទេន ច ពហុវិធស្ស ភគវតោ ទេសនាយំ លព្ភមានត្តា អាហ ‘‘វិវិធបាដិហារិយ’’ន្តិ។

    Vividhapāṭihāriyanti ettha pāṭihāriyapadassa vacanatthaṃ (udā. aṭṭha. 1; itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā; dha. sa. mūlaṭī. 2) ‘‘paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato pāṭihāriya’’nti vadanti. Bhagavato pana paṭipakkhā rāgādayo na santi ye haritabbā, puthujjanānampi vigatūpakkilese aṭṭhaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha ‘‘pāṭihāriya’’nti vattuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato ‘‘pāṭihāriya’’nti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti. Paṭīti vā ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (su. ni. 985; cūḷani. vatthugāthā 4) viya, tasmā samāhite citte vigatūpakkilese katakiccena pacchāharitabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ, iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatūpakkilesena katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upattilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti, paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ. Paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ. Tassa pana iddhiādibhedena visayabhedena ca bahuvidhassa bhagavato desanāyaṃ labbhamānattā āha ‘‘vividhapāṭihāriya’’nti.

    ន អញ្ញថាតិ ភគវតោ សម្មុខា សុតាការតោ ន អញ្ញថាតិ អត្ថោ, ន បន ភគវតោ ទេសិតាការតោ។ អចិន្តេយ្យានុភាវា ហិ ភគវតោ ទេសនា។ ឯវញ្ច កត្វា ‘‘សព្ពប្បការេន កោ សមត្ថោ វិញ្ញាតុ’’ន្តិ ឥទំ វចនំ សមត្ថិតំ ភវតិ, ធារណពលទស្សនញ្ច ន វិរុជ្ឈតិ សុតាការអវិរជ្ឈនស្ស អធិប្បេតត្តា។ ន ហេត្ថ អត្ថន្តរតាបរិហារោ ទ្វិន្នម្បិ អត្ថានំ ឯកវិសយត្តា។ ឥតរថា ថេរោ ភគវតោ ទេសនាយ សព្ពថា បដិគ្គហណេ សមត្ថោ អសមត្ថោ ចាតិ អាបជ្ជេយ្យាតិ។

    Na aññathāti bhagavato sammukhā sutākārato na aññathāti attho, na pana bhagavato desitākārato. Acinteyyānubhāvā hi bhagavato desanā. Evañca katvā ‘‘sabbappakārena ko samattho viññātu’’nti idaṃ vacanaṃ samatthitaṃ bhavati, dhāraṇabaladassanañca na virujjhati sutākāraavirajjhanassa adhippetattā. Na hettha atthantaratāparihāro dvinnampi atthānaṃ ekavisayattā. Itarathā thero bhagavato desanāya sabbathā paṭiggahaṇe samattho asamattho cāti āpajjeyyāti.

    ‘‘យោ បរោ ន ហោតិ, សោ អត្តា’’តិ ឯវំ វុត្តាយ និយកជ្ឈត្តសង្ខាតាយ សសន្តតិយា វត្តនតោ តិវិធោបិ មេ-សទ្ទោ កិញ្ចាបិ ឯកស្មិំ ឯវ អត្ថេ ទិស្សតិ, ករណសម្បទានសាមិនិទ្ទេសវសេន បន វិជ្ជមានំ ភេទំ សន្ធាយាហ, ‘‘មេ-សទ្ទោ តីសុ អត្ថេសុ ទិស្សតី’’តិ។

    ‘‘Yo paro na hoti, so attā’’ti evaṃ vuttāya niyakajjhattasaṅkhātāya sasantatiyā vattanato tividhopi me-saddo kiñcāpi ekasmiṃ eva atthe dissati, karaṇasampadānasāminiddesavasena pana vijjamānaṃ bhedaṃ sandhāyāha, ‘‘me-saddo tīsu atthesu dissatī’’ti.

    កិញ្ចាបិ ឧបសគ្គោ កិរិយំ វិសេសេតិ, ជោតកភាវតោ បន សតិបិ តស្មិំ សុត-សទ្ទោ ឯវ តំ តំ អត្តំ វទតីតិ អនុបសគ្គស្ស សុត-សទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារេ សឧបសគ្គស្ស គហណំ ន វិរុជ្ឈតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘សឧបសគ្គោ អនុបសគ្គោ ចា’’តិអាទិមាហ។ អស្សាតិ សុត-សទ្ទស្ស។ កម្មភាវសាធនានិ ឥធ សុតសទ្ទេ សម្ភវន្តីតិ វុត្តំ ‘‘ឧបធារិតន្តិ វា ឧបធារណន្តិ វា អត្ថោ’’តិ។ មយាតិ អត្ថេ សតីតិ យទា មេ-សទ្ទស្ស កត្តុវសេន ករណនិទ្ទេសោ, តទាតិ អត្ថោ។ មមាតិ អត្ថេ សតីតិ យទា សម្ពន្ធវសេន សាមិនិទ្ទេសោ, តទា។

    Kiñcāpi upasaggo kiriyaṃ viseseti, jotakabhāvato pana satipi tasmiṃ suta-saddo eva taṃ taṃ attaṃ vadatīti anupasaggassa suta-saddassa atthuddhāre saupasaggassa gahaṇaṃ na virujjhatīti dassento ‘‘saupasaggo anupasaggo cā’’tiādimāha. Assāti suta-saddassa. Kammabhāvasādhanāni idha sutasadde sambhavantīti vuttaṃ ‘‘upadhāritanti vā upadhāraṇanti vā attho’’ti. Mayāti atthe satīti yadā me-saddassa kattuvasena karaṇaniddeso, tadāti attho. Mamāti atthe satīti yadā sambandhavasena sāminiddeso, tadā.

    សុត-សទ្ទសន្និធានេ បយុត្តេន ឯវំ-សទ្ទេន សវនកិរិយាជោតកេន ភវិតព្ពន្តិ វុត្តំ ‘‘ឯវន្តិ សោតវិញ្ញាណាទិវិញ្ញាណកិច្ចនិទស្សន’’ន្តិ។ អាទិ-សទ្ទេន សម្បដិច្ឆនាទីនំ បញ្ចទ្វារិកវិញ្ញាណានំ តទភិនីហដានញ្ច មនោទ្វារិកវិញ្ញាណានំ គហណំ វេទិតព្ពំ។ សព្ពេសម្បិ វាក្យានំ ឯវការត្ថសហិតត្តា ‘‘សុត’’ន្តិ ឯតស្ស សុតមេវាតិ អយមត្ថោ លព្ភតីតិ អាហ ‘‘អស្សវនភាវបដិក្ខេបតោ’’តិ។ ឯតេន អវធារណេន និរាសង្កតំ ទស្សេតិ។ យថា ច សុតំ សុតមេវាតិ និយមេតព្ពំ, តំ សម្មា សុតំ ហោតីតិ អាហ ‘‘អនូនានធិកាវិបរីតគ្គហណនិទស្សន’’ន្តិ។ អថ វា សទ្ទន្តរត្ថាបោហនវសេន សទ្ទោ អត្ថំ វទតីតិ សុតន្តិ អសុតំ ន ហោតីតិ អយមេតស្ស អត្ថោតិ វុត្តំ ‘‘អស្សវនភាវបដិក្ខេបតោ’’តិ។ ឥមិនា ទិដ្ឋាទិវិនិវត្តនំ ករោតិ។

    Suta-saddasannidhāne payuttena evaṃ-saddena savanakiriyājotakena bhavitabbanti vuttaṃ ‘‘evanti sotaviññāṇādiviññāṇakiccanidassana’’nti. Ādi-saddena sampaṭicchanādīnaṃ pañcadvārikaviññāṇānaṃ tadabhinīhaṭānañca manodvārikaviññāṇānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Sabbesampi vākyānaṃ evakāratthasahitattā ‘‘suta’’nti etassa sutamevāti ayamattho labbhatīti āha ‘‘assavanabhāvapaṭikkhepato’’ti. Etena avadhāraṇena nirāsaṅkataṃ dasseti. Yathā ca sutaṃ sutamevāti niyametabbaṃ, taṃ sammā sutaṃ hotīti āha ‘‘anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Atha vā saddantaratthāpohanavasena saddo atthaṃ vadatīti sutanti asutaṃ na hotīti ayametassa atthoti vuttaṃ ‘‘assavanabhāvapaṭikkhepato’’ti. Iminā diṭṭhādivinivattanaṃ karoti.

    ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ន ឥទំ មយា ទិដ្ឋំ, ន សយម្ភូញាណេន សច្ឆិកតំ, អថ ខោ សុតំ, តញ្ច ខោ សម្មទេវាតិ។ តេនេវាហ ‘‘អនូនានធិកាវិបរីតគ្គហណនិទស្សន’’ន្តិ។ អវធារណត្ថេ វា ឯវំ-សទ្ទេ អយមត្ថយោជនា ករីយតីតិ តទបេក្ខស្ស សុត-សទ្ទស្ស អយមត្ថោ វុត្តោ ‘‘អស្សវនភាវបដិក្ខេបតោ’’តិ។ តេនេវាហ ‘‘អនូនានធិកាវិបរីតគ្គហណនិទស្សន’’ន្តិ។ សវនសទ្ទោ ចេត្ថ កម្មត្ថោ វេទិតព្ពោ ‘‘សុយ្យតី’’តិ។

    Idaṃ vuttaṃ hoti – na idaṃ mayā diṭṭhaṃ, na sayambhūñāṇena sacchikataṃ, atha kho sutaṃ, tañca kho sammadevāti. Tenevāha ‘‘anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Avadhāraṇatthe vā evaṃ-sadde ayamatthayojanā karīyatīti tadapekkhassa suta-saddassa ayamattho vutto ‘‘assavanabhāvapaṭikkhepato’’ti. Tenevāha ‘‘anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Savanasaddo cettha kammattho veditabbo ‘‘suyyatī’’ti.

    ឯវំ សវនហេតុសវនវិសេសវសេន បទត្តយស្ស ឯកេន បការេន អត្ថយោជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បការន្តរេហិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘តថា ឯវ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ តស្សាតិ យា សា ភគវតោ សម្មុខា ធម្មស្សវនាការេន បវត្តា មនោទ្វារវិញ្ញាណវីថិ, តស្សា។ សា ហិ នានប្បការេន អារម្មណេ បវត្តេតុំ សមត្ថា។ តថា ច វុត្តំ ‘‘សោតទ្វារានុសារេនា’’តិ។ នានប្បការេនាតិ វក្ខមានានំ អនេកវិហិតានំ ព្យញ្ជនត្ថគ្គហណានំ នានាការេន។ ឯតេន ឥមិស្សា យោជនាយ អាការត្ថោ ឯវំ-សទ្ទោ គហិតោតិ ទីបេតិ។ បវត្តិភាវប្បកាសនន្តិ បវត្តិយា អត្ថិតាបកាសនំ។ សុតន្តិ ធម្មប្បកាសនន្តិ យស្មិំ អារម្មណេ វុត្តប្បការា វិញ្ញាណវីថិ នានប្បការេន បវត្តា, តស្ស ធម្មត្តា វុត្តំ, ន សុត-សទ្ទស្ស ធម្មត្ថត្តា។ វុត្តស្សេវត្ថស្ស បាកដីករណំ ‘‘អយំ ហេត្ថា’’តិអាទិ។ តត្ថ វិញ្ញាណវីថិយាតិ ករណត្ថេ ករណវចនំ, មយាតិ កត្តុអត្ថេ។

    Evaṃ savanahetusavanavisesavasena padattayassa ekena pakārena atthayojanaṃ dassetvā idāni pakārantarehi taṃ dassetuṃ ‘‘tathā eva’’ntiādi vuttaṃ. Tattha tassāti yā sā bhagavato sammukhā dhammassavanākārena pavattā manodvāraviññāṇavīthi, tassā. Sā hi nānappakārena ārammaṇe pavattetuṃ samatthā. Tathā ca vuttaṃ ‘‘sotadvārānusārenā’’ti. Nānappakārenāti vakkhamānānaṃ anekavihitānaṃ byañjanatthaggahaṇānaṃ nānākārena. Etena imissā yojanāya ākārattho evaṃ-saddo gahitoti dīpeti. Pavattibhāvappakāsananti pavattiyā atthitāpakāsanaṃ. Sutanti dhammappakāsananti yasmiṃ ārammaṇe vuttappakārā viññāṇavīthi nānappakārena pavattā, tassa dhammattā vuttaṃ, na suta-saddassa dhammatthattā. Vuttassevatthassa pākaṭīkaraṇaṃ ‘‘ayaṃ hetthā’’tiādi. Tattha viññāṇavīthiyāti karaṇatthe karaṇavacanaṃ, mayāti kattuatthe.

    ឯវន្តិ និទ្ទិសិតព្ពប្បកាសនន្តិ និទស្សនត្ថមេវំ សទ្ទំ គហេត្វា វុត្តំ និទស្សេតព្ពស្ស និទ្ទិសិតព្ពត្តាភាវាភាវតោ។ តេន ឯវំ-សទ្ទេន សកលម្បិ សុត្តំ បច្ចាមដ្ឋន្តិ ទស្សេតិ។ សុត-សទ្ទស្ស កិរិយាសទ្ទត្តា សវនកិរិយាយ ច សាធារណវិញ្ញាណប្បពន្ធបដិពទ្ធត្តា តត្ថ ច បុគ្គលវោហារោតិ វុត្តំ ‘‘សុតន្តិ បុគ្គលកិច្ចប្បកាសន’’ន្តិ។ ន ហិ បុគ្គលវោហាររហិតេ ធម្មប្បពន្ធេ សវនកិរិយា លព្ភតីតិ។

    Evanti niddisitabbappakāsananti nidassanatthamevaṃ saddaṃ gahetvā vuttaṃ nidassetabbassa niddisitabbattābhāvābhāvato. Tena evaṃ-saddena sakalampi suttaṃ paccāmaṭṭhanti dasseti. Suta-saddassa kiriyāsaddattā savanakiriyāya ca sādhāraṇaviññāṇappabandhapaṭibaddhattā tattha ca puggalavohāroti vuttaṃ ‘‘sutanti puggalakiccappakāsana’’nti. Na hi puggalavohārarahite dhammappabandhe savanakiriyā labbhatīti.

    យស្ស ចិត្តសន្តានស្សាតិអាទិបិ អាការត្ថមេវ ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា បុរិមយោជនាយ អញ្ញថា អត្ថយោជនំ ទស្សេតុំ វុត្តំ។ តត្ថ អាការបញ្ញត្តីតិ ឧបាទាបញ្ញត្តិ ឯវ ធម្មានំ បវត្តិអាការុបាទានវសេន តថា វុត្តា។ សុតន្តិ វិសយនិទ្ទេសោតិ សោតព្ពភូតោ ធម្មោ សវនកិរិយាកត្តុបុគ្គលស្ស សវនកិរិយាវសេន បវត្តិដ្ឋានន្តិ កត្វា វុត្តំ។ ចិត្តសន្តានវិនិមុត្តស្ស បរមត្ថតោ កស្សចិ កត្តុ អភាវេបិ សទ្ទវោហារេន ពុទ្ធិបរិកប្បិតភេទវចនិច្ឆាយ ចិត្តសន្តានតោ អញ្ញំ វិយ តំសមង្គិំ កត្វា វុត្តំ ‘‘ចិត្តសន្តានេន តំសមង្គីនោ’’តិ។ សវនកិរិយាវិសយោបិ សោតព្ពធម្មោ សវនកិរិយាវសេន បវត្តចិត្តសន្តានស្ស ឥធ បរមត្ថតោ កត្តុភាវតោ, សវនវសេន ចិត្តប្បវត្តិយា ឯវ វា សវនកិរិយាភាវតោ តំកិរិយាកត្តុ ច វិសយោ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘តំសមង្គីនោ កត្តុវិសយេ’’តិ។ សុតាការស្ស ច ថេរស្ស សម្មានិច្ឆិតភាវតោ អាហ ‘‘គហណសន្និដ្ឋាន’’ន្តិ។ ឯតេន វា អវធារណត្ថំ ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា អយមត្ថយោជនា កតាតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Yassa cittasantānassātiādipi ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā purimayojanāya aññathā atthayojanaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Tattha ākārapaññattīti upādāpaññatti eva dhammānaṃ pavattiākārupādānavasena tathā vuttā. Sutanti visayaniddesoti sotabbabhūto dhammo savanakiriyākattupuggalassa savanakiriyāvasena pavattiṭṭhānanti katvā vuttaṃ. Cittasantānavinimuttassa paramatthato kassaci kattu abhāvepi saddavohārena buddhiparikappitabhedavacanicchāya cittasantānato aññaṃ viya taṃsamaṅgiṃ katvā vuttaṃ ‘‘cittasantānena taṃsamaṅgīno’’ti. Savanakiriyāvisayopi sotabbadhammo savanakiriyāvasena pavattacittasantānassa idha paramatthato kattubhāvato, savanavasena cittappavattiyā eva vā savanakiriyābhāvato taṃkiriyākattu ca visayo hotīti vuttaṃ ‘‘taṃsamaṅgīno kattuvisaye’’ti. Sutākārassa ca therassa sammānicchitabhāvato āha ‘‘gahaṇasanniṭṭhāna’’nti. Etena vā avadhāraṇatthaṃ evaṃ-saddaṃ gahetvā ayamatthayojanā katāti daṭṭhabbaṃ.

    បុព្ពេ សុតានំ នានាវិហិតានំ សុត្តសង្ខាតានំ អត្ថព្យញ្ជនានំ ឧបធារិតរូបស្ស អាការស្ស និទស្សនស្ស, អវធារណស្ស វា បកាសនសភាវោ ឯវំ-សទ្ទោតិ តទាការាទិឧបធារណស្ស បុគ្គលបញ្ញត្តិយា ឧបាទានភូតធម្មប្បពន្ធព្យាបារតាយ វុត្តំ ‘‘ឯវន្តិ បុគ្គលកិច្ចនិទ្ទេសោ’’តិ។ សវនកិរិយា បន បុគ្គលវាទិនោបិ វិញ្ញាណនិរបេក្ខា នត្ថីតិ វិសេសតោ វិញ្ញាណព្យាបារោតិ អាហ ‘‘សុតន្តិ វិញ្ញាណកិច្ចនិទ្ទេសោ’’តិ។ មេតិ សទ្ទប្បវត្តិយា ឯកន្តេនេវ សត្តវិសយត្តា វិញ្ញាណកិច្ចស្ស ច តត្ថេវ សមោទហិតព្ពតោ ‘‘មេតិ ឧភយកិច្ចយុត្តបុគ្គលនិទ្ទេសោ’’តិ វុត្តំ។ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិវិជ្ជមានបញ្ញត្តិសភាវា យថាក្កមំ ឯវំ-សទ្ទសុត-សទ្ទានំ អត្ថាតិ តេ តថារូប-បញ្ញត្តិ-ឧបាទានភូត-ធម្មប្បពន្ធព្យាបារភាវេន ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘ឯវន្តិ បុគ្គលកិច្ចនិទ្ទេសោ, សុតន្តិ វិញ្ញាណកិច្ចនិទ្ទេសោ’’តិ។ ឯត្ថ ច ករណកិរិយាកត្តុកម្ម-វិសេសប្បកាសនវសេន បុគ្គលព្យាបារវិសយ-បុគ្គលព្យាបារនិទស្សនវសេន គហណាការគាហកតព្ពិសយវិសេសនិទ្ទេសវសេន កត្តុករណព្យាបារ-កត្តុនិទ្ទេសវសេន ច ទុតិយាទយោ ចតស្សោ អត្ថយោជនា ទស្សិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Pubbe sutānaṃ nānāvihitānaṃ suttasaṅkhātānaṃ atthabyañjanānaṃ upadhāritarūpassa ākārassa nidassanassa, avadhāraṇassa vā pakāsanasabhāvo evaṃ-saddoti tadākārādiupadhāraṇassa puggalapaññattiyā upādānabhūtadhammappabandhabyāpāratāya vuttaṃ ‘‘evanti puggalakiccaniddeso’’ti. Savanakiriyā pana puggalavādinopi viññāṇanirapekkhā natthīti visesato viññāṇabyāpāroti āha ‘‘sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Meti saddappavattiyā ekanteneva sattavisayattā viññāṇakiccassa ca tattheva samodahitabbato ‘‘meti ubhayakiccayuttapuggalaniddeso’’ti vuttaṃ. Avijjamānapaññattivijjamānapaññattisabhāvā yathākkamaṃ evaṃ-saddasuta-saddānaṃ atthāti te tathārūpa-paññatti-upādānabhūta-dhammappabandhabyāpārabhāvena dassento āha – ‘‘evanti puggalakiccaniddeso, sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Ettha ca karaṇakiriyākattukamma-visesappakāsanavasena puggalabyāpāravisaya-puggalabyāpāranidassanavasena gahaṇākāragāhakatabbisayavisesaniddesavasena kattukaraṇabyāpāra-kattuniddesavasena ca dutiyādayo catasso atthayojanā dassitāti daṭṭhabbaṃ.

    សព្ពស្សបិ សទ្ទាធិគមនីយស្ស អត្ថស្ស បញ្ញត្តិមុខេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពត្តា សព្ពបញ្ញត្តីនញ្ច វិជ្ជមានាទិវសេន ឆសុ បញ្ញត្តិភេទេសុ អន្តោគធត្តា តេសុ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទីនំ បញ្ញត្តីនំ សរូបំ និទ្ធារេន្តោ អាហ ‘‘ឯវន្តិ ច មេតិ ចា’’តិអាទិ។ តត្ថ ឯវន្តិ ច មេតិ ច វុច្ចមានស្ស អត្ថស្ស អាការាទិនោ ធម្មានំ អសលក្ខណភាវតោ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិភាវោតិ អាហ ‘‘សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេន អវិជ្ជមានបញ្ញត្តី’’តិ។ តត្ថ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេនាតិ ភូតត្ថឧត្តមត្ថវសេន។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោ មាយាមរីចិអាទយោ វិយ អភូតត្ថោ, អនុស្សវាទីហិ គហេតព្ពោ វិយ អនុត្តមត្ថោ ច ន ហោតិ, សោ រូបសទ្ទាទិសភាវោ, រុប្បនានុភវនាទិសភាវោ វា អត្ថោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ ចាតិ វុច្ចតិ, ន តថា ឯវំ មេតិ បទានំ អត្ថោតិ។ ឯតមេវត្ថំ បាកដតរំ កាតុំ ‘‘កិញ្ហេត្ថត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ សុតន្តិ បន សទ្ទាយតនំ សន្ធាយាហ ‘‘វិជ្ជមានបញ្ញត្តី’’តិ។ តេនេវ ហិ ‘‘យញ្ហិ តំ ឯត្ថ សោតេន ឧបលទ្ធ’’ន្តិ វុត្តំ។ សោតទ្វារានុសារេន ឧបលទ្ធន្តិ បន វុត្តេ អត្ថព្យញ្ជនាទិ សព្ពំ លព្ភតីតិ។ តំ តំ ឧបាទាយ វត្តព្ពតោតិ សោតបថមាគតេ ធម្មេ ឧបាទាយ តេសំ ឧបធារិតាការាទិនោ បច្ចាមសនវសេន ឯវន្តិ, សសន្តតិបរិយាបន្នេ ខន្ធេ ឧបាទាយ មេតិ វត្តព្ពត្តាតិ អត្ថោ។ ទិដ្ឋាទិសភាវរហិតេ សទ្ទាយតនេ បវត្តមានោបិ សុតវោហារោ ‘‘ទុតិយំ តតិយ’’ន្តិអាទិកោ វិយ បឋមាទីនិ ទិដ្ឋមុតវិញ្ញាតេ អបេក្ខិត្វា បវត្តោតិ អាហ ‘‘ទិដ្ឋាទីនិ ឧបនិធាយ វត្តព្ពតោ’’តិ។ អសុតំ ន ហោតីតិ ហិ សុតន្តិ បកាសិតោយមត្ថោតិ។

    Sabbassapi saddādhigamanīyassa atthassa paññattimukheneva paṭipajjitabbattā sabbapaññattīnañca vijjamānādivasena chasu paññattibhedesu antogadhattā tesu ‘‘eva’’ntiādīnaṃ paññattīnaṃ sarūpaṃ niddhārento āha ‘‘evanti ca meti cā’’tiādi. Tattha evanti ca meti ca vuccamānassa atthassa ākārādino dhammānaṃ asalakkhaṇabhāvato avijjamānapaññattibhāvoti āha ‘‘saccikaṭṭhaparamatthavasena avijjamānapaññattī’’ti. Tattha saccikaṭṭhaparamatthavasenāti bhūtatthauttamatthavasena. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo māyāmarīciādayo viya abhūtattho, anussavādīhi gahetabbo viya anuttamattho ca na hoti, so rūpasaddādisabhāvo, ruppanānubhavanādisabhāvo vā attho saccikaṭṭho paramattho cāti vuccati, na tathā evaṃ meti padānaṃ atthoti. Etamevatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘kiñhetthata’’ntiādi vuttaṃ. Sutanti pana saddāyatanaṃ sandhāyāha ‘‘vijjamānapaññattī’’ti. Teneva hi ‘‘yañhi taṃ ettha sotena upaladdha’’nti vuttaṃ. Sotadvārānusārena upaladdhanti pana vutte atthabyañjanādi sabbaṃ labbhatīti. Taṃ taṃ upādāya vattabbatoti sotapathamāgate dhamme upādāya tesaṃ upadhāritākārādino paccāmasanavasena evanti, sasantatipariyāpanne khandhe upādāya meti vattabbattāti attho. Diṭṭhādisabhāvarahite saddāyatane pavattamānopi sutavohāro ‘‘dutiyaṃ tatiya’’ntiādiko viya paṭhamādīni diṭṭhamutaviññāte apekkhitvā pavattoti āha ‘‘diṭṭhādīni upanidhāya vattabbato’’ti. Asutaṃ na hotīti hi sutanti pakāsitoyamatthoti.

    អត្តនា បដិវិទ្ធា សុត្តស្ស បការវិសេសា ឯវន្តិ ថេរេន បច្ចាមដ្ឋាតិ អាហ ‘‘អសម្មោហំ ទីបេតី’’តិ។ នានប្បការបដិវេធសមត្ថោ ហោតីតិ ឯតេន វក្ខមានស្ស សុត្តស្ស នានប្បការតំ ទុប្បដិវិជ្ឈតញ្ច ទស្សេតិ។ សុតស្ស អសម្មោសំ ទីបេតីតិ សុតាការស្ស យាថាវតោ ទស្សិយមានត្តា វុត្តំ។ អសម្មោហេនាតិ សម្មោហាភាវេន, បញ្ញាយ ឯវ វា សវនកាលសម្ភូតាយ តទុត្តរកាលបញ្ញាសិទ្ធិ ។ ឯវំ អសម្មោសេនាតិ ឯត្ថាបិ វត្តព្ពំ។ ព្យញ្ជនានំ បដិវិជ្ឈិតព្ពោ អាការោ នាតិគម្ភីរោ យថាសុតធារណមេវ តត្ថ ករណីយន្តិ សតិយា ព្យាបារោ អធិកោ, បញ្ញា តត្ថ គុណីភូតាតិ វុត្តំ ‘‘បញ្ញាបុព្ពង្គមាយា’’តិអាទិ បញ្ញាយ បុព្ពង្គមាតិ កត្វា។ បុព្ពង្គមតា ចេត្ថ បធានតា ‘‘មនោបុព្ពង្គមា’’តិអាទីសុ វិយ។ បុព្ពង្គមតាយ វា ចក្ខុវិញ្ញាណាទីសុ អាវជ្ជនាទីនំ វិយ អប្បធានត្តេ បញ្ញា បុព្ពង្គមា ឯតិស្សាតិ អយម្បិ អត្ថោ យុជ្ជតិ, ឯវំ សតិ បុព្ពង្គមាយាតិ ឯត្ថាបិ វុត្តវិបរិយាយេន យថាសម្ភវំ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នស្សាតិ អត្ថព្យញ្ជនបរិបុណ្ណស្ស , សង្កាសន-បកាសន-វិវរណ-វិភជន-ឧត្តានីករណបញ្ញត្តិវសេន ឆហិ អត្ថបទេហិ, អក្ខរបទព្យញ្ជនាការនិរុត្តិនិទ្ទេសវសេន ឆហិ ព្យញ្ជនបទេហិ ច សមន្នាគតស្សាតិ វា អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។

    Attanā paṭividdhā suttassa pakāravisesā evanti therena paccāmaṭṭhāti āha ‘‘asammohaṃ dīpetī’’ti. Nānappakārapaṭivedhasamattho hotīti etena vakkhamānassa suttassa nānappakārataṃ duppaṭivijjhatañca dasseti. Sutassa asammosaṃ dīpetīti sutākārassa yāthāvato dassiyamānattā vuttaṃ. Asammohenāti sammohābhāvena, paññāya eva vā savanakālasambhūtāya taduttarakālapaññāsiddhi . Evaṃ asammosenāti etthāpi vattabbaṃ. Byañjanānaṃ paṭivijjhitabbo ākāro nātigambhīro yathāsutadhāraṇameva tattha karaṇīyanti satiyā byāpāro adhiko, paññā tattha guṇībhūtāti vuttaṃ ‘‘paññāpubbaṅgamāyā’’tiādi paññāya pubbaṅgamāti katvā. Pubbaṅgamatā cettha padhānatā ‘‘manopubbaṅgamā’’tiādīsu viya. Pubbaṅgamatāya vā cakkhuviññāṇādīsu āvajjanādīnaṃ viya appadhānatte paññā pubbaṅgamā etissāti ayampi attho yujjati, evaṃ sati pubbaṅgamāyāti etthāpi vuttavipariyāyena yathāsambhavaṃ attho veditabbo. Atthabyañjanasampannassāti atthabyañjanaparipuṇṇassa , saṅkāsana-pakāsana-vivaraṇa-vibhajana-uttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi, akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatassāti vā attho daṭṭhabbo.

    យោនិសោ មនសិការំ ទីបេតិ ឯវំ-សទ្ទេន វុច្ចមានានំ អាការនិទស្សនាវធារណត្ថានំ អវិបរីតសទ្ធម្មវិសយត្តាតិ អធិប្បាយោ។ អវិក្ខេបំ ទីបេតីតិ ‘‘ឱឃតរណសុត្តំ កត្ថ ភាសិត’’ន្តិអាទិបុច្ឆាវសេន បករណប្បវត្តស្ស វក្ខមានស្ស សុត្តស្ស សវនំ សមាធានមន្តរេន ន សម្ភវតីតិ កត្វា វុត្តំ។ វិក្ខិត្តចិត្តស្សាតិអាទិ តស្សេវត្ថស្ស សមត្ថនវសេន វុត្តំ។ សព្ពសម្បត្តិយាតិ អត្ថព្យញ្ជនទេសក-បយោជនាទិសម្បត្តិយា។ អវិបរីតសទ្ធម្មវិសយេហិ វិយ អាការនិទស្សនាវធារណត្ថេហិ យោនិសោមនសិការស្ស, សទ្ធម្មស្សវនេន វិយ ច អវិក្ខេបស្ស យថា យោនិសោមនសិការេន ផលភូតេន អត្តសម្មាបណិធិបុព្ពេកតបុញ្ញតានំ សិទ្ធិ វុត្តា តទវិនាភាវតោ, ឯវំ អវិក្ខេបេនេវ ផលភូតេន ការណភូតានំ សទ្ធម្មស្សវនសប្បុរិសូបនិស្សយានំ សិទ្ធិ ទស្សេតព្ពា សិយា អស្សុតវតោ សប្បុរិសូបនិស្សយរហិតស្ស ច តទភាវតោ។ ‘‘ន ហិ វិក្ខិត្តចិត្តោ’’តិអាទិនា សមត្ថនវចនេន បន អវិក្ខេបេន ការណភូតេន សប្បុរិសូបនិស្សយេន ច ផលភូតស្ស សទ្ធម្មស្សវនស្ស សិទ្ធិ ទស្សិតា។ អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ យុត្តោ សិយា, សទ្ធម្មស្សវនសប្បុរិសូបនិស្សយា ន ឯកន្តេន អវិក្ខេបស្ស ការណំ ពាហិរង្គត្តា។ អវិក្ខេបោ បន សប្បុរិសូបនិស្សយោ វិយ សទ្ធម្មស្សវនស្ស ឯកន្តការណន្តិ, ឯវម្បិ អវិក្ខេបេន សប្បុរិសូបនិស្សយសិទ្ធិជោតនា ន សមត្ថិតាវ, នោ ន សមត្ថិតា វិក្ខិត្តចិត្តានំ សប្បុរិសបយិរូបាសនាភាវស្ស អត្ថសិទ្ធិតោ។ ឯត្ថ ច បុរិមំ ផលេន ការណស្ស សិទ្ធិទស្សនំ នទីបូរេន វិយ ឧបរិ វុដ្ឋិសព្ភាវស្ស។ ទុតិយំ ការណេន ផលស្ស សិទ្ធិទស្សនំ ទដ្ឋព្ពំ ឯកន្តវស្សិនា វិយ មេឃវុដ្ឋានេន វុដ្ឋិប្បវត្តិយា។

    Yoniso manasikāraṃ dīpeti evaṃ-saddena vuccamānānaṃ ākāranidassanāvadhāraṇatthānaṃ aviparītasaddhammavisayattāti adhippāyo. Avikkhepaṃ dīpetīti ‘‘oghataraṇasuttaṃ kattha bhāsita’’ntiādipucchāvasena pakaraṇappavattassa vakkhamānassa suttassa savanaṃ samādhānamantarena na sambhavatīti katvā vuttaṃ. Vikkhittacittassātiādi tassevatthassa samatthanavasena vuttaṃ. Sabbasampattiyāti atthabyañjanadesaka-payojanādisampattiyā. Aviparītasaddhammavisayehi viya ākāranidassanāvadhāraṇatthehi yonisomanasikārassa, saddhammassavanena viya ca avikkhepassa yathā yonisomanasikārena phalabhūtena attasammāpaṇidhipubbekatapuññatānaṃ siddhi vuttā tadavinābhāvato, evaṃ avikkhepeneva phalabhūtena kāraṇabhūtānaṃ saddhammassavanasappurisūpanissayānaṃ siddhi dassetabbā siyā assutavato sappurisūpanissayarahitassa ca tadabhāvato. ‘‘Na hi vikkhittacitto’’tiādinā samatthanavacanena pana avikkhepena kāraṇabhūtena sappurisūpanissayena ca phalabhūtassa saddhammassavanassa siddhi dassitā. Ayaṃ panettha adhippāyo yutto siyā, saddhammassavanasappurisūpanissayā na ekantena avikkhepassa kāraṇaṃ bāhiraṅgattā. Avikkhepo pana sappurisūpanissayo viya saddhammassavanassa ekantakāraṇanti, evampi avikkhepena sappurisūpanissayasiddhijotanā na samatthitāva, no na samatthitā vikkhittacittānaṃ sappurisapayirūpāsanābhāvassa atthasiddhito. Ettha ca purimaṃ phalena kāraṇassa siddhidassanaṃ nadīpūrena viya upari vuṭṭhisabbhāvassa. Dutiyaṃ kāraṇena phalassa siddhidassanaṃ daṭṭhabbaṃ ekantavassinā viya meghavuṭṭhānena vuṭṭhippavattiyā.

    ភគវតោ វចនស្ស អត្ថព្យញ្ជនបភេទ-បរិច្ឆេទវសេន សកលសាសនសម្បត្តិ-ឱគាហនាការោ និរវសេសបរហិត-បារិបូរិការណន្តិ វុត្តំ ‘‘ឯវំ ភទ្ទកោ អាការោ’’តិ។ យស្មា ន ហោតីតិ សម្ពន្ធោ ។ បច្ឆិមចក្កទ្វយសម្បត្តិន្តិ អត្តសម្មាបណិធិ-បុព្ពេកតបុញ្ញតា-សង្ខាតំ គុណទ្វយំ។ អបរាបរវុត្តិយា ចេត្ថ ចក្កភាវោ, ចរន្តិ ឯតេហិ សត្តា, សម្បត្តិភវេសូតិ វា ។ យេ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, ចក្កានិ, យេហិ សមន្នាគតានំ ទេវមនុស្សានំ ចតុចក្កំ វត្តតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៤.៣១)។ បុរិមបច្ឆិមភាវោ ចេត្ថ ទេសនក្កមវសេន ទដ្ឋព្ពោ។ បច្ឆិមចក្កទ្វយសិទ្ធិយាតិ បច្ឆិមចក្កទ្វយស្ស ច អត្ថិតាយ។ សម្មាបណិហិតត្តោ បុព្ពេ ច កតបុញ្ញោ សុទ្ធាសយោ ហោតិ តទសុទ្ធិហេតូនំ កិលេសានំ ទូរីភាវតោតិ អាហ ‘‘អាសយសុទ្ធិ សិទ្ធា ហោតី’’តិ។ តថា ហិ វុត្តំ – ‘‘សម្មាបណិហិតំ ចិត្តំ, សេយ្យសោ នំ តតោ ករេ’’តិ (ធ. ប. ៤៣) ‘‘កតបុញ្ញោសិ, ត្វំ អានន្ទ, បធានមនុយុញ្ជ, ខិប្បំ ហោហិសិ អនាសវោ’’តិ (ទី. និ. ២.២០៧) ច។ តេនេវាហ ‘‘អាសយសុទ្ធិយា អធិគមព្យត្តិសិទ្ធី’’តិ។ បយោគសុទ្ធិយាតិ យោនិសោមនសិការបុព្ពង្គមស្ស ធម្មស្សវនបយោគស្ស វិសទភាវេន។ តថា ចាហ ‘‘អាគមព្យត្តិសិទ្ធី’’តិ, សព្ពស្ស វា កាយវចីបយោគស្ស និទ្ទោសភាវេន។ បរិសុទ្ធកាយវចីបយោគោ ហិ វិប្បដិសារាភាវតោ អវិក្ខិត្តចិត្តោ បរិយត្តិយំ វិសារទោ ហោតីតិ។

    Bhagavato vacanassa atthabyañjanapabheda-paricchedavasena sakalasāsanasampatti-ogāhanākāro niravasesaparahita-pāripūrikāraṇanti vuttaṃ ‘‘evaṃ bhaddako ākāro’’ti. Yasmā na hotīti sambandho . Pacchimacakkadvayasampattinti attasammāpaṇidhi-pubbekatapuññatā-saṅkhātaṃ guṇadvayaṃ. Aparāparavuttiyā cettha cakkabhāvo, caranti etehi sattā, sampattibhavesūti vā . Ye sandhāya vuttaṃ ‘‘cattārimāni, bhikkhave, cakkāni, yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ vattatī’’tiādi (a. ni. 4.31). Purimapacchimabhāvo cettha desanakkamavasena daṭṭhabbo. Pacchimacakkadvayasiddhiyāti pacchimacakkadvayassa ca atthitāya. Sammāpaṇihitatto pubbe ca katapuñño suddhāsayo hoti tadasuddhihetūnaṃ kilesānaṃ dūrībhāvatoti āha ‘‘āsayasuddhi siddhā hotī’’ti. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘sammāpaṇihitaṃ cittaṃ, seyyaso naṃ tato kare’’ti (dha. pa. 43) ‘‘katapuññosi, tvaṃ ānanda, padhānamanuyuñja, khippaṃ hohisi anāsavo’’ti (dī. ni. 2.207) ca. Tenevāha ‘‘āsayasuddhiyā adhigamabyattisiddhī’’ti. Payogasuddhiyāti yonisomanasikārapubbaṅgamassa dhammassavanapayogassa visadabhāvena. Tathā cāha ‘‘āgamabyattisiddhī’’ti, sabbassa vā kāyavacīpayogassa niddosabhāvena. Parisuddhakāyavacīpayogo hi vippaṭisārābhāvato avikkhittacitto pariyattiyaṃ visārado hotīti.

    នានប្បការបដិវេធទីបកេនាតិអាទិនា អត្ថព្យញ្ជនេសុ ថេរស្ស ឯវំ-សទ្ទសុត-សទ្ទានំ អសម្មោហាសម្មោសទីបនតោ ចតុបដិសម្ភិទាវសេន អត្ថយោជនំ ទស្សេតិ។ តត្ថ សោតព្ពភេទបដិវេធទីបកេនាតិ ឯតេន អយំ សុត-សទ្ទោ ឯវំ-សទ្ទសន្និធានតោ, វក្ខមានាបេក្ខាយ វា សាមញ្ញេនេវ សោតព្ពធម្មវិសេសំ អាមសតីតិ ទីបេតិ។ មនោទិដ្ឋីហិ បរិយត្តិធម្មានំ អនុបេក្ខនសុប្បដិវេធា វិសេសតោ មនសិការបដិពទ្ធាតិ តេ វុត្តនយេន យោនិសោមនសិការទីបកេន ឯវំ សទ្ទេន យោជេត្វា, សវនធារណវចីបរិចយា បរិយត្តិធម្មានំ វិសេសេន សោតាវធានបដិពទ្ធាតិ តេ វុត្តនយេន អវិក្ខេបទីបកេន សុត-សទ្ទេន យោជេត្វា ទស្សេន្តោ សាសនសម្បត្តិយា ធម្មស្សវនេ ឧស្សាហំ ជនេតិ។ តត្ថ ធម្មាតិ បរិយត្តិធម្មា។ មនសា អនុបេក្ខិតាតិ ‘‘ឥធ សីលំ កថិតំ, ឥធ សមាធិ, ឥធ បញ្ញា, ឯត្តកា ឯត្ថ អនុសន្ធិយោ’’តិអាទិនា នយេន មនសា អនុបេក្ខិតា។ ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវិទ្ធាតិ និជ្ឈានក្ខន្តិ ភូតាយ, ញាតបរិញ្ញាសង្ខាតាយ វា ទិដ្ឋិយា តត្ថ តត្ថ វុត្តរូបារូបធម្មេ ‘‘ឥតិ រូបំ, ឯត្តកំ រូប’’ន្តិអាទិនា សុដ្ឋុ វវត្ថបេត្វា បដិវិទ្ធា។

    Nānappakārapaṭivedhadīpakenātiādinā atthabyañjanesu therassa evaṃ-saddasuta-saddānaṃ asammohāsammosadīpanato catupaṭisambhidāvasena atthayojanaṃ dasseti. Tattha sotabbabhedapaṭivedhadīpakenāti etena ayaṃ suta-saddo evaṃ-saddasannidhānato, vakkhamānāpekkhāya vā sāmaññeneva sotabbadhammavisesaṃ āmasatīti dīpeti. Manodiṭṭhīhi pariyattidhammānaṃ anupekkhanasuppaṭivedhā visesato manasikārapaṭibaddhāti te vuttanayena yonisomanasikāradīpakena evaṃ saddena yojetvā, savanadhāraṇavacīparicayā pariyattidhammānaṃ visesena sotāvadhānapaṭibaddhāti te vuttanayena avikkhepadīpakena suta-saddena yojetvā dassento sāsanasampattiyā dhammassavane ussāhaṃ janeti. Tattha dhammāti pariyattidhammā. Manasā anupekkhitāti ‘‘idha sīlaṃ kathitaṃ, idha samādhi, idha paññā, ettakā ettha anusandhiyo’’tiādinā nayena manasā anupekkhitā. Diṭṭhiyā suppaṭividdhāti nijjhānakkhanti bhūtāya, ñātapariññāsaṅkhātāya vā diṭṭhiyā tattha tattha vuttarūpārūpadhamme ‘‘iti rūpaṃ, ettakaṃ rūpa’’ntiādinā suṭṭhu vavatthapetvā paṭividdhā.

    សកលេន វចនេនាតិ បុព្ពេ តីហិ បទេហិ វិសុំ វិសុំ យោជិតត្តា វុត្តំ។ អត្តនោ អទហន្តោតិ ‘‘មមេទ’’ន្តិ អត្តនិ អដ្ឋបេន្តោ។ ភុម្មត្ថេ ចេតំ សាមិវចនំ។ អសប្បុរិសភូមិន្តិ អកតញ្ញុតំ។ ‘‘ឥធេកច្ចោ បាបភិក្ខុ តថាគតប្បវេទិតំ ធម្មវិនយំ បរិយាបុណិត្វា អត្តនោ ទហតី’’តិ (បារា. ១៩៥) ឯវំ វុត្តំ អនរិយវោហារាវត្ថំ, សា ឯវ អនរិយវោហារាវត្ថា អសទ្ធម្មោ ។ ននុ ច អានន្ទត្ថេរស្ស ‘‘មមេទំ វចន’’ន្តិ អធិមានស្ស, មហាកស្សបត្ថេរាទីនញ្ច តទាសង្កាយ អភាវតោ អសប្បុរិសភូមិ-សមតិក្កមាទិវចនំ និរត្ថកន្តិ? នយិទមេវំ។ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិ វទន្តេន អយម្បិ អត្ថោ វិភាវិតោតិ ទស្សនតោ។ កេចិ បន ‘‘ទេវតានំ បរិវិតក្កាបេក្ខំ តថាវចនន្តិ ឯទិសី ចោទនា អនវកាសា’’តិ វទន្តិ។ តស្មិំ កិរ ខណេ ឯកច្ចានំ ទេវតានំ ឯវំ ចេតសោ បរិវិតក្កោ ឧទបាទិ ‘‘ភគវា ច បរិនិព្ពុតោ, អយញ្ច អាយស្មា ទេសនាកុសលោ ឥទានិ ធម្មំ ទេសេតិ, សក្យកុលប្បសុតោ តថាគតស្ស ភាតា ចូឡបិតុបុត្តោ។ កិំ នុ ខោ សយំ សច្ឆិកតំ ធម្មំ ទេសេតិ? ឧទាហុ ភគវតោ ឯវ វចនំ យថាសុត’’ន្តិ, ឯវំ តទាសង្កិតប្បការតោ អសប្បុរិសភូមិសមោក្កមាទិតោ អតិក្កមាទិ វិភាវិតន្តិ។ អប្បេតីតិ និទស្សេតិ។ ទិដ្ឋធម្មិក-សម្បរាយិក-បរមត្ថេសុ យថារហំ សត្តេ នេតីតិ នេត្តិ, ធម្មោ ឯវ នេត្តិ ធម្មនេត្តិ។

    Sakalena vacanenāti pubbe tīhi padehi visuṃ visuṃ yojitattā vuttaṃ. Attano adahantoti ‘‘mameda’’nti attani aṭṭhapento. Bhummatthe cetaṃ sāmivacanaṃ. Asappurisabhūminti akataññutaṃ. ‘‘Idhekacco pāpabhikkhu tathāgatappaveditaṃ dhammavinayaṃ pariyāpuṇitvā attano dahatī’’ti (pārā. 195) evaṃ vuttaṃ anariyavohārāvatthaṃ, sā eva anariyavohārāvatthā asaddhammo . Nanu ca ānandattherassa ‘‘mamedaṃ vacana’’nti adhimānassa, mahākassapattherādīnañca tadāsaṅkāya abhāvato asappurisabhūmi-samatikkamādivacanaṃ niratthakanti? Nayidamevaṃ. ‘‘Evaṃ me suta’’nti vadantena ayampi attho vibhāvitoti dassanato. Keci pana ‘‘devatānaṃ parivitakkāpekkhaṃ tathāvacananti edisī codanā anavakāsā’’ti vadanti. Tasmiṃ kira khaṇe ekaccānaṃ devatānaṃ evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘‘bhagavā ca parinibbuto, ayañca āyasmā desanākusalo idāni dhammaṃ deseti, sakyakulappasuto tathāgatassa bhātā cūḷapituputto. Kiṃ nu kho sayaṃ sacchikataṃ dhammaṃ deseti? Udāhu bhagavato eva vacanaṃ yathāsuta’’nti, evaṃ tadāsaṅkitappakārato asappurisabhūmisamokkamādito atikkamādi vibhāvitanti. Appetīti nidasseti. Diṭṭhadhammika-samparāyika-paramatthesu yathārahaṃ satte netīti netti, dhammo eva netti dhammanetti.

    ទឡ្ហតរនិវិដ្ឋា វិចិកិច្ឆា កង្ខា, នាតិសំសប្បនា មតិភេទមត្តា វិមតិ។ អស្សទ្ធិយំ វិនាសេតីតិ ភគវតា ភាសិតត្តា សម្មុខាវស្ស បដិគ្គហិតត្តា ខលិតទុរុត្តាទិគហណទោសាភាវតោ ច។ ឯត្ថ ច បឋមាទយោ តិស្សោ អត្ថយោជនា អាការាទិអត្ថេសុ អគ្គហិតវិសេសមេវ ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា ទស្សិតា, តតោ បរា ចតស្សោ អាការត្ថមេវ ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា វិភាវិតា។ បច្ឆិមា បន តិស្សោ យថាក្កមំ អាការត្ថំ និទស្សនត្ថំ អវធារណត្ថញ្ច ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា យោជិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Daḷhataraniviṭṭhā vicikicchā kaṅkhā, nātisaṃsappanā matibhedamattā vimati. Assaddhiyaṃ vināsetīti bhagavatā bhāsitattā sammukhāvassa paṭiggahitattā khalitaduruttādigahaṇadosābhāvato ca. Ettha ca paṭhamādayo tisso atthayojanā ākārādiatthesu aggahitavisesameva evaṃ-saddaṃ gahetvā dassitā, tato parā catasso ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā vibhāvitā. Pacchimā pana tisso yathākkamaṃ ākāratthaṃ nidassanatthaṃ avadhāraṇatthañca evaṃ-saddaṃ gahetvā yojitāti daṭṭhabbaṃ.

    ឯក-សទ្ទោ អញ្ញសេដ្ឋអសហាយសង្ខយាទីសុ ទិស្សតិ។ តថា ហេស ‘‘សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ច, ឥទមេវ សច្ចំ មោឃមញ្ញន្តិ ឥត្ថេកេ អភិវទន្តី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.២៧) អញ្ញត្ថេ ទិស្សតិ។ ‘‘ចេតសោ ឯកោទិភាវ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២២៨; បារា. ១១) សេដ្ឋេ, ‘‘ឯកោ វូបកដ្ឋោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៤០៥) អសហាយេ, ‘‘ឯកោវ ខោ, ភិក្ខវេ, ខណោ ច សមយោ ច ព្រហ្មចរិយវាសាយា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.២៩) សង្ខយាយំ។ ឥធាបិ សង្ខយាយន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឯកន្តិ គណនបរិច្ឆេទនិទ្ទេសោ’’តិ។ កាលញ្ច សមយញ្ចាតិ យុត្តកាលញ្ច បច្ចយសាមគ្គិញ្ច។ ខណោតិ ឱកាសោ។ តថាគតុប្បាទាទិកោ ហិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស ឱកាសោ តប្បច្ចយស្ស បដិលាភហេតុត្តា។ ខណោ ឯវ ច សមយោ, យោ ខណោតិ ច សមយោតិ ច វុច្ចតិ, សោ ឯកោ ឯវាតិ ហិ អត្ថោ។ មហាសមយោតិ មហាសមូហោ។ សមយោបិ ខោតិ សិក្ខាបទបូរណស្ស ហេតុបិ។ សមយប្បវាទកេតិ ទិដ្ឋិប្បវាទកេ។ តត្ថ ហិ និសិន្នា តិត្ថិយា អត្តនោ អត្តនោ សមយំ បវទន្តិ។ អត្ថាភិសមយាតិ ហិតបដិលាភា។ អភិសមេតព្ពោតិ អភិសមយោ, អភិសមយោ អត្ថោ អភិសមយត្ថោតិ បីឡនាទីនិ អភិសមេតព្ពភាវេន ឯកីភាវំ ឧបនេត្វា វុត្តានិ។ អភិសមយស្ស វា បដិវេធស្ស វិសយភូតោ អត្ថោ អភិសមយត្ថោតិ តានេវ តថា ឯកត្តេន វុត្តានិ។ តត្ថ បីឡនំ ទុក្ខសច្ចស្ស តំសមង្គិនោ ហិំសនំ អវិប្ផារិកតាករណំ, សន្តាបោ ទុក្ខទុក្ខតាទិវសេន សន្តាបនំ បរិទហនំ។

    Eka-saddo aññaseṭṭhaasahāyasaṅkhayādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘sassato attā ca loko ca, idameva saccaṃ moghamaññanti ittheke abhivadantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.27) aññatthe dissati. ‘‘Cetaso ekodibhāva’’ntiādīsu (dī. ni. 1.228; pārā. 11) seṭṭhe, ‘‘eko vūpakaṭṭho’’tiādīsu (dī. ni. 1.405) asahāye, ‘‘ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) saṅkhayāyaṃ. Idhāpi saṅkhayāyanti dassento āha ‘‘ekantigaṇanaparicchedaniddeso’’ti. Kālañca samayañcāti yuttakālañca paccayasāmaggiñca. Khaṇoti okāso. Tathāgatuppādādiko hi maggabrahmacariyassa okāso tappaccayassa paṭilābhahetuttā. Khaṇo eva ca samayo, yo khaṇoti ca samayoti ca vuccati, so eko evāti hi attho. Mahāsamayoti mahāsamūho. Samayopi khoti sikkhāpadapūraṇassa hetupi. Samayappavādaketi diṭṭhippavādake. Tattha hi nisinnā titthiyā attano attano samayaṃ pavadanti. Atthābhisamayāti hitapaṭilābhā. Abhisametabboti abhisamayo, abhisamayo attho abhisamayatthoti pīḷanādīni abhisametabbabhāvena ekībhāvaṃ upanetvā vuttāni. Abhisamayassa vā paṭivedhassa visayabhūto attho abhisamayatthoti tāneva tathā ekattena vuttāni. Tattha pīḷanaṃ dukkhasaccassa taṃsamaṅgino hiṃsanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ, santāpo dukkhadukkhatādivasena santāpanaṃ paridahanaṃ.

    តត្ថ សហការិការណំ សន្និជ្ឈំ សមេតិ សមវេតីតិ សមយោ, សមវាយោ។ សមេតិ សមាគច្ឆតិ ឯត្ថ មគ្គព្រហ្មចរិយំ តទាធារបុគ្គលេហីតិ សមយោ, ខណោ។ សមេតិ ឯត្ថ, ឯតេន វា សំគច្ឆតិ សត្តោ, សភាវធម្មោ វា សហជាតាទីហិ, ឧប្បាទាទីហិ វាតិ សមយោ, កាលោ។ ធម្មប្បវត្តិមត្តតាយ អត្ថតោ អភូតោបិ ហិ កាលោ ធម្មប្បវត្តិយា អធិករណំ ករណំ វិយ ច បរិកប្បនាមត្តសិទ្ធេន រូបេន វោហរីយតីតិ។ សមំ, សហ វា អវយវានំ អយនំ បវត្តិ អវដ្ឋានន្តិ សមយោ, សមូហោ យថា ‘‘សមុទាយោ’’តិ។ អវយវសហាវដ្ឋានមេវ ហិ សមូហោតិ។ អវសេសបច្ចយានំ សមាគមេ ឯតិ ផលំ ឯតស្មា ឧប្បជ្ជតិ បវត្តតិ ចាតិ សមយោ, ហេតុ យថា ‘‘សមុទយោ’’តិ។ សមេតិ សំយោជនភាវតោ សម្ពន្ធោ ឯតិ អត្តនោ វិសយេ បវត្តតិ, ទឡ្ហគ្គហណភាវតោ វា សំយុត្តា អយន្តិ បវត្តន្តិ សត្តា យថាភិនិវេសំ ឯតេនាតិ សមយោ, ទិដ្ឋិ។ ទិដ្ឋិសំយោជនេន ហិ សត្តា អតិវិយ ពជ្ឈន្តីតិ។ សមិតិ សំគតិ សមោធានន្តិ សមយោ, បដិលាភោ។ សមស្ស និរោធស្ស យានំ, សម្មា វា យានំ អបគមោ អបវត្តិ សមយោ, បហានំ។ អភិមុខំ ញាណេន សម្មា ឯតព្ពោ អធិគន្តព្ពោតិ អភិសមយោ, ធម្មានំ អវិបរីតោ សភាវោ។ អភិមុខភាវេន សម្មា ឯតិ គច្ឆតិ ពុជ្ឈតីតិ អភិសមយោ, ធម្មានំ អវិបរីតសភាវាវពោធោ ។ ឯវំ តស្មិំ តស្មិំ អត្ថេ សមយសទ្ទប្បវត្តិ វេទិតព្ពា។ សមយសទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារេ អភិសមយសទ្ទស្ស ឧទាហរណំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ អស្សាតិ សមយសទ្ទស្ស។ កាលោ អត្ថោ សមវាយាទីនំ អត្ថានំ ឥធ អសម្ភវតោ ទេសទេសកបរិសានំ វិយ សុត្តស្ស និទានភាវេន កាលស្ស អបទិសិតព្ពតោ ច។

    Tattha sahakārikāraṇaṃ sannijjhaṃ sameti samavetīti samayo, samavāyo. Sameti samāgacchati ettha maggabrahmacariyaṃ tadādhārapuggalehīti samayo, khaṇo. Sameti ettha, etena vā saṃgacchati satto, sabhāvadhammo vā sahajātādīhi, uppādādīhi vāti samayo, kālo. Dhammappavattimattatāya atthato abhūtopi hi kālo dhammappavattiyā adhikaraṇaṃ karaṇaṃ viya ca parikappanāmattasiddhena rūpena voharīyatīti. Samaṃ, saha vā avayavānaṃ ayanaṃ pavatti avaṭṭhānanti samayo, samūho yathā ‘‘samudāyo’’ti. Avayavasahāvaṭṭhānameva hi samūhoti. Avasesapaccayānaṃ samāgame eti phalaṃ etasmā uppajjati pavattati cāti samayo, hetu yathā ‘‘samudayo’’ti. Sameti saṃyojanabhāvato sambandho eti attano visaye pavattati, daḷhaggahaṇabhāvato vā saṃyuttā ayanti pavattanti sattā yathābhinivesaṃ etenāti samayo, diṭṭhi. Diṭṭhisaṃyojanena hi sattā ativiya bajjhantīti. Samiti saṃgati samodhānanti samayo, paṭilābho. Samassa nirodhassa yānaṃ, sammā vā yānaṃ apagamo apavatti samayo, pahānaṃ. Abhimukhaṃ ñāṇena sammā etabbo adhigantabboti abhisamayo, dhammānaṃ aviparīto sabhāvo. Abhimukhabhāvena sammā eti gacchati bujjhatīti abhisamayo, dhammānaṃ aviparītasabhāvāvabodho . Evaṃ tasmiṃ tasmiṃ atthe samayasaddappavatti veditabbā. Samayasaddassa atthuddhāre abhisamayasaddassa udāharaṇaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Assāti samayasaddassa. Kālo attho samavāyādīnaṃ atthānaṃ idha asambhavato desadesakaparisānaṃ viya suttassa nidānabhāvena kālassa apadisitabbato ca.

    កស្មា បនេត្ថ អនិយមិតវសេនេវ កាលោ និទ្ទិដ្ឋោ? ន ឧតុសំវច្ឆរាទិវសេន និយមិតោតិ អាហ ‘‘តត្ថ កិញ្ចាបី’’តិអាទិ។ ឧតុសំវច្ឆរាទិវសេន និយមំ អកត្វា សមយសទ្ទស្ស វចនេ អយម្បិ គុណោ លទ្ធោ ហោតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘យេ វា ឥមេ’’តិអាទិមាហ។ សាមញ្ញជោតនា ហិ វិសេសេ អវតិដ្ឋតីតិ។ តត្ថ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារសមយោ ទេវសិកំ ឈានផលសមាបត្តីហិ វីតិនាមនកាលោ, វិសេសតោ សត្តសត្តាហានិ។ សុប្បកាសាតិ ទសសហស្សិលោកធាតុបកម្បន-ឱភាសបាតុភាវាទីហិ បាកដា។ យថាវុត្តប្បភេទេសុ ឯវ សមយេសុ ឯកទេសំ បការន្តរេហិ សង្គហេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘យោ ចាយ’’ន្តិអាទិមាហ។ តថា ហិ ញាណកិច្ចសមយោ, អត្តហិតបដិបត្តិសមយោ ច អភិសម្ពោធិសមយោ, អរិយតុណ្ហីភាវសមយោ, ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារសមយោ, ករុណាកិច្ចបរហិតបដិបត្តិធម្មីកថាសមយា, ទេសនាសមយោ ឯវ។

    Kasmā panettha aniyamitavaseneva kālo niddiṭṭho? Na utusaṃvaccharādivasena niyamitoti āha ‘‘tattha kiñcāpī’’tiādi. Utusaṃvaccharādivasena niyamaṃ akatvā samayasaddassa vacane ayampi guṇo laddho hotīti dassento ‘‘ye vā ime’’tiādimāha. Sāmaññajotanā hi visese avatiṭṭhatīti. Tattha diṭṭhadhammasukhavihārasamayo devasikaṃ jhānaphalasamāpattīhi vītināmanakālo, visesato sattasattāhāni. Suppakāsāti dasasahassilokadhātupakampana-obhāsapātubhāvādīhi pākaṭā. Yathāvuttappabhedesu eva samayesu ekadesaṃ pakārantarehi saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘yo cāya’’ntiādimāha. Tathā hi ñāṇakiccasamayo, attahitapaṭipattisamayo ca abhisambodhisamayo, ariyatuṇhībhāvasamayo, diṭṭhadhammasukhavihārasamayo, karuṇākiccaparahitapaṭipattidhammīkathāsamayā, desanāsamayo eva.

    ករណវចនេន និទ្ទេសោ កតោតិ សម្ពន្ធោ។ តត្ថាតិ អភិធម្មតទញ្ញសុត្តបទវិនយេសុ។ តថាតិ ភុម្មករណេហិ។ អធិករណត្ថោ អាធារត្ថោ។ ភាវោ នាម កិរិយា, តាយ កិរិយន្តរលក្ខណំ ភាវេនភាវលក្ខណំ។ តត្ថ យថា កាលោ សភាវធម្មបរិច្ឆិន្នោ សយំ បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានោបិ អាធារភាវេន បញ្ញាតោ តង្ខណប្បវត្តានំ តតោ បុព្ពេ បរតោ ច អភាវតោ ‘‘បុព្ពណ្ហេ ជាតោ, សាយន្ហេ គច្ឆតី’’តិ ច អាទីសុ, សមូហោ ច អវយវវិនិមុត្តោ វិសុំ អវិជ្ជមានោបិ កប្បនាមត្តសិទ្ធោ អវយវានំ អាធារភាវេន បញ្ញាបីយតិ យថា ‘‘រុក្ខេ សាខា, យវរាសិយំ សម្ភូតោ’’តិអាទីសុ, ឯវំ ឥធាបីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អធិករណញ្ហិ…បេ.… ធម្មាន’’ន្តិ។ យស្មិំ កាលេ, ធម្មបុញ្ជេ វា កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, តស្មិំ ឯវ កាលេ ធម្មបុញ្ជេ ច ផស្សាទយោបិ ហោន្តីតិ អយំ ហិ តត្ថ អត្ថោ។ យថា ច ‘‘គាវីសុ ទុយ្ហមានាសុ គតោ, ទុទ្ធាសុ អាគតោ’’តិ ទោហនកិរិយាយ គមនកិរិយា លក្ខីយតិ, ឯវំ ឥធាបិ យស្មិំ សមយេ, តស្មិំ សមយេតិ ច វុត្តេ ‘‘សតី’’តិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយមានោ ឯវ ហោតិ បទត្ថស្ស សត្តាវិរហាភាវតោតិ សមយស្ស សត្តាកិរិយាយ ចិត្តស្ស ឧប្បាទកិរិយា ផស្សាទិភវនកិរិយា ច លក្ខីយតិ។ យស្មិំ សមយេតិ យស្មិំ នវមេ ខណេ, យស្មិំ យោនិសោមនសិការាទិហេតុម្ហិ, បច្ចយសមវាយេ វា សតិ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, តស្មិំយេវ ខណេ, ហេតុម្ហិ, បច្ចយសមវាយេ វា ផស្សាទយោបិ ហោន្តីតិ ឧភយត្ថ សមយសទ្ទេ ភុម្មនិទ្ទេសោ កតោ លក្ខណភូតភាវយុត្តោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ខណ…បេ.… លក្ខីយតី’’តិ។

    Karaṇavacanena niddeso katoti sambandho. Tatthāti abhidhammatadaññasuttapadavinayesu. Tathāti bhummakaraṇehi. Adhikaraṇattho ādhārattho. Bhāvo nāma kiriyā, tāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ. Tattha yathā kālo sabhāvadhammaparicchinno sayaṃ paramatthato avijjamānopi ādhārabhāvena paññāto taṅkhaṇappavattānaṃ tato pubbe parato ca abhāvato ‘‘pubbaṇhe jāto, sāyanhe gacchatī’’ti ca ādīsu, samūho ca avayavavinimutto visuṃ avijjamānopi kappanāmattasiddho avayavānaṃ ādhārabhāvena paññāpīyati yathā ‘‘rukkhe sākhā, yavarāsiyaṃ sambhūto’’tiādīsu, evaṃ idhāpīti dassento āha ‘‘adhikaraṇañhi…pe… dhammāna’’nti. Yasmiṃ kāle, dhammapuñje vā kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃ eva kāle dhammapuñje ca phassādayopi hontīti ayaṃ hi tattha attho. Yathā ca ‘‘gāvīsu duyhamānāsu gato, duddhāsu āgato’’ti dohanakiriyāya gamanakiriyā lakkhīyati, evaṃ idhāpi yasmiṃ samaye, tasmiṃ samayeti ca vutte ‘‘satī’’ti ayamattho viññāyamāno eva hoti padatthassa sattāvirahābhāvatoti samayassa sattākiriyāya cittassa uppādakiriyā phassādibhavanakiriyā ca lakkhīyati. Yasmiṃ samayeti yasmiṃ navame khaṇe, yasmiṃ yonisomanasikārādihetumhi, paccayasamavāye vā sati kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva khaṇe, hetumhi, paccayasamavāye vā phassādayopi hontīti ubhayattha samayasadde bhummaniddeso kato lakkhaṇabhūtabhāvayuttoti dassento āha ‘‘khaṇa…pe… lakkhīyatī’’ti.

    ហេតុអត្ថោ ករណត្ថោ ច សម្ភវតិ ‘‘អន្នេន វសតិ, វិជ្ជាយ វសតិ, ផរសុនា ឆិន្ទតិ, កុទាលេន ខណតី’’តិអាទីសុ វិយ។ វីតិក្កមញ្ហិ សុត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតាបេត្វា ឱតិណ្ណវត្ថុកំ បុគ្គលំ បដិបុច្ឆិត្វា វិគរហិត្វា ច តំ តំ វត្ថុឱតិណ្ណកាលំ អនតិក្កមិត្វា តេនេវ កាលេន សិក្ខាបទានិ បញ្ញបេន្តោ ភគវា វិហរតិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុញ្ច អបេក្ខមានោ តតិយបារាជិកាទីសុ វិយ។

    Hetuattho karaṇattho ca sambhavati ‘‘annena vasati, vijjāya vasati, pharasunā chindati, kudālena khaṇatī’’tiādīsu viya. Vītikkamañhi sutvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātāpetvā otiṇṇavatthukaṃ puggalaṃ paṭipucchitvā vigarahitvā ca taṃ taṃ vatthuotiṇṇakālaṃ anatikkamitvā teneva kālena sikkhāpadāni paññapento bhagavā viharati sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno tatiyapārājikādīsu viya.

    អច្ចន្តមេវ អារម្ភតោ បដ្ឋាយ យាវ ទេសនានិដ្ឋានំ។ បរហិតបដិបត្តិសង្ខាតេន ករុណាវិហារេន។ តទត្ថជោតនត្ថន្តិ អច្ចន្តសំយោគត្ថជោតនត្ថំ។ ឧបយោគនិទ្ទេសោ កតោ យថា ‘‘មាសំ សជ្ឈាយតី’’តិ ។ បោរាណាតិ អដ្ឋកថាចរិយា។ អភិលាបមត្តភេទោតិ វចនមត្តេន វិសេសោ។ តេន សុត្តវិនយេសុ វិភត្តិព្យត្តយោ កតោតិ ទស្សេតិ។

    Accantameva ārambhato paṭṭhāya yāva desanāniṭṭhānaṃ. Parahitapaṭipattisaṅkhātena karuṇāvihārena. Tadatthajotanatthanti accantasaṃyogatthajotanatthaṃ. Upayoganiddeso kato yathā ‘‘māsaṃ sajjhāyatī’’ti . Porāṇāti aṭṭhakathācariyā. Abhilāpamattabhedoti vacanamattena viseso. Tena suttavinayesu vibhattibyattayo katoti dasseti.

    សេដ្ឋន្តិ សេដ្ឋវាចកំ វចនំ ‘‘សេដ្ឋ’’ន្តិ វុត្តំ សេដ្ឋគុណសហចរណតោ, តថា ‘‘ឧត្តម’’ន្តិ ឯត្ថាបិ។ គារវយុត្តោតិ គរុភាវយុត្តោ គរុគុណយោគតោ, គរុករណារហតាយ វា គារវយុត្តោ។ វុត្តោយេវ, ន បន ឥធ វត្តព្ពោ វិសុទ្ធិមគ្គស្ស ឥមិស្សា អដ្ឋកថាយ ឯកទេសភាវតោតិ អធិប្បាយោ។

    Seṭṭhanti seṭṭhavācakaṃ vacanaṃ ‘‘seṭṭha’’nti vuttaṃ seṭṭhaguṇasahacaraṇato, tathā ‘‘uttama’’nti etthāpi. Gāravayuttoti garubhāvayutto garuguṇayogato, garukaraṇārahatāya vā gāravayutto. Vuttoyeva, na pana idha vattabbo visuddhimaggassa imissā aṭṭhakathāya ekadesabhāvatoti adhippāyo.

    អបរោ នយោ (ឥតិវុ. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា; សារត្ថ. ដី. ១.១.វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា; វិសុទ្ធិ. មហាដី. ១.១៤៤) – ភាគវាតិ ភគវា, ភតវាតិ ភគវា, ភាគេ វនីតិ ភគវា, ភគេ វនីតិ ភគវា, ភត្តវាតិ ភគវា, ភគេ វមីតិ ភគវា, ភាគេ វមីតិ ភគវា។

    Aparo nayo (itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā; sārattha. ṭī. 1.1.verañjakaṇḍavaṇṇanā; visuddhi. mahāṭī. 1.144) – bhāgavāti bhagavā, bhatavāti bhagavā, bhāge vanīti bhagavā, bhage vanīti bhagavā, bhattavāti bhagavā, bhage vamīti bhagavā, bhāge vamīti bhagavā.

    ‘‘ភាគវា ភតវា ភាគេ, ភគេ ច វនិ ភត្តវា;

    ‘‘Bhāgavā bhatavā bhāge, bhage ca vani bhattavā;

    ភគេ វមិ តថា ភាគេ, វមីតិ ភគវា ជិនោ’’។

    Bhage vami tathā bhāge, vamīti bhagavā jino’’.

    តត្ថ កថំ ភាគវាតិ ភគវា? យេ តេ សីលាទយោ ធម្មក្ខន្ធា គុណភាគា គុណកោដ្ឋាសា, តេ អនញ្ញសាធារណា និរតិសយា តថាគតេ អត្ថិ ឧបលព្ភន្តិ។ តថា ហិស្ស សីលំ សមាធិ បញ្ញា វិមុត្តិ វិមុត្តិញាណទស្សនំ, ហិរី ឱត្តប្បំ, សទ្ធា វីរិយំ, សតិ សម្បជញ្ញំ, សីលវិសុទ្ធិ ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ, សមថោ វិបស្សនា, តីណិ កុសលមូលានិ, តីណិ សុចរិតានិ, តយោ សម្មាវិតក្កា, តិស្សោ អនវជ្ជសញ្ញា, តិស្សោ ធាតុយោ, ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា, ចត្តារោ សម្មប្បធានា, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា, ចត្តារោ អរិយមគ្គា, ចត្តារិ អរិយផលានិ, ចតស្សោ បដិសម្ភិទា, ចតុយោនិបរិច្ឆេទកញាណានិ, ចត្តារោ អរិយវំសា, ចត្តារិ វេសារជ្ជញាណានិ, បញ្ច បធានិយង្គានិ, បញ្ចង្គិកោ សម្មាសមាធិ, បញ្ចញាណិកោ សម្មាសមាធិ, បញ្ចិន្ទ្រិយានិ, បញ្ច ពលានិ, បញ្ច និស្សារណីយា ធាតុយោ, បញ្ច វិមុត្តាយតនញាណានិ, បញ្ច វិមុត្តិបរិបាចនីយា សញ្ញា, ឆ អនុស្សតិដ្ឋានានិ, ឆ គារវា, ឆ និស្សារណីយា ធាតុយោ, ឆ សតតវិហារា, ឆ អនុត្តរិយានិ, ឆ និព្ពេធភាគិយា សញ្ញា, ឆ អភិញ្ញា, ឆ អសាធារណញាណានិ, សត្ត អបរិហានិយា ធម្មា, សត្ត អរិយធម្មា, សត្ត អរិយធនានិ, សត្ត ពោជ្ឈង្គា, សត្ត សប្បុរិសធម្មា, សត្ត និជ្ជរវត្ថូនិ, សត្ត សញ្ញា, សត្តទក្ខិណេយ្យបុគ្គលទេសនា, សត្តខីណាសវពលទេសនា, អដ្ឋបញ្ញាបដិលាភហេតុទេសនា អដ្ឋ សម្មត្តានិ, អដ្ឋលោកធម្មាតិក្កមោ, អដ្ឋ អារម្ភវត្ថូនិ, អដ្ឋអក្ខណទេសនា, អដ្ឋ មហាបុរិសវិតក្កា, អដ្ឋអភិភាយតនទេសនា, អដ្ឋ វិមោក្ខា, នវ យោនិសោមនសិការមូលកា ធម្មា, នវ បារិសុទ្ធិបធានិយង្គានិ, នវសត្តាវាសទេសនា, នវ អាឃាតបដិវិនយា, នវ សញ្ញា, នវនានត្តា, នវ អនុបុព្ពវិហារា, ទស នាថករណា ធម្មា, ទស កសិណាយតនានិ, ទស កុសលកម្មបថា, ទស សម្មត្តានិ, ទស អរិយវាសា, ទស អសេក្ខធម្មា, ទស តថាគតពលានិ, ឯកាទស មេត្តានិសំសា, ទ្វាទស ធម្មាចក្កាការា, តេរស ធុតគុណា, ចុទ្ទស ពុទ្ធញាណានិ, បញ្ចទស វិមុត្តិបរិបាចនីយា ធម្មា, សោឡសវិធា អានាបានស្សតិ, សោឡស អបរន្តបនីយា ធម្មា, អដ្ឋារស ពុទ្ធធម្មា, ឯកូនវីសតិ បច្ចវេក្ខណញាណានិ, ចតុចត្តាលីស ញាណវត្ថូនិ, បញ្ញាស ឧទយព្ពយញាណានិ, បរោបញ្ញាស កុសលា ធម្មា, សត្តសត្តតិ ញាណវត្ថូនិ, ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសង្ខសមាបត្តិសញ្ចារិមហាវជិរញាណំ , អនន្តនយសមន្តបដ្ឋាន-បវិចយ-បច្ចវេក្ខណទេសនាញាណានិ, តថា អនន្តាសុ លោកធាតូសុ អនន្តានំ សត្តានំ អាសយាទិវិភាវនញាណានិ ចាតិ ឯវមាទយោ អនន្តាបរិមាណភេទា អនញ្ញសាធារណា និរតិសយា គុណភាគា គុណកោដ្ឋាសា សំវិជ្ជន្តិ ឧបលព្ភន្តិ, តស្មា យថាវុត្តវិភាគា គុណភាគា អស្ស អត្ថីតិ ‘‘ភាគវា’’តិ វត្តព្ពេ អាការស្ស រស្សត្តំ កត្វា ‘‘ភគវា’’តិ វុត្តោ។ ឯវំ តាវ ភាគវាតិ ភគវា។

    Tattha kathaṃ bhāgavāti bhagavā? Ye te sīlādayo dhammakkhandhā guṇabhāgā guṇakoṭṭhāsā, te anaññasādhāraṇā niratisayā tathāgate atthi upalabbhanti. Tathā hissa sīlaṃ samādhi paññā vimutti vimuttiñāṇadassanaṃ, hirī ottappaṃ, saddhā vīriyaṃ, sati sampajaññaṃ, sīlavisuddhi diṭṭhivisuddhi, samatho vipassanā, tīṇi kusalamūlāni, tīṇi sucaritāni, tayo sammāvitakkā, tisso anavajjasaññā, tisso dhātuyo, cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, cattāro ariyamaggā, cattāri ariyaphalāni, catasso paṭisambhidā, catuyoniparicchedakañāṇāni, cattāro ariyavaṃsā, cattāri vesārajjañāṇāni, pañca padhāniyaṅgāni, pañcaṅgiko sammāsamādhi, pañcañāṇiko sammāsamādhi, pañcindriyāni, pañca balāni, pañca nissāraṇīyā dhātuyo, pañca vimuttāyatanañāṇāni, pañca vimuttiparipācanīyā saññā, cha anussatiṭṭhānāni, cha gāravā, cha nissāraṇīyā dhātuyo, cha satatavihārā, cha anuttariyāni, cha nibbedhabhāgiyā saññā, cha abhiññā, cha asādhāraṇañāṇāni, satta aparihāniyā dhammā, satta ariyadhammā, satta ariyadhanāni, satta bojjhaṅgā, satta sappurisadhammā, satta nijjaravatthūni, satta saññā, sattadakkhiṇeyyapuggaladesanā, sattakhīṇāsavabaladesanā, aṭṭhapaññāpaṭilābhahetudesanā aṭṭha sammattāni, aṭṭhalokadhammātikkamo, aṭṭha ārambhavatthūni, aṭṭhaakkhaṇadesanā, aṭṭha mahāpurisavitakkā, aṭṭhaabhibhāyatanadesanā, aṭṭha vimokkhā, nava yonisomanasikāramūlakā dhammā, nava pārisuddhipadhāniyaṅgāni, navasattāvāsadesanā, nava āghātapaṭivinayā, nava saññā, navanānattā, nava anupubbavihārā, dasa nāthakaraṇā dhammā, dasa kasiṇāyatanāni, dasa kusalakammapathā, dasa sammattāni, dasa ariyavāsā, dasa asekkhadhammā, dasa tathāgatabalāni, ekādasa mettānisaṃsā, dvādasa dhammācakkākārā, terasa dhutaguṇā, cuddasa buddhañāṇāni, pañcadasa vimuttiparipācanīyā dhammā, soḷasavidhā ānāpānassati, soḷasa aparantapanīyā dhammā, aṭṭhārasa buddhadhammā, ekūnavīsati paccavekkhaṇañāṇāni, catucattālīsa ñāṇavatthūni, paññāsa udayabbayañāṇāni, paropaññāsa kusalā dhammā, sattasattati ñāṇavatthūni, catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhasamāpattisañcārimahāvajirañāṇaṃ , anantanayasamantapaṭṭhāna-pavicaya-paccavekkhaṇadesanāñāṇāni, tathā anantāsu lokadhātūsu anantānaṃ sattānaṃ āsayādivibhāvanañāṇāni cāti evamādayo anantāparimāṇabhedā anaññasādhāraṇā niratisayā guṇabhāgā guṇakoṭṭhāsā saṃvijjanti upalabbhanti, tasmā yathāvuttavibhāgā guṇabhāgā assa atthīti ‘‘bhāgavā’’ti vattabbe ākārassa rassattaṃ katvā ‘‘bhagavā’’ti vutto. Evaṃ tāva bhāgavāti bhagavā.

    ‘‘យស្មា សីលាទយោ សព្ពេ, គុណភាគា អសេសតោ;

    ‘‘Yasmā sīlādayo sabbe, guṇabhāgā asesato;

    វិជ្ជន្តិ សុគតេ តស្មា, ភគវាតិ បវុច្ចតិ’’។

    Vijjanti sugate tasmā, bhagavāti pavuccati’’.

    កថំ ភតវាតិ ភគវា? យេ តេ សព្ពលោកហិតាយ ឧស្សុក្កមាបន្នេហិ មនុស្សត្តាទិកេ អដ្ឋ ធម្មេ សមោធានេត្វា សម្មាសម្ពោធិយា កតមហាភិនីហារេហិ មហាពោធិសត្តេហិ បរិបូរិតព្ពា ទានបារមី, សីល, នេក្ខម្ម, បញ្ញា, វីរិយ, ខន្តិ, សច្ច, អធិដ្ឋាន, មេត្តា, ឧបេក្ខាបារមីតិ ទស បារមិយោ, ទស ឧបបារមិយោ, ទស បរមត្ថបារមិយោតិ សមតិំស បារមិយោ, ទានាទីនិ ចត្តារិ សង្គហវត្ថូនិ, សច្ចាទីនិ ចត្តារិ អធិដ្ឋានានិ, អង្គបរិច្ចាគោ, ជីវិត, រជ្ជ, បុត្ត, ទារបរិច្ចាគោតិ បញ្ច មហាបរិច្ចាគា, បុព្ពយោគោ, បុព្ពចរិយា, ធម្មក្ខានំ, ញាតត្ថចរិយា, លោកត្ថចរិយា, ពុទ្ធិចរិយាតិ ឯវមាទយោ, សង្ខេបតោ វា សព្ពេ បុញ្ញញាណសម្ភារា ពុទ្ធករធម្មា, តេ មហាភិនីហារតោ បដ្ឋាយ កប្បានំ សតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ យថា ហានភាគិយា សំកិលេសភាគិយា ឋិតិភាគិយា វា ន ហោន្តិ, អថ ខោ ឧត្តរុត្តរិ វិសេសភាគិយាវ ហោន្តិ, ឯវំ សក្កច្ចំ និរន្តរំ អនវសេសតោ ភតា សម្ភតា អស្ស អត្ថីតិ ‘‘ភតវា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘ភគវា’’តិ វុត្តោ និរុត្តិនយេន ត-ការស្ស គ-ការំ កត្វា ។ អថ វា ភតវាតិ តេយេវ យថាវុត្តេ ពុទ្ធករធម្មេ វុត្តនយេនេវ ភរិ, សម្ភរិ, បរិបូរេសីតិ អត្ថោ។ ឯវម្បិ ភតវាតិ ភគវា។

    Kathaṃ bhatavāti bhagavā? Ye te sabbalokahitāya ussukkamāpannehi manussattādike aṭṭha dhamme samodhānetvā sammāsambodhiyā katamahābhinīhārehi mahābodhisattehi paripūritabbā dānapāramī, sīla, nekkhamma, paññā, vīriya, khanti, sacca, adhiṭṭhāna, mettā, upekkhāpāramīti dasa pāramiyo, dasa upapāramiyo, dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsa pāramiyo, dānādīni cattāri saṅgahavatthūni, saccādīni cattāri adhiṭṭhānāni, aṅgapariccāgo, jīvita, rajja, putta, dārapariccāgoti pañca mahāpariccāgā, pubbayogo, pubbacariyā, dhammakkhānaṃ, ñātatthacariyā, lokatthacariyā, buddhicariyāti evamādayo, saṅkhepato vā sabbe puññañāṇasambhārā buddhakaradhammā, te mahābhinīhārato paṭṭhāya kappānaṃ satasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni yathā hānabhāgiyā saṃkilesabhāgiyā ṭhitibhāgiyā vā na honti, atha kho uttaruttari visesabhāgiyāva honti, evaṃ sakkaccaṃ nirantaraṃ anavasesato bhatā sambhatā assa atthīti ‘‘bhatavā’’ti vattabbe ‘‘bhagavā’’ti vutto niruttinayena ta-kārassa ga-kāraṃ katvā . Atha vā bhatavāti teyeva yathāvutte buddhakaradhamme vuttanayeneva bhari, sambhari, paripūresīti attho. Evampi bhatavāti bhagavā.

    ‘‘សម្មាសម្ពោធិយា សព្ពេ, ទានបារមិអាទិកេ;

    ‘‘Sammāsambodhiyā sabbe, dānapāramiādike;

    សម្ភារេ ភតវា នាថោ, តស្មាបិ ភគវា មតោ’’។

    Sambhāre bhatavā nātho, tasmāpi bhagavā mato’’.

    កថំ ភាគេ វនីតិ ភគវា? យេ តេ ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសង្ខា ទេវសិកំ វឡញ្ជនកសមាបត្តិភាគា, តេ អនវសេសតោ លោកហិតត្ថំ អត្តនោ ច ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារត្ថំ និច្ចកប្បំ វនិ, ភជិ, សេវិ, ពហុលមកាសីតិ ភាគេ វនីតិ ភគវា។ អថ វា អភិញ្ញេយ្យធម្មេសុ កុសលាទីសុ ខន្ធាទីសុ ច យេ តេ បរិញ្ញេយ្យាទិវសេន សង្ខេបតោ វា ចតុព្ពិធា អភិសមយភាគា, វិត្ថារតោ បន ‘‘ចក្ខុ បរិញ្ញេយ្យំ សោតំ…បេ.… ជរាមរណំ បរិញ្ញេយ្យ’’ន្តិអាទិនា (បដិ. ម. ១.២១) អនេកេ បរិញ្ញេយ្យភាគា, ‘‘ចក្ខុស្ស សមុទយោ បហាតព្ពោ…បេ.… ជរាមរណស្ស សមុទយោ បហាតព្ពោ’’តិអាទិនា បហាតព្ពភាគា, ‘‘ចក្ខុស្ស និរោធោ…បេ.… ជរាមរណស្ស និរោធោ សច្ឆិកាតព្ពោ’’តិអាទិនា សច្ឆិកាតព្ពភាគា, ‘‘ចក្ខុនិរោធគាមិនីបដិបទា’’តិអាទិនា, ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’’តិអាទិនា ច អនេកភេទា ភាវេតព្ពភាគា ច ធម្មា, តេ សព្ពេ វនិ, ភជិ, យថារហំ គោចរភាវនាសេវនានំ វសេន សេវិ។ ឯវម្បិ ភាគេ វនីតិ ភគវា។ អថ វា ‘‘យេ ឥមេ សីលាទយោ ធម្មក្ខន្ធា សាវកេហិ សាធារណា គុណកោដ្ឋាសា គុណភាគា, កិន្តិ នុ ខោ តេ វិនេយ្យសន្តានេសុ បតិដ្ឋបេយ្យ’’ន្តិ មហាករុណាយ វនិ អភិបត្ថយិ, សា ចស្ស អភិបត្ថនា យថាធិប្បេតផលាវហា អហោសិ។ ឯវម្បិ ភាគេ វនីតិ ភគវា។

    Kathaṃ bhāge vanīti bhagavā? Ye te catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhā devasikaṃ vaḷañjanakasamāpattibhāgā, te anavasesato lokahitatthaṃ attano ca diṭṭhadhammasukhavihāratthaṃ niccakappaṃ vani, bhaji, sevi, bahulamakāsīti bhāge vanīti bhagavā. Atha vā abhiññeyyadhammesu kusalādīsu khandhādīsu ca ye te pariññeyyādivasena saṅkhepato vā catubbidhā abhisamayabhāgā, vitthārato pana ‘‘cakkhu pariññeyyaṃ sotaṃ…pe… jarāmaraṇaṃ pariññeyya’’ntiādinā (paṭi. ma. 1.21) aneke pariññeyyabhāgā, ‘‘cakkhussa samudayo pahātabbo…pe… jarāmaraṇassa samudayo pahātabbo’’tiādinā pahātabbabhāgā, ‘‘cakkhussa nirodho…pe… jarāmaraṇassa nirodho sacchikātabbo’’tiādinā sacchikātabbabhāgā, ‘‘cakkhunirodhagāminīpaṭipadā’’tiādinā, ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’tiādinā ca anekabhedā bhāvetabbabhāgā ca dhammā, te sabbe vani, bhaji, yathārahaṃ gocarabhāvanāsevanānaṃ vasena sevi. Evampi bhāge vanīti bhagavā. Atha vā ‘‘ye ime sīlādayo dhammakkhandhā sāvakehi sādhāraṇā guṇakoṭṭhāsā guṇabhāgā, kinti nu kho te vineyyasantānesu patiṭṭhapeyya’’nti mahākaruṇāya vani abhipatthayi, sā cassa abhipatthanā yathādhippetaphalāvahā ahosi. Evampi bhāge vanīti bhagavā.

    ‘‘យស្មា ញេយ្យសមាបត្តិ-គុណភាគេ តថាគតោ;

    ‘‘Yasmā ñeyyasamāpatti-guṇabhāge tathāgato;

    ភជិ បត្ថយិ សត្តានំ, ហិតាយ ភគវា តតោ’’។

    Bhaji patthayi sattānaṃ, hitāya bhagavā tato’’.

    កថំ ភគេ វនីតិ ភគវា? សមាសតោ តាវ កតបុញ្ញេហិ បយោគសម្បន្នេហិ យថាវិភវំ ភជីយន្តីតិ ភគា, លោកិយលោកុត្តរសម្បត្តិយោ។ តត្ថ លោកិយេ តាវ តថាគតោ សម្មាសម្ពោធិតោ បុព្ពេ ពោធិសត្តភូតោ បរមុក្កំសគតេ, វនិ, ភជិ, សេវិ, យត្ថ បតិដ្ឋាយ និរវសេសតោ ពុទ្ធករធម្មេ សមន្នានេន្តោ ពុទ្ធធម្មេ បរិបាចេសិ, ពុទ្ធភូតោ បន តេ និរវជ្ជេសុ ឧបសំហិតេ អនញ្ញសាធារណេ លោកុត្តរេបិ, វនិ, ភជិ, សេវិ, វិត្ថារតោ បន បទេសរជ្ជ-ឥស្សរិយចក្កវត្តិសម្បត្តិ-ទេវរជ្ជសម្បត្តិអាទិវសេន ឈាន-វិមោក្ខ-សមាធិសមាបត្តិ-ញាណទស្សន-មគ្គភាវនា-ផលសច្ឆិ-កិរិយាទិ-ឧត្តរិមនុស្សធម្មវសេន ច អនេកវិហិតេ អនញ្ញសាធារណេ, ភគេ, វនិ, ភជិ, សេវិ។ ឯវម្បិ ភគេ វនីតិ ភគវា។

    Kathaṃ bhage vanīti bhagavā? Samāsato tāva katapuññehi payogasampannehi yathāvibhavaṃ bhajīyantīti bhagā, lokiyalokuttarasampattiyo. Tattha lokiye tāva tathāgato sammāsambodhito pubbe bodhisattabhūto paramukkaṃsagate, vani, bhaji, sevi, yattha patiṭṭhāya niravasesato buddhakaradhamme samannānento buddhadhamme paripācesi, buddhabhūto pana te niravajjesu upasaṃhite anaññasādhāraṇe lokuttarepi, vani, bhaji, sevi, vitthārato pana padesarajja-issariyacakkavattisampatti-devarajjasampattiādivasena jhāna-vimokkha-samādhisamāpatti-ñāṇadassana-maggabhāvanā-phalasacchi-kiriyādi-uttarimanussadhammavasena ca anekavihite anaññasādhāraṇe, bhage, vani, bhaji, sevi. Evampi bhage vanīti bhagavā.

    ‘‘យា តា សម្បត្តិយោ លោកេ, យា ច លោកុត្តរា បុថុ;

    ‘‘Yā tā sampattiyo loke, yā ca lokuttarā puthu;

    សព្ពា តា ភជិ សម្ពុទ្ធោ, តស្មាបិ ភគវា មតោ’’។

    Sabbā tā bhaji sambuddho, tasmāpi bhagavā mato’’.

    កថំ សត្តវាតិ ភគវា? ភត្តា ទឡ្ហភត្តិកា អស្ស ពហូ អត្ថីតិ ភត្តវា។ តថាគតោ ហិ មហាករុណាសព្ពញ្ញុតញ្ញាណាទិ-អបរិមិតនិរុបមប្បភាវ-គុណវិសេសសមង្គិភាវតោ សព្ពសត្តុត្តមោ, សព្ពានត្ថបរិហារបុព្ពង្គមាយ និរវសេសហិតសុខវិធានតប្បរាយ និរតិសយាយ បយោគសម្បត្តិយា សទេវមនុស្សាយ បជាយ អច្ចន្តុបការិតាយ ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណអសីតិ អនុព្យញ្ជនព្យាមប្បភាទិ អនញ្ញសាធារណវិសេសបដិមណ្ឌិតរូបកាយតាយ យថាភុច្ចគុណាធិគតេន ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិនយប្បវត្តេន លោកត្តយព្យាបិនា សុវិបុលេន សុវិសុទ្ធេន ច ថុតិឃោសេន សមន្នាគតត្តា ឧក្កំសបារមិប្បត្តាសុ អប្បិច្ឆតាសន្តុដ្ឋិអាទីសុ សុប្បតិដ្ឋិតភាវតោ ទសពលចតុវេសារជ្ជាទិ-និរតិសយគុណវិសេស-សមង្គីភាវតោ ច រូបប្បមាណោ រូបប្បសន្នោ, ឃោសប្បមាណោ ឃោសប្បសន្នោ, លូខប្បមាណោ លូខប្បសន្នោ, ធម្មប្បមាណោ ធម្មប្បសន្នោតិ ឯវំ ចតុប្បមាណិកេ លោកសន្និវាសេ សព្ពថាបិ បសាទាវហភាវេន សមន្តបាសាទិកត្តា អបរិមាណានំ សត្តានំ សទេវមនុស្សានំ អាទរពហុមានគារវាយតនតាយ បរមបេមសម្ភត្តិដ្ឋានំ។ យេ តស្ស ឱវាទេ បតិដ្ឋិតា អវេច្ចប្បសាទេន សមន្នាគតា ហោន្តិ, កេនចិ អសំហារិយា តេសំ បសាទភត្តិ សមណេន វា ព្រាហ្មណេន វា ទេវេន វា មារេន វា ព្រហ្មុនា វា។ តថា ហិ តេ អត្តនោ ជីវិតបរិច្ចាគេបិ តត្ថ បសាទំ ន បរិច្ចជន្តិ, តស្ស វា អាណំ ទឡ្ហភត្តិភាវតោ។

    Kathaṃ sattavāti bhagavā? Bhattā daḷhabhattikā assa bahū atthīti bhattavā. Tathāgato hi mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādi-aparimitanirupamappabhāva-guṇavisesasamaṅgibhāvato sabbasattuttamo, sabbānatthaparihārapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantupakāritāya dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇaasīti anubyañjanabyāmappabhādi anaññasādhāraṇavisesapaṭimaṇḍitarūpakāyatāya yathābhuccaguṇādhigatena ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinayappavattena lokattayabyāpinā suvipulena suvisuddhena ca thutighosena samannāgatattā ukkaṃsapāramippattāsu appicchatāsantuṭṭhiādīsu suppatiṭṭhitabhāvato dasabalacatuvesārajjādi-niratisayaguṇavisesa-samaṅgībhāvato ca rūpappamāṇo rūpappasanno, ghosappamāṇo ghosappasanno, lūkhappamāṇo lūkhappasanno, dhammappamāṇo dhammappasannoti evaṃ catuppamāṇike lokasannivāse sabbathāpi pasādāvahabhāvena samantapāsādikattā aparimāṇānaṃ sattānaṃ sadevamanussānaṃ ādarabahumānagāravāyatanatāya paramapemasambhattiṭṭhānaṃ. Ye tassa ovāde patiṭṭhitā aveccappasādena samannāgatā honti, kenaci asaṃhāriyā tesaṃ pasādabhatti samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā. Tathā hi te attano jīvitapariccāgepi tattha pasādaṃ na pariccajanti, tassa vā āṇaṃ daḷhabhattibhāvato.

    តេនេវាហ –

    Tenevāha –

    ‘‘យោ វេ កតញ្ញូ កតវេទិ ធីរោ;

    ‘‘Yo ve kataññū katavedi dhīro;

    កល្យាណមិត្តោ ទឡ្ហភត្តិ ច ហោតី’’តិ។ (ជា. ២.១៧.៧៨);

    Kalyāṇamitto daḷhabhatti ca hotī’’ti. (jā. 2.17.78);

    ‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, មហាសមុទ្ទោ ឋិតធម្មោ វេលំ នាតិវត្តតិ, ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, យំ មយា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, តំ មម សាវកា ជីវិតហេតុបិ នាតិក្កមន្តី’’តិ (ឧទា. ៤៥; ចូឡវ. ៣៨៥) ច។ –

    ‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, mahāsamuddo ṭhitadhammo velaṃ nātivattati, evameva kho, bhikkhave, yaṃ mayā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ, taṃ mama sāvakā jīvitahetupi nātikkamantī’’ti (udā. 45; cūḷava. 385) ca. –

    ឯវំ ភត្តវាតិ ភគវា និរុត្តិនយេន ឯកស្ស ត-ការស្ស លោបំ កត្វា ឥតរស្ស គ-ការំ កត្វា។

    Evaṃ bhattavāti bhagavā niruttinayena ekassa ta-kārassa lopaṃ katvā itarassa ga-kāraṃ katvā.

    ‘‘គុណាតិសយយុត្តស្ស, យស្មា លោកហិតេសិនោ;

    ‘‘Guṇātisayayuttassa, yasmā lokahitesino;

    សម្ភត្តា ពហវោ សត្ថុ, ភគវា តេន វុច្ចតី’’តិ។

    Sambhattā bahavo satthu, bhagavā tena vuccatī’’ti.

    កថំ ភគេ វមីតិ ភគវា? យស្មា តថាគតោ ពោធិសត្តភូតោបិ អបរិមាណាសុ ជាតីសុ បារមិយោ បរិបូរេន្តោ ភគសង្ខាតំ សិរិំ ឥស្សរិយំ យសញ្ច វមិ ឧគ្គិរិ, ខេឡបិណ្ឌំ វិយ អនបេក្ខោ ឆឌ្ឌយិ, ចរិមត្តភាវេបិ ហត្ថគតំ ចក្កវត្តិសិរិំ ទេវលោកាធិបច្ចសទិសំ ចតុទីបិស្សរិយំ ចក្កវត្តិសម្បត្តិសន្និស្សយំ សត្តរតនសមុជ្ជលំ យសញ្ច តិណាយបិ អមញ្ញមានោ និរបេក្ខោ បហាយ អភិនិក្ខមិត្វា សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ, តស្មា ឥមេ សិរីអាទិកេ ភគេ វមីតិ ភគវា។ អថ វា ភានិ នាម នក្ខត្តានិ, តេហិ សមំ គច្ឆន្តិ បវត្តន្តីតិ ភគា, សិនេរុយុគន្ធរឧត្តរកុរុហិមវន្តាទិភាជនលោកវិសេសសន្និស្សយា សោភា កប្បដ្ឋិយភាវតោ, តេបិ ភគវា វមិ តន្និវាសិសត្តាវាសសមតិក្កមតោ តប្បដិពទ្ធឆន្ទរាគប្បហានេន បជហីតិ។ ឯវម្បិ ភគេ វមីតិ ភគវា។

    Kathaṃ bhage vamīti bhagavā? Yasmā tathāgato bodhisattabhūtopi aparimāṇāsu jātīsu pāramiyo paripūrento bhagasaṅkhātaṃ siriṃ issariyaṃ yasañca vami uggiri, kheḷapiṇḍaṃ viya anapekkho chaḍḍayi, carimattabhāvepi hatthagataṃ cakkavattisiriṃ devalokādhipaccasadisaṃ catudīpissariyaṃ cakkavattisampattisannissayaṃ sattaratanasamujjalaṃ yasañca tiṇāyapi amaññamāno nirapekkho pahāya abhinikkhamitvā sammāsambodhiṃ abhisambuddho, tasmā ime sirīādike bhage vamīti bhagavā. Atha vā bhāni nāma nakkhattāni, tehi samaṃ gacchanti pavattantīti bhagā, sineruyugandharauttarakuruhimavantādibhājanalokavisesasannissayā sobhā kappaṭṭhiyabhāvato, tepi bhagavā vami tannivāsisattāvāsasamatikkamato tappaṭibaddhachandarāgappahānena pajahīti. Evampi bhage vamīti bhagavā.

    ‘‘ចក្កវត្តិសិរិំ យស្មា, យសំ ឥស្សរិយំ សុខំ;

    ‘‘Cakkavattisiriṃ yasmā, yasaṃ issariyaṃ sukhaṃ;

    បហាសិ លោកចិត្តញ្ច, សុគតោ ភគវា តតោ’’។

    Pahāsi lokacittañca, sugato bhagavā tato’’.

    កថំ ភាគេ វមីតិ ភគវា? ភាគា នាម សភាគធម្មកោដ្ឋាសា, តេ ខន្ធាយតនធាតាទិវសេន, តត្ថាបិ រូបវេទនាទិវសេន បថវិយាទិវសេន អតីតាទិវសេន ច អនេកវិធា, តេ ច ភគវា សព្ពំ បបញ្ចំ សព្ពំ យោគំ សព្ពំ គន្ថំ សព្ពំ សំយោជនំ សមុច្ឆិន្ទិត្វា អមតធាតុំ សមធិគច្ឆន្តោ វមិ ឧគ្គិរិ, អនបេក្ខោ ឆឌ្ឌយិ ន បច្ចាវមិ។ តថា ហេស ‘‘សព្ពត្ថកមេវ បថវិំ អាបំ តេជំ វាយំ, ចក្ខុំ សោតំ ឃានំ ជិវ្ហំ កាយំ មនំ, រូបេ សទ្ទេ គន្ធេ រសេ ផោដ្ឋព្ពេ ធម្មេ, ចក្ខុវិញ្ញាណំ…បេ.… មនោវិញ្ញាណំ, ចក្ខុសម្ផស្សំ…បេ.… មនោសម្ផស្សំ, ចក្ខុសម្ផស្សជំ វេទនំ…បេ.… មនោសម្ផស្សជំ វេទនំ, ចក្ខុសម្ផស្សជំ សញ្ញំ…បេ.… មនោសម្ផស្សជំ សញ្ញំ, ចក្ខុសម្ផស្សជំ ចេតនំ…បេ.… មនោសម្ផស្សជំ ចេតនំ, រូបតណ្ហំ…បេ.… ធម្មតណ្ហំ, រូបវិតក្កំ…បេ.… ធម្មវិតក្កំ, រូបវិចារំ…បេ.… ធម្មវិចារ’’ន្តិអាទិនា អនុបទធម្មវិភាគវសេនបិ សព្ពេវ ធម្មកោដ្ឋាសេ អនវសេសតោ វមិ ឧគ្គិរិ, អនបេក្ខបរិច្ចាគេន ឆឌ្ឌយិ។ វុត្តញ្ហេតំ ‘‘យំ តំ, អានន្ទ, ចត្តំ វន្តំ មុត្តំ បហីនំ បដិនិស្សដ្ឋំ, តំ តថាគតោ បុន បច្ចាវមិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិ (ទី. និ. ២.១៨៣)។ ឯវម្បិ ភាគេ វមីតិ ភគវា។ អថ វា ភាគេ វមីតិ សព្ពេបិ កុសលាកុសលេ សាវជ្ជានវជ្ជេ ហីនបណីតេ កណ្ហសុក្កសប្បដិភាគេ ធម្មេ អរិយមគ្គញាណមុខេន វមិ ឧគ្គិរិ, អនបេក្ខោ បរិច្ចជិ បជហិ, បរេសញ្ច តថត្តាយ ធម្មំ ទេសេសិ។ វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘ធម្មាបិ វោ, ភិក្ខវេ, បហាតព្ពា, បគេវ អធម្មា (ម. និ. ១.២៤០)។ កុល្លូបមំ វោ, ភិក្ខវេ, ធម្មំ ទេសេស្សាមិ និត្ថរណត្ថាយ, នោ គហណត្ថាយា’’តិអាទិ (ម. និ. ១.២៤០)។ ឯវម្បិ ភាគេ វមីតិ ភគវា។

    Kathaṃ bhāge vamīti bhagavā? Bhāgā nāma sabhāgadhammakoṭṭhāsā, te khandhāyatanadhātādivasena, tatthāpi rūpavedanādivasena pathaviyādivasena atītādivasena ca anekavidhā, te ca bhagavā sabbaṃ papañcaṃ sabbaṃ yogaṃ sabbaṃ ganthaṃ sabbaṃ saṃyojanaṃ samucchinditvā amatadhātuṃ samadhigacchanto vami uggiri, anapekkho chaḍḍayi na paccāvami. Tathā hesa ‘‘sabbatthakameva pathaviṃ āpaṃ tejaṃ vāyaṃ, cakkhuṃ sotaṃ ghānaṃ jivhaṃ kāyaṃ manaṃ, rūpe sadde gandhe rase phoṭṭhabbe dhamme, cakkhuviññāṇaṃ…pe… manoviññāṇaṃ, cakkhusamphassaṃ…pe… manosamphassaṃ, cakkhusamphassajaṃ vedanaṃ…pe… manosamphassajaṃ vedanaṃ, cakkhusamphassajaṃ saññaṃ…pe… manosamphassajaṃ saññaṃ, cakkhusamphassajaṃ cetanaṃ…pe… manosamphassajaṃ cetanaṃ, rūpataṇhaṃ…pe… dhammataṇhaṃ, rūpavitakkaṃ…pe… dhammavitakkaṃ, rūpavicāraṃ…pe… dhammavicāra’’ntiādinā anupadadhammavibhāgavasenapi sabbeva dhammakoṭṭhāse anavasesato vami uggiri, anapekkhapariccāgena chaḍḍayi. Vuttañhetaṃ ‘‘yaṃ taṃ, ānanda, cattaṃ vantaṃ muttaṃ pahīnaṃ paṭinissaṭṭhaṃ, taṃ tathāgato puna paccāvamissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti (dī. ni. 2.183). Evampi bhāge vamīti bhagavā. Atha vā bhāge vamīti sabbepi kusalākusale sāvajjānavajje hīnapaṇīte kaṇhasukkasappaṭibhāge dhamme ariyamaggañāṇamukhena vami uggiri, anapekkho pariccaji pajahi, paresañca tathattāya dhammaṃ desesi. Vuttampi cetaṃ ‘‘dhammāpi vo, bhikkhave, pahātabbā, pageva adhammā (ma. ni. 1.240). Kullūpamaṃ vo, bhikkhave, dhammaṃ desessāmi nittharaṇatthāya, no gahaṇatthāyā’’tiādi (ma. ni. 1.240). Evampi bhāge vamīti bhagavā.

    ‘‘ខន្ធាយតនធាតាទិ-ធម្មភាគា-មហេសិនា;

    ‘‘Khandhāyatanadhātādi-dhammabhāgā-mahesinā;

    កណ្ហសុក្កា យតោ វន្តា, តតោបិ ភគវា មតោ’’។

    Kaṇhasukkā yato vantā, tatopi bhagavā mato’’.

    តេន វុត្តំ –

    Tena vuttaṃ –

    ‘‘ភាគវា ភតវា ភាគេ, ភគេ ច វនិ ភត្តវា;

    ‘‘Bhāgavā bhatavā bhāge, bhage ca vani bhattavā;

    ភគេ វមិ តថា ភាគេ, វមីតិ ភគវា ជិនោ’’តិ។

    Bhage vami tathā bhāge, vamīti bhagavā jino’’ti.

    ធម្មសរីរំ បច្ចក្ខំ ករោតីតិ ‘‘យោ វោ, អានន្ទ, មយា ធម្មោ ច វិនយោ ច ទេសិតោ បញ្ញត្តោ, សោ វោ មមច្ចយេន សត្ថា’’តិ វចនតោ ធម្មស្ស សត្ថុភាវបរិយាយោ វិជ្ជតីតិ កត្វា វុត្តំ។ វជិរសង្ឃាតសមានកាយោ បរេហិ អភេជ្ជសរីរត្តា។ ន ហិ ភគវតោ រូបកាយេ កេនចិ សក្កា អន្តរាយំ កាតុន្តិ។ ទេសនាសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ វក្ខមានស្ស សកលស្ស សុត្តស្ស ‘‘ឯវ’’ន្តិ និទស្សនតោ។ សាវកសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ បដិសម្ភិទាប្បត្តេន បញ្ចសុ ឋានេសុ ភគវតា ឯតទគ្គេ ឋបិតេន មយា មហាសាវកេន សុតំ, តញ្ច ខោ មយាវ សុតំ, ន អនុស្សុតំ ន បរំបរាភតន្តិ ឥមស្សត្ថស្ស ទីបនតោ។ កាលសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ ភគវាសទ្ទសន្និធានេ បយុត្តស្ស សមយសទ្ទស្ស ពុទ្ធុប្បាទបដិមណ្ឌិតភាវទីបនតោ។ ពុទ្ធុប្បាទបរមា ហិ កាលសម្បទា។ តេនេតំ វុច្ចតិ –

    Dhammasarīraṃ paccakkhaṃ karotīti ‘‘yo vo, ānanda, mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto, so vo mamaccayena satthā’’ti vacanato dhammassa satthubhāvapariyāyo vijjatīti katvā vuttaṃ. Vajirasaṅghātasamānakāyo parehi abhejjasarīrattā. Na hi bhagavato rūpakāye kenaci sakkā antarāyaṃ kātunti. Desanāsampattiṃ niddisati vakkhamānassa sakalassa suttassa ‘‘eva’’nti nidassanato. Sāvakasampattiṃ niddisati paṭisambhidāppattena pañcasu ṭhānesu bhagavatā etadagge ṭhapitena mayā mahāsāvakena sutaṃ, tañca kho mayāva sutaṃ, na anussutaṃ na paraṃparābhatanti imassatthassa dīpanato. Kālasampattiṃ niddisati bhagavāsaddasannidhāne payuttassa samayasaddassa buddhuppādapaṭimaṇḍitabhāvadīpanato. Buddhuppādaparamā hi kālasampadā. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘កប្បកសាយេ កលិយុគេ, ពុទ្ធុប្បាទោ អហោ មហច្ឆរិយំ;

    ‘‘Kappakasāye kaliyuge, buddhuppādo aho mahacchariyaṃ;

    ហុតាវហមជ្ឈេ ជាតំ, សមុទិតមករន្ទមរវិន្ទ’’ន្តិ។

    Hutāvahamajjhe jātaṃ, samuditamakarandamaravinda’’nti.

    ភគវាតិ ទេសកសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ គុណវិសិដ្ឋសត្តុត្តមភាវទីបនតោ គរុគារវាធិវចនភាវតោ។

    Bhagavāti desakasampattiṃ niddisati guṇavisiṭṭhasattuttamabhāvadīpanato garugāravādhivacanabhāvato.

    អវិសេសេនាតិ ន វិសេសេន, វិហារភាវសាមញ្ញេនាតិ អត្ថោ។ ឥរិយាបថ…បេ.… វិហារេសូតិ ឥរិយាបថវិហារោ, ទិព្ពវិហារោ, ព្រហ្មវិហារោ, អរិយវិហារោតិ ឯតេសុ ចតូសុ វិហារេសុ។ សមង្គីបរិទីបនន្តិ សមង្គីភាវបរិទីបនំ។ ឯតន្តិ ‘‘វិហរតី’’តិ ឯតំ បទំ។ តថា ហិ តំ ‘‘ឥធេកច្ចោ គិហីហិ សំសដ្ឋោ វិហរតិ សហនន្ទី សហសោកី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៤.២៤១) ឥរិយាបថវិហារេ អាគតំ។ ‘‘យស្មិំ, ភិក្ខវេ, សមយេ ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ (ធ. ស. ១៦០; វិភ. ៦២៤) ឯត្ថ ទិព្ពវិហារេ។ ‘‘សោ មេត្តាសហគតេន ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៥៥៦; ៣.៣០៨; ម. និ. ១.៧៧; ២.៣០៩; ៣.២៣០) ព្រហ្មវិហារេ។ ‘‘សោ ខោ អហំ, អគ្គិវេស្សន, តស្សាយេវ កថាយ បរិយោសានេ តស្មិំ ឯវ បុរិមស្មិំ សមាធិនិមិត្តេ អជ្ឈត្តមេវ ចិត្តំ សណ្ឋបេមិ សន្និសាទេមិ ឯកោទិំ ករោមិ សមាទហាមិ, យេន សុទំ និច្ចកប្បំ វិហរាមី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៨៧) អរិយវិហារេ។

    Avisesenāti na visesena, vihārabhāvasāmaññenāti attho. Iriyāpatha…pe… vihāresūti iriyāpathavihāro, dibbavihāro, brahmavihāro, ariyavihāroti etesu catūsu vihāresu. Samaṅgīparidīpananti samaṅgībhāvaparidīpanaṃ. Etanti ‘‘viharatī’’ti etaṃ padaṃ. Tathā hi taṃ ‘‘idhekacco gihīhi saṃsaṭṭho viharati sahanandī sahasokī’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.241) iriyāpathavihāre āgataṃ. ‘‘Yasmiṃ, bhikkhave, samaye bhikkhu vivicceva kāmehi…pe… paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharatī’’ti (dha. sa. 160; vibha. 624) ettha dibbavihāre. ‘‘So mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 1.556; 3.308; ma. ni. 1.77; 2.309; 3.230) brahmavihāre. ‘‘So kho ahaṃ, aggivessana, tassāyeva kathāya pariyosāne tasmiṃ eva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapemi sannisādemi ekodiṃ karomi samādahāmi, yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.387) ariyavihāre.

    តត្ថ ឥរិយនំ វត្តនំ ឥរិយា, កាយប្បយោគោ។ តស្សា បវត្តនុបាយភាវតោ ឋានាទិ ឥរិយាបថោ។ ឋានសមង្គី វា ហិ កាយេន កិញ្ចិ ករេយ្យ គមនាទីសុ អញ្ញតរសមង្គី វា។ អថ វា ឥរិយតិ បវត្តតិ ឯតេន អត្តភាវោ កាយកិច្ចំ វាតិ ឥរិយា, តស្សា បវត្តិឧបាយភាវតោ ឥរិយា ច សោ បថោ ចាតិ ឥរិយាបថោ, ឋានាទិ ឯវ។ សោ ច អត្ថតោ គតិនិវត្តិអាទិអាការេន បវត្តោ ចតុសន្តតិរូបបពន្ធោ ឯវ។ វិហរណំ, វិហរតិ ឯតេនាតិ វា វិហារោ, ឥរិយាបថោ ឯវ វិហារោ ឥរិយាបថវិហារោ។ ទិវិ ភវោ ទិព្ពោ, តត្ថ ពហុលប្បវត្តិយា ព្រហ្មបារិសជ្ជាទិទេវលោកេ ភវោតិ អត្ថោ។ តត្ថ យោ ទិព្ពានុភាវោ, តទត្ថាយ សំវត្តតីតិ វា ទិព្ពោ, អភិញ្ញាភិនីហារវសេន មហាគតិកត្តា វា ទិព្ពោ, ទិព្ពោ ច សោ វិហារោ ចាតិ ទិព្ពវិហារោ, ចតស្សោ រូបាវចរសមាបត្តិយោ។ អារុប្បសមាបត្តិយោបិ ឯត្ថេវ សង្គហំ គច្ឆន្តិ។ ព្រហ្មូនំ, ព្រហ្មានោ វា វិហារា ព្រហ្មវិហារា, ចតស្សោ អប្បមញ្ញាយោ។ អរិយានំ, អរិយា វា វិហារា អរិយវិហារា, ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ។ សោ ហិ ឯកំ ឥរិយាបថពាធនន្តិអាទិ យទិបិ ភគវា ឯកេនបិ ឥរិយាបថេន ចិរតរំ កាលំ អត្តភាវំ បវត្តេតុំ សក្កោតិ, តថាបិ ឧបាទិន្នកសរីរស្ស នាម អយំ សភាវោតិ ទស្សេតុំ វុត្តំ ។ យស្មា វា ភគវា យត្ថ កត្ថចិ វសន្តោ វិនេយ្យានំ ធម្មំ ទេសេន្តោ, នានាសមាបត្តីហិ ច កាលំ វីតិនាមេន្តោ វសតីតិ សត្តានំ អត្តនោ ច វិវិធំ ហិតសុខំ ហរតិ ឧបនេតិ ឧប្បាទេតិ, តស្មា វិវិធំ ហរតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។

    Tattha iriyanaṃ vattanaṃ iriyā, kāyappayogo. Tassā pavattanupāyabhāvato ṭhānādi iriyāpatho. Ṭhānasamaṅgī vā hi kāyena kiñci kareyya gamanādīsu aññatarasamaṅgī vā. Atha vā iriyati pavattati etena attabhāvo kāyakiccaṃ vāti iriyā, tassā pavattiupāyabhāvato iriyā ca so patho cāti iriyāpatho, ṭhānādi eva. So ca atthato gatinivattiādiākārena pavatto catusantatirūpapabandho eva. Viharaṇaṃ, viharati etenāti vā vihāro, iriyāpatho eva vihāro iriyāpathavihāro. Divi bhavo dibbo, tattha bahulappavattiyā brahmapārisajjādidevaloke bhavoti attho. Tattha yo dibbānubhāvo, tadatthāya saṃvattatīti vā dibbo, abhiññābhinīhāravasena mahāgatikattā vā dibbo, dibbo ca so vihāro cāti dibbavihāro, catasso rūpāvacarasamāpattiyo. Āruppasamāpattiyopi ettheva saṅgahaṃ gacchanti. Brahmūnaṃ, brahmāno vā vihārā brahmavihārā, catasso appamaññāyo. Ariyānaṃ, ariyā vā vihārā ariyavihārā, cattāri sāmaññaphalāni. So hi ekaṃ iriyāpathabādhanantiādi yadipi bhagavā ekenapi iriyāpathena cirataraṃ kālaṃ attabhāvaṃ pavattetuṃ sakkoti, tathāpi upādinnakasarīrassa nāma ayaṃ sabhāvoti dassetuṃ vuttaṃ . Yasmā vā bhagavā yattha katthaci vasanto vineyyānaṃ dhammaṃ desento, nānāsamāpattīhi ca kālaṃ vītināmento vasatīti sattānaṃ attano ca vividhaṃ hitasukhaṃ harati upaneti uppādeti, tasmā vividhaṃ haratīti evamettha attho veditabbo.

    បច្ចត្ថិកេ ជិនាតីតិ ជេតោ។ ជេត-សទ្ទោ ហិ សោត-សទ្ទោ វិយ កត្តុសាធនោបិ អត្ថីតិ។ រញ្ញោ វា បច្ចត្ថិកានំ ជិតកាលេ ជាតត្តា ជេតោ។ រញ្ញោ ហិ អត្តនោ ជយំ តត្ថ អារោបេត្វា ជិតវាតិ ជេតោតិ កុមារោ វុត្តោ។ មង្គលកាមតាយ វា ជេតោតិស្ស នាមំ កតំ, តស្មា ‘‘ជេយ្យោ’’តិ ឯតស្មិំ អត្ថេ ‘‘ជេតោ’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ តស្ស ជេតស្ស រាជកុមារស្ស។ វនេតិអាទិតោ បដ្ឋាយេវ តំ តស្ស សន្តកន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘តំ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ សព្ពកាមសមិទ្ធិតាយ វិគតមលមច្ឆេរតាយ ករុណាទិគុណសមង្គិតាយ ច និច្ចកាលំ ឧបដ្ឋបិតោ អនាថានំ បិណ្ឌោ ឯតស្ស អត្ថីតិ អនាថបិណ្ឌិកោ, តស្ស អនាថបិណ្ឌិកស្ស។ យទិ ជេតវនំ, កថំ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមោតិ អាហ ‘‘អនាថបិណ្ឌិកេនា’’តិអាទិ។ បញ្ចវិធសេនាសនង្គសម្បត្តិយា អារមន្តិ ឯត្ថ បព្ពជិតាតិ អារាមោ, តស្មិំ អារាមេ។ យទិបិ សោ ភូមិភាគោ កោដិសន្ថរេន មហាសេដ្ឋិនា កីតោ, រុក្ខា បន ជេតេន ន វិក្កីតាតិ តំ ‘‘ជេតវន’’ន្តិ វត្តព្ពតំ លភតីតិ វទន្តិ។ ឧភិន្នម្បិ វា តត្ថ បរិច្ចាគវិសេសកិត្តនត្ថំ ឧភយវចនំ, ជេតេនបិ ហិ ភូមិភាគវិក្កយេន លទ្ធធនំ តត្ថ ទ្វារកោដ្ឋកករណវសេន វិនិយុត្តំ។ សាវត្ថិជេតវនានំ ភូមិភាគវសេន ភិន្នត្តា វុត្តំ ‘‘ន ហិ សក្កា ឧភយត្ថ ឯកំ សមយំ វិហរិតុ’’ន្តិ។

    Paccatthike jinātīti jeto. Jeta-saddo hi sota-saddo viya kattusādhanopi atthīti. Rañño vā paccatthikānaṃ jitakāle jātattā jeto. Rañño hi attano jayaṃ tattha āropetvā jitavāti jetoti kumāro vutto. Maṅgalakāmatāya vā jetotissa nāmaṃ kataṃ, tasmā ‘‘jeyyo’’ti etasmiṃ atthe ‘‘jeto’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Tassa jetassa rājakumārassa. Vanetiādito paṭṭhāyeva taṃ tassa santakanti dassetuṃ ‘‘taṃ hī’’tiādi vuttaṃ. Sabbakāmasamiddhitāya vigatamalamaccheratāya karuṇādiguṇasamaṅgitāya ca niccakālaṃ upaṭṭhapito anāthānaṃ piṇḍo etassa atthīti anāthapiṇḍiko, tassa anāthapiṇḍikassa. Yadi jetavanaṃ, kathaṃ anāthapiṇḍikassa ārāmoti āha ‘‘anāthapiṇḍikenā’’tiādi. Pañcavidhasenāsanaṅgasampattiyā āramanti ettha pabbajitāti ārāmo, tasmiṃ ārāme. Yadipi so bhūmibhāgo koṭisantharena mahāseṭṭhinā kīto, rukkhā pana jetena na vikkītāti taṃ ‘‘jetavana’’nti vattabbataṃ labhatīti vadanti. Ubhinnampi vā tattha pariccāgavisesakittanatthaṃ ubhayavacanaṃ, jetenapi hi bhūmibhāgavikkayena laddhadhanaṃ tattha dvārakoṭṭhakakaraṇavasena viniyuttaṃ. Sāvatthijetavanānaṃ bhūmibhāgavasena bhinnattā vuttaṃ ‘‘na hi sakkā ubhayattha ekaṃ samayaṃ viharitu’’nti.

    អបាកដាតិ សក្កោ សុយាមោតិអាទិនា អនភិញ្ញាតា។ អភិញ្ញាតានម្បិ អញ្ញតរសទ្ទោ ទិស្សតេវ ឯកសទិសាយត្តត្តាតិ ទស្សេតុំ ‘‘អភិជានាតិ នោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ អហុនា ឥទានេវ។ សាធារណវចនំ ទិព្ពតំ អន្តោនីតំ កត្វា។ ទេវោ ឯវ ទេវតា បុរិសេបិ វត្តនតោ។ តេនេវាហ ‘‘ឥមស្មិំ បនត្ថេ’’តិអាទិ។ ននុ ច រូបាវចរសត្តានំ បុរិសិន្ទ្រិយំ នត្ថិ, យេន តេ បុរិសាតិ វុច្ចេយ្យុំ? យទិបិ បុរិសិន្ទ្រិយំ នត្ថិ, បុរិសសណ្ឋានស្ស បន បុរិសវេសស្ស ច វសេន បុរិសបុគ្គលាត្វេវ វុច្ចន្តិ បុរិសបកតិភាវតោ។

    Apākaṭāti sakko suyāmotiādinā anabhiññātā. Abhiññātānampi aññatarasaddo dissateva ekasadisāyattattāti dassetuṃ ‘‘abhijānāti no’’tiādi vuttaṃ. Ahunā idāneva. Sādhāraṇavacanaṃ dibbataṃ antonītaṃ katvā. Devo eva devatā purisepi vattanato. Tenevāha ‘‘imasmiṃ panatthe’’tiādi. Nanu ca rūpāvacarasattānaṃ purisindriyaṃ natthi, yena te purisāti vucceyyuṃ? Yadipi purisindriyaṃ natthi, purisasaṇṭhānassa pana purisavesassa ca vasena purisapuggalātveva vuccanti purisapakatibhāvato.

    អភិក្កន្តាតិ អតិក្កន្តា, វិគតាតិ អត្ថោតិ អាហ ‘‘ខយេ ទិស្សតី’’តិ។ តេនេវ ហិ ‘‘និក្ខន្តោ បឋមោ យាមោ’’តិ ឧបរិ វុត្តំ។ អភិក្កន្តតរោតិ អតិវិយ កន្តតរោ។ តាទិសោ ច សុន្ទរោ ភទ្ទកោ នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘សុន្ទរេ ទិស្សតី’’តិ។ កោតិ ទេវនាគយក្ខគន្ធព្ពាទីសុ កោ កតមោ? មេតិ មម។ បាទានីតិ បាទេ។ ឥទ្ធិយាតិ ឥមាយ ឯវរូបាយ ទេវិទ្ធិយា។ យសសាតិ ឥមិនា ឯទិសេន បរិវារេន បរិច្ឆទេន ច។ ជលន្តិ វិជ្ជោតមានោ។ អភិក្កន្តេនាតិ អតិវិយ កន្តេន កមនិយេន អភិរូបេន។ វណ្ណេនាតិ ឆវិវណ្ណេន សរីរវណ្ណនិភាយ។ សព្ពា ឱភាសយំ ទិសាតិ សព្ពាបិ ទិសា បភាសេន្តោ ចន្ទោ វិយ សូរិយោ វិយ ច ឯកោភាសំ ឯកាលោកំ ករោន្តោតិ គាថាយ អត្ថោ។ អភិរូបេតិ ឧឡាររូបេ សម្បន្នរូបេ។

    Abhikkantāti atikkantā, vigatāti atthoti āha ‘‘khaye dissatī’’ti. Teneva hi ‘‘nikkhanto paṭhamo yāmo’’ti upari vuttaṃ. Abhikkantataroti ativiya kantataro. Tādiso ca sundaro bhaddako nāma hotīti āha ‘‘sundare dissatī’’ti. Koti devanāgayakkhagandhabbādīsu ko katamo? Meti mama. Pādānīti pāde. Iddhiyāti imāya evarūpāya deviddhiyā. Yasasāti iminā edisena parivārena paricchadena ca. Jalanti vijjotamāno. Abhikkantenāti ativiya kantena kamaniyena abhirūpena. Vaṇṇenāti chavivaṇṇena sarīravaṇṇanibhāya. Sabbā obhāsayaṃ disāti sabbāpi disā pabhāsento cando viya sūriyo viya ca ekobhāsaṃ ekālokaṃ karontoti gāthāya attho. Abhirūpeti uḷārarūpe sampannarūpe.

    កញ្ចនសន្និភត្តចតា សុវណ្ណវណ្ណគ្គហណេន គហិតាតិ អធិប្បាយេនាហ ‘‘ឆវិយ’’ន្តិ។ ឆវិគតា បន វណ្ណធាតុ ឯវ ‘‘សុវណ្ណវណ្ណោ’’តិ ឯត្ថ វណ្ណគ្គហណេន គហិតាតិ អបរេ។ វណ្ណនំ កិត្តិយា ឧគ្ឃោសនន្តិ វណ្ណោ, ថុតិ។ វណ្ណីយតិ អសង្ករតោ វវត្ថបីយតីតិ វណ្ណោ, កុលវគ្គោ។ វណ្ណីយតិ ផលំ ឯតេន យថាសភាវតោ វិភាវីយតីតិ វណ្ណោ, ការណំ។ វណ្ណនំ ទីឃរស្សាទិវសេន សណ្ឋហនន្តិ វណ្ណោ, សណ្ឋានំ។ វណ្ណីយតិ អណុមហន្តាទិវសេន បមីយតីតិ វណ្ណោ, បមាណំ។ វណ្ណេតិ វិការំ អាបជ្ជមានំ ហទយង្គតភាវំ បកាសេតីតិ វណ្ណោ, រូបាយតនំ។ ឯវំ តេន តេន បវត្តិនិមិត្តេន វណ្ណសទ្ទស្ស តស្មិំ តស្មិំ អត្ថេ បវត្តិ វេទិតព្ពា។ ឥទ្ធិំ មាបេត្វាតិ វត្ថាលង្ការកាយាទីហិ ឱភាសមុញ្ចនាទិវសេន ទិព្ពំ ឥទ្ធានុភាវំ និម្មិនិត្វា។ កាមាវចរា អនភិសង្ខតេនបិ អាគន្តុំ សក្កោន្តិ ឱឡារិករូបត្តា។ តថា ហិ តេ កពឡីការភក្ខា។ រូបាវចរា ន សក្កោន្តិ តតោ សុខុមតររូបត្តា។ តេនាហ ‘‘តេសំ ហី’’តិអាទិ។ តត្ថ ‘‘អតិសុខុមោ’’តិ មូលបដិសន្ធិរូបំ សន្ធាយ វទតិ។ ន តេន ឥរិយាបថកប្បនំ ហោតីតិ ឯតេន ព្រហ្មលោកេបិ ព្រហ្មានោ យេភុយ្យេន និម្មិតរូបេនេវ បវត្តន្តីតិ ទស្សេតិ។ ឥតរញ្ហិ អតិវិយ សុខុមំ រូបំ កេវលំ ចិត្តុប្បាទស្ស និស្សយាធិដ្ឋានភូតំ សណ្ឋានវន្តំ ហុត្វា តិដ្ឋតិ។

    Kañcanasannibhattacatā suvaṇṇavaṇṇaggahaṇena gahitāti adhippāyenāha ‘‘chaviya’’nti. Chavigatā pana vaṇṇadhātu eva ‘‘suvaṇṇavaṇṇo’’ti ettha vaṇṇaggahaṇena gahitāti apare. Vaṇṇanaṃ kittiyā ugghosananti vaṇṇo, thuti. Vaṇṇīyati asaṅkarato vavatthapīyatīti vaṇṇo, kulavaggo. Vaṇṇīyati phalaṃ etena yathāsabhāvato vibhāvīyatīti vaṇṇo, kāraṇaṃ. Vaṇṇanaṃ dīgharassādivasena saṇṭhahananti vaṇṇo, saṇṭhānaṃ. Vaṇṇīyati aṇumahantādivasena pamīyatīti vaṇṇo, pamāṇaṃ. Vaṇṇeti vikāraṃ āpajjamānaṃ hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsetīti vaṇṇo, rūpāyatanaṃ. Evaṃ tena tena pavattinimittena vaṇṇasaddassa tasmiṃ tasmiṃ atthe pavatti veditabbā. Iddhiṃ māpetvāti vatthālaṅkārakāyādīhi obhāsamuñcanādivasena dibbaṃ iddhānubhāvaṃ nimminitvā. Kāmāvacarā anabhisaṅkhatenapi āgantuṃ sakkonti oḷārikarūpattā. Tathā hi te kabaḷīkārabhakkhā. Rūpāvacarā na sakkonti tato sukhumatararūpattā. Tenāha ‘‘tesaṃ hī’’tiādi. Tattha ‘‘atisukhumo’’ti mūlapaṭisandhirūpaṃ sandhāya vadati. Na tena iriyāpathakappanaṃ hotīti etena brahmalokepi brahmāno yebhuyyena nimmitarūpeneva pavattantīti dasseti. Itarañhi ativiya sukhumaṃ rūpaṃ kevalaṃ cittuppādassa nissayādhiṭṭhānabhūtaṃ saṇṭhānavantaṃ hutvā tiṭṭhati.

    អនវសេសត្តំ សកលតា។ យេភុយ្យតា ពហុលភាវោ។ អព្យាមិស្សតា វិជាតិយេន អសង្ករោ។ សុខេន ហិ អវោកិណ្ណតា តត្ថ អធិប្បេតា ។ អនតិរេកតា តំបរមតា វិសេសាភាវោ។ កេវលកប្បន្តិ កេវលំ ទឡ្ហំ កត្វាតិ អត្ថោ។ សង្ឃភេទាយាតិ សង្ឃេ វិវាទាយ, វិវាទុប្បាទាយាតិ អត្ថោ។ កេវលំ វុច្ចតិ និព្ពានំ សព្ពសង្ខតវិវិត្តត្តា, ឯតស្ស តំ អត្ថីតិ កេវលី, សច្ឆិកតនិរោធោ ខីណាសវោ។ តេនាហ ‘‘វិសំយោគោ អត្ថោ’’តិ។

    Anavasesattaṃ sakalatā. Yebhuyyatā bahulabhāvo. Abyāmissatā vijātiyena asaṅkaro. Sukhena hi avokiṇṇatā tattha adhippetā . Anatirekatā taṃparamatā visesābhāvo. Kevalakappanti kevalaṃ daḷhaṃ katvāti attho. Saṅghabhedāyāti saṅghe vivādāya, vivāduppādāyāti attho. Kevalaṃ vuccati nibbānaṃ sabbasaṅkhatavivittattā, etassa taṃ atthīti kevalī, sacchikatanirodho khīṇāsavo. Tenāha ‘‘visaṃyogo attho’’ti.

    កប្បសទ្ទោ បនាយំ សឧបសគ្គោ អនុបសគ្គោ ចាតិ អធិប្បាយេន ឱកប្បនិយបទេ លព្ភមានំ កប្បសទ្ទមត្តំ ទស្សេតិ, អញ្ញថា កប្បបទំ អនិទស្សនមេវ សិយា។ សមណកប្បេហីតិ វិនយសិទ្ធេហិ សមណវោហារេហិ។ និច្ចកប្បន្តិ និច្ចកាលំ។ បញ្ញត្តីតិ នាមំ។ នាមញ្ហេតំ តស្ស អាយស្មតោ, យទិទំ កប្បោតិ។ កប្បិតកេសមស្សូតិ កត្តរិកាយ ឆេទិតកេសមស្សុ។ ទ្វង្គុលកប្បោតិ មជ្ឈន្ហិកវេលាយ វីតិក្កន្តាយ ទ្វង្គុលតាវិកប្បោ។ លេសោតិ អបទេសោ។ អនវសេសំ ផរិតុំ សមត្ថស្សបិ ឱភាសស្ស កេនចិបិ ការណេន ឯកទេសផរណម្បិ សិយា, អយំ បន សព្ពសោវ ផរតីតិ ទស្សេតុំ សមន្តត្ថោ កប្ប-សទ្ទោ គហិតោតិ អាហ ‘‘អនវសេសំ សមន្តតោ’’តិ។ ឦសំ អសមត្តំ, កេវលំ វា កេវលកប្បំ។ ភគវតោ អាភាយ អនោភាសិតមេវ ហិ បទេសំ ទេវតា អត្តនោ បភាយ ឱភាសេន្តិ។ ន ហិ ភគវតោ បភា កាយចិ បភាយ អភិភុយ្យតិ, សូរិយាទីនម្បិ បភំ សា អភិភុយ្យ តិដ្ឋតីតិ។

    Kappasaddo panāyaṃ saupasaggo anupasaggo cāti adhippāyena okappaniyapade labbhamānaṃ kappasaddamattaṃ dasseti, aññathā kappapadaṃ anidassanameva siyā. Samaṇakappehīti vinayasiddhehi samaṇavohārehi. Niccakappanti niccakālaṃ. Paññattīti nāmaṃ. Nāmañhetaṃ tassa āyasmato, yadidaṃ kappoti. Kappitakesamassūti kattarikāya cheditakesamassu. Dvaṅgulakappoti majjhanhikavelāya vītikkantāya dvaṅgulatāvikappo. Lesoti apadeso. Anavasesaṃ pharituṃ samatthassapi obhāsassa kenacipi kāraṇena ekadesapharaṇampi siyā, ayaṃ pana sabbasova pharatīti dassetuṃ samantattho kappa-saddo gahitoti āha ‘‘anavasesaṃ samantato’’ti. Īsaṃ asamattaṃ, kevalaṃ vā kevalakappaṃ. Bhagavato ābhāya anobhāsitameva hi padesaṃ devatā attano pabhāya obhāsenti. Na hi bhagavato pabhā kāyaci pabhāya abhibhuyyati, sūriyādīnampi pabhaṃ sā abhibhuyya tiṭṭhatīti.

    យេន វា ការណេនាតិ ហេតុម្ហិ ឥទំ ករណវចនំ។ ហេតុអត្ថោ ហិ កិរិយាយ ការណំ, ន ករណំ វិយ កិរិយត្ថោ, តស្មា នានប្បការ-គុណវិសេសាធិគមនត្ថា ឥធ ឧបសង្កមនកិរិយាតិ ‘‘អន្នេន វសតិ, វិជ្ជាយ វសតី’’តិអាទីសុ វិយ ហេតុអត្ថមេវ តំ ករណវចនំ យុត្តំ ន ករណត្ថំ តស្ស អយុជ្ជមានត្តាតិ វុត្តំ ‘‘យេន វា ការណេនា’’តិអាទិ។ ភគវតោ សតតប្បវត្តនិរតិសយ-សាទុវិបុលមតរស-សទ្ធម្មផលតាយ សាទុផលនិច្ចផលិតមហារុក្ខេន ភគវា ឧបមិតោ។ សាទុផលូបភោគាធិប្បាយគ្គហណេនេវ ហិ មហាការុណិកស្ស សាទុផលតា គហិតាតិ។ ឧបសង្កមីតិ ឧបសង្កន្តា។ សម្បត្តកាមតាយ ហិ កិញ្ចិ ឋានំ គច្ឆន្តោ តំតំបទេសាតិក្កមនេន ឧបសង្កមិ, ឧបសង្កន្តោតិ វត្តព្ពតំ លភតិ។ តេនាហ ‘‘គតាតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ, ឧបគតាតិ អត្ថោ។ ឧបសង្កមិត្វាតិ បុព្ពកាលកិរិយានិទ្ទេសោតិ អាហ ‘‘ឧបសង្កមនបរិយោសានទីបន’’ន្តិ។ តតោតិ យំ ឋានំ បត្តា ‘‘ឧបសង្កមី’’តិ វុត្តា, តតោ ឧបគតដ្ឋានតោ។

    Yenavā kāraṇenāti hetumhi idaṃ karaṇavacanaṃ. Hetuattho hi kiriyāya kāraṇaṃ, na karaṇaṃ viya kiriyattho, tasmā nānappakāra-guṇavisesādhigamanatthā idha upasaṅkamanakiriyāti ‘‘annena vasati, vijjāya vasatī’’tiādīsu viya hetuatthameva taṃ karaṇavacanaṃ yuttaṃ na karaṇatthaṃ tassa ayujjamānattāti vuttaṃ ‘‘yena vā kāraṇenā’’tiādi. Bhagavato satatappavattaniratisaya-sāduvipulamatarasa-saddhammaphalatāya sāduphalaniccaphalitamahārukkhena bhagavā upamito. Sāduphalūpabhogādhippāyaggahaṇeneva hi mahākāruṇikassa sāduphalatā gahitāti. Upasaṅkamīti upasaṅkantā. Sampattakāmatāya hi kiñci ṭhānaṃ gacchanto taṃtaṃpadesātikkamanena upasaṅkami, upasaṅkantoti vattabbataṃ labhati. Tenāha ‘‘gatāti vuttaṃ hotī’’ti, upagatāti attho. Upasaṅkamitvāti pubbakālakiriyāniddesoti āha ‘‘upasaṅkamanapariyosānadīpana’’nti. Tatoti yaṃ ṭhānaṃ pattā ‘‘upasaṅkamī’’ti vuttā, tato upagataṭṭhānato.

    គតិនិវត្តិអត្ថតោ សាមញ្ញតោ អាសនម្បិ ឋានគ្គហណេន គយ្ហតីតិ វុត្តំ ‘‘អាសនកុសលតាយ ឯកមន្តំ តិដ្ឋន្តី’’តិ។ និសិន្នាបិ ហិ គមនតោ និវត្តា នាម ហោន្តិ ឋត្វា និសីទិតព្ពត្តា, យថាវុត្តដ្ឋានាទយោបិ អាសនេនេវ សង្គហិតាតិ។ អតិទូរអច្ចាសន្នបដិក្ខេបេន នាតិទូរនច្ចាសន្នំ នាម គហិតំ។ តំ បន អវកំសតោ ឧភិន្នំ បសារិតហត្ថសង្ឃដ្ដនេន ទដ្ឋព្ពំ។ គីវំ បសារេត្វាតិ គីវំ បរិវត្តនវសេន បសារេត្វា។

    Gatinivattiatthato sāmaññato āsanampi ṭhānaggahaṇena gayhatīti vuttaṃ ‘‘āsanakusalatāya ekamantaṃ tiṭṭhantī’’ti. Nisinnāpi hi gamanato nivattā nāma honti ṭhatvā nisīditabbattā, yathāvuttaṭṭhānādayopi āsaneneva saṅgahitāti. Atidūraaccāsannapaṭikkhepena nātidūranaccāsannaṃ nāma gahitaṃ. Taṃ pana avakaṃsato ubhinnaṃ pasāritahatthasaṅghaṭṭanena daṭṭhabbaṃ. Gīvaṃ pasāretvāti gīvaṃ parivattanavasena pasāretvā.

    កាមំ ‘‘កថ’’ន្តិ អយមាការបុច្ឆា, តរណាការោ ឥធ បុច្ឆិតោ។ សោ បន តរណាការោ អត្ថតោ ការណមេវាតិ អាហ ‘‘កថំ នូតិ ការណបុច្ឆា’’តិ? បាកដោ អភិសម្ពោធិយំ មហាបថវីកម្បនាទិអនេកច្ឆរិយបាតុភាវាទិនា។

    Kāmaṃ ‘‘katha’’nti ayamākārapucchā, taraṇākāro idha pucchito. So pana taraṇākāro atthato kāraṇamevāti āha ‘‘kathaṃ nūti kāraṇapucchā’’ti? Pākaṭo abhisambodhiyaṃ mahāpathavīkampanādianekacchariyapātubhāvādinā.

    មរិសនដ្ឋេន បាបានំ រោគាទិអនត្ថានំ អភិភវនដ្ឋេន មារិសោ, ទុក្ខរហិតោ។ តេនាហ ‘‘និទ្ទុក្ខាតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ។ និរយបក្ខេ បិយាលបនវចនវសេន ឧបចារវចនញ្ចេតំ យថា ‘‘ទេវានំ បិយា’’តិ។ តេនេវាហ ‘‘យទិ ឯវ’’ន្តិអាទិ។ សង្កុនា សង្កូតិ មត្ថកតោ សមកោដ្ដិតេន យាវ ហទយបទេសា និព្ពិជ្ឈិត្វា ឱតិណ្ណេន សង្កុនា បាទតលតោ សមកោដ្ដិតោ សង្កុ និព្ពិជ្ឈិត្វា អារោហន្តោ ហទយេ ហទយស្ស បទេសេ សមាគច្ឆេយ្យ, អថ នេសំ សង្កូនំ សមាគមសមកាលេ នំ យថាតិក្កន្តសង្កុករណកាលំ ជានេយ្យាសិ។ កិញ្ចិ និមិត្តំ ឧបាទាយ កិស្មិញ្ចិ អត្ថេ បវត្តស្ស សទ្ទស្ស តន្និមិត្តរហិតេ បវត្តិ រុឡ្ហី នាម គមនកិរិយារហិតេ សាសនាទិមតិ បដិបិណ្ឌេ យថា គោសទ្ទស្ស។

    Marisanaṭṭhena pāpānaṃ rogādianatthānaṃ abhibhavanaṭṭhena māriso, dukkharahito. Tenāha ‘‘niddukkhāti vuttaṃ hotī’’ti. Nirayapakkhe piyālapanavacanavasena upacāravacanañcetaṃ yathā ‘‘devānaṃ piyā’’ti. Tenevāha ‘‘yadi eva’’ntiādi. Saṅkunā saṅkūti matthakato samakoṭṭitena yāva hadayapadesā nibbijjhitvā otiṇṇena saṅkunā pādatalato samakoṭṭito saṅku nibbijjhitvā ārohanto hadaye hadayassa padese samāgaccheyya, atha nesaṃ saṅkūnaṃ samāgamasamakāle naṃ yathātikkantasaṅkukaraṇakālaṃ jāneyyāsi. Kiñci nimittaṃ upādāya kismiñci atthe pavattassa saddassa tannimittarahite pavatti ruḷhī nāma gamanakiriyārahite sāsanādimati paṭipiṇḍe yathā gosaddassa.

    ឱឃមតរីតិ យេសំ ឱឃានំ តរណំ បុច្ឆិតំ, តេ គណនបរិច្ឆេទតោ សរូបតោ ច ទស្សេតុំ ‘‘ចត្តារោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ កស្មា បនេត្ថ ចត្តារោ ឯវ ឱឃា វុត្តា, តេ ច កាមាទយោ ឯវាតិ? ន ចោទេតព្ពមេតំ, យស្មា ធម្មានំ សភាវកិច្ចវិសេសញ្ញុនា ភគវតា សព្ពំ ញេយ្យំ យាថាវតោ អភិសម្ពុជ្ឈិត្វា ឯត្តកាវ ឱឃា ទេសិតា, ឥមេ ឯវ ច ទេសិតាតិ។ វដ្ដស្មិំ ឱហនន្តិ ឱសីទាបេន្តីតិ ឱឃា, ឱហនន្តិ ហេដ្ឋា កត្វា ហនន្តិ គាមេន្តិ, តថាភូតា សត្តេ អធោ គាមេន្តិ នាម។ អយញ្ច អត្ថោ ‘‘សព្ពោបិ ចេសា’’តិអាទិនា បរតោ អដ្ឋកថាយមេវ អាគមិស្សតិ។ កាមនដ្ឋេន កាមោ, កាមោ ច សោ យថាវុត្តេនត្ថេន ឱឃោ ចាតិ, កាមេសុ ឱឃោតិ វា កាមោឃោ។ ភវោឃោ នាម ភវរាគោតិ ទស្សេតុំ ‘‘រូបារូបភវេសុ ឆន្ទរាគោ ឈាននិកន្តិ ចា’’តិ វុត្តំ។ សុមង្គលវិលាសិនីអាទីសុ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.៣១២) បន ‘‘សស្សតទិដ្ឋិសហគតរាគោ ចា’’តិ វុត្តំ។ តត្ថ បឋមោ ឧបបត្តិភវេសុ រាគោ, ទុតិយោ កម្មភវេ។ ភវទិដ្ឋិវិនិមុត្តស្ស ទិដ្ឋិគតស្ស អភាវតោ។ ‘‘ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិយោ ទិដ្ឋោឃោ’’តិ វុត្តំ, ចតុសច្ចន្តោគធត្តា សព្ពស្ស ញេយ្យស្ស ‘‘ចតូសុ សច្ចេសុ អញ្ញាណំ អវិជ្ជោឃោ’’តិ អាហ។

    Oghamatarīti yesaṃ oghānaṃ taraṇaṃ pucchitaṃ, te gaṇanaparicchedato sarūpato ca dassetuṃ ‘‘cattāro’’tiādi vuttaṃ. Kasmā panettha cattāro eva oghā vuttā, te ca kāmādayo evāti? Na codetabbametaṃ, yasmā dhammānaṃ sabhāvakiccavisesaññunā bhagavatā sabbaṃ ñeyyaṃ yāthāvato abhisambujjhitvā ettakāva oghā desitā, ime eva ca desitāti. Vaṭṭasmiṃ ohananti osīdāpentīti oghā, ohananti heṭṭhā katvā hananti gāmenti, tathābhūtā satte adho gāmenti nāma. Ayañca attho ‘‘sabbopi cesā’’tiādinā parato aṭṭhakathāyameva āgamissati. Kāmanaṭṭhena kāmo, kāmo ca so yathāvuttenatthena ogho cāti, kāmesu oghoti vā kāmogho. Bhavogho nāma bhavarāgoti dassetuṃ ‘‘rūpārūpabhavesu chandarāgo jhānanikanti cā’’ti vuttaṃ. Sumaṅgalavilāsinīādīsu (dī. ni. aṭṭha. 3.312) pana ‘‘sassatadiṭṭhisahagatarāgo cā’’ti vuttaṃ. Tattha paṭhamo upapattibhavesu rāgo, dutiyo kammabhave. Bhavadiṭṭhivinimuttassa diṭṭhigatassa abhāvato. ‘‘Dvāsaṭṭhidiṭṭhiyo diṭṭhogho’’ti vuttaṃ, catusaccantogadhattā sabbassa ñeyyassa ‘‘catūsu saccesu aññāṇaṃ avijjogho’’ti āha.

    ឥទានិ តេសំ ឱឃសង្ខាតានំ បាបធម្មានំ ឧប្បត្តិដ្ឋានំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ, បវត្តិដ្ឋានំ បន កាមគុណាទយោ ទស្សិតា ឯវ។ ‘‘បញ្ចសុ កាមគុណេសុ ឆន្ទរាគោ កាមោឃោ’’តិ ឯត្ថ ភវោឃំ ឋបេត្វា សព្ពោ លោភោ កាមោឃោតិ យុត្តំ សិយា។ សស្សតទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ ភវទិដ្ឋិសម្បយុត្តត្តា ភវោឃោតិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តោ, ភវោឃោ បន ទិដ្ឋិគតវិប្បយុត្តេសុ ឯវ ឧប្បជ្ជតីតិ បាឡិយំ វុត្តោ។ តេនេវាហ – ‘‘ភវោឃោ ចតូសុ ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តលោភសហគតចិត្តុប្បាទេសុ ឧប្បជ្ជតី’’តិ។ តស្មា ទិដ្ឋិសហគតលោភោបិ កាមោឃោតិ យុត្តំ សិយា។ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកទុក្ខានញ្ហិ ការណភូតា កាមាសវាទយោបិ ទ្វិធា វុត្តា, អាសវា ឯវ ច ឱឃា។ កាមាសវនិទ្ទេសេ ច កាមេសូតិ កាមរាគទិដ្ឋិរាគាទីនំ អារម្មណភូតេសុ តេភូមកេសុ វត្ថុកាមេសូតិ អត្ថោ សម្ភវតិ។ តត្ថ ហិ ឧប្បជ្ជមានា សាយំ តណ្ហា សព្ពាបិ ន កាមច្ឆន្ទាទិនាមំ ន លភតីតិ។

    Idāni tesaṃ oghasaṅkhātānaṃ pāpadhammānaṃ uppattiṭṭhānaṃ dassetuṃ ‘‘tatthā’’tiādi vuttaṃ, pavattiṭṭhānaṃ pana kāmaguṇādayo dassitā eva. ‘‘Pañcasu kāmaguṇesu chandarāgo kāmogho’’ti ettha bhavoghaṃ ṭhapetvā sabbo lobho kāmoghoti yuttaṃ siyā. Sassatadiṭṭhisahagato rāgo bhavadiṭṭhisampayuttattā bhavoghoti aṭṭhakathāsu vutto, bhavogho pana diṭṭhigatavippayuttesu eva uppajjatīti pāḷiyaṃ vutto. Tenevāha – ‘‘bhavogho catūsu diṭṭhivippayuttalobhasahagatacittuppādesu uppajjatī’’ti. Tasmā diṭṭhisahagatalobhopi kāmoghoti yuttaṃ siyā. Diṭṭhadhammikasamparāyikadukkhānañhi kāraṇabhūtā kāmāsavādayopi dvidhā vuttā, āsavā eva ca oghā. Kāmāsavaniddese ca kāmesūti kāmarāgadiṭṭhirāgādīnaṃ ārammaṇabhūtesu tebhūmakesu vatthukāmesūti attho sambhavati. Tattha hi uppajjamānā sāyaṃ taṇhā sabbāpi na kāmacchandādināmaṃ na labhatīti.

    យទិ បន បញ្ចកាមគុណិកោ ច រាគោ កាមោឃោតិ វុត្តោតិ កត្វា ព្រហ្មានំ វិមានាទីសុ រាគស្ស ទិដ្ឋិរាគស្ស ច កាមោឃភាវោ បដិសេធិតព្ពោ សិយា, ឯវំ សតិ កាមោឃភវោឃវិនិមុត្តេន នាម លោភេន ភវិតព្ពំ ។ សោ យទា ទិដ្ឋិគតវិប្បយុត្តេសុ ឧប្បជ្ជតិ, តទា តេន សម្បយុត្តោ អវិជ្ជោឃោ ឱឃវិប្បយុត្តោតិ ទោមនស្សវិចិកិច្ឆុទ្ធច្ចសម្បយុត្តស្ស វិយ តស្សបិ ឱឃវិប្បយុត្តតា វត្តព្ពា សិយា ‘‘ចតូសុបិ ទិដ្ឋិគតវិប្បយុត្តលោភសហគតេសុ ចិត្តុប្បាទេសុ ឧប្បន្នោ មោហោ សិយា ឱឃសម្បយុត្តោ សិយា ឱឃវិប្បយុត្តោ’’តិ។ ‘‘កាមោឃោ អដ្ឋសុ លោភសហគតេសុ ចិត្តុប្បាទេសុ ឧប្បជ្ជតី’’តិ, ‘‘កាមោឃំ បដិច្ច ទិដ្ឋោឃោ អវិជ្ជោឃោ’’តិ ច វចនតោ ទិដ្ឋិសហគតោ កាមោឃោ ន ហោតីតិ ន សក្កា វត្តុំ។ តថា ហេត្ថ ‘‘រូបារូបភវេសុ ឆន្ទរាគោ ឈាននិកន្តិ ច ភវោឃោ នាមាតិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ, ន វុត្តំ សស្សតទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ’’តិ។

    Yadi pana pañcakāmaguṇiko ca rāgo kāmoghoti vuttoti katvā brahmānaṃ vimānādīsu rāgassa diṭṭhirāgassa ca kāmoghabhāvo paṭisedhitabbo siyā, evaṃ sati kāmoghabhavoghavinimuttena nāma lobhena bhavitabbaṃ . So yadā diṭṭhigatavippayuttesu uppajjati, tadā tena sampayutto avijjogho oghavippayuttoti domanassavicikicchuddhaccasampayuttassa viya tassapi oghavippayuttatā vattabbā siyā ‘‘catūsupi diṭṭhigatavippayuttalobhasahagatesu cittuppādesu uppanno moho siyā oghasampayutto siyā oghavippayutto’’ti. ‘‘Kāmogho aṭṭhasu lobhasahagatesu cittuppādesu uppajjatī’’ti, ‘‘kāmoghaṃ paṭicca diṭṭhogho avijjogho’’ti ca vacanato diṭṭhisahagato kāmogho na hotīti na sakkā vattuṃ. Tathā hettha ‘‘rūpārūpabhavesu chandarāgo jhānanikanti ca bhavogho nāmāti ettakameva vuttaṃ, na vuttaṃ sassatadiṭṭhisahagato rāgo’’ti.

    អធោគមនដ្ឋេនាតិ ហេដ្ឋាបវត្តនដ្ឋេន។ ហេដ្ឋាបវត្តនញ្ចេត្ថ ន កេវលំ អបាយគមនិយភាវេន, អថ ខោ សំសារតរកាវរោធនេនបីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឧបរិភវញ្ចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ កាមំ និព្ពានំ អរូបិភាវា អទេសំ, ន តស្ស ឋានវសេន ឧបរិគហណំ, សព្ពសង្ខតវិនិស្សដត្តា បន សព្ពស្សបិ ភវស្ស ឧបរីតិ វត្តព្ពតំ អរហតីតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘ឧបរិភវំ និព្ពាន’’ន្តិ។ ‘‘មហាឧទកោឃោ’’តិអាទីសុ រាសដ្ឋោ ឱឃ-សទ្ទោតិ ‘‘មហា ហេសោ កិលេសរាសី’’តិ វុត្តំ សេសេសុបីតិ ភវោឃាទីសុបិ។

    Adhogamanaṭṭhenāti heṭṭhāpavattanaṭṭhena. Heṭṭhāpavattanañcettha na kevalaṃ apāyagamaniyabhāvena, atha kho saṃsāratarakāvarodhanenapīti dassetuṃ ‘‘uparibhavañcā’’tiādi vuttaṃ. Kāmaṃ nibbānaṃ arūpibhāvā adesaṃ, na tassa ṭhānavasena uparigahaṇaṃ, sabbasaṅkhatavinissaṭattā pana sabbassapi bhavassa uparīti vattabbataṃ arahatīti katvā vuttaṃ ‘‘uparibhavaṃ nibbāna’’nti. ‘‘Mahāudakogho’’tiādīsu rāsaṭṭho ogha-saddoti ‘‘mahā heso kilesarāsī’’ti vuttaṃ sesesupīti bhavoghādīsupi.

    អប្បតិដ្ឋហន្តោតិ កិលេសាទីនំ វសេន អសន្តិដ្ឋន្តោ, អសំសីទន្តោតិ អត្ថោ។ អនាយូហន្តោតិ អភិសង្ខារាទិវសេន ន អាយូហន្តោ មជ្ឈិមំ បដិបទំ វិលង្ឃិត្វា និព្ពុយ្ហន្តោ។ តេនាហ – ‘‘អវាយមន្តោ’’តិ, មិច្ឆាវាយាមវសេន អវាយមន្តោតិ អធិប្បាយោ។ គូឡ្ហន្តិ សំវុតំ។ បដិច្ឆន្នន្តិ តស្សេវ វេវចនំ។ អត្ថវសេន វា សំវុត្តំ គូឡ្ហំ, សទ្ទវសេនបិ អបាកដំ បដិច្ឆន្នំ អន្តរទីបាទិកេ ឋាតព្ពដ្ឋានេ។ អាយូហន្តាតិ ហត្ថេហិ ច បាទេហិ ច វាយមន្តា។ ឯតំ អត្ថជាតំ, ឯតំ វា វិស្សជ្ជនំ។

    Appatiṭṭhahantoti kilesādīnaṃ vasena asantiṭṭhanto, asaṃsīdantoti attho. Anāyūhantoti abhisaṅkhārādivasena na āyūhanto majjhimaṃ paṭipadaṃ vilaṅghitvā nibbuyhanto. Tenāha – ‘‘avāyamanto’’ti, micchāvāyāmavasena avāyamantoti adhippāyo. Gūḷhanti saṃvutaṃ. Paṭicchannanti tasseva vevacanaṃ. Atthavasena vā saṃvuttaṃ gūḷhaṃ, saddavasenapi apākaṭaṃ paṭicchannaṃ antaradīpādike ṭhātabbaṭṭhāne. Āyūhantāti hatthehi ca pādehi ca vāyamantā. Etaṃ atthajātaṃ, etaṃ vā vissajjanaṃ.

    ឥទានិ យេនាធិប្បាយេន ភគវតា តថាគូឡ្ហំ កត្វា បញ្ហោ កថិតោ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘កិំ បនាតិអាទិ វុត្តំ។ និគ្គហមុខេនាតិ វេនេយ្យានំ វិនយឧបាយភូតនិគ្គហវសេន។ តេនាហ យេ បណ្ឌិតមានិនោ’’តិអាទិ។ បវយ្ហ បវយ្ហាតិ ឱផុណិត្វា ឱផុណិត្វា។

    Idāni yenādhippāyena bhagavatā tathāgūḷhaṃ katvā pañho kathito, taṃ dassetuṃ ‘‘kiṃ panātiādi vuttaṃ. Niggahamukhenāti veneyyānaṃ vinayaupāyabhūtaniggahavasena. Tenāha ye paṇḍitamānino’’tiādi. Pavayha pavayhāti ophuṇitvā ophuṇitvā.

    សោតិ ទេវបុត្តោ និហតមានោ អហោសិ យថាវិស្សជ្ជិតស្ស អត្ថស្ស អជានន្តោ។ យថាតិ អនិយមវចនំ និយមនិទ្ទិដ្ឋំ ហោតិ, តំសម្ពន្ធញ្ច កថន្តិ បុច្ឆាវចនន្តិ តទុភយស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘យថាហំ ជានាមិ, ឯវំ មេ កថេហី’’តិ អាហ។

    Soti devaputto nihatamāno ahosi yathāvissajjitassa atthassa ajānanto. Yathāti aniyamavacanaṃ niyamaniddiṭṭhaṃ hoti, taṃsambandhañca kathanti pucchāvacananti tadubhayassa atthaṃ dassento ‘‘yathāhaṃ jānāmi, evaṃ me kathehī’’ti āha.

    យទាស្វាហន្តិ យទា សុ អហំ, សុ-ការោ និបាតមត្តំ ‘‘យទិទំ កថំ សូ’’តិអាទីសុ វិយ។ សព្ពបទេសូតិ ‘‘តទាស្សុ សំសីទាមី’’តិអាទីសុ តីសុបិ បទេសុ។ អតរន្តោតិ ឱឃានំ អតិក្កមនត្ថំ តរណប្បយោគំ អករោន្តោ។ តត្ថេវាតិ ឱឃនិយឱឃេសុ ឯវ។ ឱសីទាមីតិ និមុជ្ជាមិ ឱឃេហិ អជ្ឈោត្ថដោ ហោមិ។ និព្ពុយ្ហាមីតិ ឱឃេហិ និព្ពូឡ្ហោ ហោមិ។ ឋាតុំ អសក្កោន្តោ អសំសីទន្តោ។ អតិវត្តាមីតិ អនុបយោគំ អតិក្កមាមិ, អបនិធានវសេន សម្មាបដិបត្តិំ វិរាធេមីតិ អត្ថោ។ ឋានេ ច វាយាមេ ចាតិ វក្ខមានវិភាគេ បតិដ្ឋហនេ វាយាមេ ច ទោសំ ទិស្វាតិ បតិដ្ឋានាយូហនេសុ សំសីទននិព្ពុយ្ហនសង្ខាតំ តរណស្ស វិពន្ធនភូតំ អាទីនវំ ទិស្វាន។ ឥទំ ភគវតា ពោធិមូលេ អត្តនា បវត្តិត-បុព្ពភាគ-មនសិការវសេន វុត្តំ។ អតិដ្ឋន្តោ អវាយមន្តោតិ បតិដ្ឋានាយូហនករណកិលេសាទីនំ បរិវជ្ជនេន អសំសីទន្តោ អនិព្ពុយ្ហន្តោ។ ទេវតាយបិ បដិវិទ្ធោ តទត្ថោ ឧបនិស្សយសម្បន្នតាយ វិមុត្តិបរិបាចនីយធម្មានំ បរិបក្កត្តា។ ន បន បាកដោ វិបញ្ចិតញ្ញូអាទីនំ, ឧគ្ឃដិតញ្ញូនំ បន យថា តស្សា ទេវតាយ, តថា បាកដោ ឯវាតិ។ សត្ត ទុកា ឥទានិ វុច្ចមានរូបា ទស្សិតា បោរាណដ្ឋកថាយំ។ កិលេសវសេន សន្តិដ្ឋន្តោតិ លោភាទីហិ អភិភូតតាយ សំសារេ បតិដ្ឋហន្តោ សម្មា អប្បដិបជ្ជនេន តត្ថេវ សំសីទតិ នាម។ អភិសង្ខារវសេនាតិ តត្ថេវាភិសង្ខារចេតនាយ ចេតេន្តោ សម្មាបដិបត្តិយោគ្យស្ស ខណស្ស អតិវត្តនេន និព្ពុយ្ហតិ នាម។ ឥមិនា នយេន សេសទុកេសុបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។

    Yadāsvāhanti yadā su ahaṃ, su-kāro nipātamattaṃ ‘‘yadidaṃ kathaṃ sū’’tiādīsu viya. Sabbapadesūti ‘‘tadāssu saṃsīdāmī’’tiādīsu tīsupi padesu. Atarantoti oghānaṃ atikkamanatthaṃ taraṇappayogaṃ akaronto. Tatthevāti oghaniyaoghesu eva. Osīdāmīti nimujjāmi oghehi ajjhotthaṭo homi. Nibbuyhāmīti oghehi nibbūḷho homi. Ṭhātuṃ asakkonto asaṃsīdanto. Ativattāmīti anupayogaṃ atikkamāmi, apanidhānavasena sammāpaṭipattiṃ virādhemīti attho. Ṭhāne ca vāyāme cāti vakkhamānavibhāge patiṭṭhahane vāyāme ca dosaṃ disvāti patiṭṭhānāyūhanesu saṃsīdananibbuyhanasaṅkhātaṃ taraṇassa vibandhanabhūtaṃ ādīnavaṃ disvāna. Idaṃ bhagavatā bodhimūle attanā pavattita-pubbabhāga-manasikāravasena vuttaṃ. Atiṭṭhanto avāyamantoti patiṭṭhānāyūhanakaraṇakilesādīnaṃ parivajjanena asaṃsīdanto anibbuyhanto. Devatāyapi paṭividdho tadattho upanissayasampannatāya vimuttiparipācanīyadhammānaṃ paripakkattā. Na pana pākaṭo vipañcitaññūādīnaṃ, ugghaṭitaññūnaṃ pana yathā tassā devatāya, tathā pākaṭo evāti. Satta dukā idāni vuccamānarūpā dassitā porāṇaṭṭhakathāyaṃ. Kilesavasena santiṭṭhantoti lobhādīhi abhibhūtatāya saṃsāre patiṭṭhahanto sammā appaṭipajjanena tattheva saṃsīdati nāma. Abhisaṅkhāravasenāti tatthevābhisaṅkhāracetanāya cetento sammāpaṭipattiyogyassa khaṇassa ativattanena nibbuyhati nāma. Iminā nayena sesadukesupi attho veditabbo.

    ឯត្ថ ច វដ្ដមូលកា កិលេសាតិ តេសំ វសេន សំសារេ អវដ្ឋានំ តំតំកម្មុនា តត្ថ តត្ថ ភវេ អភិនិព្ពត្តិ, កិលេសា បន តេសំ បច្ចយមត្តំ។ តត្ថ តត្ថ ភវេ អបរាបរំ និព្ពត្តេន្តោ សំសារេ និព្ពុយ្ហតិ នាមាតិ ឥមស្ស អត្ថស្ស ទស្សនវសេន បឋមទុកោ វុត្តោ។ ឥមេ សត្តា សំសារេ បរិព្ភមន្តា ទុវិធា តណ្ហាចរិតា ទិដ្ឋិចរិតា ចាតិ តេសំ សំសារនាយិកភូតានំ ធម្មានំ វសេន សន្តិដ្ឋនំ, តទញ្ញេសំ បវត្តិបច្ចយានំ វសេន អាយូហនន្តិ ឥមស្ស អត្ថស្ស ទស្សនវសេន ទុតិយទុកោ វុត្តោ។ សំយោជនិយេសុ ធម្មេសុ អស្សាទទស្សនសភាវាយ តណ្ហាយ វសេន វិសេសតោ បតិដ្ឋានំ, អមុត្តិមគ្គេ មុត្តិមគ្គបរាមាសតោ តថា អាយូហនម្បិ ទិដ្ឋិយា វសេន ហោតីតិ ទស្សេតុំ តតិយទុកោ វុត្តោ។ ចតុត្ថទុកេ បន អធិប្បាយោ អដ្ឋកថាយ ឯវ វិភាវិតោ។ យស្មា ‘‘សស្សតោ អត្តា’’តិ អភិនិវិសន្តោ អរូបរាគំ, អសញ្ញូបគំ វា អវិមោក្ខំយេវ វិមោក្ខោតិ គហេត្វា សំសារេ ឯវ ឱលីយតិ។ តេនាហ ‘‘ឱលីយនាភិនិវេសា ហិ ភវទិដ្ឋី’’តិ។ យស្មា បន កាមភវាទីសុ យំ វា តំ វា ភវំ បត្វា អត្តា ឧច្ឆិជ្ជតិ វិនស្សតិ, ន ហោតិ បរំ មរណាតិ អភិនិវិសន្តោ ភវវិប្បមោក្ខាវហាយ សម្មាបដិបត្តិយា អប្បដិបជ្ជនេន តំ អតិវត្តតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘អតិធាវនាភិនិវេសា វិភវទិដ្ឋី’’តិ។

    Ettha ca vaṭṭamūlakā kilesāti tesaṃ vasena saṃsāre avaṭṭhānaṃ taṃtaṃkammunā tattha tattha bhave abhinibbatti, kilesā pana tesaṃ paccayamattaṃ. Tattha tattha bhave aparāparaṃ nibbattento saṃsāre nibbuyhati nāmāti imassa atthassa dassanavasena paṭhamaduko vutto. Ime sattā saṃsāre paribbhamantā duvidhā taṇhācaritā diṭṭhicaritā cāti tesaṃ saṃsāranāyikabhūtānaṃ dhammānaṃ vasena santiṭṭhanaṃ, tadaññesaṃ pavattipaccayānaṃ vasena āyūhananti imassa atthassa dassanavasena dutiyaduko vutto. Saṃyojaniyesu dhammesu assādadassanasabhāvāya taṇhāya vasena visesato patiṭṭhānaṃ, amuttimagge muttimaggaparāmāsato tathā āyūhanampi diṭṭhiyā vasena hotīti dassetuṃ tatiyaduko vutto. Catutthaduke pana adhippāyo aṭṭhakathāya eva vibhāvito. Yasmā ‘‘sassato attā’’ti abhinivisanto arūparāgaṃ, asaññūpagaṃ vā avimokkhaṃyeva vimokkhoti gahetvā saṃsāre eva olīyati. Tenāha ‘‘olīyanābhinivesā hi bhavadiṭṭhī’’ti. Yasmā pana kāmabhavādīsu yaṃ vā taṃ vā bhavaṃ patvā attā ucchijjati vinassati, na hoti paraṃ maraṇāti abhinivisanto bhavavippamokkhāvahāya sammāpaṭipattiyā appaṭipajjanena taṃ ativattati. Tena vuttaṃ ‘‘atidhāvanābhinivesā vibhavadiṭṭhī’’ti.

    លីនវសេន សន្តិដ្ឋន្តោតិ កោសជ្ជាទិវសេន សំកោចាបជ្ជនេន សម្មា អប្បដិបជ្ជន្តោ។ ឧទ្ធច្ចវសេន អាយូហន្តោតិ សម្មាសមាធិនោ អភាវេន វិក្ខេបវសេន បញ្ចមោ ទុកោ វុត្តោ។ យថា កាមសុខំ បវិដ្ឋស្ស សមាធានំ នត្ថិ ចិត្តស្ស ឧបក្កិលិដ្ឋត្តា, ឯវំ អត្តបរិតាបនមនុយុត្តស្ស កាយស្ស ឧបក្កិលិដ្ឋត្តា។ ឥតិ ចិត្តកាយបរិក្កិលេសករា ទ្វេ អន្តា តណ្ហាទិដ្ឋិនិស្សយតាយ សំសីទននិព្ពុយ្ហននិមិត្តា វុត្តា ឆដ្ឋទុកេ។ បុព្ពេ សប្បទេសតោវ សំកិលេសធម្មា ‘‘សំសីទននិមិត្ត’’ន្តិ ទស្សិតាតិ ឥទានិ និប្បទេសតោ ទស្សនវសេន, បុព្ពេ ច សាធារណតោ អភិសង្ខារធម្មា ‘‘និព្ពុយ្ហននិមិត្ត’’ន្តិ ទស្សិតាតិ ឥទានិ បុញ្ញានេញ្ជាភិសង្ខារេ ឯវ ‘‘អាយូហននិមិត្ត’’ន្តិ ទស្សនវសេន សត្តមទុកោ វុត្តោ។ ឯវញ្ហិ ទុគ្គតិសុគតូបបត្តិវសេន សំសីទននិព្ពុយ្ហនានិ វិភជ្ជ ទស្សិតានិ ហោន្តីតិ។ តេនេវាហ ‘‘វុត្តម្បិ ចេត’’ន្តិអាទិ។ អធោភាគំ ទុគ្គតិំ គមេន្តីតិ អធោភាគង្គមនីយា អនុនាសិកលោបំ អកត្វា។ តថា ឧបរិភាគំ គមេន្តីតិ ឧបរិភាគង្គមនីយា។

    Līnavasena santiṭṭhantoti kosajjādivasena saṃkocāpajjanena sammā appaṭipajjanto. Uddhaccavasena āyūhantoti sammāsamādhino abhāvena vikkhepavasena pañcamo duko vutto. Yathā kāmasukhaṃ paviṭṭhassa samādhānaṃ natthi cittassa upakkiliṭṭhattā, evaṃ attaparitāpanamanuyuttassa kāyassa upakkiliṭṭhattā. Iti cittakāyaparikkilesakarā dve antā taṇhādiṭṭhinissayatāya saṃsīdananibbuyhananimittā vuttā chaṭṭhaduke. Pubbe sappadesatova saṃkilesadhammā ‘‘saṃsīdananimitta’’nti dassitāti idāni nippadesato dassanavasena, pubbe ca sādhāraṇato abhisaṅkhāradhammā ‘‘nibbuyhananimitta’’nti dassitāti idāni puññāneñjābhisaṅkhāre eva ‘‘āyūhananimitta’’nti dassanavasena sattamaduko vutto. Evañhi duggatisugatūpapattivasena saṃsīdananibbuyhanāni vibhajja dassitāni hontīti. Tenevāha ‘‘vuttampi ceta’’ntiādi. Adhobhāgaṃ duggatiṃ gamentīti adhobhāgaṅgamanīyā anunāsikalopaṃ akatvā. Tathā uparibhāgaṃ gamentīti uparibhāgaṅgamanīyā.

    ឯត្ថ ច ឱឃតរណំ បុច្ឆិតេន ភគវតា ‘‘អប្បតិដ្ឋំ អនាយូហ’’ន្តិ តស្ស បហានង្គមេវ ទស្សិតំ, ន សម្បយោគង្គន្តិ? ន ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ, យាវតា យេន បតិដ្ឋានំ ហោតិ, យេន ច អាយូហនំ, តទុភយបដិក្ខេបមុខេន តប្បដិបក្ខធម្មទស្សនមេតន្តិ។ ន ហេស អ-ការោ កេវលំ បដិសេធេ, អថ ខោ បដិបក្ខេ ‘‘អកុសលា ធម្មា, អហិតោ, អធម្មោ’’តិអាទីសុ វិយ, តស្មា អប្បតិដ្ឋំ អនាយូហន្តិ បតិដ្ឋានាយូហនានំ បដិបក្ខវសេន បវត្តមានោ តថាបវត្តិហេតូវាតិ អយមេត្ថ អត្ថោ។ ខោតិ ច អវធារណត្ថេ និបាតោ ‘‘អស្សោសិ ខោ’’តិអាទីសុ (បារា. ១) វិយ។ តេន អប្បតិដ្ឋានស្ស ឯកំសិកតំ ទស្សេតិ។ សោយំ ខោ-សទ្ទោ ‘‘អនាយូហ’’ន្តិ ឯត្ថាបិ អានេត្វា វត្តព្ពោ។ អនាយូហនម្បិ ហិ ឯកំសិកមេវាតិ តស្ស បដិបក្ខោ សហ វិបស្សនាយ អរិយមគ្គោ។ តេន ហិ ឱឃតរណំ ហោតិ, ន អញ្ញថា។ ឯវមយំ យថានុសន្ធិទេសនា កតា, ទេវតា ច សហវិបស្សនំ មគ្គំ បដិវិជ្ឈីតិ បឋមផលេ បតិដ្ឋាសិ។ តេន វុត្តំ ‘‘ឥមំ បញ្ហវិស្សជ្ជន’’ន្តិអាទិ។

    Ettha ca oghataraṇaṃ pucchitena bhagavatā ‘‘appatiṭṭhaṃ anāyūha’’nti tassa pahānaṅgameva dassitaṃ, na sampayogaṅganti? Na evaṃ daṭṭhabbaṃ, yāvatā yena patiṭṭhānaṃ hoti, yena ca āyūhanaṃ, tadubhayapaṭikkhepamukhena tappaṭipakkhadhammadassanametanti. Na hesa a-kāro kevalaṃ paṭisedhe, atha kho paṭipakkhe ‘‘akusalā dhammā, ahito, adhammo’’tiādīsu viya, tasmā appatiṭṭhaṃ anāyūhanti patiṭṭhānāyūhanānaṃ paṭipakkhavasena pavattamāno tathāpavattihetūvāti ayamettha attho. Khoti ca avadhāraṇatthe nipāto ‘‘assosi kho’’tiādīsu (pārā. 1) viya. Tena appatiṭṭhānassa ekaṃsikataṃ dasseti. Soyaṃ kho-saddo ‘‘anāyūha’’nti etthāpi ānetvā vattabbo. Anāyūhanampi hi ekaṃsikamevāti tassa paṭipakkho saha vipassanāya ariyamaggo. Tena hi oghataraṇaṃ hoti, na aññathā. Evamayaṃ yathānusandhidesanā katā, devatā ca sahavipassanaṃ maggaṃ paṭivijjhīti paṭhamaphale patiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ ‘‘imaṃ pañhavissajjana’’ntiādi.

    ‘‘ចិរស្សា’’តិ ឥមិនា សមានត្ថំ បទន្តរមេតន្តិ អាហ ‘‘ចិរស្ស កាលស្សា’’តិ យថា ‘‘មមំ វា, ភិក្ខវេ’’តិ (ទី. និ. ១.៥-៦) ឯត្ថ ‘‘មមា’’តិ ឥមិនា សមានត្ថំ បទន្តរំ មមន្តិ។ ន ទិដ្ឋបុព្ពាតិ អទស្សាវី។ អទស្សាវិតា ច ទិស្វា កត្តព្ពកិច្ចស្ស អសិទ្ធតាយ វេទិតព្ពា។ អញ្ញថា កា នាម សា ទេវតា, យា ភគវន្តំ ន ទិដ្ឋវតី? តេនាហ ‘‘កិំ បនិមាយា’’តិអាទិ។ ទស្សនំ ឧបាទាយ ឯវំ វត្តុំ វត្តតីតិ យទា កទាចិ កញ្ចិ បិយជាតិកំ ទិស្វា តំ ទស្សនំ ឧបាទាយ ‘‘ចិរេន វត មយំ អាយស្មន្តំ បស្សាមា’’តិ អទិដ្ឋបុព្ពំ ទិដ្ឋបុព្ពំ វា ឯវំ វត្តុំ យុជ្ជតិ, អយំ លោកេ និរុឡ្ហេ សមុទាចារោតិ ទស្សេតិ។ ព្រហ្មំ វា វុច្ចតិ អរិយមគ្គោ, តស្ស អណនតោ ជាននតោ បដិវិជ្ឈនតោ ព្រាហ្មណោ។ កិលេសនិព្ពានេនាតិ កិលេសានំ អច្ចន្តសមុច្ឆេទសង្ខាតេន និព្ពានេន និព្ពុតំ សម្មទេវ វូបសន្ត-សព្ពកិលេសទរថ-បរិឡាហំ។ អាសត្តវិសត្តាទីហីតិ អាទិ-សទ្ទេន វិសតាទិអាការេ សង្គណ្ហាតិ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    ‘‘Cirassā’’ti iminā samānatthaṃ padantarametanti āha ‘‘cirassa kālassā’’ti yathā ‘‘mamaṃ vā, bhikkhave’’ti (dī. ni. 1.5-6) ettha ‘‘mamā’’ti iminā samānatthaṃ padantaraṃ mamanti. Na diṭṭhapubbāti adassāvī. Adassāvitā ca disvā kattabbakiccassa asiddhatāya veditabbā. Aññathā kā nāma sā devatā, yā bhagavantaṃ na diṭṭhavatī? Tenāha ‘‘kiṃ panimāyā’’tiādi. Dassanaṃ upādāya evaṃ vattuṃ vattatīti yadā kadāci kañci piyajātikaṃ disvā taṃ dassanaṃ upādāya ‘‘cirena vata mayaṃ āyasmantaṃ passāmā’’ti adiṭṭhapubbaṃ diṭṭhapubbaṃ vā evaṃ vattuṃ yujjati, ayaṃ loke niruḷhe samudācāroti dasseti. Brahmaṃ vā vuccati ariyamaggo, tassa aṇanato jānanato paṭivijjhanato brāhmaṇo. Kilesanibbānenāti kilesānaṃ accantasamucchedasaṅkhātena nibbānena nibbutaṃ sammadeva vūpasanta-sabbakilesadaratha-pariḷāhaṃ. Āsattavisattādīhīti ādi-saddena visatādiākāre saṅgaṇhāti. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘វិសតាតិ វិសត្តិកា, វិសដាតិ វិសត្តិកា, វិសាលាតិ វិសត្តិកា, វិសក្កតីតិ វិសត្តិកា, វិសំវាទិកាតិ វិសត្តិកា, វិសំ ហរតីតិ វិសត្តិកា, វិសមូលាតិ វិសត្តិកា, វិសផលាតិ វិសត្តិកា, វិសបរិភោគោតិ វិសត្តិកា, វិសាលា វា បន សា តណ្ហា រូបេ សទ្ទេ គន្ធេ រសេ ផោដ្ឋព្ពេ ធម្មេ កុលេ គណេ វិសតា វិត្ថតាតិ វិសត្តិកា’’តិ (មហានិ. ៣)។

    ‘‘Visatāti visattikā, visaṭāti visattikā, visālāti visattikā, visakkatīti visattikā, visaṃvādikāti visattikā, visaṃ haratīti visattikā, visamūlāti visattikā, visaphalāti visattikā, visaparibhogoti visattikā, visālā vā pana sā taṇhā rūpe sadde gandhe rase phoṭṭhabbe dhamme kule gaṇe visatā vitthatāti visattikā’’ti (mahāni. 3).

    តត្ថ វិសតាតិ វិត្ថតា រូបាទីសុ តេភូមកធម្មេសុ អភិព្យាបនវសេន វិសដាតិ បុរិមវចនមេវ ត-ការស្ស ដ-ការំ កត្វា វុត្តំ។ វិសាលាតិ វិបុលា។ វិសក្កតីតិ បរិសក្កតិ, សហតិ វា។ រត្តោ ហិ រាគវត្ថុនា បាទេន តាឡិយមានោបិ សហតីតិ។ ឱសក្កនំ វិប្ផន្ទនំ វា ‘‘វិសក្កន’’ន្តិបិ វទន្តិ។ អនិច្ចាទិំ និច្ចាទិតោ។ គណ្ហាតីតិ វិសំវាទិកា ហោតិ។ វិសំ ហរតីតិ តថា តថា កាមេសុ អានិសំសំ បស្សន្តី វិវិធេហិ អាការេហិ នេក្ខម្មាភិមុខប្បវត្តិតោ ចិត្តំ សំហរតិ សំខិបតិ, វិសំ វា ទុក្ខំ, តំ ហរតិ, វហតីតិ អត្ថោ។ ទុក្ខនិព្ពត្តកកម្មស្ស ហេតុភាវតោ វិសមូលា។ វិសំ វា ទុក្ខាភិភូតា វេទនា មូលំ ឯតិស្សាតិ វិសមូលា។ ទុក្ខសមុទយត្តា វិសំ ផលំ ឯតិស្សាតិ វិសផលា។ តណ្ហាយ រូបាទិកស្ស ទុក្ខស្សេវ បរិភោគោ ហោតិ, ន អមតស្សាតិ វិសបរិភោគោតិ វុត្តា, សព្ពត្ថ និរុត្តិវសេន បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា។ យោ បនេត្ថ បធានោ អត្ថោ, តំ ទស្សេតុំ បុន ‘‘វិសាលា វា បនា’’តិអាទិ វុត្តន្តិ ឯវមេត្ថ វិសត្តិកាបទស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ តិណ្ណំ បឋមទុតិយមគ្គេហិ។ និត្តិណ្ណំ តតិយមគ្គេន។ ឧត្តិណ្ណំ ចតុត្ថមគ្គេន។

    Tattha visatāti vitthatā rūpādīsu tebhūmakadhammesu abhibyāpanavasena visaṭāti purimavacanameva ta-kārassa ṭa-kāraṃ katvā vuttaṃ. Visālāti vipulā. Visakkatīti parisakkati, sahati vā. Ratto hi rāgavatthunā pādena tāḷiyamānopi sahatīti. Osakkanaṃ vipphandanaṃ vā ‘‘visakkana’’ntipi vadanti. Aniccādiṃ niccādito. Gaṇhātīti visaṃvādikā hoti. Visaṃ haratīti tathā tathā kāmesu ānisaṃsaṃ passantī vividhehi ākārehi nekkhammābhimukhappavattito cittaṃ saṃharati saṃkhipati, visaṃ vā dukkhaṃ, taṃ harati, vahatīti attho. Dukkhanibbattakakammassa hetubhāvato visamūlā. Visaṃ vā dukkhābhibhūtā vedanā mūlaṃ etissāti visamūlā. Dukkhasamudayattā visaṃ phalaṃ etissāti visaphalā. Taṇhāya rūpādikassa dukkhasseva paribhogo hoti, na amatassāti visaparibhogoti vuttā, sabbattha niruttivasena padasiddhi veditabbā. Yo panettha padhāno attho, taṃ dassetuṃ puna ‘‘visālā vā panā’’tiādi vuttanti evamettha visattikāpadassa attho veditabbo. Tiṇṇaṃ paṭhamadutiyamaggehi. Nittiṇṇaṃ tatiyamaggena. Uttiṇṇaṃ catutthamaggena.

    សមនុញ្ញោតិ សម្មទេវ កតានុញ្ញោ។ តេនាហ ‘‘ឯកជ្ឈាសយោ អហោសី’’តិ។ អន្តរធាយីតិ អទស្សនំ អគមាសិ។ យថា បន អន្តរធាយិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘អភិសង្ខតកាយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ មាលេហីតិ លិង្គវិបល្លាសេន វុត្តំ, ‘‘មាលាហី’’តិ កេចិ បឋន្តិ, ‘‘មល្យេហី’’តិ វត្តព្ពេ យ-ការលោបំ កត្វា និទ្ទេសោ។ អយំ តាវ អដ្ឋកថាយ លីនត្ថវណ្ណនា។

    Samanuññoti sammadeva katānuñño. Tenāha ‘‘ekajjhāsayo ahosī’’ti. Antaradhāyīti adassanaṃ agamāsi. Yathā pana antaradhāyi, taṃ dassetuṃ ‘‘abhisaṅkhatakāya’’ntiādi vuttaṃ. Mālehīti liṅgavipallāsena vuttaṃ, ‘‘mālāhī’’ti keci paṭhanti, ‘‘malyehī’’ti vattabbe ya-kāralopaṃ katvā niddeso. Ayaṃ tāva aṭṭhakathāya līnatthavaṇṇanā.

    នេត្តិនយវណ្ណនា

    Nettinayavaṇṇanā

    ឥទានិ បករណនយេន បាឡិយា អត្ថវណ្ណនំ ករិស្សាម។ សា បន អត្ថវណ្ណនា យស្មា ទេសនាយ សមុដ្ឋានប្បយោជនភាជនេសុ បិណ្ឌត្ថេសុ ច និទ្ធារិតេសុ សុករា ហោតិ សុវិញ្ញេយ្យា ច, តស្មា សុត្តទេសនាយ សមុដ្ឋានាទីនិ បឋមំ និទ្ធារយិស្សាម។ តត្ថ សមុដ្ឋានំ តាវ ទេសនានិទានំ, តំ សាធារណំ អសាធារណន្តិ ទុវិធំ។ តត្ថ សាធារណម្បិ អព្ភន្តរពាហិរភេទតោ ទុវិធំ។ តត្ថ សាធារណំ អព្ភន្តរសមុដ្ឋានំ នាម លោកនាថស្ស មហាករុណា។ តាយ ហិ សមុស្សាហិតស្ស ភគវតោ វេនេយ្យានំ ធម្មទេសនាយ ចិត្តំ ឧទបាទិ, យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘សត្តេសុ ច ការុញ្ញតំ បដិច្ច ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេសី’’តិអាទិ (ម. និ. ១.២៨៣; សំ. និ. ១.១៧២; មហាវ. ៩)។ ឯត្ថ ច ហេតុអវត្ថាយបិ មហាករុណាយ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ យាវទេវ សំសារមហោឃតោ សទ្ធម្មទេសនាហត្ថទានេហិ សត្តសន្តារណត្ថំ តទុប្បត្តិតោ។ យថា ច មហាករុណា, ឯវំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ទសពលញាណាទីនិ ច ទេសនាយ អព្ភន្តរសមុដ្ឋានភាវេន វត្តព្ពានិ។ សព្ពញ្ហិ ញេយ្យធម្មំ តេសំ ទេសេតព្ពប្បការំ សត្តានញ្ច អាសយានុសយាទិំ យាថាវតោ ជានន្តោ ភគវា ឋានាដ្ឋានាទីសុ កោសល្លេន វេនេយ្យជ្ឈាសយានុរូបំ វិចិត្តនយទេសនំ បវត្តេសីតិ។ ពាហិរំ បន សាធារណំ សមុដ្ឋានំ ទសសហស្សមហាព្រហ្មបរិវារ-សហម្បតិមហាព្រហ្មុនោ អជ្ឈេសនំ។ តទជ្ឈេសនុត្តរកាលញ្ហិ ធម្មគម្ភីរតាបច្ចវេក្ខណាជនិតំ អប្បោស្សុក្កតំ បដិប្បស្សម្ភេត្វា ធម្មស្សាមី ធម្មទេសនាយ ឧស្សាហជាតោ អហោសិ។ អសាធារណម្បិ អព្ភន្តរពាហិរភេទតោ ទុវិធមេវ។ តត្ថ អព្ភន្តរំ យាយ មហាករុណាយ យេន ច ទេសនាញាណេន ឥទំ សុត្តំ បវត្តិតំ, តទុភយំ វេទិតព្ពំ ពាហិរំ បន តស្សា ទេវតាយ បុច្ឆា, បុច្ឆាវសិកោ ហេស សុត្តនិក្ខេបោ។ តយិទំ បាឡិយំ អាគតមេវ។

    Idāni pakaraṇanayena pāḷiyā atthavaṇṇanaṃ karissāma. Sā pana atthavaṇṇanā yasmā desanāya samuṭṭhānappayojanabhājanesu piṇḍatthesu ca niddhāritesu sukarā hoti suviññeyyā ca, tasmā suttadesanāya samuṭṭhānādīni paṭhamaṃ niddhārayissāma. Tattha samuṭṭhānaṃ tāva desanānidānaṃ, taṃ sādhāraṇaṃ asādhāraṇanti duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇampi abbhantarabāhirabhedato duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ abbhantarasamuṭṭhānaṃ nāma lokanāthassa mahākaruṇā. Tāya hi samussāhitassa bhagavato veneyyānaṃ dhammadesanāya cittaṃ udapādi, yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘sattesu ca kāruññataṃ paṭicca buddhacakkhunā lokaṃ volokesī’’tiādi (ma. ni. 1.283; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 9). Ettha ca hetuavatthāyapi mahākaruṇāya saṅgaho daṭṭhabbo yāvadeva saṃsāramahoghato saddhammadesanāhatthadānehi sattasantāraṇatthaṃ taduppattito. Yathā ca mahākaruṇā, evaṃ sabbaññutaññāṇaṃ dasabalañāṇādīni ca desanāya abbhantarasamuṭṭhānabhāvena vattabbāni. Sabbañhi ñeyyadhammaṃ tesaṃ desetabbappakāraṃ sattānañca āsayānusayādiṃ yāthāvato jānanto bhagavā ṭhānāṭṭhānādīsu kosallena veneyyajjhāsayānurūpaṃ vicittanayadesanaṃ pavattesīti. Bāhiraṃ pana sādhāraṇaṃ samuṭṭhānaṃ dasasahassamahābrahmaparivāra-sahampatimahābrahmuno ajjhesanaṃ. Tadajjhesanuttarakālañhi dhammagambhīratāpaccavekkhaṇājanitaṃ appossukkataṃ paṭippassambhetvā dhammassāmī dhammadesanāya ussāhajāto ahosi. Asādhāraṇampi abbhantarabāhirabhedato duvidhameva. Tattha abbhantaraṃ yāya mahākaruṇāya yena ca desanāñāṇena idaṃ suttaṃ pavattitaṃ, tadubhayaṃ veditabbaṃ bāhiraṃ pana tassā devatāya pucchā, pucchāvasiko hesa suttanikkhepo. Tayidaṃ pāḷiyaṃ āgatameva.

    បយោជនម្បិ សាធារណាសាធារណតោ ទុវិធំ។ តត្ថ សាធារណំ អនុក្កមេន យាវ អនុបាទាបរិនិព្ពានំ វិមុត្តិរសត្តា ភគវតោ ទេសនាយ។ តេនេវាហ ‘‘ឯតទត្ថា កថា, ឯតទត្ថា មន្តនា’’តិអាទិ (បរិ. ៣៦៦)។ អសាធារណំ បន តស្សា ទេវតាយ ទស្សនមគ្គសមធិគមោ, ឧភយម្បេតំ ពាហិរមេវ។ សចេ បន វេនេយ្យសន្តានគតម្បិ ទេសនាពលសិទ្ធិសង្ខាតំ បយោជនំ អធិប្បាយសមិជ្ឈនភាវតោ យថាធិប្បេតត្ថសិទ្ធិយា មហាការុណិកស្ស ភគវតោបិ បយោជនមេវាតិ គណ្ហេយ្យ, ឥមិនា បរិយាយេនស្ស អព្ភន្តរតាបិ សិយា។

    Payojanampi sādhāraṇāsādhāraṇato duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ anukkamena yāva anupādāparinibbānaṃ vimuttirasattā bhagavato desanāya. Tenevāha ‘‘etadatthā kathā, etadatthā mantanā’’tiādi (pari. 366). Asādhāraṇaṃ pana tassā devatāya dassanamaggasamadhigamo, ubhayampetaṃ bāhirameva. Sace pana veneyyasantānagatampi desanābalasiddhisaṅkhātaṃ payojanaṃ adhippāyasamijjhanabhāvato yathādhippetatthasiddhiyā mahākāruṇikassa bhagavatopi payojanamevāti gaṇheyya, iminā pariyāyenassa abbhantaratāpi siyā.

    អបិច តស្សា ទេវតាយ ឱឃតរណាការស្ស យាថាវតោ អនវពោធោ ឥមិស្សា ទេសនាយ សមុដ្ឋានំ, តទវពោធោ បយោជនំ។ សោ ហិ ឥមាយ ទេសនាយ ភគវន្តំ បយោជេតិ តន្និប្ផាទនបរាយំ ទេសនាតិ កត្វា។ យញ្ហិ ទេសនាយ សាធេតព្ពំ ផលំ, តំ អាកង្ខិតព្ពត្តា ទេសកំ ទេសនាយ បយោជេតីតិ បយោជនន្តិ វុច្ចតិ។ តថា ទេវតាយ តទញ្ញេសញ្ច វិនេយ្យានំ បតិដ្ឋានាយូហនវិស្សជ្ជនញ្ចេត្ថ បយោជនំ ។ តថា សំសារចក្កនិវត្តិ-សទ្ធម្មចក្កប្បវត្តិសស្សតាទិមិច្ឆាចារ-និរាករណំ សម្មាវាទបុរេក្ខារោ អកុសលមូលសមូហននំ កុសលមូលសមារោបនំ អបាយទ្វារបិទហនំ សគ្គមោក្ខទ្វារវិវរណំ បរិយុដ្ឋានវូបសមនំ អនុសយសមុគ្ឃាតនំ ‘‘មុត្តោ មោចេស្សាមី’’តិ បុរិមបដិញ្ញាអវិសំវាទនំ តប្បដិបក្ខមារមនោរថវិសំវាទនំ តិត្ថិយសមយនិម្មថនំ ពុទ្ធធម្មបតិដ្ឋាបនន្តិ ឯវមាទីនិបិ បយោជនានិ ឥធ វេទិតព្ពានិ។

    Apica tassā devatāya oghataraṇākārassa yāthāvato anavabodho imissā desanāya samuṭṭhānaṃ, tadavabodho payojanaṃ. So hi imāya desanāya bhagavantaṃ payojeti tannipphādanaparāyaṃ desanāti katvā. Yañhi desanāya sādhetabbaṃ phalaṃ, taṃ ākaṅkhitabbattā desakaṃ desanāya payojetīti payojananti vuccati. Tathā devatāya tadaññesañca vineyyānaṃ patiṭṭhānāyūhanavissajjanañcettha payojanaṃ . Tathā saṃsāracakkanivatti-saddhammacakkappavattisassatādimicchācāra-nirākaraṇaṃ sammāvādapurekkhāro akusalamūlasamūhananaṃ kusalamūlasamāropanaṃ apāyadvārapidahanaṃ saggamokkhadvāravivaraṇaṃ pariyuṭṭhānavūpasamanaṃ anusayasamugghātanaṃ ‘‘mutto mocessāmī’’ti purimapaṭiññāavisaṃvādanaṃ tappaṭipakkhamāramanorathavisaṃvādanaṃ titthiyasamayanimmathanaṃ buddhadhammapatiṭṭhāpananti evamādīnipi payojanāni idha veditabbāni.

    យថា ទេវតា ឱឃតរណេ សំសយបក្ខន្ទា, តាទិសា អញ្ញេ ច សង្ខាតធម្មានំ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ច បដិបត្តិំ អជានន្តា អសទ្ធម្មស្សវន-ធារណ-បរិចយ-មនសិការវិបល្លត្ថពុទ្ធិកា សទ្ធម្មស្សវន-ធារណ-បរិចយវិមុខា ច ភវវិមោក្ខេសិនោ វិនេយ្យា ឥមិស្សា ទេសនាយ ភាជនំ។

    Yathā devatā oghataraṇe saṃsayapakkhandā, tādisā aññe ca saṅkhātadhammānaṃ sammāsambuddhassa ca paṭipattiṃ ajānantā asaddhammassavana-dhāraṇa-paricaya-manasikāravipallatthabuddhikā saddhammassavana-dhāraṇa-paricayavimukhā ca bhavavimokkhesino vineyyā imissā desanāya bhājanaṃ.

    បិណ្ឌត្ថា បន ‘‘អប្បតិដ្ឋំ អនាយូហ’’ន្តិ បទទ្វយេ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានានុយោគវសេន យោនិសោមនសិការពហុលីការោ កុសលមូលសមាយោគោ ឱលីយនាតិធាវនាវិស្សជ្ជនំ ឧបាយវិនិពន្ធវិធមនំ មិច្ឆាភិនិវេសទូរីភាវោ តណ្ហាវិជ្ជាវិសោធនំ វដ្ដត្តយវិច្ឆេទនុបាយោ អាសវោឃ-យោគ-គន្ថាគតិ-តណ្ហុប្បាទុបាទានវិយោគោ ចេតោខិលវិវេចនំ អភិនន្ទននិវារណំ សំសគ្គាតិក្កមោ វិវាទមូលបរិច្ចាគោ អកុសលកម្មបថវិទ្ធំសនំ មិច្ឆត្តាតិវត្តនំ អនុសយមូលច្ឆេទោ។ សព្ពកិលេស-ទរថបរិឡាហ-សារម្ភបដិប្បស្សម្ភនំ ទស្សនសវននិទ្ទេសោ វិជ្ជូបមវជិរូបមធម្មាបទេសោ អបចយគាមិធម្មវិភាវនា បហានត្តយទីបនា សិក្ខត្តយានុយោគោ សមថវិបស្សនានុដ្ឋានំ ភាវនាសច្ឆិកិរិយាសិទ្ធិ សីលក្ខន្ធាទិបារិសុទ្ធីតិ ឯវមាទយោ វេទិតព្ពា។

    Piṇḍatthā pana ‘‘appatiṭṭhaṃ anāyūha’’nti padadvaye catusaccakammaṭṭhānānuyogavasena yonisomanasikārabahulīkāro kusalamūlasamāyogo olīyanātidhāvanāvissajjanaṃ upāyavinibandhavidhamanaṃ micchābhinivesadūrībhāvo taṇhāvijjāvisodhanaṃ vaṭṭattayavicchedanupāyo āsavogha-yoga-ganthāgati-taṇhuppādupādānaviyogo cetokhilavivecanaṃ abhinandananivāraṇaṃ saṃsaggātikkamo vivādamūlapariccāgo akusalakammapathaviddhaṃsanaṃ micchattātivattanaṃ anusayamūlacchedo. Sabbakilesa-darathapariḷāha-sārambhapaṭippassambhanaṃ dassanasavananiddeso vijjūpamavajirūpamadhammāpadeso apacayagāmidhammavibhāvanā pahānattayadīpanā sikkhattayānuyogo samathavipassanānuṭṭhānaṃ bhāvanāsacchikiriyāsiddhi sīlakkhandhādipārisuddhīti evamādayo veditabbā.

    តត្ថ យេសំ កិលេសាទីនំ វសេន បតិដ្ឋាតិ សំសីទតិ, យេសញ្ច អភិសង្ខារាទីនំ វសេន អាយូហតិ និព្ពុយ្ហតិ, ឧភយមេតំ សមុទយសច្ចំ, តប្បភាវិតា តទុភយនិស្សិតា ច ខន្ធា ទុក្ខសច្ចំ, តទុភយមត្ថោ, ‘‘អប្បតិដ្ឋំ អនាយូហ’’ន្តិ អធិប្បេតស្ស អត្ថស្ស បដិច្ឆន្នំ កត្វា ទេសនា ឧបាយោ មាននិគ្គណ្ហនវសេន តស្សា ទេវតាយ សច្ចាភិសមយការណភាវតោ បតិដ្ឋានាយូហនបដិក្ខេបោបទេសេន ចតុរោឃនិរត្ថរណត្ថិកេហិ អន្តទ្វយរហិតា មជ្ឈិមា បដិបត្តិ បដិបជ្ជិតព្ពាតិ អយមេត្ថ ភគវតោ អាណត្តីតិ អយំ ទេសនាហារោ។

    Tattha yesaṃ kilesādīnaṃ vasena patiṭṭhāti saṃsīdati, yesañca abhisaṅkhārādīnaṃ vasena āyūhati nibbuyhati, ubhayametaṃ samudayasaccaṃ, tappabhāvitā tadubhayanissitā ca khandhā dukkhasaccaṃ, tadubhayamattho, ‘‘appatiṭṭhaṃ anāyūha’’nti adhippetassa atthassa paṭicchannaṃ katvā desanā upāyo mānaniggaṇhanavasena tassā devatāya saccābhisamayakāraṇabhāvato patiṭṭhānāyūhanapaṭikkhepopadesena caturoghanirattharaṇatthikehi antadvayarahitā majjhimā paṭipatti paṭipajjitabbāti ayamettha bhagavato āṇattīti ayaṃ desanāhāro.

    បរសំសយបក្ខន្ទនតាយ ញាតុកាមតាយ ច កថំ នូតិ បុច្ឆាវសេន វុត្តំ? អភិមុខភាវតោ ឯកបុគ្គលភាវតោ ច ‘‘ត្វ’’ន្តិ វុត្តំ។ បរមុក្កំសគតស្ស គរុភាវស្ស អនញ្ញយោគ្យស្ស សទ្ធម្មធុរស្ស បរិទីបនតោ សាធូតិ មរិសសីលាទិគុណតាយ ‘‘មារិសា’’តិ វុត្តំ ។ អវហននតោ រាសិភាវតោ ច ‘‘ឱឃ’’ន្តិ វុត្តំ។ ញាតុំ ឥច្ឆិតស្ស អត្ថស្ស កតត្តា បរិយោសាបិតត្តា ‘‘ឥតី’’តិ វុត្តំ។ សំសីទនលក្ខណស្ស បតិដ្ឋានស្ស អកាតព្ពតោ សព្ពសោ ច អកតត្តា។ ‘‘អប្បតិដ្ឋ’’ន្តិ វុត្តំ។ តយិទំ អករណំ ឯកំសិកន្តិ ខោតិ អវធារណវសេន វុត្តំ។ តស្ស ច អប្បតិដ្ឋានស្ស សសន្តតិគតត្តា ‘‘ត្វ’’ន្តិ ច បុច្ឆិតត្តា ‘‘អហ’’ន្តិ វុត្តំ។ ទេវតាយ សម្ពោធនតោ បិយាលបនតោ ច, ‘‘អាវុសោ’’តិ វុត្តំ។ និព្ពុយ្ហនលក្ខណស្ស អាយូហនស្ស អកាតព្ពតោ សព្ពសោ ច អកតត្តា អនាយូហន្តិ វុត្តំ។ តិណ្ណាការស្ស ឱឃានំ អនិច្ឆិតភាវតោ ឯវ តត្ថ សំសយស្ស អនបគតត្តា ឱឃតរណស្ស ច អវិសេសត្តា ‘‘យថា កថំ បនា’’តិ វុត្តំ។ តថា សំសីទនលក្ខណំ បតិដ្ឋានំ សំសារេ ច សណ្ឋានន្តិ អនត្ថន្តរត្តា អភិន្នកាលិកំ។ តថា និព្ពុយ្ហនលក្ខណំ អាយូហនំ សម្មាបដិបត្តិយា អតិវត្តនន្តិ អនត្ថន្តរត្តា អភិន្នកាលិកន្តិ វុត្តំ ‘‘យទា ស្វាហំ…បេ.… តទាស្សុ និព្ពុយ្ហាមី’’តិ។ តទុភយស្ស បដិបក្ខភាវតោ បដិពាហនតោ ច ឱឃាតិណ្ណាតិ វុត្តំ ‘‘ឯវំ ខ្វាហំ…បេ.… ឱឃមតរិ’’ន្តិ។

    Parasaṃsayapakkhandanatāya ñātukāmatāya ca kathaṃ nūti pucchāvasena vuttaṃ? Abhimukhabhāvato ekapuggalabhāvato ca ‘‘tva’’nti vuttaṃ. Paramukkaṃsagatassa garubhāvassa anaññayogyassa saddhammadhurassa paridīpanato sādhūti marisasīlādiguṇatāya ‘‘mārisā’’ti vuttaṃ . Avahananato rāsibhāvato ca ‘‘ogha’’nti vuttaṃ. Ñātuṃ icchitassa atthassa katattā pariyosāpitattā ‘‘itī’’ti vuttaṃ. Saṃsīdanalakkhaṇassa patiṭṭhānassa akātabbato sabbaso ca akatattā. ‘‘Appatiṭṭha’’nti vuttaṃ. Tayidaṃ akaraṇaṃ ekaṃsikanti khoti avadhāraṇavasena vuttaṃ. Tassa ca appatiṭṭhānassa sasantatigatattā ‘‘tva’’nti ca pucchitattā ‘‘aha’’nti vuttaṃ. Devatāya sambodhanato piyālapanato ca, ‘‘āvuso’’ti vuttaṃ. Nibbuyhanalakkhaṇassa āyūhanassa akātabbato sabbaso ca akatattā anāyūhanti vuttaṃ. Tiṇṇākārassa oghānaṃ anicchitabhāvato eva tattha saṃsayassa anapagatattā oghataraṇassa ca avisesattā ‘‘yathā kathaṃ panā’’ti vuttaṃ. Tathā saṃsīdanalakkhaṇaṃ patiṭṭhānaṃ saṃsāre ca saṇṭhānanti anatthantarattā abhinnakālikaṃ. Tathā nibbuyhanalakkhaṇaṃ āyūhanaṃ sammāpaṭipattiyā ativattananti anatthantarattā abhinnakālikanti vuttaṃ ‘‘yadā svāhaṃ…pe… tadāssu nibbuyhāmī’’ti. Tadubhayassa paṭipakkhabhāvato paṭibāhanato ca oghātiṇṇāti vuttaṃ ‘‘evaṃ khvāhaṃ…pe… oghamatari’’nti.

    ឯកពុទ្ធន្តរន្តរិកត្តា សុទូរកាលិកតាយ ‘‘ចិរស្ស’’ន្តិ វុត្តំ។ អន្តរា អទិដ្ឋបុព្ពតាយ វិម្ហយនីយតាយ ច ‘‘វតា’’តិ វុត្តំ។ តទា ឧបលព្ភមានតាយ អត្តបច្ចក្ខតាយ ច ‘‘បស្សាមី’’តិ វុត្តំ។ ពាហិតបាបតោ ព្រហ្មស្ស ច អរិយមគ្គស្ស អណនតោ បដិវិជ្ឈនតោ ‘‘ព្រាហ្មណ’’ន្តិ វុត្តំ។ កិលេសសន្តាបវូបសមនតោ ទុក្ខសន្តាបវូបសមនតោ ច សព្ពសោ និព្ពុតត្តា ‘‘បរិនិព្ពុត’’ន្តិ វុត្តំ។ តរណបយោគស្ស និព្ពត្តិតត្តា ឧបរិ តរិតព្ពាភាវតោ ច ‘‘តិណ្ណ’’ន្តិ វុត្តំ។ ញាណចក្ខុនា ឱលោកេតព្ពតោ លុជ្ជនតោ បលុជ្ជនតោ ច ‘‘លោកេ’’តិ វុត្តំ។ វិសយេសុ សញ្ជនតោ ជាតភាវតោ ‘‘វិសត្តិក’’ន្តិ វុត្តំ។ ញាណស្ស បច្ចក្ខភាវតោ និគមនតោ ច ‘‘ឥទ’’ន្តិ វុត្តំ។ ភាសិតត្តា បរិសមត្តត្តា ច ‘‘អវោចា’’តិ វុត្តំ។ បឋមំ គហិតត្តា បច្ចាមសនតោ ច ‘‘សា ទេវតា’’តិ វុត្តំ។ បដិក្ខេបស្ស អភាវតោ អត្ថស្ស អនុមោទិតព្ពតោ ‘‘សមនុញ្ញោ’’តិ វុត្តំ។ វិនេយ្យានំ សាសនតោ បរមត្ថសម្បត្តិតោ ច ‘‘សត្ថា’’តិ វុត្តំ។ ចក្ខុបថាតិក្កមេន តិរោភាវូបគមនតោ ‘‘អន្តរធាយី’’តិ វុត្តន្តិ អយំ អនុបទវិចយតោ វិចយហារោ។

    Ekabuddhantarantarikattā sudūrakālikatāya ‘‘cirassa’’nti vuttaṃ. Antarā adiṭṭhapubbatāya vimhayanīyatāya ca ‘‘vatā’’ti vuttaṃ. Tadā upalabbhamānatāya attapaccakkhatāya ca ‘‘passāmī’’ti vuttaṃ. Bāhitapāpato brahmassa ca ariyamaggassa aṇanato paṭivijjhanato ‘‘brāhmaṇa’’nti vuttaṃ. Kilesasantāpavūpasamanato dukkhasantāpavūpasamanato ca sabbaso nibbutattā ‘‘parinibbuta’’nti vuttaṃ. Taraṇapayogassa nibbattitattā upari taritabbābhāvato ca ‘‘tiṇṇa’’nti vuttaṃ. Ñāṇacakkhunā oloketabbato lujjanato palujjanato ca ‘‘loke’’ti vuttaṃ. Visayesu sañjanato jātabhāvato ‘‘visattika’’nti vuttaṃ. Ñāṇassa paccakkhabhāvato nigamanato ca ‘‘ida’’nti vuttaṃ. Bhāsitattā parisamattattā ca ‘‘avocā’’ti vuttaṃ. Paṭhamaṃ gahitattā paccāmasanato ca ‘‘sā devatā’’ti vuttaṃ. Paṭikkhepassa abhāvato atthassa anumoditabbato ‘‘samanuñño’’ti vuttaṃ. Vineyyānaṃ sāsanato paramatthasampattito ca ‘‘satthā’’ti vuttaṃ. Cakkhupathātikkamena tirobhāvūpagamanato ‘‘antaradhāyī’’ti vuttanti ayaṃ anupadavicayato vicayahāro.

    អប្បតិដ្ឋានានាយូហនេហិ ឱឃតរណំ យុជ្ជតិ កិលេសាភិសង្ខារវិជហនេន បារសម្បត្តិសមិជ្ឈនតោ។ សព្ពកិលេស-តណ្ហាទិដ្ឋិ-តណ្ហាយតន-សស្សតាទិវសេន សន្តិដ្ឋតោ សំសារេ សំសីទនំ ហោតីតិ យុជ្ជតិ ការណស្ស សុប្បតិដ្ឋិតភាវតោ។ អភិសង្ខរណកិច្ចេ កិលេសាភិសង្ខារេ វិជ្ជមានេ សព្ពទិដ្ឋាភិនិវេស-អតិធាវនាភិនិវេសាទីនំ វសេន អាយូហន្តស្ស សំសារមហោឃេន និព្ពុយ្ហនំ ហោតីតិ យុជ្ជតិ សម្មាបដិបត្តិយា អតិវត្តនតោ។ ព្រហ្មស្ស អរិយមគ្គស្ស អណនតោ បដិវិជ្ឈនតោ ព្រាហ្មណភាវោ យុជ្ជ្ជតិ ពាហិតបាបត្តា។ សម្មទេវ សន្តធម្មសមធិគមតោ បរិនិព្ពុតភាវោ យុជ្ជតិ សព្ពសោ សវាសនបហីនកិលេសត្តា។ តថា ច វិសត្តិកាយ តិណ្ណភាវោ យុជ្ជតិ យថា យាយ លេសោបិ ន ទិស្សតិ, ឯវំ អគ្គមគ្គេន តស្សា សមុច្ឆិន្នត្តាតិ អយំ យុត្តិហារោ។

    Appatiṭṭhānānāyūhanehi oghataraṇaṃ yujjati kilesābhisaṅkhāravijahanena pārasampattisamijjhanato. Sabbakilesa-taṇhādiṭṭhi-taṇhāyatana-sassatādivasena santiṭṭhato saṃsāre saṃsīdanaṃ hotīti yujjati kāraṇassa suppatiṭṭhitabhāvato. Abhisaṅkharaṇakicce kilesābhisaṅkhāre vijjamāne sabbadiṭṭhābhinivesa-atidhāvanābhinivesādīnaṃ vasena āyūhantassa saṃsāramahoghena nibbuyhanaṃ hotīti yujjati sammāpaṭipattiyā ativattanato. Brahmassa ariyamaggassa aṇanato paṭivijjhanato brāhmaṇabhāvo yujjjati bāhitapāpattā. Sammadeva santadhammasamadhigamato parinibbutabhāvo yujjati sabbaso savāsanapahīnakilesattā. Tathā ca visattikāya tiṇṇabhāvo yujjati yathā yāya lesopi na dissati, evaṃ aggamaggena tassā samucchinnattāti ayaṃ yuttihāro.

    កិលេសវដ្ដវសេន បតិដ្ឋានំ វិសេសតោ កម្មវដ្ដស្ស បទដ្ឋានំ។ អភិសង្ខារវសេន អាយូហនញ្ច វិបាកវដ្ដស្ស បទដ្ឋានំ។ អប្បតិដ្ឋានានាយូហនានិ ឱឃតរណស្ស បទដ្ឋានំ, ឱឃតរណំ អនុបាទិសេសនិព្ពានស្ស។ តណ្ហាវសេន បតិដ្ឋានស្ស អស្សាទានុបស្សិតា បទដ្ឋានំ។ តេនាហ ភគវា – ‘‘សំយោជនិយេសុ, ភិក្ខវេ, ធម្មេសុ អស្សាទានុបស្សិនោ តណ្ហា បវឌ្ឍតី’’តិ (សំ. និ. ២.៥២, ៥៦)។

    Kilesavaṭṭavasena patiṭṭhānaṃ visesato kammavaṭṭassa padaṭṭhānaṃ. Abhisaṅkhāravasena āyūhanañca vipākavaṭṭassa padaṭṭhānaṃ. Appatiṭṭhānānāyūhanāni oghataraṇassa padaṭṭhānaṃ, oghataraṇaṃ anupādisesanibbānassa. Taṇhāvasena patiṭṭhānassa assādānupassitā padaṭṭhānaṃ. Tenāha bhagavā – ‘‘saṃyojaniyesu, bhikkhave, dhammesu assādānupassino taṇhā pavaḍḍhatī’’ti (saṃ. ni. 2.52, 56).

    ខន្ធាវិជ្ជា-ផស្ស-សញ្ញា-វិតក្កាយោនិសោមនសិការ-បាបមិត្តបរតោឃោសា ទិដ្ឋិវសេន បតិដ្ឋានស្ស បទដ្ឋានំ។ យថាហ – បដិសម្ភិទាមគ្គេ (បដិ. ម. ១.១២៤) ‘‘ខន្ធាបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានំ, អវិជ្ជាបិ ទិដ្ឋិដ្ឋាន’’ន្តិអាទិ។ តណ្ហាទិដ្ឋាភិនន្ទនអវសេសកិលេសាភិសង្ខារវសេន អាយូហនស្ស បទដ្ឋានំ។ ឥមិនា នយេន យថារហំ តណ្ហាទិដ្ឋាទិវសេន បតិដ្ឋានាយូហនានំ បទដ្ឋានភាវោ វត្តព្ពោ។ សេសមេត្ថ បាឡិតោ ឯវ សុនិទ្ធារិយំ។ អយំ បទដ្ឋានហារោ។

    Khandhāvijjā-phassa-saññā-vitakkāyonisomanasikāra-pāpamittaparatoghosā diṭṭhivasena patiṭṭhānassa padaṭṭhānaṃ. Yathāha – paṭisambhidāmagge (paṭi. ma. 1.124) ‘‘khandhāpi diṭṭhiṭṭhānaṃ, avijjāpi diṭṭhiṭṭhāna’’ntiādi. Taṇhādiṭṭhābhinandanaavasesakilesābhisaṅkhāravasena āyūhanassa padaṭṭhānaṃ. Iminā nayena yathārahaṃ taṇhādiṭṭhādivasena patiṭṭhānāyūhanānaṃ padaṭṭhānabhāvo vattabbo. Sesamettha pāḷito eva suniddhāriyaṃ. Ayaṃ padaṭṭhānahāro.

    អប្បតិដ្ឋំ អនាយូហន្តិ បតិដ្ឋានាយូហនបដិក្ខេបេន វិស្សជ្ជេន្តេន និយ្យានាវហា សម្មាបដិបត្តិ គហិតា ឯកន្តតោ ឱឃនិត្ថរណូបាយភាវតោ។ តគ្គហណេន ច សព្ពេបិ សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មា គហិតា ហោន្តិ និយ្យានលក្ខណេន ឯកលក្ខណត្តាតិ អយំ លក្ខណហារោ។

    Appatiṭṭhaṃ anāyūhanti patiṭṭhānāyūhanapaṭikkhepena vissajjentena niyyānāvahā sammāpaṭipatti gahitā ekantato oghanittharaṇūpāyabhāvato. Taggahaṇena ca sabbepi sattatiṃsa bodhipakkhiyadhammā gahitā honti niyyānalakkhaṇena ekalakkhaṇattāti ayaṃ lakkhaṇahāro.

    និទានមស្សា ទេវតាយ ឱឃតរណាការស្ស យាថាវតោ អនវពោធោតិ វុត្តោវាយមត្ថោ។ អញ្ញេបិ យេ ឥមំ ទេសនំ និស្សាយ ឱឃតរណូបាយំ បដិវិជ្ឈន្តិ, តេបិ ឥមិស្សា ទេសនាយ និទានន្តិ ទដ្ឋព្ពា។ ‘‘កថំ នុ ខោ ឥមំ ទេសនំ និស្សាយ សម្មទេវ បដិវិជ្ឈន្តា ចតុព្ពិធម្បិ ឱឃំ តរន្តា សកលសំសារមហោឃតោ និត្ថរេយ្យុំ, បរេ ច តត្ថ បតិដ្ឋបេយ្យុ’’ន្តិ អយមេត្ថ ភគវតោ អធិប្បាយោ។ បទនិព្ពចនំ និរុត្តំ, តំ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិនិទានបទានំ ‘‘កថ’’ន្តិអាទិបាឡិបទានញ្ច អដ្ឋកថាយ តស្សា លីនត្ថវណ្ណនាយ ច វុត្តនយានុសារេន សុករត្តា អតិវិត្ថារភយេន ន វិត្ថារយិម្ហ។

    Nidānamassā devatāya oghataraṇākārassa yāthāvato anavabodhoti vuttovāyamattho. Aññepi ye imaṃ desanaṃ nissāya oghataraṇūpāyaṃ paṭivijjhanti, tepi imissā desanāya nidānanti daṭṭhabbā. ‘‘Kathaṃ nu kho imaṃ desanaṃ nissāya sammadeva paṭivijjhantā catubbidhampi oghaṃ tarantā sakalasaṃsāramahoghato nitthareyyuṃ, pare ca tattha patiṭṭhapeyyu’’nti ayamettha bhagavato adhippāyo. Padanibbacanaṃ niruttaṃ, taṃ ‘‘eva’’ntiādinidānapadānaṃ ‘‘katha’’ntiādipāḷipadānañca aṭṭhakathāya tassā līnatthavaṇṇanāya ca vuttanayānusārena sukarattā ativitthārabhayena na vitthārayimha.

    បទ-បទត្ថ-ទេសនា-និក្ខេប-សុត្តសន្ធិ-វសេន បញ្ចវិធា សន្ធិ។ តត្ថ បទស្ស បទន្តរេន សម្ពន្ធោ បទសន្ធិ។ តថា បទត្ថស្ស បទត្ថន្តរេន សម្ពន្ធោ បទត្ថសន្ធិ, យោ ‘‘កិរិយាការកសម្ពន្ធោ’’តិ វុត្តោ។ នានានុសន្ធិកស្ស តំតំអនុសន្ធីតិ សម្ពន្ធោ, ឯកានុសន្ធិកស្ស បន បុព្ពាបរសម្ពន្ធោ ទេសនាសន្ធិ, យា អដ្ឋកថាយំ ‘‘បុច្ឆានុសន្ធិ អជ្ឈាសយានុសន្ធិ យថានុសន្ធី’’តិ តិធា វិភត្តា។ អជ្ឈាសយោ ចេត្ថ អត្តជ្ឈាសយោ បរជ្ឈាសយោតិ ទ្វិធា វេទិតព្ពោ។ និក្ខេបសន្ធិ ចតុន្នំ សុត្តនិក្ខេបានំ វសេន វេទិតព្ពា។ យំ បនេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ បបញ្ចសូទនីដីកាយំ វុត្តនយេន គហេតព្ពំ។ សុត្តសន្ធិ ឥធ បឋមនិក្ខេបវសេន វេទិតព្ពា។

    Pada-padattha-desanā-nikkhepa-suttasandhi-vasena pañcavidhā sandhi. Tattha padassa padantarena sambandho padasandhi. Tathā padatthassa padatthantarena sambandho padatthasandhi, yo ‘‘kiriyākārakasambandho’’ti vutto. Nānānusandhikassa taṃtaṃanusandhīti sambandho, ekānusandhikassa pana pubbāparasambandho desanāsandhi, yā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘pucchānusandhi ajjhāsayānusandhi yathānusandhī’’ti tidhā vibhattā. Ajjhāsayo cettha attajjhāsayo parajjhāsayoti dvidhā veditabbo. Nikkhepasandhi catunnaṃ suttanikkhepānaṃ vasena veditabbā. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ papañcasūdanīṭīkāyaṃ vuttanayena gahetabbaṃ. Suttasandhi idha paṭhamanikkhepavasena veditabbā.

    ‘‘កស្មា បនេត្ថ ឱឃតរណសុត្តមេវ បឋមំ និក្ខិត្ត’’ន្តិ នាយមនុយោគោ កត្ថចិ ន បវត្តតិ? អបិច ‘‘អប្បតិដ្ឋំ អនាយូហំ ឱឃមតរិ’’ន្តិ បតិដ្ឋានាយូហនបដិក្ខេបវសេន អន្តទ្វយវិវជ្ជនមុខេន វា មជ្ឈិមាយ បដិបទាយ វិភាវនតោ សព្ពបឋមមិទំ សុត្តំ ឥធ និក្ខិត្តំ។ អន្តទ្វយំ អនុបគម្ម មជ្ឈិមាយ បដិបត្តិយា សង្កាសនបរញ្ហិ ពុទ្ធានំ សាសនន្តិ។ យំ បន ឯកិស្សា ទេសនាយ ទេសនន្តរេន សទ្ធិំ សំសន្ទនំ, អយម្បិ ទេសនាសន្ធិ។ សា ឥធ ឯវំ វេទិតព្ពា –

    ‘‘Kasmā panettha oghataraṇasuttameva paṭhamaṃ nikkhitta’’nti nāyamanuyogo katthaci na pavattati? Apica ‘‘appatiṭṭhaṃ anāyūhaṃ oghamatari’’nti patiṭṭhānāyūhanapaṭikkhepavasena antadvayavivajjanamukhena vā majjhimāya paṭipadāya vibhāvanato sabbapaṭhamamidaṃ suttaṃ idha nikkhittaṃ. Antadvayaṃ anupagamma majjhimāya paṭipattiyā saṅkāsanaparañhi buddhānaṃ sāsananti. Yaṃ pana ekissā desanāya desanantarena saddhiṃ saṃsandanaṃ, ayampi desanāsandhi. Sā idha evaṃ veditabbā –

    ‘‘អប្បតិដ្ឋំ…បេ.… អនាយូហំ ឱឃមតរិ’’ន្តិ អយំ ទេសនា –

    ‘‘Appatiṭṭhaṃ…pe… anāyūhaṃ oghamatari’’nti ayaṃ desanā –

    ‘‘សព្ពទា សីលសម្បន្នោ, បញ្ញវា សុសមាហិតោ;

    ‘‘Sabbadā sīlasampanno, paññavā susamāhito;

    អារទ្ធវីរិយោ បហិតត្តោ, ឱឃំ តរតិ ទុត្តរំ។

    Āraddhavīriyo pahitatto, oghaṃ tarati duttaraṃ.

    ‘‘វិរតោ កាមសញ្ញាយ, រូបសំយោជនាតិគោ;

    ‘‘Virato kāmasaññāya, rūpasaṃyojanātigo;

    នន្ទីរាគបរិក្ខីណោ, សោ គម្ភីរេ ន សីទតិ; (សំ. និ. ១.៩៦);

    Nandīrāgaparikkhīṇo, so gambhīre na sīdati; (Saṃ. ni. 1.96);

    សទ្ធាយ តរតិ ឱឃំ, អប្បមាទេន អណ្ណវំ។ (សំ. និ. ១.២៤៦; សុ. និ. ១៨៦);

    Saddhāya tarati oghaṃ, appamādena aṇṇavaṃ. (saṃ. ni. 1.246; su. ni. 186);

    ‘‘បញ្ច ឆិន្ទេ បញ្ច ជហេ, បញ្ច ចុត្តរិ ភាវយេ;

    ‘‘Pañca chinde pañca jahe, pañca cuttari bhāvaye;

    បញ្ចសង្គាតិគោ ភិក្ខុ, ឱឃតិណ្ណោតិ វុច្ចតិ។ (សំ. និ. ១.៥; ធ. ប. ៣៧០);

    Pañcasaṅgātigo bhikkhu, oghatiṇṇoti vuccati. (saṃ. ni. 1.5; dha. pa. 370);

    ‘‘តស្មា ជន្តុ សទា សតោ, កាមានិ បរិវជ្ជយេ;

    ‘‘Tasmā jantu sadā sato, kāmāni parivajjaye;

    តេ បហាយ តរេ ឱឃំ, នាវំ សិត្វាវ បារគូ។ (សុ. និ. ៧៧៧; មហានិ. ៦; នេត្តិ. ៥);

    Te pahāya tare oghaṃ, nāvaṃ sitvāva pāragū. (su. ni. 777; mahāni. 6; netti. 5);

    ‘‘ឯកាយនំ ជាតិខយន្តទស្សី, មគ្គំ បជានាតិ ហិតានុកម្បី;

    ‘‘Ekāyanaṃ jātikhayantadassī, maggaṃ pajānāti hitānukampī;

    ឯតេន មគ្គេន តរិំសុ បុព្ពេ, តរិស្សន្តិ យេ ច តរន្តិ ឱឃ’’ន្តិ។ (សំ. និ. ៥.៣៨៤, ៤០៩; មហានិ. ១៩១; ចូឡនិ. បារាយនានុគីតិគាថានិទ្ទេស ១០៧; បឋមវគ្គ ១២១; នេត្តិ. ១៧០) –

    Etena maggena tariṃsu pubbe, tarissanti ye ca taranti ogha’’nti. (saṃ. ni. 5.384, 409; mahāni. 191; cūḷani. pārāyanānugītigāthāniddesa 107; paṭhamavagga 121; netti. 170) –

    ឯវមាទីហិ ទេសនាហិ សំសន្ទតីតិ អយំ ចតុព្យូហោ ហារោ។

    Evamādīhi desanāhi saṃsandatīti ayaṃ catubyūho hāro.

    អប្បតិដ្ឋំ អនាយូហន្តិ ឯត្ថ សំកិលេសវសេន បតិដ្ឋានំ អាយូហនញ្ច។ តេន អយោនិសោមនសិការោ ទីបិតោ, សន្តកិលេសវសេន អនាយូហនេន យោនិសោមនសិការោ។ តត្ថ អយោនិសោមនសិករោតោ តណ្ហាវិជ្ជា បវឌ្ឍតិ។ តេសុ តណ្ហាគហណេន ច តណ្ហាមូលកា ធម្មា អាវត្តន្តិ។ អវិជ្ជាគហណេន អវិជ្ជាមូលកំ សព្ពំ ភវចក្កំ អាវត្តតិ។ យោនិសោមនសិការគ្គហណេន ច យោនិសោមនសិការមូលកា ធម្មា អាវត្តន្តិ ចតុព្ពិធញ្ច សម្បត្តិចក្កំ។ បតិដ្ឋានាយូហនបដិក្ខេបេន បន សម្មាបដិបត្តិ ទីបិតា, សា ច សង្ខេបតោ សីលាទិសង្គហា។ តត្ថ សីលគ្គហណេន ឯកាទស សីលានិសំសា អាវត្តន្តិ, សមាធិគ្គហណេន បញ្ចង្គិកោ សម្មាសមាធិ បញ្ចញ្ញាណិកោ សម្មាសមាធិ សមាធិបរិក្ខារា ច អាវត្តន្តិ។ បញ្ញាគហណេន បញ្ញា ច សម្មាទិដ្ឋីតិ សម្មាទិដ្ឋិសុទស្សនា សព្ពេបិ អរិយមគ្គធម្មា អាវត្តន្តីតិ អយំ អាវត្តោ ហារោ។

    Appatiṭṭhaṃ anāyūhanti ettha saṃkilesavasena patiṭṭhānaṃ āyūhanañca. Tena ayonisomanasikāro dīpito, santakilesavasena anāyūhanena yonisomanasikāro. Tattha ayonisomanasikaroto taṇhāvijjā pavaḍḍhati. Tesu taṇhāgahaṇena ca taṇhāmūlakā dhammā āvattanti. Avijjāgahaṇena avijjāmūlakaṃ sabbaṃ bhavacakkaṃ āvattati. Yonisomanasikāraggahaṇena ca yonisomanasikāramūlakā dhammā āvattanti catubbidhañca sampatticakkaṃ. Patiṭṭhānāyūhanapaṭikkhepena pana sammāpaṭipatti dīpitā, sā ca saṅkhepato sīlādisaṅgahā. Tattha sīlaggahaṇena ekādasa sīlānisaṃsā āvattanti, samādhiggahaṇena pañcaṅgiko sammāsamādhi pañcaññāṇiko sammāsamādhi samādhiparikkhārā ca āvattanti. Paññāgahaṇena paññā ca sammādiṭṭhīti sammādiṭṭhisudassanā sabbepi ariyamaggadhammā āvattantīti ayaṃ āvatto hāro.

    បតិដ្ឋានំ កិលេសាទិវសេន សត្តវិធំ។ អាយូហនំ អភិសង្ខារាទិវសេន សត្តវិធំ។ តថា តប្បដិបក្ខតោ អប្បតិដ្ឋានំ អនាយូហនញ្ច។ អយមេត្ថ ធម្មវិភត្តិ។ បទដ្ឋានភូមិវិភត្តិយោ បន ហេដ្ឋា វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពា។ អយំ វិភត្តិហារោ។

    Patiṭṭhānaṃ kilesādivasena sattavidhaṃ. Āyūhanaṃ abhisaṅkhārādivasena sattavidhaṃ. Tathā tappaṭipakkhato appatiṭṭhānaṃ anāyūhanañca. Ayamettha dhammavibhatti. Padaṭṭhānabhūmivibhattiyo pana heṭṭhā vuttanayānusārena veditabbā. Ayaṃ vibhattihāro.

    បុព្ពភាគប្បដិបទំ សម្មទេវ សម្បាទេត្វា សមថវិបស្សនំ យុគនទ្ធំ កត្វា ភាវនំ ឧស្សក្កេន្តោ កិលេសាទីនំ ទូរីករណតោ តេសំ វសេន អសំសីទន្តោ អនិព្ពុយ្ហន្តោ អប្បតិដ្ឋំ អនាយូហំ ឱឃំ តរតិ។ កិលេសាទីនំ វសេន បន សំសីទន្តោ និព្ពុយ្ហន្តោ សំសារេ បតិដ្ឋានតោ អាយតិំ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិយា អាយូហនតោ ឱឃំ ន តរតីតិ អយំ បរិវត្តោ ហារោ។

    Pubbabhāgappaṭipadaṃ sammadeva sampādetvā samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ katvā bhāvanaṃ ussakkento kilesādīnaṃ dūrīkaraṇato tesaṃ vasena asaṃsīdanto anibbuyhanto appatiṭṭhaṃ anāyūhaṃ oghaṃ tarati. Kilesādīnaṃ vasena pana saṃsīdanto nibbuyhanto saṃsāre patiṭṭhānato āyatiṃ punabbhavābhinibbattiyā āyūhanato oghaṃ na taratīti ayaṃ parivatto hāro.

    អប្បតិដ្ឋំ អសន្តិដ្ឋន្តោ អសំសីទន្តោ អនិព្ពិសំ អនវិនិព្ពិសន្តិ បរិយាយវចនំ, អនាយូហំ អនិព្ពុយ្ហន្តោ អចេតេន្តោ អបកប្បេន្តោតិ បរិយាយវចនំ, ឱឃំ កិលេសសមុទ្ទន្តិ បរិយាយវចនំ, អតរិ អតិក្កមិ អច្ចវាយីតិ បរិយាយវចនំ។ ឥមិនា នយេន សេសបទេសុបិ បរិយាយវចនំ វេទិតព្ពន្តិ អយំ វេវចនោ ហារោ។

    Appatiṭṭhaṃ asantiṭṭhanto asaṃsīdanto anibbisaṃ anavinibbisanti pariyāyavacanaṃ, anāyūhaṃ anibbuyhanto acetento apakappentoti pariyāyavacanaṃ, oghaṃ kilesasamuddanti pariyāyavacanaṃ, atari atikkami accavāyīti pariyāyavacanaṃ. Iminā nayena sesapadesupi pariyāyavacanaṃ veditabbanti ayaṃ vevacano hāro.

    អប្បតិដ្ឋំ អនាយូហន្តិ ឯត្ថ បតិដ្ឋំ អាយូហន្តិ កិលេសានំ កិច្ចករណបញ្ញត្តិ។ បរិយុដ្ឋានានំ វិភាវនបញ្ញត្តិ។ អភិសង្ខារានំ វិរុហនបញ្ញត្តិ។ តណ្ហាយ អស្សាទបញ្ញត្តិ។ ទិដ្ឋិយា បរិនិប្ផន្ទនបញ្ញត្តិ។ ភវទិដ្ឋិយា ភវាភិនិវេសបញ្ញត្តិ។ វិភវទិដ្ឋិយា វិបល្លាសបញ្ញត្តិ។ កាមសុខានុយោគស្ស កាមេសុ អនុគិជ្ឈនបញ្ញត្តិ។ អត្តកិលមថានុយោគស្ស អត្តបរិតាបនបញ្ញត្តិ។ អប្បតិដ្ឋំ អនាយូហន្តិ បន អភិញ្ញេយ្យធម្មានំ អភិញ្ញាបញ្ញត្តិ។ បរិញ្ញេយ្យធម្មានំ បរិញ្ញាបញ្ញត្តិ។ ឱឃមតរិន្តិ បហាតព្ពធម្មានំ បហានបញ្ញត្តិ។ មគ្គស្ស ភាវនាបញ្ញត្តិ។ និរោធស្ស សច្ឆិកិរិយាបញ្ញត្តីតិ អយំ បញ្ញត្តិហារោ។

    Appatiṭṭhaṃ anāyūhanti ettha patiṭṭhaṃ āyūhanti kilesānaṃ kiccakaraṇapaññatti. Pariyuṭṭhānānaṃ vibhāvanapaññatti. Abhisaṅkhārānaṃ viruhanapaññatti. Taṇhāya assādapaññatti. Diṭṭhiyā parinipphandanapaññatti. Bhavadiṭṭhiyā bhavābhinivesapaññatti. Vibhavadiṭṭhiyā vipallāsapaññatti. Kāmasukhānuyogassa kāmesu anugijjhanapaññatti. Attakilamathānuyogassa attaparitāpanapaññatti. Appatiṭṭhaṃ anāyūhanti pana abhiññeyyadhammānaṃ abhiññāpaññatti. Pariññeyyadhammānaṃ pariññāpaññatti. Oghamatarinti pahātabbadhammānaṃ pahānapaññatti. Maggassa bhāvanāpaññatti. Nirodhassa sacchikiriyāpaññattīti ayaṃ paññattihāro.

    អប្បតិដ្ឋំ អនាយូហន្តិ ឯត្ថ បតិដ្ឋានាយូហនគ្គហណេន ឱឃគ្គហណេន ច សមុទយសច្ចំ គហិតំ។ អប្បតិដ្ឋំ អនាយូហំ អតរិន្តិ បន បទត្តយេន មគ្គសច្ចំ គហិតំ, ហេតុគហណេន ច ហេតុមតោ គហណំ សិទ្ធមេវាតិ ទុក្ខនិរោធសច្ចានិ អត្ថតោ គហិតានេវាតិ អយំ សច្ចេហិ ឱតរណា។ តត្ថ យេ លោកិយា បញ្ចក្ខន្ធា, យេសំ វសេន បតិដ្ឋានាយូហនសិទ្ធិ។ យេ លោកុត្តរា ចត្តារោ ខន្ធា, យេសំ វសេន ឱឃតរណសិទ្ធិ។ អយំ ខន្ធមុខេន ឱតរណា។ យេ ឯវ បញ្ចក្ខន្ធា ទ្វាទសាយតនានិ អដ្ឋារស ធាតុយោ, តេ ចត្តារោ ខន្ធា ទ្វាយតនានិ ទ្វេ ធាតុយោតិ អយំ អាយតនមុខេន ធាតុមុខេន ច ឱតរណា។ តថា អប្បតិដ្ឋំ អនាយូហន្តិ ឯត្ថ បតិដ្ឋានាយូហនគ្គហណេន កិលេសាភិសង្ខារាទីនំ គហណំ។ កិលេសាភិសង្ខារាទយោ ឱឃា ច សង្ខារក្ខន្ធា ធម្មាយតនំ ធម្មធាតុ ច, អប្បតិដ្ឋានានាយូហនគ្គហណេន ឱឃតរណវចនេន ច សហ វិបស្សនាយ មគ្គោ កថិតោ។ ឯវញ្ច សង្ខារក្ខន្ធោ ធម្មាយតនំ ធម្មធាតុ ច គហិតាតិ ឯវម្បិ ខន្ធមុខេន អាយតនមុខេន ធាតុមុខេន ឱតរណា។ វិបស្សនា ចេ អនិច្ចានុបស្សនា, អនិមិត្តមុខេន វិមោក្ខមុខំ, ទុក្ខានុបស្សនា ចេ, អប្បណិហិតវិមោក្ខមុខំ, អនត្តានុបស្សនា ចេ, សុញ្ញតវិមោក្ខមុខន្តិ ឯវំ វិមោក្ខមុខេន ឱតរណំ។ មគ្គេ សេក្ខា សីលក្ខន្ធាទយោ ធម្មាយតនធម្មធាតូ អនាសវា ច ឯវម្បិ ខោ ខន្ធាទិមុខេន ឱតរណាតិ អយំ ឱតរណោ ហារោ។

    Appatiṭṭhaṃ anāyūhanti ettha patiṭṭhānāyūhanaggahaṇena oghaggahaṇena ca samudayasaccaṃ gahitaṃ. Appatiṭṭhaṃ anāyūhaṃ atarinti pana padattayena maggasaccaṃ gahitaṃ, hetugahaṇena ca hetumato gahaṇaṃ siddhamevāti dukkhanirodhasaccāni atthato gahitānevāti ayaṃ saccehi otaraṇā. Tattha ye lokiyā pañcakkhandhā, yesaṃ vasena patiṭṭhānāyūhanasiddhi. Ye lokuttarā cattāro khandhā, yesaṃ vasena oghataraṇasiddhi. Ayaṃ khandhamukhena otaraṇā. Ye eva pañcakkhandhā dvādasāyatanāni aṭṭhārasa dhātuyo, te cattāro khandhā dvāyatanāni dve dhātuyoti ayaṃ āyatanamukhena dhātumukhena ca otaraṇā. Tathā appatiṭṭhaṃ anāyūhanti ettha patiṭṭhānāyūhanaggahaṇena kilesābhisaṅkhārādīnaṃ gahaṇaṃ. Kilesābhisaṅkhārādayo oghā ca saṅkhārakkhandhā dhammāyatanaṃ dhammadhātu ca, appatiṭṭhānānāyūhanaggahaṇena oghataraṇavacanena ca saha vipassanāya maggo kathito. Evañca saṅkhārakkhandho dhammāyatanaṃ dhammadhātu ca gahitāti evampi khandhamukhena āyatanamukhena dhātumukhena otaraṇā. Vipassanā ce aniccānupassanā, animittamukhena vimokkhamukhaṃ, dukkhānupassanā ce, appaṇihitavimokkhamukhaṃ, anattānupassanā ce, suññatavimokkhamukhanti evaṃ vimokkhamukhena otaraṇaṃ. Magge sekkhā sīlakkhandhādayo dhammāyatanadhammadhātū anāsavā ca evampi kho khandhādimukhena otaraṇāti ayaṃ otaraṇo hāro.

    អប្បតិដ្ឋន្តិ អារម្ភោ។ អនាយូហន្តិ បទសុទ្ធិ, នោ អារម្ភសុទ្ធិ, តថា ឱឃន្តិ។ អតរិន្តិ បន បទសុទ្ធិ ចេវ អារម្ភសុទ្ធិ ចាតិ អយំ សោធនោ ហារោ។

    Appatiṭṭhanti ārambho. Anāyūhanti padasuddhi, no ārambhasuddhi, tathā oghanti. Atarinti pana padasuddhi ceva ārambhasuddhi cāti ayaṃ sodhano hāro.

    អប្បតិដ្ឋំ អនាយូហន្តិ សាមញ្ញតោ អធិដ្ឋានំ តណ្ហាទិដ្ឋិអាទិវសេន បតិដ្ឋានាយូហនានំ សាធារណតោ បដិក្ខេបចោទនាតិ កត្វា ឱឃមតរិន្តិ តំ វិកប្បេត្វា វិសេសវចនំ។ ឱឃតរណញ្ហិ ចត្តារោ អរិយមគ្គា។ តត្ថ បឋមទុតិយមគ្គា អវិសេសេន ទិដ្ឋោឃតរណំ, តតិយមគ្គោ កាមោឃតរណំ, អគ្គមគ្គោ សេសោឃតរណន្តិ អយំ អធិដ្ឋានោ ហារោ។

    Appatiṭṭhaṃanāyūhanti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ taṇhādiṭṭhiādivasena patiṭṭhānāyūhanānaṃ sādhāraṇato paṭikkhepacodanāti katvā oghamatarinti taṃ vikappetvā visesavacanaṃ. Oghataraṇañhi cattāro ariyamaggā. Tattha paṭhamadutiyamaggā avisesena diṭṭhoghataraṇaṃ, tatiyamaggo kāmoghataraṇaṃ, aggamaggo sesoghataraṇanti ayaṃ adhiṭṭhāno hāro.

    កិលេសវសេន បតិដ្ឋានស្ស អយោនិសោមនសិការោ ហេតុ។ អភិសង្ខារវសេន អាយូហនស្ស កិលេសា ហេតូ។ អប្បតិដ្ឋានានាយូហនានំ បន យថាក្កមំ យោនិសោមនសិការបហានានិ ហេតូ។ សំយោជនិយេសុ ធម្មេសុ អស្សាទានុបស្សនា តណ្ហាវសេន យថារហំ តស្ស ហេតូ។ តេនាហ ភគវា – ‘‘សំយោជនិយេសុ, ភិក្ខវេ, ធម្មេសុ អស្សាទានុបស្សិនោ តណ្ហា បវឌ្ឍតី’’តិ។ ខន្ធាវិជ្ជាផស្សសញ្ញាវិតក្កាយោនិសោមនសិការបាបមិត្តបរតោឃោសា ទិដ្ឋិវសេន បតិដ្ឋានស្ស ហេតូ។ តេនាហ – បដិសម្ភិទាមគ្គេ ‘‘ខន្ធាបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានំ, អវិជ្ជាបិ ទិដ្ឋិដ្ឋាន’’ន្តិអាទិ។ តណ្ហាភិនន្ទនា អវសេសកិលេសាភិសង្ខារវសេន អាយូហនស្ស ហេតូ។ ឥមិនា នយេន យថារហំ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន បតិដ្ឋានាយូហនានំ ហេតុវិភាគោ និទ្ធារេតព្ពោ, តព្ពិបរិយាយេន អប្បតិដ្ឋានានាយូហនានំ។ កិលេសុប្បាទនេ ហិ សម្មទេវ អាទីនវទស្សនំ អប្បតិដ្ឋានស្ស ហេតូ, អភិសង្ខរណេ អាទីនវទស្សនំ អនាយូហនស្ស ហេតូ, វិបស្សនាយ ឧស្សុក្កាបនំ ឱឃតរណស្ស ហេតូតិ អយំ បរិក្ខារោ ហារោ។

    Kilesavasena patiṭṭhānassa ayonisomanasikāro hetu. Abhisaṅkhāravasena āyūhanassa kilesā hetū. Appatiṭṭhānānāyūhanānaṃ pana yathākkamaṃ yonisomanasikārapahānāni hetū. Saṃyojaniyesu dhammesu assādānupassanā taṇhāvasena yathārahaṃ tassa hetū. Tenāha bhagavā – ‘‘saṃyojaniyesu, bhikkhave, dhammesu assādānupassino taṇhā pavaḍḍhatī’’ti. Khandhāvijjāphassasaññāvitakkāyonisomanasikārapāpamittaparatoghosā diṭṭhivasena patiṭṭhānassa hetū. Tenāha – paṭisambhidāmagge ‘‘khandhāpi diṭṭhiṭṭhānaṃ, avijjāpi diṭṭhiṭṭhāna’’ntiādi. Taṇhābhinandanā avasesakilesābhisaṅkhāravasena āyūhanassa hetū. Iminā nayena yathārahaṃ taṇhādiṭṭhivasena patiṭṭhānāyūhanānaṃ hetuvibhāgo niddhāretabbo, tabbipariyāyena appatiṭṭhānānāyūhanānaṃ. Kilesuppādane hi sammadeva ādīnavadassanaṃ appatiṭṭhānassa hetū, abhisaṅkharaṇe ādīnavadassanaṃ anāyūhanassa hetū, vipassanāya ussukkāpanaṃ oghataraṇassa hetūti ayaṃ parikkhāro hāro.

    យថាវុត្តវិភាគេហិ បតិដ្ឋានាយូហនេហិ ចតុព្ពិធស្សបិ ឱឃស្ស បរិសុទ្ធិ។ អប្បតិដ្ឋានានាយូហនេហិ បន សោតានំ សំវរោ សព្ពសោ បិធានញ្ចាតិ ចតុព្ពិធស្សបិ ឱឃស្ស វិសេសតោ បិធានំ អប្បវត្តិករណំ។ អរិយមគ្គស្ស ភាវនាយ ហិ កិលេសវសេន បតិដ្ឋានំ អភិសង្ខារវសេន អាយូហនំ ឧបច្ឆិន្នំ, តស្ស សព្ពេបិ ឱឃា តិណ្ណា សម្មតិណ្ណា បហីនា ហោន្តីតិ អយំ សមារោបនោ ហារោ។

    Yathāvuttavibhāgehi patiṭṭhānāyūhanehi catubbidhassapi oghassa parisuddhi. Appatiṭṭhānānāyūhanehi pana sotānaṃ saṃvaro sabbaso pidhānañcāti catubbidhassapi oghassa visesato pidhānaṃ appavattikaraṇaṃ. Ariyamaggassa bhāvanāya hi kilesavasena patiṭṭhānaṃ abhisaṅkhāravasena āyūhanaṃ upacchinnaṃ, tassa sabbepi oghā tiṇṇā sammatiṇṇā pahīnā hontīti ayaṃ samāropano hāro.

    អប្បតិដ្ឋំ អនាយូហន្តិ ឯត្ថ បតិដ្ឋាគហណេន តណ្ហាវិជ្ជា គហិតា។ តាសំ ហិ វសេន សត្តោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បតិដ្ឋាតិ។ អាយូហនគ្គហណេន តប្បច្ចយា អភិសង្ខារធម្មា គហិតា។ តត្ថ តណ្ហាយ វិសេសតោ រូបធម្មា អធិដ្ឋានំ, អវិជ្ជាយ អរូបធម្មា។ តេសំ យថាក្កមំ សមថោ ច វិបស្សនា ច បដិបក្ខា, តេ ‘‘អប្បតិដ្ឋំ អនាយូហំ ឱឃមតរិ’’ន្តិ បទេហិ បកាសិតា ហោន្តិ, តេសុ សមថស្ស ចេតោវិមុត្តិ ផលំ, វិបស្សនាយ បញ្ញាវិមុត្តិ។ តថា ហិ សា ‘‘រាគវិរាគា អវិជ្ជាវិរាគា’’តិ វិសេសេត្វា វុច្ចតិ។ តត្ថ តណ្ហាវិជ្ជា អភិសង្ខារោ ច សមុទយសច្ចំ, តេសំ អធិដ្ឋានភូតា រូបារូបធម្មា ទុក្ខសច្ចំ, តេសំ អប្បវត្តិ និរោធសច្ចំ, និរោធបជាននា បដិបទា ឱឃតរណបរិយាយេន វុត្តា មគ្គសច្ចំ។ តណ្ហាគហណេន ចេត្ថ មាយា-សាឋេយ្យមានាតិមាន-មទប្បមាទ-បាបិច្ឆតា-បាបមិត្តតា-អហិរិកានោត្តប្បាទិវសេន អកុសលបក្ខោ នេតព្ពោ។ អវិជ្ជាគហណេន វិបរីតមនសិការ-កោធូបនាហ-មក្ខបឡាស-ឥស្សាមច្ឆរិយ-សារម្ភ- ទោវចស្សតា-ភវទិដ្ឋិអាទិវសេន អកុសលបក្ខោ នេតព្ពោ។ វុត្តវិបរិយាយេន អមាយាអសាឋេយ្យាទិអវិបរីតមនសិការាទិវសេន។ តថា សមថបក្ខិយានំ សទ្ធិន្ទ្រិយានំ វិបស្សនាបក្ខិយានំ អនិច្ចសញ្ញាទីនញ្ច វសេន វោទានបក្ខោ នេតព្ពោតិ អយំ នន្ទិយាវត្តស្ស នយស្ស ភូមិ។

    Appatiṭṭhaṃ anāyūhanti ettha patiṭṭhāgahaṇena taṇhāvijjā gahitā. Tāsaṃ hi vasena satto tattha tattha bhave patiṭṭhāti. Āyūhanaggahaṇena tappaccayā abhisaṅkhāradhammā gahitā. Tattha taṇhāya visesato rūpadhammā adhiṭṭhānaṃ, avijjāya arūpadhammā. Tesaṃ yathākkamaṃ samatho ca vipassanā ca paṭipakkhā, te ‘‘appatiṭṭhaṃ anāyūhaṃ oghamatari’’nti padehi pakāsitā honti, tesu samathassa cetovimutti phalaṃ, vipassanāya paññāvimutti. Tathā hi sā ‘‘rāgavirāgā avijjāvirāgā’’ti visesetvā vuccati. Tattha taṇhāvijjā abhisaṅkhāro ca samudayasaccaṃ, tesaṃ adhiṭṭhānabhūtā rūpārūpadhammā dukkhasaccaṃ, tesaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, nirodhapajānanā paṭipadā oghataraṇapariyāyena vuttā maggasaccaṃ. Taṇhāgahaṇena cettha māyā-sāṭheyyamānātimāna-madappamāda-pāpicchatā-pāpamittatā-ahirikānottappādivasena akusalapakkho netabbo. Avijjāgahaṇena viparītamanasikāra-kodhūpanāha-makkhapaḷāsa-issāmacchariya-sārambha- dovacassatā-bhavadiṭṭhiādivasena akusalapakkho netabbo. Vuttavipariyāyena amāyāasāṭheyyādiaviparītamanasikārādivasena. Tathā samathapakkhiyānaṃ saddhindriyānaṃ vipassanāpakkhiyānaṃ aniccasaññādīnañca vasena vodānapakkho netabboti ayaṃ nandiyāvattassa nayassa bhūmi.

    តថា វុត្តនយេន គហិតេសុ តណ្ហាវិជ្ជាតប្បក្ខិយធម្មេសុ តណ្ហា លោភោ, អវិជ្ជា មោហោ, អវិជ្ជាយ សម្បយុត្តោ លោហិតេ សតិ បុព្ពោ វិយ តណ្ហាយ សតិ សិជ្ឈមានោ អាឃាតោ ទោសោ ឥតិ តីហិ អកុសលមូលេហិ គហិតេហិ, តប្បដិបក្ខតោ ‘‘អប្បតិដ្ឋ’’ន្តិអាទិវចនេហិ ច តីណិ អកុសលមូលានិ តីណិ កុសលមូលានិ ច សិទ្ធានិ ឯវ ហោន្តិ។ ឥធាបិ លោភោ សព្ពានិ សាសវកុសលមូលានិ អាយូហនធម្មា ច សមុទយសច្ចំ, តន្និព្ពត្តា តេសំ អធិដ្ឋានគោចរភូតា ច ឧបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខសច្ចន្តិអាទិនា សច្ចយោជនា យោជេតព្ពា។ ផលំ បនេត្ថ វិមោក្ខត្តយវសេន និទ្ធារេតព្ពំ, តីហិ អកុសលមូលេហិ តិវិធទុច្ចរិត-សំកិលេសមលវិសមអកុសលសញ្ញា-វិតក្កាទិវសេន អកុសលបក្ខោ នេតព្ពោ, តថា តីហិ កុសលមូលេហិ តិវិធសុចរិត-សមកុសលសញ្ញា-វិតក្ក-សមាធិ-វិមោក្ខមុខាទិវសេន វោទានបក្ខោ នេតព្ពោតិ អយំ តិបុក្ខលស្ស នយស្ស ភូមិ។

    Tathā vuttanayena gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu taṇhā lobho, avijjā moho, avijjāya sampayutto lohite sati pubbo viya taṇhāya sati sijjhamāno āghāto doso iti tīhi akusalamūlehi gahitehi, tappaṭipakkhato ‘‘appatiṭṭha’’ntiādivacanehi ca tīṇi akusalamūlāni tīṇi kusalamūlāni ca siddhāni eva honti. Idhāpi lobho sabbāni sāsavakusalamūlāni āyūhanadhammā ca samudayasaccaṃ, tannibbattā tesaṃ adhiṭṭhānagocarabhūtā ca upādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā saccayojanā yojetabbā. Phalaṃ panettha vimokkhattayavasena niddhāretabbaṃ, tīhi akusalamūlehi tividhaduccarita-saṃkilesamalavisamaakusalasaññā-vitakkādivasena akusalapakkho netabbo, tathā tīhi kusalamūlehi tividhasucarita-samakusalasaññā-vitakka-samādhi-vimokkhamukhādivasena vodānapakkho netabboti ayaṃ tipukkhalassa nayassa bhūmi.

    តថា វុត្តនយេន គហិតេសុ តណ្ហាវិជ្ជាតប្បក្ខិយធម្មេសុ វិសេសតោ តណ្ហាទិដ្ឋីនំ វសេន អសុភេ ‘‘សុភ’’ន្តិ, ទុក្ខេ ‘‘សុខ’’ន្តិ ច វិបល្លាសា, អវិជ្ជាទិដ្ឋីនំ វសេន ‘‘អនិច្ចេ និច្ច’’ន្តិ អនត្តនិ ‘‘អត្តា’’តិ វិបល្លាសា វេទិតព្ពា។ តេសំ បដិបក្ខតោ ‘‘អប្បតិដ្ឋ’’ន្តិអាទិវចនេហិ ច លទ្ធេហិ សតិវីរិយសមាធិបញ្ញិន្ទ្រិយេហិ ចត្តារិ សតិបដ្ឋានានិ សិទ្ធានេវ ហោន្តិ។

    Tathā vuttanayena gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu visesato taṇhādiṭṭhīnaṃ vasena asubhe ‘‘subha’’nti, dukkhe ‘‘sukha’’nti ca vipallāsā, avijjādiṭṭhīnaṃ vasena ‘‘anicce nicca’’nti anattani ‘‘attā’’ti vipallāsā veditabbā. Tesaṃ paṭipakkhato ‘‘appatiṭṭha’’ntiādivacanehi ca laddhehi sativīriyasamādhipaññindriyehi cattāri satipaṭṭhānāni siddhāneva honti.

    តត្ថ ចតូហិ ឥន្ទ្រិយេហិ ចត្តារោ បុគ្គលា និទ្ទិសិតព្ពា។ កថំ? ទុវិធោ ហិ តណ្ហាចរិតោ មុទិន្ទ្រិយោ តិក្ខិន្ទ្រិយោតិ, តថា ទិដ្ឋិចរិតោ។ តេសុ បឋមោ អសុភេ ‘‘សុភ’’ន្តិ វិបរិយេសគ្គាហី សតិពលេន យថាភូតំ កាយសភាវំ សល្លក្ខេន្តោ ភាវនាពលេន តំ វិបល្លាសំ សមុគ្ឃាតេត្វា សម្មត្តនិយាមំ ឱក្កមតិ។ ទុតិយោ អសុខេ ‘‘សុខ’’ន្តិ វិបរិយេសគ្គាហី ‘‘ឧប្បន្នំ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតី’’តិអាទិនា វុត្តេន វីរិយសំវរភូតេន វីរិយពលេន បដិបក្ខំ វិនោទេន្តោ ភាវនាពលេន តំ វិបល្លាសំ វិទ្ធំសេត្វា សម្មត្តនិយាមំ ឱក្កមតិ។ តតិយោ អនិច្ចេ ‘‘និច្ច’’ន្តិ អយាថាវគ្គាហី សមថពលេន សមាហិតចិត្តោ សង្ខារានំ តង្ខណិកភាវំ សល្លក្ខេន្តោ ភាវនាពលេន តំ វិបល្លាសំ សមុគ្ឃាតេត្វា សម្មត្តនិយាមំ ឱក្កមតិ។ ចតុត្ថោ សន្តតិ-សមូហ-កិច្ចារម្មណ-ឃនវញ្ចិតតាយ ផស្សាទិធម្មបុញ្ជមត្តេ អនត្តនិ ‘‘អត្តា’’តិ មិច្ឆាភិនិវេសី ចតុកោដិកសុញ្ញតាមនសិការេន តំ មិច្ឆាភិនិវេសំ វិទ្ធំសេត្វា សាមញ្ញផលំ សច្ឆិករោតិ។ សុភសញ្ញាសុខសញ្ញាទីហិ ចតូហិ វា វិបល្លាសេហិ សមុទយសច្ចំ, តេសមធិដ្ឋានារម្មណភូតា បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខសច្ចន្តិអាទិនា សច្ចយោជនា វេទិតព្ពា។ ផលំ បនេត្ថ ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ, ចតូហិ ចេត្ថ វិបល្លាសេហិ ចតុរាសវោឃយោគ-កាយគន្ថ-អគតិ-តណ្ហុប្បាទុបាទាន-សត្តវិញ្ញាណដ្ឋិតិ-អបរិញ្ញាទិវសេន អកុសលបក្ខោ នេតព្ពោ, តថា ចតូហិ សតិបដ្ឋានេហិ ចតុព្ពិធឈាន-វិហារាធិដ្ឋាន-សុខភាគិយធម្ម-អប្បមញ្ញាសម្មប្បធានិទ្ធិបាទាទិវសេន វោទានបក្ខោ នេតព្ពោតិ អយំ សីហវិក្កីឡិតស្ស នយស្ស ភូមិ។

    Tattha catūhi indriyehi cattāro puggalā niddisitabbā. Kathaṃ? Duvidho hi taṇhācarito mudindriyo tikkhindriyoti, tathā diṭṭhicarito. Tesu paṭhamo asubhe ‘‘subha’’nti vipariyesaggāhī satibalena yathābhūtaṃ kāyasabhāvaṃ sallakkhento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ samugghātetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Dutiyo asukhe ‘‘sukha’’nti vipariyesaggāhī ‘‘uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāsetī’’tiādinā vuttena vīriyasaṃvarabhūtena vīriyabalena paṭipakkhaṃ vinodento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ viddhaṃsetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Tatiyo anicce ‘‘nicca’’nti ayāthāvaggāhī samathabalena samāhitacitto saṅkhārānaṃ taṅkhaṇikabhāvaṃ sallakkhento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ samugghātetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Catuttho santati-samūha-kiccārammaṇa-ghanavañcitatāya phassādidhammapuñjamatte anattani ‘‘attā’’ti micchābhinivesī catukoṭikasuññatāmanasikārena taṃ micchābhinivesaṃ viddhaṃsetvā sāmaññaphalaṃ sacchikaroti. Subhasaññāsukhasaññādīhi catūhi vā vipallāsehi samudayasaccaṃ, tesamadhiṭṭhānārammaṇabhūtā pañcupādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā saccayojanā veditabbā. Phalaṃ panettha cattāri sāmaññaphalāni, catūhi cettha vipallāsehi caturāsavoghayoga-kāyagantha-agati-taṇhuppādupādāna-sattaviññāṇaṭṭhiti-apariññādivasena akusalapakkho netabbo, tathā catūhi satipaṭṭhānehi catubbidhajhāna-vihārādhiṭṭhāna-sukhabhāgiyadhamma-appamaññāsammappadhāniddhipādādivasena vodānapakkho netabboti ayaṃ sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmi.

    ឥមេសំ បន តិណ្ណំ អត្ថនយានំ សិទ្ធិយា វោហារនយទ្វយំ សិទ្ធមេវ ហោតិ។ តថា ហិ អត្ថនយានំ ទិសាភូតធម្មាលោចនំ ទិសាលោចនំ, តេសំ សមានយនំ អង្កុសោតិ បញ្ចបិ នយា ឥធ និយុត្តាតិ វេទិតព្ពា។ ឥទញ្ច សុត្តំ សោឡសវិធេ សុត្តន្តបដ្ឋានេ និព្ពេធសេក្ខភាគិយំ ព្យតិរេកមុខេន បតិដ្ឋានាយូហនានិ គហិតានីតិ សំកិលេសនិព្ពេធសេក្ខភាគិយំ ចាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ អដ្ឋវីសតិវិធេ បន សុត្តន្តបដ្ឋានេ លោកិយលោកុត្តរំ សត្តាធិដ្ឋានំ ញាណញេយ្យំ ទស្សនភាវនំ សកវចនំ វិស្សជ្ជនីយំ កុសលំ អនុញ្ញាតន្តិ វេទិតព្ពំ។

    Imesaṃ pana tiṇṇaṃ atthanayānaṃ siddhiyā vohāranayadvayaṃ siddhameva hoti. Tathā hi atthanayānaṃ disābhūtadhammālocanaṃ disālocanaṃ, tesaṃ samānayanaṃ aṅkusoti pañcapi nayā idha niyuttāti veditabbā. Idañca suttaṃ soḷasavidhe suttantapaṭṭhāne nibbedhasekkhabhāgiyaṃ byatirekamukhena patiṭṭhānāyūhanāni gahitānīti saṃkilesanibbedhasekkhabhāgiyaṃ cāti daṭṭhabbaṃ. Aṭṭhavīsatividhe pana suttantapaṭṭhāne lokiyalokuttaraṃ sattādhiṭṭhānaṃ ñāṇañeyyaṃ dassanabhāvanaṃ sakavacanaṃ vissajjanīyaṃ kusalaṃ anuññātanti veditabbaṃ.

    ឱឃតរណសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Oghataraṇasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ២. និមោក្ខសុត្តវណ្ណនា • 2. Nimokkhasuttavaṇṇanā




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / សំយុត្តនិកាយ • Saṃyuttanikāya
    ១. ឱឃតរណសុត្តំ • 1. Oghataraṇasuttaṃ
    ២. និមោក្ខសុត្តំ • 2. Nimokkhasuttaṃ
    ៣. ឧបនីយសុត្តំ • 3. Upanīyasuttaṃ
    ៤. អច្ចេន្តិសុត្តំ • 4. Accentisuttaṃ
    ៥. កតិឆិន្ទសុត្តំ • 5. Katichindasuttaṃ
    ៦. ជាគរសុត្តំ • 6. Jāgarasuttaṃ
    ៧. អប្បដិវិទិតសុត្តំ • 7. Appaṭividitasuttaṃ
    ៨. សុសម្មុដ្ឋសុត្តំ • 8. Susammuṭṭhasuttaṃ
    ៩. មានកាមសុត្តំ • 9. Mānakāmasuttaṃ
    ១០. អរញ្ញសុត្តំ • 10. Araññasuttaṃ
    ១. នន្ទនសុត្តំ • 1. Nandanasuttaṃ
    ២. នន្ទតិសុត្តំ • 2. Nandatisuttaṃ
    ៣. នត្ថិបុត្តសមសុត្តំ • 3. Natthiputtasamasuttaṃ
    ៤. ខត្តិយសុត្តំ • 4. Khattiyasuttaṃ
    ៥. សណមានសុត្តំ • 5. Saṇamānasuttaṃ
    ៦. និទ្ទាតន្ទីសុត្តំ • 6. Niddātandīsuttaṃ
    ៧. ទុក្ករសុត្តំ • 7. Dukkarasuttaṃ
    ៨. ហិរីសុត្តំ • 8. Hirīsuttaṃ
    ៩. កុដិកាសុត្តំ • 9. Kuṭikāsuttaṃ

    អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / សុត្តបិដក (អដ្ឋកថា) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / សំយុត្តនិកាយ (អដ្ឋកថា) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā)
    ១. ឱឃតរណសុត្តវណ្ណនា • 1. Oghataraṇasuttavaṇṇanā
    ២. និមោក្ខសុត្តវណ្ណនា • 2. Nimokkhasuttavaṇṇanā
    ៣. ឧបនីយសុត្តវណ្ណនា • 3. Upanīyasuttavaṇṇanā
    ៤. អច្ចេន្តិសុត្តវណ្ណនា • 4. Accentisuttavaṇṇanā
    ៥. កតិឆិន្ទសុត្តវណ្ណនា • 5. Katichindasuttavaṇṇanā
    ៦. ជាគរសុត្តវណ្ណនា • 6. Jāgarasuttavaṇṇanā
    ៧. អប្បដិវិទិតសុត្តវណ្ណនា • 7. Appaṭividitasuttavaṇṇanā
    ៨. សុសម្មុដ្ឋសុត្តវណ្ណនា • 8. Susammuṭṭhasuttavaṇṇanā
    ៩. មានកាមសុត្តវណ្ណនា • 9. Mānakāmasuttavaṇṇanā
    ១០. អរញ្ញសុត្តវណ្ណនា • 10. Araññasuttavaṇṇanā
    ១. នន្ទនសុត្តវណ្ណនា • 1. Nandanasuttavaṇṇanā
    ២. នន្ទតិសុត្តវណ្ណនា • 2. Nandatisuttavaṇṇanā
    ៣. នត្ថិបុត្តសមសុត្តវណ្ណនា • 3. Natthiputtasamasuttavaṇṇanā
    ៤. ខត្តិយសុត្តវណ្ណនា • 4. Khattiyasuttavaṇṇanā
    ៥. សណមានសុត្តវណ្ណនា • 5. Saṇamānasuttavaṇṇanā
    ៦. និទ្ទាតន្ទីសុត្តវណ្ណនា • 6. Niddātandīsuttavaṇṇanā
    ៧. ទុក្ករសុត្តវណ្ណនា • 7. Dukkarasuttavaṇṇanā
    ៨. ហិរីសុត្តវណ្ណនា • 8. Hirīsuttavaṇṇanā
    ៩. កុដិកាសុត្តវណ្ណនា • 9. Kuṭikāsuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact