Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / സംയുത്തനികായ (ടീകാ) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
സംയുത്തനികായേ
Saṃyuttanikāye
സഗാഥാവഗ്ഗടീകാ
Sagāthāvaggaṭīkā
ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ
Ganthārambhakathāvaṇṇanā
൧. സംവണ്ണനാരമ്ഭേ രതനത്തയവന്ദനാ സംവണ്ണേതബ്ബസ്സ ധമ്മസ്സ പഭവനിസ്സയവിസുദ്ധിപടിവേദനത്ഥം, തം പന ധമ്മസംവണ്ണനാസു വിഞ്ഞൂനം ബഹുമാനുപ്പാദനത്ഥം, തം സമ്മദേവ തേസം ഉഗ്ഗഹണധാരണാദിക്കമലദ്ധബ്ബായ സമ്മാപടിപത്തിയാ സബ്ബഹിതസുഖനിപ്ഫാദനത്ഥന്തി. അഥ വാ മങ്ഗലഭാവതോ, സബ്ബകിരിയാസു പുബ്ബകിച്ചഭാവതോ, പണ്ഡിതേഹി സമാചരിതഭാവതോ, ആയതിം പരേസം ദിട്ഠാനുഗതിആപജ്ജനതോ ച സംവണ്ണനായം രതനത്തയപണാമകിരിയാതി. അഥ വാ രതനത്തയപണാമകരണം പൂജനീയപൂജാപുഞ്ഞവിസേസനിബ്ബത്തനത്ഥം, തം അത്തനോ യഥാലദ്ധസമ്പത്തിനിമിത്തകസ്സ കമ്മസ്സ ബലാനുപ്പദാനത്ഥം, അന്തരാ ച തസ്സ അസംകോചാപനത്ഥം, തദുഭയം അനന്തരായേന അട്ഠകഥായ പരിസമാപനത്ഥന്തി ഇദമേവ ച പയോജനം ആചരിയേന ഇധാധിപ്പേതം. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘ഇതി മേ പസന്നമതിനോ…പേ॰… തസ്സാനുഭാവേനാ’’തി. വത്ഥുത്തയപൂജാ ഹി നിരതിസയപുഞ്ഞക്ഖേത്തസംബുദ്ധിയാ അപരിമേയ്യപഭാവോ പുഞ്ഞാതിസയോതി ബഹുവിധന്തരായേപി ലോകസന്നിവാസേ അന്തരായനിബന്ധനസകലസംകിലേസവിദ്ധംസനായ പഹോതി, ഭയാദിഉപദ്ദവഞ്ച നിവാരേതി. യഥാഹ ‘‘പൂജാരഹേ പൂജയതോ’’തിആദി (ധ॰ പ॰ ൧൯൫; അപ॰ ഥേര ൧.൧൦.൧), തഥാ ‘‘യേ, ഭിക്ഖവേ, ബുദ്ധേ പസന്നാ, അഗ്ഗേ തേ പസന്നാ, അഗ്ഗേ ഖോ പന പസന്നാനം അഗ്ഗോ വിപാകോ ഹോതീ’’തിആദി (ഇതിവു॰ ൯൦).
1. Saṃvaṇṇanārambhe ratanattayavandanā saṃvaṇṇetabbassa dhammassa pabhavanissayavisuddhipaṭivedanatthaṃ, taṃ pana dhammasaṃvaṇṇanāsu viññūnaṃ bahumānuppādanatthaṃ, taṃ sammadeva tesaṃ uggahaṇadhāraṇādikkamaladdhabbāya sammāpaṭipattiyā sabbahitasukhanipphādanatthanti. Atha vā maṅgalabhāvato, sabbakiriyāsu pubbakiccabhāvato, paṇḍitehi samācaritabhāvato, āyatiṃ paresaṃ diṭṭhānugatiāpajjanato ca saṃvaṇṇanāyaṃ ratanattayapaṇāmakiriyāti. Atha vā ratanattayapaṇāmakaraṇaṃ pūjanīyapūjāpuññavisesanibbattanatthaṃ, taṃ attano yathāladdhasampattinimittakassa kammassa balānuppadānatthaṃ, antarā ca tassa asaṃkocāpanatthaṃ, tadubhayaṃ anantarāyena aṭṭhakathāya parisamāpanatthanti idameva ca payojanaṃ ācariyena idhādhippetaṃ. Tathā hi vakkhati ‘‘iti me pasannamatino…pe… tassānubhāvenā’’ti. Vatthuttayapūjā hi niratisayapuññakkhettasaṃbuddhiyā aparimeyyapabhāvo puññātisayoti bahuvidhantarāyepi lokasannivāse antarāyanibandhanasakalasaṃkilesaviddhaṃsanāya pahoti, bhayādiupaddavañca nivāreti. Yathāha ‘‘pūjārahe pūjayato’’tiādi (dha. pa. 195; apa. thera 1.10.1), tathā ‘‘ye, bhikkhave, buddhe pasannā, agge te pasannā, agge kho pana pasannānaṃ aggo vipāko hotī’’tiādi (itivu. 90).
‘‘ബുദ്ധോതി കിത്തയന്തസ്സ, കായേ ഭവതി യാ പീതി;
‘‘Buddhoti kittayantassa, kāye bhavati yā pīti;
വരമേവ ഹി സാ പീതി, കസിണേനപി ജമ്ബുദീപസ്സ;
Varameva hi sā pīti, kasiṇenapi jambudīpassa;
ധമ്മോതി…പേ॰…, സങ്ഘോതി…പേ॰…, ജമ്ബുദീപസ്സാ’’തി. (ദീ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൬);
Dhammoti…pe…, saṅghoti…pe…, jambudīpassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.6);
തഥാ ‘‘യസ്മിം, മഹാനാമ, സമയേ അരിയസാവകോ തഥാഗതം അനുസ്സരതി, നേവസ്സ തസ്മിം സമയേ രാഗപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതി, ന ദോസ…പേ॰… ന മോഹപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതീ’’തിആദി (അ॰ നി॰ ൬.൧൦; ൧൧.൧൧). ‘‘അരഞ്ഞേ രുക്ഖമൂലേ വാ…പേ॰… ഭയം വാ ഛമ്ഭിതത്തം വാ ലോമഹംസോ ന ഹേസ്സതീ’’തി (സം॰ നി॰ ൧.൨൪൯) ച.
Tathā ‘‘yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosa…pe… na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hotī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11). ‘‘Araññe rukkhamūle vā…pe… bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā lomahaṃso na hessatī’’ti (saṃ. ni. 1.249) ca.
തത്ഥ യസ്സ വത്ഥുത്തയസ്സ വന്ദനം കത്തുകാമോ, തസ്സ ഗുണാതിസയയോഗസന്ദസ്സനത്ഥം ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തിആദിനാ ഗാഥത്തയമാഹ. ഗുണാതിസയയോഗേന ഹി വന്ദനാരഹഭാവോ, വന്ദനാരഹേ ച കതാ വന്ദനാ യഥാധിപ്പേതം പയോജനം സാധേതീതി. തത്ഥ യസ്സാ ദേസനായ സംവണ്ണനം കത്തുകാമോ, സാ ന വിനയദേസനാ വിയ കരുണാപ്പധാനാ, നാപി അഭിധമ്മദേസനാ വിയ പഞ്ഞാപ്പധാനാ, അഥ ഖോ കരുണാപഞ്ഞാപ്പധാനാതി തദുഭയപ്പധാനമേവ താവ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ഥോമനം കാതും തമ്മൂലകത്താ സേസരതനാനം ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ കിരതീതി കരുണാ, പരദുക്ഖം വിക്ഖിപതി അപനേതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ കിണാതീതി കരുണാ, പരദുക്ഖേ സതി കാരുണികം ഹിംസതി വിബാധതീതി അത്ഥോ. പരദുക്ഖേ സതി സാധൂനം കമ്പനം ഹദയഖേദം കരോതീതി വാ കരുണാ. അഥ വാ കമിതി സുഖം, തം രുന്ധതീതി കരുണാ. ഏസാ ഹി പരദുക്ഖാപനയനകാമതാലക്ഖണാ അത്തസുഖനിരപേക്ഖതായ കാരുണികാനം സുഖം രുന്ധതി വിബന്ധതീതി അത്ഥോ. കരുണായ സീതലം കരുണാസീതലം, കരുണാസീതലം ഹദയം അസ്സാതി കരുണാസീതലഹദയോ, തം കരുണാസീതലഹദയം.
Tattha yassa vatthuttayassa vandanaṃ kattukāmo, tassa guṇātisayayogasandassanatthaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’ntiādinā gāthattayamāha. Guṇātisayayogena hi vandanārahabhāvo, vandanārahe ca katā vandanā yathādhippetaṃ payojanaṃ sādhetīti. Tattha yassā desanāya saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, sā na vinayadesanā viya karuṇāppadhānā, nāpi abhidhammadesanā viya paññāppadhānā, atha kho karuṇāpaññāppadhānāti tadubhayappadhānameva tāva sammāsambuddhassa thomanaṃ kātuṃ tammūlakattā sesaratanānaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’ntiādi vuttaṃ. Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Atha vā kiṇātīti karuṇā, paradukkhe sati kāruṇikaṃ hiṃsati vibādhatīti attho. Paradukkhe sati sādhūnaṃ kampanaṃ hadayakhedaṃ karotīti vā karuṇā. Atha vā kamiti sukhaṃ, taṃ rundhatīti karuṇā. Esā hi paradukkhāpanayanakāmatālakkhaṇā attasukhanirapekkhatāya kāruṇikānaṃ sukhaṃ rundhati vibandhatīti attho. Karuṇāya sītalaṃ karuṇāsītalaṃ, karuṇāsītalaṃ hadayaṃ assāti karuṇāsītalahadayo, taṃ karuṇāsītalahadayaṃ.
തത്ഥ കിഞ്ചാപി പരേസം ഹിതോപസംഹാരസുഖാദിഅപരിഹാനിച്ഛനസഭാവതായ, ബ്യാപാദാരതീനം ഉജുവിപച്ചനീകതായ ച സത്തസന്താനഗതസന്താപവിച്ഛേദനാകാരപവത്തിയാ മേത്താമുദിതാനമ്പി ചിത്തസീതലഭാവകാരണതാ ഉപലബ്ഭതി, തഥാപി പരദുക്ഖാപനയനാകാരപ്പവത്തിയാ പരൂപതാപാസഹനരസാ അവിഹിംസാഭൂതാ കരുണാവ വിസേസേന ഭഗവതോ ചിത്തസ്സ ചിത്തപസ്സദ്ധി വിയ സീതിഭാവനിമിത്തന്തി വുത്തം ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തി. കരുണാമുഖേന വാ മേത്താമുദിതാനമ്പി ഹദയസീതലഭാവകാരണതാ വുത്താതി ദട്ഠബ്ബാ .
Tattha kiñcāpi paresaṃ hitopasaṃhārasukhādiaparihānicchanasabhāvatāya, byāpādāratīnaṃ ujuvipaccanīkatāya ca sattasantānagatasantāpavicchedanākārapavattiyā mettāmuditānampi cittasītalabhāvakāraṇatā upalabbhati, tathāpi paradukkhāpanayanākārappavattiyā parūpatāpāsahanarasā avihiṃsābhūtā karuṇāva visesena bhagavato cittassa cittapassaddhi viya sītibhāvanimittanti vuttaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Karuṇāmukhena vā mettāmuditānampi hadayasītalabhāvakāraṇatā vuttāti daṭṭhabbā .
അഥ വാ ഛഅസാധാരണഞാണവിസേസനിബന്ധനഭൂതാ സാതിസയം നിരവസേസഞ്ച സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം വിയ സവിസയബ്യാപിതായ മഹാകരുണാഭാവമുപഗതാ കരുണാവ ഭഗവതോ അഭിസയേന ഹദയസീതലഭാവഹേതൂതി ആഹ ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തി.
Atha vā chaasādhāraṇañāṇavisesanibandhanabhūtā sātisayaṃ niravasesañca sabbaññutaññāṇaṃ viya savisayabyāpitāya mahākaruṇābhāvamupagatā karuṇāva bhagavato abhisayena hadayasītalabhāvahetūti āha ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti.
അഥ വാ സതിപി മേത്താമുദിതാനം സാതിസയേ ഹദയസീതിഭാവനിബന്ധനത്തേ സകലബുദ്ധഗുണവിസേസകാരണതായ താസമ്പി കാരണന്തി കരുണാവ ഭഗവതോ ‘‘ഹദയസീതലഭാവകാരണ’’ന്തി വുത്താ. കരുണാനിദാനാ ഹി സബ്ബേപി ബുദ്ധഗുണാ, കരുണാനുഭാവനിബ്ബാപിയമാനസംസാരദുക്ഖസന്താപസ്സ ഹി ഭഗവതോ പരദുക്ഖാപനയനകാമതായ അനേകാനിപി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പാനം അകിലന്തരൂപസ്സേവ നിരവസേസബുദ്ധകരധമ്മസമ്ഭരണനിയതസ്സ സമധിഗതധമ്മാധിപതേയ്യസ്സ ച സന്നിഹിതേസുപി സത്തസങ്ഘാടസമുപനീതഹദയൂപതാപനിമിത്തേസു ന ഈസകമ്പി ചിത്തസീതിഭാവസ്സ അഞ്ഞഥത്തമഹോസീതി. ഏതസ്മിഞ്ച അത്ഥവികപ്പേ തീസുപി അവത്ഥാസു ഭഗവതോ കരുണാ സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബാ.
Atha vā satipi mettāmuditānaṃ sātisaye hadayasītibhāvanibandhanatte sakalabuddhaguṇavisesakāraṇatāya tāsampi kāraṇanti karuṇāva bhagavato ‘‘hadayasītalabhāvakāraṇa’’nti vuttā. Karuṇānidānā hi sabbepi buddhaguṇā, karuṇānubhāvanibbāpiyamānasaṃsāradukkhasantāpassa hi bhagavato paradukkhāpanayanakāmatāya anekānipi asaṅkhyeyyāni kappānaṃ akilantarūpasseva niravasesabuddhakaradhammasambharaṇaniyatassa samadhigatadhammādhipateyyassa ca sannihitesupi sattasaṅghāṭasamupanītahadayūpatāpanimittesu na īsakampi cittasītibhāvassa aññathattamahosīti. Etasmiñca atthavikappe tīsupi avatthāsu bhagavato karuṇā saṅgahitāti daṭṭhabbā.
പജാനാതീതി പഞ്ഞാ, യഥാസഭാവം പകാരേഹി പടിവിജ്ഝതീതി അത്ഥോ. പഞ്ഞാവ ഞേയ്യാവരണപ്പഹാനതോ പകാരേഹി ധമ്മസഭാവജോതനട്ഠേന പജ്ജോതോതി പഞ്ഞാപജ്ജോതോ. സവാസനപ്പഹാനതോ വിസേസേന ഹതം സമുഗ്ഘാടിതം വിഹതം. പഞ്ഞാപജ്ജോതേന വിഹതം പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതം. മുയ്ഹന്തി തേന, സയം വാ മുയ്ഹതി, മോഹനമത്തമേവ വാ തന്തി മോഹോ, അവിജ്ജാ. സ്വേവ വിസയസഭാവപടിച്ഛാദനകരണതോ അന്ധകാരസരിക്ഖതായ തമോ വിയാതി തമോ. പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതോ മോഹതമോ ഏതസ്സാതി പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമോ, തം പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമം. സബ്ബേസമ്പി ഹി ഖീണാസവാനം സതിപി പഞ്ഞാപജ്ജോതേന അവിജ്ജന്ധകാരസ്സ വിഹതഭാവേ സദ്ധാധിമുത്തേഹി വിയ ദിട്ഠിപ്പത്താനം സാവകേഹി പച്ചേകസമ്ബുദ്ധേഹി ച സവാസനപ്പഹാനേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം കിലേസപ്പഹാനസ്സ വിസേസോ വിജ്ജതീതി സാതിസയേന അവിജ്ജാപ്പഹാനേന ഭഗവന്തം ഥോമേന്തോ ആഹ ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി.
Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Paññāva ñeyyāvaraṇappahānato pakārehi dhammasabhāvajotanaṭṭhena pajjototi paññāpajjoto. Savāsanappahānato visesena hataṃ samugghāṭitaṃ vihataṃ. Paññāpajjotena vihataṃ paññāpajjotavihataṃ. Muyhanti tena, sayaṃ vā muyhati, mohanamattameva vā tanti moho, avijjā. Sveva visayasabhāvapaṭicchādanakaraṇato andhakārasarikkhatāya tamo viyāti tamo. Paññāpajjotavihato mohatamo etassāti paññāpajjotavihatamohatamo, taṃ paññāpajjotavihatamohatamaṃ. Sabbesampi hi khīṇāsavānaṃ satipi paññāpajjotena avijjandhakārassa vihatabhāve saddhādhimuttehi viya diṭṭhippattānaṃ sāvakehi paccekasambuddhehi ca savāsanappahānena sammāsambuddhānaṃ kilesappahānassa viseso vijjatīti sātisayena avijjāppahānena bhagavantaṃ thomento āha ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.
അഥ വാ അന്തരേന പരോപദേസം അത്തനോ സന്താനേ അച്ചന്തം അവിജ്ജന്ധകാരവിഗമസ്സ നിബ്ബത്തിതത്താ, തഥാ സബ്ബഞ്ഞുതായ ബലേസു ച വസീഭാവസ്സ സമധിഗതത്താ, പരസന്തതിയഞ്ച ധമ്മദേസനാതിസയാനുഭാവേന സമ്മദേവ തസ്സ പവത്തിതത്താ ഭഗവാവ വിസേസതോ മോഹതമവിഗമേന ഥോമേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി. ഇമസ്മിഞ്ച അത്ഥവികപ്പേ ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതോ’’തി പദേന ഭഗവതോ പടിവേധപഞ്ഞാ വിയ ദേസനാപഞ്ഞാപി സാമഞ്ഞനിദ്ദേസേന, ഏകസേസനയേന വാ സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബാ.
Atha vā antarena paropadesaṃ attano santāne accantaṃ avijjandhakāravigamassa nibbattitattā, tathā sabbaññutāya balesu ca vasībhāvassa samadhigatattā, parasantatiyañca dhammadesanātisayānubhāvena sammadeva tassa pavattitattā bhagavāva visesato mohatamavigamena thometabboti āha ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Imasmiñca atthavikappe ‘‘paññāpajjoto’’ti padena bhagavato paṭivedhapaññā viya desanāpaññāpi sāmaññaniddesena, ekasesanayena vā saṅgahitāti daṭṭhabbā.
അഥ വാ ഭഗവതോ ഞാണസ്സ ഞേയ്യപരിയന്തികത്താ സകലഞേയ്യധമ്മസഭാവാവബോധനസമത്ഥേന അനാവരണഞാണസങ്ഖാതേന പഞ്ഞാപജ്ജോതേന സബ്ബഞേയ്യധമ്മസഭാവച്ഛാദകസ്സ മോഹന്ധകാരസ്സ വിധമിതത്താ അനഞ്ഞസാധാരണോ ഭഗവതോ മോഹതമവിനാസോതി കത്വാ വുത്തം ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി. ഏത്ഥ ച മോഹതമവിധമനന്തേ അധിഗതത്താ അനാവരണഞാണം കാരണൂപചാരേന സസന്താനേ മോഹതമവിധമനന്തി ദട്ഠബ്ബം. അഭിനീഹാരസമ്പത്തിയാ സവാസനപ്പഹാനമേവ ഹി കിലേസാനം ഞേയ്യാവരണപഹാനന്തി, പരസന്താനേ പന മോഹതമവിധമനസ്സ കാരണഭാവതോ ഫലൂപചാരേന അനാവരണഞാണം ‘‘മോഹതമവിധമന’’ന്തി വുച്ചതീതി.
Atha vā bhagavato ñāṇassa ñeyyapariyantikattā sakalañeyyadhammasabhāvāvabodhanasamatthena anāvaraṇañāṇasaṅkhātena paññāpajjotena sabbañeyyadhammasabhāvacchādakassa mohandhakārassa vidhamitattā anaññasādhāraṇo bhagavato mohatamavināsoti katvā vuttaṃ ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Ettha ca mohatamavidhamanante adhigatattā anāvaraṇañāṇaṃ kāraṇūpacārena sasantāne mohatamavidhamananti daṭṭhabbaṃ. Abhinīhārasampattiyā savāsanappahānameva hi kilesānaṃ ñeyyāvaraṇapahānanti, parasantāne pana mohatamavidhamanassa kāraṇabhāvato phalūpacārena anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘mohatamavidhamana’’nti vuccatīti.
കിം പന കാരണം അവിജ്ജാസമുഗ്ഘാതോയേവേകോ പഹാനസമ്പത്തിവസേന ഭഗവതോ ഥോമനാനിമിത്തം ഗയ്ഹതി, ന പന സാതിസയം നിരവസേസകിലേസപഹാനന്തി? തപ്പഹാനവചനേനേവ തദേകട്ഠതായ സകലസംകിലേസഗണസമുഗ്ഘാതസ്സ ജോതിതഭാവതോ. ന ഹി സോ താദിസോ കിലേസോ അത്ഥി, യോ നിരവസേസഅവിജ്ജാപ്പഹാനേന ന പഹീയതീതി.
Kiṃ pana kāraṇaṃ avijjāsamugghātoyeveko pahānasampattivasena bhagavato thomanānimittaṃ gayhati, na pana sātisayaṃ niravasesakilesapahānanti? Tappahānavacaneneva tadekaṭṭhatāya sakalasaṃkilesagaṇasamugghātassa jotitabhāvato. Na hi so tādiso kileso atthi, yo niravasesaavijjāppahānena na pahīyatīti.
അഥ വാ വിജ്ജാ വിയ സകലകുസലധമ്മസമുപ്പത്തിയാ നിരവസേസാകുസലധമ്മനിബ്ബത്തിയാ സംസാരപ്പവത്തിയാ ച അവിജ്ജാ പധാനകാരണന്തി തബ്ബിഘാതവചനേന സകലസംകിലേസഗണസമുഗ്ഘാതോ വുത്തോ ഏവ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി.
Atha vā vijjā viya sakalakusaladhammasamuppattiyā niravasesākusaladhammanibbattiyā saṃsārappavattiyā ca avijjā padhānakāraṇanti tabbighātavacanena sakalasaṃkilesagaṇasamugghāto vutto eva hotīti vuttaṃ ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.
നരാ ച അമരാ ച നരാമരാ, സഹ നരാമരേഹീതി സനരാമരോ, സനരാമരോ ച സോ ലോകോ ചാതി സനരാമരലോകോ, തസ്സ ഗരൂതി സനരാമരലോകഗരു, തം സനരാമരലോകഗരും. ഏതേന ദേവമനുസ്സാനം വിയ തദവസിട്ഠസത്താനമ്പി യഥാരഹം ഗുണവിസേസാവഹതായ ഭഗവതോ ഉപകാരതം ദസ്സേതി. ന ചേത്ഥ പധാനാപ്പധാനഭാവോ ചോദേതബ്ബോ. അഞ്ഞോ ഹി സദ്ദക്കമോ, അഞ്ഞോ അത്ഥക്കമോ. ഏദിസേസു ഹി സമാസപദേസു പധാനമ്പി അപ്പധാനം വിയ നിദ്ദിസീയതി യഥാ ‘‘സരാജികായ പരിസായാ’’തി (അപ॰ അട്ഠ॰ ൧.൧.൮൨). കാമഞ്ചേത്ഥ സത്തസങ്ഖാരോകാസവസേന തിവിധോ ലോകോ, ഗരുഭാവസ്സ പന അധിപ്പേതത്താ ഗരുകരണസമത്ഥസ്സേവ സത്തലോകസ്സ വസേന അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. സോ ഹി ലോകീയന്തി ഏത്ഥ പുഞ്ഞപാപാനി തബ്ബിപാകോ ചാതി ‘‘ലോകോ’’തി വുച്ചതി. അമരഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ ഉപപത്തിദേവാ അധിപ്പേതാ.
Narā ca amarā ca narāmarā, saha narāmarehīti sanarāmaro, sanarāmaro ca so loko cāti sanarāmaraloko, tassa garūti sanarāmaralokagaru, taṃ sanarāmaralokagaruṃ. Etena devamanussānaṃ viya tadavasiṭṭhasattānampi yathārahaṃ guṇavisesāvahatāya bhagavato upakārataṃ dasseti. Na cettha padhānāppadhānabhāvo codetabbo. Añño hi saddakkamo, añño atthakkamo. Edisesu hi samāsapadesu padhānampi appadhānaṃ viya niddisīyati yathā ‘‘sarājikāya parisāyā’’ti (apa. aṭṭha. 1.1.82). Kāmañcettha sattasaṅkhārokāsavasena tividho loko, garubhāvassa pana adhippetattā garukaraṇasamatthasseva sattalokassa vasena attho gahetabbo. So hi lokīyanti ettha puññapāpāni tabbipāko cāti ‘‘loko’’ti vuccati. Amaraggahaṇena cettha upapattidevā adhippetā.
അഥ വാ സമൂഹത്ഥോ ലോക-സദ്ദോ സമുദായവസേന ലോകീയതി പഞ്ഞാപീയതീതി. സഹ നരേഹീതി സനരാ, സനരാ ച തേ അമരാ ചാതി സനരാമരാ, തേസം ലോകോതി സനരാമരലോകോതി പുരിമനയേനേവ യോജേതബ്ബം. അമര-സദ്ദേന ചേത്ഥ വിസുദ്ധിദേവാപി സങ്ഗയ്ഹന്തി. തേ ഹി മരണാഭാവതോ പരമത്ഥതോ അമരാ, നരാമരാനംയേവ ഗഹണം ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസവസേന യഥാ ‘‘സത്ഥാ ദേവമനുസ്സാന’’ന്തി (ദീ॰ നി॰ ൧.൧൫൭). തഥാ ഹി സബ്ബാനത്ഥപരിഹരണപുബ്ബങ്ഗമായ നിരവസേസഹിതസുഖവിധാനതപ്പരായ നിരതിസയായ പയോഗസമ്പത്തിയാ സദേവമനുസ്സായ പജായ അച്ചന്തമുപകാരിതായ അപരിമിതനിരുപമപ്പഭാവഗുണവിസേസസമങ്ഗിതായ ച സബ്ബസത്തുത്തമോ ഭഗവാ അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു അപരിമാണാനം സത്താനം ഉത്തമം ഗാരവട്ഠാനം. തേന വുത്തം ‘‘സനരാമരലോകഗരു’’ന്തി.
Atha vā samūhattho loka-saddo samudāyavasena lokīyati paññāpīyatīti. Saha narehīti sanarā, sanarā ca te amarā cāti sanarāmarā, tesaṃ lokoti sanarāmaralokoti purimanayeneva yojetabbaṃ. Amara-saddena cettha visuddhidevāpi saṅgayhanti. Te hi maraṇābhāvato paramatthato amarā, narāmarānaṃyeva gahaṇaṃ ukkaṭṭhaniddesavasena yathā ‘‘satthā devamanussāna’’nti (dī. ni. 1.157). Tathā hi sabbānatthapariharaṇapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantamupakāritāya aparimitanirupamappabhāvaguṇavisesasamaṅgitāya ca sabbasattuttamo bhagavā aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ uttamaṃ gāravaṭṭhānaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘sanarāmaralokagaru’’nti.
സോഭനം ഗതം ഗമനം ഏതസ്സാതി സുഗതോ. ഭഗവതോ ഹി വേനേയ്യജനുപസങ്കമനം ഏകന്തേന തേസം ഹിതസുഖനിപ്ഫാദനതോ സോഭനം, തഥാ ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനപടിമണ്ഡിതരൂപകായതായ ദുതവിലമ്ബിതഖലിതാനുകഡ്ഢനനിപ്പീളനുക്കുടികകുടിലാകുലതാദി- ദോസരഹിതമവഹസിതരാജഹംസവസഭവാരണമിഗരാജഗമനം കായഗമനം ഞാണഗമനഞ്ച വിപുലനിമ്മലകരുണാസതിവീരിയാദിഗുണവിസേസസഹിതമഭിനീഹാരതോ യാവ മഹാബോധി നിരവജ്ജതായ സോഭനമേവാതി.
Sobhanaṃ gataṃ gamanaṃ etassāti sugato. Bhagavato hi veneyyajanupasaṅkamanaṃ ekantena tesaṃ hitasukhanipphādanato sobhanaṃ, tathā lakkhaṇānubyañjanapaṭimaṇḍitarūpakāyatāya dutavilambitakhalitānukaḍḍhananippīḷanukkuṭikakuṭilākulatādi- dosarahitamavahasitarājahaṃsavasabhavāraṇamigarājagamanaṃ kāyagamanaṃ ñāṇagamanañca vipulanimmalakaruṇāsativīriyādiguṇavisesasahitamabhinīhārato yāva mahābodhi niravajjatāya sobhanamevāti.
അഥ വാ സയമ്ഭൂഞാണേന സകലമപി ലോകം പരിഞ്ഞാഭിസമയവസേന പരിജാനന്തോ ഞാണേന സമ്മാ ഗതോ അവഗതോതി സുഗതോ, തഥാ ലോകസമുദയം പഹാനാഭിസമയവസേന പജഹന്തോ അനുപ്പത്തിധമ്മതം ആപാദേന്തോ സമ്മാ ഗതോ അതീതോതി സുഗതോ, ലോകനിരോധം നിബ്ബാനം സച്ഛികിരിയാഭിസമയവസേന സമ്മാ ഗതോ അധിഗതോതി സുഗതോ, ലോകനിരോധഗാമിനിം പടിപദം ഭാവനാഭിസമയവസേന സമ്മാ ഗതോ പടിപന്നോതി സുഗതോ. ‘‘സോതാപത്തിമഗ്ഗേന യേ കിലേസാ പഹീനാ, തേ കിലേസേ ന പുനേതി ന പച്ചേതി ന പച്ചാഗച്ഛതീതി സുഗതോ’’തിആദിനാ നയേന (മഹാനി॰ ൩൮) അയമത്ഥോ വിഭാവേതബ്ബോതി.
Atha vā sayambhūñāṇena sakalamapi lokaṃ pariññābhisamayavasena parijānanto ñāṇena sammā gato avagatoti sugato, tathā lokasamudayaṃ pahānābhisamayavasena pajahanto anuppattidhammataṃ āpādento sammā gato atītoti sugato, lokanirodhaṃ nibbānaṃ sacchikiriyābhisamayavasena sammā gato adhigatoti sugato, lokanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ bhāvanābhisamayavasena sammā gato paṭipannoti sugato. ‘‘Sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchatīti sugato’’tiādinā nayena (mahāni. 38) ayamattho vibhāvetabboti.
അഥ വാ സുന്ദരം ഠാനം സമ്മാസമ്ബോധിം, നിബ്ബാനമേവ വാ ഗതോ അധിഗതോതി സുഗതോ. യസ്മാ വാ ഭൂതം തച്ഛം അത്ഥസംഹിതം വേനേയ്യാനം യഥാരഹം കാലയുത്തമേവ ച ധമ്മം ഭാസതി, തസ്മാ സമ്മാ ഗദതി വദതീതി സുഗതോ ദ-കാരസ്സ ത-കാരം കത്വാ. ഇതി സോഭനഗമനതാദീഹി സുഗതോ, തം സുഗതം.
Atha vā sundaraṃ ṭhānaṃ sammāsambodhiṃ, nibbānameva vā gato adhigatoti sugato. Yasmā vā bhūtaṃ tacchaṃ atthasaṃhitaṃ veneyyānaṃ yathārahaṃ kālayuttameva ca dhammaṃ bhāsati, tasmā sammā gadati vadatīti sugato da-kārassa ta-kāraṃ katvā. Iti sobhanagamanatādīhi sugato, taṃ sugataṃ.
പുഞ്ഞപാപകേഹി ഉപപജ്ജനവസേന ഗന്തബ്ബതോ ഗതിയോ, ഉപപത്തിഭവവിസേസാ. താ പന നിരയാദിവസേന പഞ്ചവിധാ. താ ഹി സകലസ്സപി ഭവഗാമികമ്മസ്സ അരിയമഗ്ഗാധിഗമേന അവിപാകാരഹഭാവകരണേന നിവത്തിതത്താ ഭഗവാ പഞ്ചഹിപി ഗതീഹി സുട്ഠു മുത്തോ വിസംയുത്തോതി ആഹ ‘‘ഗതിവിമുത്ത’’ന്തി. ഏതേന ഭഗവതോ കത്ഥചിപി അപരിയാപന്നതം ദസ്സേതി, യതോ ഭഗവാ ‘‘ദേവാതിദേവോ’’തി വുച്ചതി. തേനാഹ –
Puññapāpakehi upapajjanavasena gantabbato gatiyo, upapattibhavavisesā. Tā pana nirayādivasena pañcavidhā. Tā hi sakalassapi bhavagāmikammassa ariyamaggādhigamena avipākārahabhāvakaraṇena nivattitattā bhagavā pañcahipi gatīhi suṭṭhu mutto visaṃyuttoti āha ‘‘gativimutta’’nti. Etena bhagavato katthacipi apariyāpannataṃ dasseti, yato bhagavā ‘‘devātidevo’’ti vuccati. Tenāha –
‘‘യേന ദേവൂപപത്യസ്സ, ഗന്ധബ്ബോ വാ വിഹങ്ഗമോ;
‘‘Yena devūpapatyassa, gandhabbo vā vihaṅgamo;
യക്ഖത്തം യേന ഗച്ഛേയ്യം, മനുസ്സത്തഞ്ച അബ്ബജേ;
Yakkhattaṃ yena gaccheyyaṃ, manussattañca abbaje;
തേ മയ്ഹം ആസവാ ഖീണാ, വിദ്ധസ്താ വിനളീകതാ’’തി. (അ॰ നി॰ ൪.൩൬);
Te mayhaṃ āsavā khīṇā, viddhastā vinaḷīkatā’’ti. (a. ni. 4.36);
തംതംഗതിസംവത്തനകാനഞ്ഹി കമ്മകിലേസാനം അഗ്ഗമഗ്ഗേന ബോധിമൂലേയേവ സുപ്പഹീനത്താ നത്ഥി ഭഗവതോ ഗതിപരിയാപന്നതാതി അച്ചന്തമേവ ഭഗവാ സബ്ബഭവയോനിഗതിവിഞ്ഞാണട്ഠിതിസത്താവാസസത്തനികായേഹി സുപരിമുത്തോ. തം ഗതിവിമുത്തം. വന്ദേതി നമാമി, ഥോമേമീതി വാ അത്ഥോ.
Taṃtaṃgatisaṃvattanakānañhi kammakilesānaṃ aggamaggena bodhimūleyeva suppahīnattā natthi bhagavato gatipariyāpannatāti accantameva bhagavā sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsasattanikāyehi suparimutto. Taṃ gativimuttaṃ. Vandeti namāmi, thomemīti vā attho.
അഥ വാ ഗതിവിമുത്തന്തി അനുപാദിസേസനിബ്ബാനധാതുപ്പത്തിയാ ഭഗവന്തം ഥോമേതി. ഏത്ഥ ഹി ദ്വീഹി ആകാരേഹി ഭഗവതോ ഥോമനാ വേദിതബ്ബാ അത്തഹിതസമ്പത്തിതോ പരഹിതപടിപത്തിതോ ച. തേസു അത്തഹിതസമ്പത്തി അനാവരണഞാണാധിഗമതോ, സവാസനാനം സബ്ബേസം കിലേസാനം അച്ചന്തപഹാനതോ, അനുപാദിസേസനിബ്ബാനപ്പത്തിതോ ച വേദിതബ്ബാ. പരഹിതപടിപത്തി ലാഭസക്കാരാദിനിരപേക്ഖചിത്തസ്സ സബ്ബദുക്ഖനിയ്യാനികധമ്മദേസനതോ, വിരുദ്ധേസുപി നിച്ചം ഹിതജ്ഝാസയവസേന ഞാണപരിപാകകാലാഗമനതോ ച. സാ പനേത്ഥ ആസയതോ പയോഗതോ ച ദുവിധാ പരഹിതപടിപത്തി, തിവിധാ ച അത്തഹിതസമ്പത്തി പകാസിതാ ഹോതി, കഥം? ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തി ഏതേന ആസയതോ പരഹിതപടിപത്തി, സമ്മാഗദനത്ഥേന സുഗത-സദ്ദേന പയോഗതോ പരഹിതപടിപത്തി, ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമം ഗതിവിമുത്ത’’ന്തി ഏതേഹി ചതുസച്ചപടിവേധത്ഥേന ച സുഗത-സദ്ദേന തിവിധാപി അത്തഹിതസമ്പത്തി, അവസിട്ഠത്ഥേന തേന ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി ഏതേന ച സബ്ബാപി അത്തഹിതസമ്പത്തി പരഹിതപടിപത്തി പകാസിതാ ഹോതീതി.
Atha vā gativimuttanti anupādisesanibbānadhātuppattiyā bhagavantaṃ thometi. Ettha hi dvīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā attahitasampattito parahitapaṭipattito ca. Tesu attahitasampatti anāvaraṇañāṇādhigamato, savāsanānaṃ sabbesaṃ kilesānaṃ accantapahānato, anupādisesanibbānappattito ca veditabbā. Parahitapaṭipatti lābhasakkārādinirapekkhacittassa sabbadukkhaniyyānikadhammadesanato, viruddhesupi niccaṃ hitajjhāsayavasena ñāṇaparipākakālāgamanato ca. Sā panettha āsayato payogato ca duvidhā parahitapaṭipatti, tividhā ca attahitasampatti pakāsitā hoti, kathaṃ? ‘‘Karuṇāsītalahadaya’’nti etena āsayato parahitapaṭipatti, sammāgadanatthena sugata-saddena payogato parahitapaṭipatti, ‘‘paññāpajjotavihatamohatamaṃ gativimutta’’nti etehi catusaccapaṭivedhatthena ca sugata-saddena tividhāpi attahitasampatti, avasiṭṭhatthena tena ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena ca sabbāpi attahitasampatti parahitapaṭipatti pakāsitā hotīti.
അഥ വാ തീഹി ആകാരേഹി ഭഗവതോ ഥോമനാ വേദിതബ്ബാ – ഹേതുതോ ഫലതോ ഉപകാരതോ ച. തത്ഥ ഹേതു മഹാകരുണാ, സാ പഠമപദേന ദസ്സിതാ. ഫലം ചതുബ്ബിധം ഞാണസമ്പദാ പഹാനസമ്പദാ ആനുഭാവസമ്പദാ രൂപകായസമ്പദാ ചാതി. താസു ഞാണപഹാനസമ്പദാ ദുതിയപദേന സച്ചപടിവേധത്ഥേന ച സുഗത-സദ്ദേന പകാസിതാ ഹോന്തി, ആനുഭാവസമ്പദാ പന തതിയപദേന, രൂപകായസമ്പദാ യഥാവുത്തകായഗമനസോഭനത്ഥേന സുഗത-സദ്ദേന ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനപാരിപൂരിയാ വിനാ തദഭാവതോ . ഉപകാരോ അനന്തരം അബാഹിരം കരിത്വാ തിവിധയാനമുഖേന വിമുത്തിധമ്മദേസനാ. സോ സമ്മാഗദനത്ഥേന സുഗത-സദ്ദേന പകാസിതോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം.
Atha vā tīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā – hetuto phalato upakārato ca. Tattha hetu mahākaruṇā, sā paṭhamapadena dassitā. Phalaṃ catubbidhaṃ ñāṇasampadā pahānasampadā ānubhāvasampadā rūpakāyasampadā cāti. Tāsu ñāṇapahānasampadā dutiyapadena saccapaṭivedhatthena ca sugata-saddena pakāsitā honti, ānubhāvasampadā pana tatiyapadena, rūpakāyasampadā yathāvuttakāyagamanasobhanatthena sugata-saddena lakkhaṇānubyañjanapāripūriyā vinā tadabhāvato . Upakāro anantaraṃ abāhiraṃ karitvā tividhayānamukhena vimuttidhammadesanā. So sammāgadanatthena sugata-saddena pakāsito hotīti veditabbaṃ.
തത്ഥ ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തി ഏതേന സമ്മാസമ്ബോധിയാ മൂലം ദസ്സേതി. മഹാകരുണായ സഞ്ചോദിതമാനസോ ഹി ഭഗവാ സംസാരപങ്കതോ സത്താനം സമുദ്ധരണത്ഥം കതാഭിനീഹാരോ അനുപുബ്ബേന പാരമിയോ പൂരേത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അധിഗതോതി കരുണാ സമ്മാസമ്ബോധിയാ മൂലം. ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി ഏതേന സമ്മാസമ്ബോധിം ദസ്സേതി. അനാവരണഞാണപദട്ഠാനഞ്ഹി മഗ്ഗഞാണം, മഗ്ഗഞാണപദട്ഠാനഞ്ച അനാവരണഞാണം സമ്മാസമ്ബോധീതി വുച്ചതീതി. സമ്മാഗമനത്ഥേന സുഗത-സദ്ദേന സമ്മാസമ്ബോധിയാ പടിപത്തിം ദസ്സേതി ലീനുദ്ധച്ചപതിട്ഠാനായൂഹനകാമസുഖല്ലികത്തകിലമഥാനുയോഗ-സസ്സതുച്ഛേദാഭിനിവേസാദി-അന്തദ്വയരഹിതായ കരുണാപഞ്ഞാപരിഗ്ഗഹിതായ മജ്ഝിമായ പടിപത്തിയാ പകാസനതോ സുഗത-സദ്ദസ്സ. ഇതരേഹി സമ്മാസമ്ബോധിയാ പധാനാപ്പധാനഭേദം പയോജനം ദസ്സേതി. സംസാരമഹോഘതോ സത്തസന്താരണഞ്ഹേത്ഥ പധാനം പയോജനം, തദഞ്ഞമപ്പധാനം. തേസു പധാനേന പരഹിതപടിപത്തിം ദസ്സേതി, ഇതരേന അത്തഹിതസമ്പത്തിം, തദുഭയേന അത്തഹിതായ പടിപന്നാദീസു ചതൂസു പുഗ്ഗലേസു ഭഗവതോ ചതുത്ഥപുഗ്ഗലഭാവം ദസ്സേതി. തേന ച അനുത്തരദക്ഖിണേയ്യഭാവം, ഉത്തമവന്ദനീയഭാവം, അത്തനോ ച വന്ദനകിരിയായ ഖേത്തങ്ഗതഭാവം ദസ്സേതി.
Tattha ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti etena sammāsambodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahākaruṇāya sañcoditamānaso hi bhagavā saṃsārapaṅkato sattānaṃ samuddharaṇatthaṃ katābhinīhāro anupubbena pāramiyo pūretvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigatoti karuṇā sammāsambodhiyā mūlaṃ. ‘‘Paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena sammāsambodhiṃ dasseti. Anāvaraṇañāṇapadaṭṭhānañhi maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca anāvaraṇañāṇaṃ sammāsambodhīti vuccatīti. Sammāgamanatthena sugata-saddena sammāsambodhiyā paṭipattiṃ dasseti līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhallikattakilamathānuyoga-sassatucchedābhinivesādi-antadvayarahitāya karuṇāpaññāpariggahitāya majjhimāya paṭipattiyā pakāsanato sugata-saddassa. Itarehi sammāsambodhiyā padhānāppadhānabhedaṃ payojanaṃ dasseti. Saṃsāramahoghato sattasantāraṇañhettha padhānaṃ payojanaṃ, tadaññamappadhānaṃ. Tesu padhānena parahitapaṭipattiṃ dasseti, itarena attahitasampattiṃ, tadubhayena attahitāya paṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti. Tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ, uttamavandanīyabhāvaṃ, attano ca vandanakiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.
ഏത്ഥ ച കരുണാഗഹണേന ലോകിയേസു മഹഗ്ഗതഭാവപ്പത്താസാധാരണഗുണദീപനതോ ഭഗവതോ സബ്ബലോകിയഗുണസമ്പത്തി ദസ്സിതാ ഹോതി, പഞ്ഞാഗഹണേന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപദട്ഠാനമഗ്ഗഞാണദീപനതോ സബ്ബലോകുത്തരഗുണസമ്പത്തി. തദുഭയഗ്ഗഹണസിദ്ധോ ഹി അത്ഥോ ‘‘സനരാമരലോകഗരു’’ന്തിആദിനാ വിപഞ്ചീയതീതി. കരുണാഗഹണേന ച ഉപഗമനം നിരുപക്കിലേസം ദസ്സേതി, പഞ്ഞാഗഹണേന അപഗമനം. തഥാ കരുണാഗഹണേന ലോകസമഞ്ഞാനുരൂപം ഭഗവതോ പവത്തിം ദസ്സേതി ലോകവോഹാരവിസയത്താ കരുണായ, പഞ്ഞാഗഹണേന സമഞ്ഞായ അനതിധാവനം. സഭാവാനവബോധേന ഹി ധമ്മാനം സമഞ്ഞം അതിധാവിത്വാ സത്താദിപരാമസനം ഹോതീതി. തഥാ കരുണാഗഹണേന മഹാകരുണാസമാപത്തിവിഹാരം ദസ്സേതി, പഞ്ഞാഗഹണേന തീസു കാലേസു അപ്പടിഹതഞാണം ചതുസച്ചഞാണം ചതുപടിസമ്ഭിദാഞാണം ചതുവേസാരജ്ജഞാണം, കരുണാഗഹണേന മഹാകരുണാസമാപത്തിഞാണസ്സ ഗഹിതത്താ സേസാധാരണഞാണാനി ഛ അഭിഞ്ഞാ അട്ഠസു പരിസാസു അകമ്പനഞാണാനി ദസ ബലാനി ചുദ്ദസ ബുദ്ധഞാണാനി സോളസ ഞാണചരിയാ അട്ഠാരസ ബുദ്ധധമ്മാ ചതുചത്താലീസ ഞാണവത്ഥൂനി സത്തസത്തതി ഞാണവത്ഥൂനീതി ഏവമാദീനം അനേകേസം പഞ്ഞാപഭേദാനം വസേന ഞാണചാരം ദസ്സേതി. തഥാ കരുണാഗഹണേന ചരണസമ്പത്തിം, പഞ്ഞാഗഹണേന വിജ്ജാസമ്പത്തിം. കരുണാഗഹണേന അത്താധിപതിതാ, പഞ്ഞാഗഹണേന ധമ്മാധിപതിതാ. കരുണാഗഹണേന ലോകനാഥഭാവോ, പഞ്ഞാഗഹണേന അത്തനാഥഭാവോ. തഥാ കരുണാഗഹണേന പുബ്ബകാരിഭാവോ, പഞ്ഞാഗഹണേന കതഞ്ഞുതാ. കരുണാഗഹണേന അപരന്തപതാ, പഞ്ഞാഗഹണേന അനത്തന്തപതാ. കരുണാഗഹണേന വാ ബുദ്ധകരധമ്മസിദ്ധി, പഞ്ഞാഗഹണേന ബുദ്ധഭാവസിദ്ധി. തഥാ കരുണാഗഹണേന പരേസം താരണം, പഞ്ഞാഗഹണേന സയം താരണം. തഥാ കരുണാഗഹണേന സബ്ബസത്തേസു അനുഗ്ഗഹചിത്തതാ, പഞ്ഞാഗഹണേന സബ്ബധമ്മേസു വിരത്തചിത്തതാ ദസ്സിതാ ഹോതി.
Ettha ca karuṇāgahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato bhagavato sabbalokiyaguṇasampatti dassitā hoti, paññāgahaṇena sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Tadubhayaggahaṇasiddho hi attho ‘‘sanarāmaralokagaru’’ntiādinā vipañcīyatīti. Karuṇāgahaṇena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ dasseti, paññāgahaṇena apagamanaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti lokavohāravisayattā karuṇāya, paññāgahaṇena samaññāya anatidhāvanaṃ. Sabhāvānavabodhena hi dhammānaṃ samaññaṃ atidhāvitvā sattādiparāmasanaṃ hotīti. Tathā karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattivihāraṃ dasseti, paññāgahaṇena tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ catusaccañāṇaṃ catupaṭisambhidāñāṇaṃ catuvesārajjañāṇaṃ, karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā sesādhāraṇañāṇāni cha abhiññā aṭṭhasu parisāsu akampanañāṇāni dasa balāni cuddasa buddhañāṇāni soḷasa ñāṇacariyā aṭṭhārasa buddhadhammā catucattālīsa ñāṇavatthūni sattasattati ñāṇavatthūnīti evamādīnaṃ anekesaṃ paññāpabhedānaṃ vasena ñāṇacāraṃ dasseti. Tathā karuṇāgahaṇena caraṇasampattiṃ, paññāgahaṇena vijjāsampattiṃ. Karuṇāgahaṇena attādhipatitā, paññāgahaṇena dhammādhipatitā. Karuṇāgahaṇena lokanāthabhāvo, paññāgahaṇena attanāthabhāvo. Tathā karuṇāgahaṇena pubbakāribhāvo, paññāgahaṇena kataññutā. Karuṇāgahaṇena aparantapatā, paññāgahaṇena anattantapatā. Karuṇāgahaṇena vā buddhakaradhammasiddhi, paññāgahaṇena buddhabhāvasiddhi. Tathā karuṇāgahaṇena paresaṃ tāraṇaṃ, paññāgahaṇena sayaṃ tāraṇaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena sabbasattesu anuggahacittatā, paññāgahaṇena sabbadhammesu virattacittatā dassitā hoti.
സബ്ബേസഞ്ച ബുദ്ധഗുണാനം കരുണാ ആദി തന്നിദാനഭാവതോ, പഞ്ഞാ പരിയോസാനം തതോ ഉത്തരി കരണീയാഭാവതോ. ഇതി ആദിപരിയോസാനദസ്സനേന സബ്ബേ ബുദ്ധഗുണാ ദസ്സിതാ ഹോന്തി. തഥാ കരുണാഗഹണേന സീലക്ഖന്ധപുബ്ബങ്ഗമോ സമാധിക്ഖന്ധോ ദസ്സിതോ ഹോതി. കരുണാനിദാനഞ്ഹി സീലം തതോ പാണാതിപാതാദിവിരതിപ്പവത്തിതോ, സാ ച ഝാനത്തയസമ്പയോഗിനീതി. പഞ്ഞാവചനേന പഞ്ഞാക്ഖന്ധോ. സീലഞ്ച സബ്ബബുദ്ധഗുണാനം ആദി, സമാധി മജ്ഝേ, പഞ്ഞാ പരിയോസാനന്തി ഏവമ്പി ആദിമജ്ഝപരിയോസാനകല്യാണദസ്സനേന സബ്ബേ ബുദ്ധഗുണാ ദസ്സിതാ ഹോന്തി നയതോ ദസ്സിതത്താ. ഏസോ ഏവ ഹി നിരവസേസതോ ബുദ്ധഗുണാനം ദസ്സനുപായോ, യദിദം നയഗ്ഗഹണം, അഞ്ഞഥാ കോ നാമ സമത്ഥോ ഭഗവതോ ഗുണേ അനുപദം നിരവസേസതോ ദസ്സേതും. തേനേവാഹ –
Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi tannidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttari karaṇīyābhāvato. Iti ādipariyosānadassanena sabbe buddhaguṇā dassitā honti. Tathā karuṇāgahaṇena sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito, sā ca jhānattayasampayoginīti. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbabuddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhe, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇadassanena sabbe buddhaguṇā dassitā honti nayato dassitattā. Eso eva hi niravasesato buddhaguṇānaṃ dassanupāyo, yadidaṃ nayaggahaṇaṃ, aññathā ko nāma samattho bhagavato guṇe anupadaṃ niravasesato dassetuṃ. Tenevāha –
‘‘ബുദ്ധോപി ബുദ്ധസ്സ ഭണേയ്യ വണ്ണം,
‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ,
കപ്പമ്പി ചേ അഞ്ഞമഭാസമാനോ;
Kappampi ce aññamabhāsamāno;
ഖീയേഥ കപ്പോ ചിരദീഘമന്തരേ,
Khīyetha kappo ciradīghamantare,
വണ്ണോ ന ഖീയേഥ തഥാഗതസ്സാ’’തി. (ദീ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൩൦൪; ൩.൧൪൧; മ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൩.൪൨൫; ഉദാ॰ ൫൩; ബു॰ വം॰ അട്ഠ॰ ൪.൫; ചരിയാ॰ അട്ഠ॰ നിദാനകഥാ, പകിണ്ണകകഥാ; അപ॰ ൨.൭.൨൦) –
Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; 3.141; ma. ni. aṭṭha. 3.425; udā. 53; bu. vaṃ. aṭṭha. 4.5; cariyā. aṭṭha. nidānakathā, pakiṇṇakakathā; apa. 2.7.20) –
തേനേവ ച ആയസ്മതാ സാരിപുത്തത്ഥേരേനപി ബുദ്ദഗുണപരിച്ഛേദനം പതി അനുയുത്തേന ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’തി പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘അപി ച മേ, ഭന്തേ, ധമ്മന്വയോ വിദിതോ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൧൪൬) വുത്തം.
Teneva ca āyasmatā sāriputtattherenapi buddaguṇaparicchedanaṃ pati anuyuttena ‘‘no hetaṃ, bhante’’ti paṭikkhipitvā ‘‘api ca me, bhante, dhammanvayo vidito’’ti (dī. ni. 2.146) vuttaṃ.
൨. ഏവം സങ്ഖേപേന സകലസബ്ബഞ്ഞുഗുണേഹി ഭഗവന്തം അഭിത്ഥവിത്വാ ഇദാനി സദ്ധമ്മം ഥോമേതും ‘‘ബുദ്ധോപീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ബുദ്ധോതി കത്തുനിദ്ദേസോ. ബുദ്ധഭാവന്തി കമ്മനിദ്ദേസോ. ഭാവേത്വാ സച്ഛികത്വാതി ച പുബ്ബകാലകിരിയാനിദ്ദേസോ. യന്തി അനിയമതോ കമ്മനിദ്ദേസോ. ഉപഗതോതി അപരകാലകിരിയാനിദ്ദേസോ. വന്ദേതി കിരിയാനിദ്ദേസോ. തന്തി നിയമനം. ധമ്മന്തി വന്ദനകിരിയായ കമ്മനിദ്ദേസോ. ഗതമലം അനുത്തരന്തി ച തബ്ബിസേസനം.
2. Evaṃ saṅkhepena sakalasabbaññuguṇehi bhagavantaṃ abhitthavitvā idāni saddhammaṃ thometuṃ ‘‘buddhopī’’tiādimāha. Tattha buddhoti kattuniddeso. Buddhabhāvanti kammaniddeso. Bhāvetvā sacchikatvāti ca pubbakālakiriyāniddeso. Yanti aniyamato kammaniddeso. Upagatoti aparakālakiriyāniddeso. Vandeti kiriyāniddeso. Tanti niyamanaṃ. Dhammanti vandanakiriyāya kammaniddeso. Gatamalaṃ anuttaranti ca tabbisesanaṃ.
തത്ഥ ബുദ്ധസദ്ദസ്സ താവ – ‘‘ബുജ്ഝിതാ സച്ചാനീതി ബുദ്ധോ, ബോധേതാ പജായാതി ബുദ്ധോ’’തിആദിനാ നിദ്ദേസനയേന (മഹാനി॰ ൧൯൨; ചൂളനി॰ പാരായനത്ഥുതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൯൭) അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അഥ വാ സവാസനായ അഞ്ഞാണനിദ്ദായ അച്ചന്തവിഗമതോ, ബുദ്ധിയാ വാ വികസിതഭാവതോ ബുദ്ധവാതി ബുദ്ധോ ജാഗരണവികസനത്ഥവസേന. അഥ വാ കസ്സചിപി ഞേയ്യധമ്മസ്സ അനവബുദ്ധസ്സ അഭാവേന ഞേയ്യവിസേസസ്സ കമ്മഭാവേന അഗ്ഗഹണതോ കമ്മവചനിച്ഛായ അഭാവേന അവഗമനത്ഥവസേനേവ കത്തുനിദ്ദേസോ ലബ്ഭതീതി ബുദ്ധവാതി ബുദ്ധോ യഥാ ‘‘ദിക്ഖിതോ ന ദദാതീ’’തി. അത്ഥതോ പന പാരമിതാപരിഭാവിതോ സയമ്ഭൂഞാണേന സഹ വാസനായ വിഹതവിദ്ധസ്തനിരവസേസകിലേസോ മഹാകരുണാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാദിഅപരിമേയ്യഗുണഗണാധാരോ ഖന്ധസന്താനോ ബുദ്ധോ. യഥാഹ – ‘‘ബുദ്ധോതി യോ സോ ഭഗവാ സയമ്ഭൂ അനാചരിയകോ പുബ്ബേ അനനുസ്സുതേസു ധമ്മേസു സാമം സച്ചാനി അഭിസമ്ബുജ്ഝി. തത്ഥ ച സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ ബലേസു ച വസീഭാവ’’ന്തി (മഹാനി॰ ൧൯൨). അപി-സദ്ദോ സമ്ഭാവനേ. തേന ‘‘ഏവം ഗുണവിസേസയുത്തോ സോപി നാമ ഭഗവാ’’തി വക്ഖമാനഗുണേ ധമ്മേ സമ്ഭാവനം ദീപേതി. ബുദ്ധഭാവന്തി സമ്മാസമ്ബോധിം. ഭാവേത്വാതി ഉപ്പാദേത്വാ വഡ്ഢേത്വാ ച. സച്ഛികത്വാതി പച്ചക്ഖം കത്വാ. ഉപഗതോതി പത്തോ, അധിഗതോതി അത്ഥോ. ഏതസ്സ ‘‘ബുദ്ധഭാവ’’ന്തി ഏതേന സമ്ബന്ധോ. ഗതമലന്തി വിഗതമലം, നിദ്ദോസന്തി അത്ഥോ. വന്ദേതി പണമാമി, ഥോമേമി വാ. അനുത്തരന്തി ഉത്തരരഹിതം, ലോകുത്തരന്തി അത്ഥോ. ധമ്മന്തി യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജമാനേ അപായതോ സംസാരതോ ച അപതമാനേ ധാരേതീതി ധമ്മോ.
Tattha buddhasaddassa tāva – ‘‘bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho’’tiādinā niddesanayena (mahāni. 192; cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddesa 97) attho veditabbo. Atha vā savāsanāya aññāṇaniddāya accantavigamato, buddhiyā vā vikasitabhāvato buddhavāti buddho jāgaraṇavikasanatthavasena. Atha vā kassacipi ñeyyadhammassa anavabuddhassa abhāvena ñeyyavisesassa kammabhāvena aggahaṇato kammavacanicchāya abhāvena avagamanatthavaseneva kattuniddeso labbhatīti buddhavāti buddho yathā ‘‘dikkhito na dadātī’’ti. Atthato pana pāramitāparibhāvito sayambhūñāṇena saha vāsanāya vihataviddhastaniravasesakileso mahākaruṇā sabbaññutaññāṇādiaparimeyyaguṇagaṇādhāro khandhasantāno buddho. Yathāha – ‘‘buddhoti yo so bhagavā sayambhū anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi. Tattha ca sabbaññutaṃ patto balesu ca vasībhāva’’nti (mahāni. 192). Api-saddo sambhāvane. Tena ‘‘evaṃ guṇavisesayutto sopi nāma bhagavā’’ti vakkhamānaguṇe dhamme sambhāvanaṃ dīpeti. Buddhabhāvanti sammāsambodhiṃ. Bhāvetvāti uppādetvā vaḍḍhetvā ca. Sacchikatvāti paccakkhaṃ katvā. Upagatoti patto, adhigatoti attho. Etassa ‘‘buddhabhāva’’nti etena sambandho. Gatamalanti vigatamalaṃ, niddosanti attho. Vandeti paṇamāmi, thomemi vā. Anuttaranti uttararahitaṃ, lokuttaranti attho. Dhammanti yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyato saṃsārato ca apatamāne dhāretīti dhammo.
അയഞ്ഹേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ – ഏവം വിവിധഗുണഗണസമന്നാഗതോ ബുദ്ധോപി ഭഗവാ യം അരിയമഗ്ഗസങ്ഖാതം ധമ്മം ഭാവേത്വാ ഫലനിബ്ബാനസങ്ഖാതം പന ധമ്മം സച്ഛികത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അധിഗതോ, തമേതം ബുദ്ധാനമ്പി ബുദ്ധഭാവഹേതുഭൂതം സബ്ബദോസമലരഹിതം അത്തനോ ഉത്തരിതരാഭാവേന അനുത്തരം പടിവേധസദ്ധമ്മം നമാമീതി. പരിയത്തിസദ്ധമ്മസ്സപി തപ്പകാസനത്താ ഇധ സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. അഥ വാ ‘‘അഭിധമ്മനയസമുദ്ദം അധിഗച്ഛി, തീണി പിടകാനി സമ്മസീ’’തി ച അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ പരിയത്തിധമ്മസ്സപി സച്ഛികിരിയസമ്മസനപരിയായോ ലബ്ഭതീതി സോപി ഇധ വുത്തോ ഏവാതി ദട്ഠബ്ബം.
Ayañhettha saṅkhepattho – evaṃ vividhaguṇagaṇasamannāgato buddhopi bhagavā yaṃ ariyamaggasaṅkhātaṃ dhammaṃ bhāvetvā phalanibbānasaṅkhātaṃ pana dhammaṃ sacchikatvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigato, tametaṃ buddhānampi buddhabhāvahetubhūtaṃ sabbadosamalarahitaṃ attano uttaritarābhāvena anuttaraṃ paṭivedhasaddhammaṃ namāmīti. Pariyattisaddhammassapi tappakāsanattā idha saṅgaho daṭṭhabbo. Atha vā ‘‘abhidhammanayasamuddaṃ adhigacchi, tīṇi piṭakāni sammasī’’ti ca aṭṭhakathāyaṃ vuttattā pariyattidhammassapi sacchikiriyasammasanapariyāyo labbhatīti sopi idha vutto evāti daṭṭhabbaṃ.
തഥാ ‘‘യം ധമ്മം ഭാവേത്വാ സച്ഛികത്വാ’’തി ച വുത്തത്താ ബുദ്ധകരധമ്മഭൂതാഹി പാരമിതാഹി സഹ പുബ്ബഭാഗേ അധിസീലസിക്ഖാദയോപി ഇധ ധമ്മ-സദ്ദേന സങ്ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബം. താപി ഹി മലപടിപക്ഖതായ ഗതമലാ അനഞ്ഞസാധാരണതായ അനുത്തരാ ചാതി. തഥാ ഹി സത്താനം സകലവട്ടദുക്ഖനിസ്സരണത്ഥായ കതമഹാഭിനീഹാരോ മഹാകരുണാധിവാസപേസലജ്ഝാസയോ പഞ്ഞാവിസേസപരിധോതനിമ്മലാനം ദാനദമസഞ്ഞമാദീനം ഉത്തമധമ്മാനം സതസഹസ്സാധികാനി കപ്പാനം ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി സക്കച്ചം നിരന്തരം നിരവസേസാനം ഭാവനാപച്ചക്ഖകരണേഹി കമ്മാദീസു അധിഗതവസിഭാവോ അച്ഛരിയാചിന്തേയ്യമഹാനുഭാവോ അധിസീലാധിചിത്താനം പരമുക്കംസപാരമിപ്പത്തോ ഭഗവാ പച്ചയാകാരേ ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സമുഖേന മഹാവജിരഞാണം പേസേത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി.
Tathā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā sacchikatvā’’ti ca vuttattā buddhakaradhammabhūtāhi pāramitāhi saha pubbabhāge adhisīlasikkhādayopi idha dhamma-saddena saṅgahitāti veditabbaṃ. Tāpi hi malapaṭipakkhatāya gatamalā anaññasādhāraṇatāya anuttarā cāti. Tathā hi sattānaṃ sakalavaṭṭadukkhanissaraṇatthāya katamahābhinīhāro mahākaruṇādhivāsapesalajjhāsayo paññāvisesaparidhotanimmalānaṃ dānadamasaññamādīnaṃ uttamadhammānaṃ satasahassādhikāni kappānaṃ cattāri asaṅkhyeyyāni sakkaccaṃ nirantaraṃ niravasesānaṃ bhāvanāpaccakkhakaraṇehi kammādīsu adhigatavasibhāvo acchariyācinteyyamahānubhāvo adhisīlādhicittānaṃ paramukkaṃsapāramippatto bhagavā paccayākāre catuvīsatikoṭisatasahassamukhena mahāvajirañāṇaṃ pesetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti.
ഏത്ഥ ച ‘‘ഭാവേത്വാ’’തി ഏതേന വിജ്ജാസമ്പദായ ധമ്മം ഥോമേതി, ‘‘സച്ഛികത്വാ’’തി ഏതേന വിമുത്തിസമ്പദായ. തഥാ പഠമേന ഝാനസമ്പദായ, ദുതിയേന വിമോക്ഖസമ്പദായ. പഠമേന വാ സമാധിസമ്പദായ, ദുതിയേന സമാപത്തിസമ്പദായ. അഥ വാ പഠമേന ഖയേഞാണഭാവേന, ദുതിയേന അനുപ്പാദേഞാണഭാവേന. പുരിമേന വാ വിജ്ജൂപമതായ, ദുതിയേന വജിരുപമതായ. പുരിമേന വാ വിരാഗസമ്പത്തിയാ, ദുതിയേന നിരോധസമ്പത്തിയാ. തഥാ പഠമേന നിയ്യാനഭാവേന, ദുതിയേന നിസ്സരണഭാവേന. പഠമേന വാ ഹേതുഭാവേന, ദുതിയേന അസങ്ഖതഭാവേന. പഠമേന വാ ദസ്സനഭാവേന, ദുതിയേന വിവേകഭാവേന. പഠമേന വാ അധിപതിഭാവേന, ദുതിയേന അമതഭാവേന ധമ്മം ഥോമേതി. അഥ വാ ‘‘യം ധമ്മം ഭാവേത്വാ ബുദ്ധഭാവം ഉപഗതോ’’തി ഏതേന സ്വാക്ഖാതതായ ധമ്മം ഥോമേതി, ‘‘സച്ഛികത്വാ’’തി ഏതേന സന്ദിട്ഠികതായ. തഥാ പുരിമേന അകാലികതായ, പച്ഛിമേന ഏഹിപസ്സികതായ. പുരിമേന വാ ഓപനേയ്യികതായ, പച്ഛിമേന പച്ചത്തം വേദിതബ്ബതായ ധമ്മം ഥോമേതി. ‘‘ഗതമല’’ന്തി ഇമിനാ സംകിലേസാഭാവദീപനേന ധമ്മസ്സ പരിസുദ്ധതം ദസ്സേതി. ‘‘അനുത്തര’’ന്തി ഏതേന അഞ്ഞസ്സ വിസിട്ഠസ്സ അഭാവദീപനേന വിപുലപരിപുണ്ണതം. പഠമേന വാ പഹാനസമ്പദം ധമ്മസ്സ ദസ്സേതി, ദുതിയേന സഭാവസമ്പദം. ഭാവേതബ്ബതായ വാ ധമ്മസ്സ ഗതമലഭാവോ യോജേതബ്ബോ. ഭാവനാബലേന ഹി സോ ദോസാനം സമുഗ്ഘാതകോ ഹോതീതി. സച്ഛികാതബ്ബഭാവേന അനുത്തരഭാവോ യോജേതബ്ബോ. സച്ഛികിരിയാനിബ്ബത്തിതോ ഹി തതുത്തരികരണീയാഭാവതോ അനഞ്ഞസാധാരണതായ അനുത്തരോതി. തഥാ ‘‘ഭാവേത്വാ’’തി ഏതേന സഹ പുബ്ബഭാഗസീലാദീഹി സേക്ഖാ സീലസമാധിപഞ്ഞാക്ഖന്ധാ ദസ്സിതാ ഹോന്തി. ‘‘സച്ഛികത്വാ’’തി ഏതേന സഹ അസങ്ഖതായ ധാതുയാ അസേക്ഖാ സീലസമാധിപഞ്ഞാക്ഖന്ധാ ദസ്സിതാ ഹോന്തീതി.
Ettha ca ‘‘bhāvetvā’’ti etena vijjāsampadāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena vimuttisampadāya. Tathā paṭhamena jhānasampadāya, dutiyena vimokkhasampadāya. Paṭhamena vā samādhisampadāya, dutiyena samāpattisampadāya. Atha vā paṭhamena khayeñāṇabhāvena, dutiyena anuppādeñāṇabhāvena. Purimena vā vijjūpamatāya, dutiyena vajirupamatāya. Purimena vā virāgasampattiyā, dutiyena nirodhasampattiyā. Tathā paṭhamena niyyānabhāvena, dutiyena nissaraṇabhāvena. Paṭhamena vā hetubhāvena, dutiyena asaṅkhatabhāvena. Paṭhamena vā dassanabhāvena, dutiyena vivekabhāvena. Paṭhamena vā adhipatibhāvena, dutiyena amatabhāvena dhammaṃ thometi. Atha vā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā buddhabhāvaṃ upagato’’ti etena svākkhātatāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena sandiṭṭhikatāya. Tathā purimena akālikatāya, pacchimena ehipassikatāya. Purimena vā opaneyyikatāya, pacchimena paccattaṃ veditabbatāya dhammaṃ thometi. ‘‘Gatamala’’nti iminā saṃkilesābhāvadīpanena dhammassa parisuddhataṃ dasseti. ‘‘Anuttara’’nti etena aññassa visiṭṭhassa abhāvadīpanena vipulaparipuṇṇataṃ. Paṭhamena vā pahānasampadaṃ dhammassa dasseti, dutiyena sabhāvasampadaṃ. Bhāvetabbatāya vā dhammassa gatamalabhāvo yojetabbo. Bhāvanābalena hi so dosānaṃ samugghātako hotīti. Sacchikātabbabhāvena anuttarabhāvo yojetabbo. Sacchikiriyānibbattito hi tatuttarikaraṇīyābhāvato anaññasādhāraṇatāya anuttaroti. Tathā ‘‘bhāvetvā’’ti etena saha pubbabhāgasīlādīhi sekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā honti. ‘‘Sacchikatvā’’ti etena saha asaṅkhatāya dhātuyā asekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā hontīti.
൩. ഏവം സങ്ഖേപേനേവ സബ്ബധമ്മഗുണേഹി സദ്ധമ്മം അഭിത്ഥവിത്വാ ഇദാനി അരിയസങ്ഘം ഥോമേതും ‘‘സുഗതസ്സാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സുഗതസ്സാതി സമ്ബന്ധനിദ്ദേസോ . തസ്സ ‘‘പുത്താന’’ന്തി ഏതേന സമ്ബന്ധോ . ഓരസാനന്തി പുത്തവിസേസനം. മാരസേനമഥനാനന്തി ഓരസപുത്തഭാവേ കാരണനിദ്ദേസോ. തേന കിലേസപഹാനമേവ ഭഗവതോ ഓരസപുത്തഭാവേ കാരണം അനുജാനാതീതി ദസ്സേതി. അട്ഠന്നന്തി ഗണനപരിച്ഛേദനിദ്ദേസോ. തേന ച സതിപി തേസം സത്തവിസേസഭാവേന അനേകസഹസ്സസങ്ഖാഭാവേ ഇമം ഗണനപരിച്ഛേദം നാതിവത്തന്തീതി ദസ്സേതി മഗ്ഗട്ഠഫലട്ഠഭാവാനതിവത്തനതോ. സമൂഹന്തി സമുദായനിദ്ദേസോ. അരിയസങ്ഘന്തി ഗുണവിസിട്ഠസങ്ഘാതഭാവനിദ്ദേസോ. തേന അസതിപി അരിയപുഗ്ഗലാനം കായസാമഗ്ഗിയം അരിയസങ്ഘഭാവം ദസ്സേതി ദിട്ഠിസീലസാമഞ്ഞേന സംഹതഭാവതോ.
3. Evaṃ saṅkhepeneva sabbadhammaguṇehi saddhammaṃ abhitthavitvā idāni ariyasaṅghaṃ thometuṃ ‘‘sugatassā’’tiādimāha. Tattha sugatassāti sambandhaniddeso . Tassa ‘‘puttāna’’nti etena sambandho . Orasānanti puttavisesanaṃ. Mārasenamathanānanti orasaputtabhāve kāraṇaniddeso. Tena kilesapahānameva bhagavato orasaputtabhāve kāraṇaṃ anujānātīti dasseti. Aṭṭhannanti gaṇanaparicchedaniddeso. Tena ca satipi tesaṃ sattavisesabhāvena anekasahassasaṅkhābhāve imaṃ gaṇanaparicchedaṃ nātivattantīti dasseti maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvānativattanato. Samūhanti samudāyaniddeso. Ariyasaṅghanti guṇavisiṭṭhasaṅghātabhāvaniddeso. Tena asatipi ariyapuggalānaṃ kāyasāmaggiyaṃ ariyasaṅghabhāvaṃ dasseti diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatabhāvato.
തത്ഥ ഉരസി ഭവാ ജാതാ സംബദ്ധാ ച ഓരസാ. യഥാ ഹി സത്താനം ഓരസപുത്താ അത്തജാതതായ പിതു സന്തകസ്സ ദായജ്ജസ്സ വിസേസേന ഭാഗിനോ ഹോന്തി, ഏവമേതേപി അരിയപുഗ്ഗലാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ധമ്മസ്സവനന്തേ അരിയായ ജാതിയാ ജാതതായ ഭഗവതോ സന്തകസ്സ വിമുത്തിസുഖസ്സ അരിയധമ്മരതനസ്സ ച ഏകന്തഭാഗിനോതി ഓരസാ വിയ ഓരസാ. അഥ വാ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാനുഭാവേനേവ അരിയഭൂമിം ഓക്കമമാനാ ഓക്കന്താ ച അരിയസാവകാ ഭഗവതോ ഉരേന വായാമജനിതാഭിജാതിതായ നിപ്പരിയായേന ഓരസാ പുത്താതി വത്തബ്ബതം അരഹന്തി. സാവകേഹി പവത്തിയമാനാപി ഹി ധമ്മദേസനാ ‘‘ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാ’’ഇച്ചേവ വുച്ചതി തമ്മൂലികത്താ ലക്ഖണാദിവിസേസാഭാവതോ ച.
Tattha urasi bhavā jātā saṃbaddhā ca orasā. Yathā hi sattānaṃ orasaputtā attajātatāya pitu santakassa dāyajjassa visesena bhāgino honti, evametepi ariyapuggalā sammāsambuddhassa dhammassavanante ariyāya jātiyā jātatāya bhagavato santakassa vimuttisukhassa ariyadhammaratanassa ca ekantabhāginoti orasā viya orasā. Atha vā bhagavato dhammadesanānubhāveneva ariyabhūmiṃ okkamamānā okkantā ca ariyasāvakā bhagavato urena vāyāmajanitābhijātitāya nippariyāyena orasā puttāti vattabbataṃ arahanti. Sāvakehi pavattiyamānāpi hi dhammadesanā ‘‘bhagavato dhammadesanā’’icceva vuccati tammūlikattā lakkhaṇādivisesābhāvato ca.
യദിപി അരിയസാവകാനം അരിയമഗ്ഗാധിഗമസമയേ ഭഗവതോ വിയ തദന്തരായകരണത്ഥം ദേവപുത്തമാരോ, മാരവാഹിനീ വാ ന ഏകന്തേന അപസാദേതി, തേഹി പന അപസാദേതബ്ബതായ കാരണേ വിമഥിതേ തേപി വിമഥിതാ ഏവ നാമ ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘മാരസേനമഥനാന’’ന്തി. ഇമസ്മിം പനത്ഥേ ‘‘മാരമാരസേനമഥനാന’’ന്തി വത്തബ്ബേ മാരസേനമഥനാനന്തി ഏകദേസസരൂപേകസേസോ കതോതി ദട്ഠബ്ബം. അഥ വാ ഖന്ധാഭിസങ്ഖാരമാരാനം വിയ ദേവപുത്തമാരസ്സപി ഗുണമാരണേ സഹായഭാവൂപഗമനതോ കിലേസബലകായോ ‘‘സേനാ’’തി വുച്ചതി. യഥാഹ ‘‘കാമാ തേ പഠമാ സേനാ’’തിആദി (സു॰ നി॰ ൪൩൮). സാ ച തേഹി ദിയഡ്ഢസഹസ്സഭേദാ, അനന്തഭേദാ വാ കിലേസവാഹിനീ സതിധമ്മവിചയവീരിയസമഥാദിഗുണപഹരണേഹി ഓധിസോ വിമഥിതാ വിഹതാ വിദ്ധസ്താ ചാതി മാരസേനമഥനാ, അരിയസാവകാ. ഏതേന തേസം ഭഗവതോ അനുജാതപുത്തതം ദസ്സേതി.
Yadipi ariyasāvakānaṃ ariyamaggādhigamasamaye bhagavato viya tadantarāyakaraṇatthaṃ devaputtamāro, māravāhinī vā na ekantena apasādeti, tehi pana apasādetabbatāya kāraṇe vimathite tepi vimathitā eva nāma hontīti āha ‘‘mārasenamathanāna’’nti. Imasmiṃ panatthe ‘‘māramārasenamathanāna’’nti vattabbe mārasenamathanānanti ekadesasarūpekaseso katoti daṭṭhabbaṃ. Atha vā khandhābhisaṅkhāramārānaṃ viya devaputtamārassapi guṇamāraṇe sahāyabhāvūpagamanato kilesabalakāyo ‘‘senā’’ti vuccati. Yathāha ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’tiādi (su. ni. 438). Sā ca tehi diyaḍḍhasahassabhedā, anantabhedā vā kilesavāhinī satidhammavicayavīriyasamathādiguṇapaharaṇehi odhiso vimathitā vihatā viddhastā cāti mārasenamathanā, ariyasāvakā. Etena tesaṃ bhagavato anujātaputtataṃ dasseti.
ആരകത്താ കിലേസേഹി, അനയേ ന ഇരിയനതോ, അയേ ച ഇരിയനതോ അരിയാ നിരുത്തിനയേന. അഥ വാ സദേവകേന ലോകേന സരണന്തി അരണീയതോ ഉപഗന്തബ്ബതോ, ഉപഗതാനഞ്ച തദത്ഥസിദ്ധിതോ അരിയാ. അരിയാനം സങ്ഘോതി അരിയസങ്ഘോ. അരിയോ ച സോ സങ്ഘോ ചാതി വാ അരിയസങ്ഘോ. ഭഗവതോ അപരഭാഗേ ബുദ്ധധമ്മരതനാനമ്പി സമധിഗമോ സങ്ഘരതനാധീനോതി അസ്സ അരിയസങ്ഘസ്സ ബഹൂപകാരതം ദസ്സേതും ഇധേവ ‘‘സിരസാ വന്ദേ’’തി വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.
Ārakattā kilesehi, anaye na iriyanato, aye ca iriyanato ariyā niruttinayena. Atha vā sadevakena lokena saraṇanti araṇīyato upagantabbato, upagatānañca tadatthasiddhito ariyā. Ariyānaṃ saṅghoti ariyasaṅgho. Ariyo ca so saṅgho cāti vā ariyasaṅgho. Bhagavato aparabhāge buddhadhammaratanānampi samadhigamo saṅgharatanādhīnoti assa ariyasaṅghassa bahūpakārataṃ dassetuṃ idheva ‘‘sirasā vande’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.
ഏത്ഥ ച ‘‘സുഗതസ്സ ഓരസാനം പുത്താന’’ന്തി ഏതേന അരിയസങ്ഘസ്സ പഭവസമ്പദം ദസ്സേതി, ‘‘മാരസേനമഥനാന’’ന്തി ഏതേന പഹാനസമ്പദം സകലസംകിലേസപഹാനദീപനതോ, ‘‘അട്ഠന്നമ്പി സമൂഹ’’ന്തി ഏതേന ഞാണസമ്പദം മഗ്ഗട്ഠഫലട്ഠഭാവദീപനതോ. ‘‘അരിയസങ്ഘ’’ന്തി ഏതേന പഭവസമ്പദം ദസ്സേതി സബ്ബസങ്ഘാനം അഗ്ഗഭാവദീപനതോ. അഥ വാ സുഗതസ്സ ഓരസാനം പുത്താനന്തി അരിയസങ്ഘസ്സ വിസുദ്ധനിസ്സയഭാവദീപനം. മാരസേനമഥനാനന്തി സമ്മാഉജുഞായസാമീചിപ്പടിപന്നഭാവദീപനം. അട്ഠന്നമ്പി സമൂഹന്തി ആഹുനേയ്യാദിഭാവദീപനം. അരിയസങ്ഘന്തി അനുത്തരപുഞ്ഞഖേത്തഭാവദീപനം. തഥാ ‘‘സുഗതസ്സ ഓരസാനം പുത്താന’’ന്തി ഏതേന അരിയസങ്ഘസ്സ ലോകുത്തരസരണഗമനസഭാവം ദീപേതി. ലോകുത്തരസരണഗമനേന ഹി തേ ഭഗവതോ ഓരസപുത്താ ജാതാ. ‘‘മാരസേനമഥനാന’’ന്തി ഏതേന അഭിനീഹാരസമ്പദായ സിദ്ധം പുബ്ബഭാഗേ സമ്മാപടിപത്തിം ദസ്സേതി. കതാഭിനീഹാരാ ഹി സമ്മാപടിപന്നാ മാരം മാരപരിസം വാ അഭിവിജിനന്തി. ‘‘അട്ഠന്നമ്പി സമൂഹ’’ന്തി ഏതേന പടിവിദ്ധസ്തവിപക്ഖേ സേക്ഖാസേക്ഖധമ്മേ ദസ്സേതി പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനേന മഗ്ഗഫലധമ്മാനം പകാസിതത്താ. ‘‘അരിയസങ്ഘ’’ന്തി അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യഭാവം ദസ്സേതി. സരണഗമനഞ്ച സാവകാനം സബ്ബഗുണാനം ആദി, സപുബ്ബഭാഗപടിപദാ സേക്ഖാ സീലക്ഖന്ധാദയോ മജ്ഝേ, അസേക്ഖാ സീലക്ഖന്ധാദയോ പരിയോസാനന്തി ആദിമജ്ഝപരിയോസാനകല്യാണാ സങ്ഖേപതോ സബ്ബേ അരിയസങ്ഘഗുണാ പകാസിതാ ഹോന്തി.
Ettha ca ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa pabhavasampadaṃ dasseti, ‘‘mārasenamathanāna’’nti etena pahānasampadaṃ sakalasaṃkilesapahānadīpanato, ‘‘aṭṭhannampi samūha’’nti etena ñāṇasampadaṃ maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvadīpanato. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti etena pabhavasampadaṃ dasseti sabbasaṅghānaṃ aggabhāvadīpanato. Atha vā sugatassa orasānaṃ puttānanti ariyasaṅghassa visuddhanissayabhāvadīpanaṃ. Mārasenamathanānanti sammāujuñāyasāmīcippaṭipannabhāvadīpanaṃ. Aṭṭhannampi samūhanti āhuneyyādibhāvadīpanaṃ. Ariyasaṅghanti anuttarapuññakhettabhāvadīpanaṃ. Tathā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa lokuttarasaraṇagamanasabhāvaṃ dīpeti. Lokuttarasaraṇagamanena hi te bhagavato orasaputtā jātā. ‘‘Mārasenamathanāna’’nti etena abhinīhārasampadāya siddhaṃ pubbabhāge sammāpaṭipattiṃ dasseti. Katābhinīhārā hi sammāpaṭipannā māraṃ māraparisaṃ vā abhivijinanti. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena paṭividdhastavipakkhe sekkhāsekkhadhamme dasseti puggalādhiṭṭhānena maggaphaladhammānaṃ pakāsitattā. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti aggadakkhiṇeyyabhāvaṃ dasseti. Saraṇagamanañca sāvakānaṃ sabbaguṇānaṃ ādi, sapubbabhāgapaṭipadā sekkhā sīlakkhandhādayo majjhe, asekkhā sīlakkhandhādayo pariyosānanti ādimajjhapariyosānakalyāṇā saṅkhepato sabbe ariyasaṅghaguṇā pakāsitā honti.
൪. ഏവം ഗാഥാത്തയേന സങ്ഖേപതോ സകലഗുണസംകിത്തനമുഖേന രതനത്തയസ്സ പണാമം കത്വാ ഇദാനി തം നിപച്ചകാരം യഥാധിപ്പേതേ പയോജനേ പരിണാമേന്തോ ‘‘ഇതി മേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ രതിജനനട്ഠേന രതനം, ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘാ. തേസഞ്ഹി ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ’’തിആദിനാ യഥാഭൂതഗുണേ ആവജ്ജേന്തസ്സ അമതാധിഗമഹേതുഭൂതം അനപ്പകം പീതിപാമോജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി. യഥാഹ –
4. Evaṃ gāthāttayena saṅkhepato sakalaguṇasaṃkittanamukhena ratanattayassa paṇāmaṃ katvā idāni taṃ nipaccakāraṃ yathādhippete payojane pariṇāmento ‘‘iti me’’tiādimāha. Tattha ratijananaṭṭhena ratanaṃ, buddhadhammasaṅghā. Tesañhi ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā yathābhūtaguṇe āvajjentassa amatādhigamahetubhūtaṃ anappakaṃ pītipāmojjaṃ uppajjati. Yathāha –
‘‘യസ്മിം, മഹാനാമ, സമയേ അരിയസാവകോ തഥാഗതം അനുസ്സരതി, നേവസ്സ തസ്മിം സമയേ രാഗപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതി, ന ദോസപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതി, ന മോഹപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതി, ഉജുഗതമേവസ്സ തസ്മിം സമയേ ചിത്തം ഹോതി തഥാഗതം ആരബ്ഭ. ഉജുഗതചിത്തോ ഖോ പന, മഹാനാമ, അരിയസാവകോ ലഭതി അത്ഥവേദം, ലഭതി ധമ്മവേദം, ലഭതി ധമ്മൂപസംഹിതം പാമോജ്ജം, പമുദിതസ്സ പീതി ജായതീ’’തിആദി (അ॰ നി॰ ൬.൧൦; ൧൧.൧൧).
‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, ujugatamevassa tasmiṃ samaye cittaṃ hoti tathāgataṃ ārabbha. Ujugatacitto kho pana, mahānāma, ariyasāvako labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojjaṃ, pamuditassa pīti jāyatī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11).
ചിത്തീകതാദിഭാവോ വാ രതനട്ഠോ. വുത്തഞ്ഹേതം –
Cittīkatādibhāvo vā ratanaṭṭho. Vuttañhetaṃ –
‘‘ചിത്തീകതം മഹഗ്ഘഞ്ച, അതുലം ദുല്ലഭദസ്സനം;
‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;
അനോമസത്തപരിഭോഗം, രതനം തേന വുച്ചതീ’’തി. (ദീ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൨.൩൩; ഖു॰ പാ॰ അട്ഠ॰ ൬.൩; സു॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൨൨൬; മഹാനി॰ അട്ഠ॰ ൫൦) –
Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.33; khu. pā. aṭṭha. 6.3; su. ni. aṭṭha. 226; mahāni. aṭṭha. 50) –
ചിത്തീകതഭാവാദയോ ച അനഞ്ഞസാധാരണാ ബുദ്ധാദീസു ഏവ ലബ്ഭന്തീതി.
Cittīkatabhāvādayo ca anaññasādhāraṇā buddhādīsu eva labbhantīti.
വന്ദനാവ വന്ദനാമയം യഥാ ‘‘ദാനമയം സീലമയ’’ന്തി. വന്ദനാ ചേത്ഥ കായവാചാചിത്തേഹി തിണ്ണം രതനാനം ഗുണനിന്നതാ, ഥോമനാ വാ. പുജ്ജഭവഫലനിബ്ബത്തനതോ പുഞ്ഞം, അത്തനോ സന്താനം പുനാതീതി വാ. സുവിഹതന്തരായോതി. സുട്ഠു വിഹതന്തരായോ. ഏതേന അത്തനോ പസാദസമ്പത്തിയാ, രതനത്തയസ്സ ച ഖേത്തഭാവസമ്പത്തിയാ തം പുഞ്ഞം അത്ഥപ്പകാസനസ്സ ഉപഘാതകഉപദ്ദവാനം വിഹനനേ സമത്ഥന്തി ദസ്സേതി. ഹുത്വാതി പുബ്ബകാലകിരിയാ. തസ്സ ‘‘അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീ’’തി ഏതേന സമ്ബന്ധോ. തസ്സാതി യം രതനത്തയവന്ദനാമയം പുഞ്ഞം, തസ്സ. ആനുഭാവേനാതി ബലേന.
Vandanāva vandanāmayaṃ yathā ‘‘dānamayaṃ sīlamaya’’nti. Vandanā cettha kāyavācācittehi tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇaninnatā, thomanā vā. Pujjabhavaphalanibbattanato puññaṃ, attano santānaṃ punātīti vā. Suvihatantarāyoti. Suṭṭhu vihatantarāyo. Etena attano pasādasampattiyā, ratanattayassa ca khettabhāvasampattiyā taṃ puññaṃ atthappakāsanassa upaghātakaupaddavānaṃ vihanane samatthanti dasseti. Hutvāti pubbakālakiriyā. Tassa ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena sambandho. Tassāti yaṃ ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ, tassa. Ānubhāvenāti balena.
൫. ഏവം രതനത്തയസ്സ നിപച്ചകാരേ പയോജനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യസ്സാ ധമ്മദേസനായ അത്ഥം സംവണ്ണേതുകാമോ, തസ്സാ താവ ഗുണാഭിത്ഥവനവസേന ഉപഞ്ഞാപനത്ഥം ‘‘സംയുത്തവഗ്ഗപടിമണ്ഡിതസ്സാ’’തിആദി വുത്തം, ദേവതാസംയുത്താദിസംയുത്തേഹി ചേവ നളവഗ്ഗാദിവഗ്ഗേഹി ച വിഭൂസിതസ്സാതി അത്ഥോ. തത്ഥ ‘‘സംയുത്ത’’ന്തി ‘‘സംയോഗോ’’തി ച അത്ഥതോ ഏകം. കേസം സംയുത്തം? സുത്തവഗ്ഗാനം. യഥാ ഹി ബ്യഞ്ജനസമുദായോ പദം, ഏവം അത്ഥേസു ച കതാവധികോ പദസമുദായോ വാക്യം, വാക്യസമുദായോ സുത്തം, സുത്തസമുദായേ വഗ്ഗോതി സമഞ്ഞാ, തഥാ സുത്തവഗ്ഗസമുദായേ സംയുത്തസമഞ്ഞാ. സംയുജ്ജന്തീതി ഏത്ഥ സുത്തവഗ്ഗാതി സംയുത്തം. യദിപി അവയവവിനിമുത്തോ സമുദായോ നാമ പരമത്ഥതോ നത്ഥി, അവയവേ ഏവ തംതംസന്നിവേസവിസിട്ഠേ ഉപാദായ പദാദിസമഞ്ഞാ വിയ സുത്തവഗ്ഗസമഞ്ഞാ സംയുത്തസമഞ്ഞാ ആഗമസമഞ്ഞാ ച, തഥാപി പരമത്ഥതോ അവിജ്ജമാനോപി സമുദായോ ബുദ്ധിപരികപ്പിതരൂപേന വിജ്ജമാനോ വിയ ഗയ്ഹമാനോ അവയവാനം അധിട്ഠാനഭാവേന വോഹരീയതി യഥാ ‘‘രുക്ഖേ സാഖാ’’തി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘സംയുത്തവഗ്ഗപടിമണ്ഡിതസ്സാ’’തി.
5. Evaṃ ratanattayassa nipaccakāre payojanaṃ dassetvā idāni yassā dhammadesanāya atthaṃ saṃvaṇṇetukāmo, tassā tāva guṇābhitthavanavasena upaññāpanatthaṃ ‘‘saṃyuttavaggapaṭimaṇḍitassā’’tiādi vuttaṃ, devatāsaṃyuttādisaṃyuttehi ceva naḷavaggādivaggehi ca vibhūsitassāti attho. Tattha ‘‘saṃyutta’’nti ‘‘saṃyogo’’ti ca atthato ekaṃ. Kesaṃ saṃyuttaṃ? Suttavaggānaṃ. Yathā hi byañjanasamudāyo padaṃ, evaṃ atthesu ca katāvadhiko padasamudāyo vākyaṃ, vākyasamudāyo suttaṃ, suttasamudāye vaggoti samaññā, tathā suttavaggasamudāye saṃyuttasamaññā. Saṃyujjantīti ettha suttavaggāti saṃyuttaṃ. Yadipi avayavavinimutto samudāyo nāma paramatthato natthi, avayave eva taṃtaṃsannivesavisiṭṭhe upādāya padādisamaññā viya suttavaggasamaññā saṃyuttasamaññā āgamasamaññā ca, tathāpi paramatthato avijjamānopi samudāyo buddhiparikappitarūpena vijjamāno viya gayhamāno avayavānaṃ adhiṭṭhānabhāvena voharīyati yathā ‘‘rukkhe sākhā’’ti, tasmā vuttaṃ ‘‘saṃyuttavaggapaṭimaṇḍitassā’’ti.
നനു സംയുത്തവഗ്ഗോ ഏവ ആഗമോ, തസ്സ പന കേഹി മണ്ഡനന്തി? ന ചോദേതബ്ബമേതം. ഭവതി ഹി അഭിന്നേപി വത്ഥുസ്മിം യഥാധിപ്പേതവിസേസാവബോധനതോ ഭേദകസമുദാചാരോ യഥാ ‘‘സിലാപുത്തകസ്സ സരീര’’ന്തി. ആഗമിസ്സന്തി ഏത്ഥ, ഏതേന, ഏതസ്മാ വാ അത്തത്ഥപരത്ഥാദയോതി ആഗമോ, ആദികല്യാണാദിഗുണസമ്പത്തിയാ ഉത്തമട്ഠേന തംതംഅഭിപത്ഥിതസമിദ്ധിഹേതുതായ പണ്ഡിതേഹി വരിതബ്ബതോ വരോ, ആഗമോ ച സോ വരോ ചാതി ആഗമവരോ. ആഗമസമ്മതേഹി വാ വരോതി ആഗമവരോ, സംയുത്തോ ച സോ ആഗമവരോ ചാതി സംയുത്താഗമവരോ, തസ്സ. ബുദ്ധാനം അനുബുദ്ധാ ബുദ്ധാനുബുദ്ധാ, ബുദ്ധാനം സച്ചപടിവേധം അനുഗമ്മ പടിവിദ്ധസച്ചാ അഗ്ഗസാവകാദയോ അരിയാ. തേഹി അത്ഥസംവണ്ണനാഗുണസംവണ്ണനാനം വസേന സംവണ്ണിതസ്സ.
Nanu saṃyuttavaggo eva āgamo, tassa pana kehi maṇḍananti? Na codetabbametaṃ. Bhavati hi abhinnepi vatthusmiṃ yathādhippetavisesāvabodhanato bhedakasamudācāro yathā ‘‘silāputtakassa sarīra’’nti. Āgamissanti ettha, etena, etasmā vā attatthaparatthādayoti āgamo, ādikalyāṇādiguṇasampattiyā uttamaṭṭhena taṃtaṃabhipatthitasamiddhihetutāya paṇḍitehi varitabbato varo, āgamo ca so varo cāti āgamavaro. Āgamasammatehi vā varoti āgamavaro, saṃyutto ca so āgamavaro cāti saṃyuttāgamavaro, tassa. Buddhānaṃ anubuddhā buddhānubuddhā, buddhānaṃ saccapaṭivedhaṃ anugamma paṭividdhasaccā aggasāvakādayo ariyā. Tehi atthasaṃvaṇṇanāguṇasaṃvaṇṇanānaṃ vasena saṃvaṇṇitassa.
അഥ വാ ബുദ്ധാ ച അനുബുദ്ധാ ച ബുദ്ധാനുബുദ്ധാതി യോജേതബ്ബം. സമ്മാസമ്ബുദ്ധേനേവ ഹി വിനയസുത്തഅഭിധമ്മാനം പകിണ്ണകദേസനാദിവസേന യോ പഠമം അത്ഥോ വിഭത്തോ, സോ ഏവ പച്ഛാ തേസം അത്ഥവണ്ണനാവസേന സങ്ഗീതികാരേഹി സങ്ഗഹം ആരോപിതോതി. ഏത്ഥ ച സംയുത്താനം വഗ്ഗാ സമൂഹാതി സംയുത്തവഗ്ഗാ, സഗാഥാവഗ്ഗാദയോ. തപ്പരിയാപന്നതായ സംയുത്തേസു വഗ്ഗാ സംയുത്തവഗ്ഗാ, നളവഗ്ഗാദയോ. സംയുത്താവ വഗ്ഗാ സംയുത്തവഗ്ഗാ. തിവിധേപി തേ ഏകസേസനയേന ഗഹേത്വാ വുത്തം ‘‘സംയുത്തവഗ്ഗപടിമണ്ഡിതസ്സാ’’തി.
Atha vā buddhā ca anubuddhā ca buddhānubuddhāti yojetabbaṃ. Sammāsambuddheneva hi vinayasuttaabhidhammānaṃ pakiṇṇakadesanādivasena yo paṭhamaṃ attho vibhatto, so eva pacchā tesaṃ atthavaṇṇanāvasena saṅgītikārehi saṅgahaṃ āropitoti. Ettha ca saṃyuttānaṃ vaggā samūhāti saṃyuttavaggā, sagāthāvaggādayo. Tappariyāpannatāya saṃyuttesu vaggā saṃyuttavaggā, naḷavaggādayo. Saṃyuttāva vaggā saṃyuttavaggā. Tividhepi te ekasesanayena gahetvā vuttaṃ ‘‘saṃyuttavaggapaṭimaṇḍitassā’’ti.
തത്ഥ സഗാഥാവഗ്ഗേ താവ ഏകാദസ സംയുത്താനി അട്ഠതിംസ വഗ്ഗാ. നിദാനവഗ്ഗേ നവ സംയുത്താനി ഏകൂനചത്താലീസ വഗ്ഗാ. ഖന്ധവഗ്ഗേ ഏകാദസ സംയുത്താനി ഏകൂനസട്ഠി വഗ്ഗാ. സളായതനവഗ്ഗേ നവ സംയുത്താനി അട്ഠതിംസ വഗ്ഗാ. മഹാവഗ്ഗേ ദ്വാദസ സംയുത്താനി അട്ഠചത്താലീസ വഗ്ഗാ. ഇദമേത്ഥ സംയുത്തന്തരവഗ്ഗാനം പരിമാണം.
Tattha sagāthāvagge tāva ekādasa saṃyuttāni aṭṭhatiṃsa vaggā. Nidānavagge nava saṃyuttāni ekūnacattālīsa vaggā. Khandhavagge ekādasa saṃyuttāni ekūnasaṭṭhi vaggā. Saḷāyatanavagge nava saṃyuttāni aṭṭhatiṃsa vaggā. Mahāvagge dvādasa saṃyuttāni aṭṭhacattālīsa vaggā. Idamettha saṃyuttantaravaggānaṃ parimāṇaṃ.
ഞാണപ്പഭേദജനനസ്സാതി പടിച്ചസമുപ്പാദഖന്ധായതനാദികഥാബഹുലതായ ഗമ്ഭീരഞാണചരിയാവിഭാവനതോ പഞ്ഞാവിഭാഗസമുപ്പാദകസ്സ. ഇധ പന ‘‘പഞ്ഞാപ്പഭേദജനനസ്സാ’’തി സ്വായമാഗമോ ഥോമിതോ, സംവണ്ണനാസു ചായം ആചരിയസ്സ പകതി, യദിദം തംതംസംവണ്ണനാനം ആദിതോ തസ്സ തസ്സ സംവണ്ണേതബ്ബസ്സ ധമ്മസ്സ വിസേസഗുണകിത്തനേന ഥോമനാ. തഥാ ഹി സുമങ്ഗലവിലാസിനീപപഞ്ചസൂദനീമനോരഥപൂരണീഅട്ഠസാലിനീആദീസു ച യഥാക്കമം ‘‘സദ്ധാവഹഗുണസ്സ, പരവാദമഥനസ്സ, ധമ്മകഥികപുങ്ഗവാനം വിചിത്തപടിഭാനജനനസ്സ, തസ്സ ഗമ്ഭീരഞാണേഹി ഓഗാള്ഹസ്സ അഭിണ്ഹസോ നാനാനയവിചിത്തസ്സ അഭിധമ്മസ്സാ’’തിആദിനാ ഥോമനാ കതാ.
Ñāṇappabhedajananassāti paṭiccasamuppādakhandhāyatanādikathābahulatāya gambhīrañāṇacariyāvibhāvanato paññāvibhāgasamuppādakassa. Idha pana ‘‘paññāppabhedajananassā’’ti svāyamāgamo thomito, saṃvaṇṇanāsu cāyaṃ ācariyassa pakati, yadidaṃ taṃtaṃsaṃvaṇṇanānaṃ ādito tassa tassa saṃvaṇṇetabbassa dhammassa visesaguṇakittanena thomanā. Tathā hi sumaṅgalavilāsinīpapañcasūdanīmanorathapūraṇīaṭṭhasālinīādīsu ca yathākkamaṃ ‘‘saddhāvahaguṇassa, paravādamathanassa, dhammakathikapuṅgavānaṃ vicittapaṭibhānajananassa, tassa gambhīrañāṇehi ogāḷhassa abhiṇhaso nānānayavicittassa abhidhammassā’’tiādinā thomanā katā.
൬. അത്ഥോ കഥീയതി ഏതായാതി അത്ഥകഥാ, അത്ഥകഥാവ അട്ഠകഥാ ത്ഥ-കാരസ്സ ട്ഠ-കാരം കത്വാ യഥാ ‘‘ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠോ’’തി. ആദിതോതി ആദിമ്ഹി പഠമസങ്ഗീതിയം. ഛളഭിഞ്ഞതായ പരമേന ചിത്തവസിഭാവേന സമന്നാഗതത്താ ഝാനാദീസു പഞ്ചവിധവസിതാസമ്ഭാവതോ ച വസിനോ, ഥേരാ മഹാകസ്സപാദയോ . തേസം സതേഹി പഞ്ചഹി. യാതി യാ അട്ഠകഥാ. സങ്ഗീതാതി അത്ഥം കഥേതും യുത്തട്ഠാനേ ‘‘അയം ഏതസ്സ അത്ഥോ, അയം ഏതസ്സ അത്ഥോ’’തി സങ്ഗഹേത്വാ വുത്താ. അനുസങ്ഗീതാ ച യസത്ഥേരാദീഹി പച്ഛാപി ദുതിയതതിയസങ്ഗീതീസു. ഇമിനാ അത്തനോ സംവണ്ണനായ ആഗമനവിസുദ്ധിം ദസ്സേതി.
6. Attho kathīyati etāyāti atthakathā, atthakathāva aṭṭhakathā ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā yathā ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho’’ti. Āditoti ādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ. Chaḷabhiññatāya paramena cittavasibhāvena samannāgatattā jhānādīsu pañcavidhavasitāsambhāvato ca vasino, therā mahākassapādayo . Tesaṃ satehi pañcahi. Yāti yā aṭṭhakathā. Saṅgītāti atthaṃ kathetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā. Anusaṅgītā ca yasattherādīhi pacchāpi dutiyatatiyasaṅgītīsu. Iminā attano saṃvaṇṇanāya āgamanavisuddhiṃ dasseti.
൭. സീഹസ്സ ലാനതോ ഗഹണതോ സീഹളോ, സീഹകുമാരോ, തബ്ബംസജാതതായ തമ്ബപണ്ണിദീപേ ഖത്തിയാ, തേസം നിവാസതായ തമ്ബപണ്ണിദീപസ്സ ച സീഹളഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ആഭതാതി ജമ്ബുദീപതോ ആനീതാ. അഥാതി പച്ഛാ. അപരഭാഗേ ഹി നികായന്തരലദ്ധീഹി അസങ്കരത്ഥം സീഹളഭാസായ അട്ഠകഥാ ഠപിതാതി. തേന മൂലട്ഠകഥാ സബ്ബസാധാരണാ ന ഹോതീതി ഇദം അത്ഥപ്പകാസനം ഏകന്തേന കരണീയന്തി ദസ്സേതി. തേനേവാഹ ‘‘ദീപവാസീനമത്ഥായാ’’തി. ഏത്ഥ ദീപവാസീനന്തി ജമ്ബുദീപവാസീനം, സീഹളദീപവാസീനം വാ അത്ഥായ സീഹളഭാസായ ഠപിതാതി യോജനാ.
7. Sīhassa lānato gahaṇato sīhaḷo, sīhakumāro, tabbaṃsajātatāya tambapaṇṇidīpe khattiyā, tesaṃ nivāsatāya tambapaṇṇidīpassa ca sīhaḷabhāvo veditabbo. Ābhatāti jambudīpato ānītā. Athāti pacchā. Aparabhāge hi nikāyantaraladdhīhi asaṅkaratthaṃ sīhaḷabhāsāya aṭṭhakathā ṭhapitāti. Tena mūlaṭṭhakathā sabbasādhāraṇā na hotīti idaṃ atthappakāsanaṃ ekantena karaṇīyanti dasseti. Tenevāha ‘‘dīpavāsīnamatthāyā’’ti. Ettha dīpavāsīnanti jambudīpavāsīnaṃ, sīhaḷadīpavāsīnaṃ vā atthāya sīhaḷabhāsāya ṭhapitāti yojanā.
൮. അപനേത്വാതി കഞ്ചുകസദിസം സീഹളഭാസം അപനേത്വാ. തതോതി അട്ഠകഥാതോ. അഹന്തി അത്താനം നിദ്ദിസതി. മനോരമം ഭാസന്തി മാഗധഭാസം. സാ ഹി സഭാവനിരുത്തിഭൂതാ പണ്ഡിതമനം രമയതി. തേനേവാഹ ‘‘തന്തിനയാനുച്ഛവിക’’ന്തി, പാളിഗതിയാ അനുലോമികം പാളിഛായാനുവിധായിനിന്തി അത്ഥോ. വിഗതദോസന്തി അസഭാവനിരുത്തിഭാസന്തരരഹിതം.
8.Apanetvāti kañcukasadisaṃ sīhaḷabhāsaṃ apanetvā. Tatoti aṭṭhakathāto. Ahanti attānaṃ niddisati. Manoramaṃ bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Sā hi sabhāvaniruttibhūtā paṇḍitamanaṃ ramayati. Tenevāha ‘‘tantinayānucchavika’’nti, pāḷigatiyā anulomikaṃ pāḷichāyānuvidhāyininti attho. Vigatadosanti asabhāvaniruttibhāsantararahitaṃ.
൯. സമയം അവിലോമേന്തോതി സിദ്ധന്തം അവിരോധേന്തോ. ഏതേന അത്ഥദോസാഭാവമാഹ. അവിരുദ്ധത്താ ഏവ ഹി ഥേരവാദാപി ഇധ പകാസീയിസ്സന്തി. ഥേരവംസദീപാനന്തി ഥിരേഹി സീലക്ഖന്ധാദീഹി സമന്നാഗതത്താ ഥേരാ, മഹാകസ്സപാദയോ. തേഹി ആഗതാ ആചരിയപരമ്പരാ ഥേരവംസോ, തപ്പരിയാപന്നാ ഹുത്വാ ആഗമാധിഗമസമ്പന്നത്താ പഞ്ഞാപജ്ജോതേന തസ്സ സമുജ്ജലനതോ ഥേരവംസദീപാ, മഹാവിഹാരവാസിനോ, തേസം. വിവിധേഹി ആകാരേഹി നിച്ഛീയതീതി വിനിച്ഛയോ, ഗണ്ഠിട്ഠാനേസു ഖിലമദ്ദനാകാരേന പവത്താ വിമതിച്ഛേദനീ കഥാ. സുട്ഠുനിപുണോ സണ്ഹോ വിനിച്ഛയോ ഏതേസന്തി സുനിപുണവിനിച്ഛയാ. അഥ വാ വിനിച്ഛിനോതീതി വിനിച്ഛയോ വുത്തപ്പകാരവിസയം ഞാണം. സുട്ഠു നിപുണോ ഛേകോ വിനിച്ഛയോ ഏതേസന്തി യോജേതബ്ബം. ഏതേന മഹാകസ്സപാദിഥേരപരമ്പരാഗതോ, തതോ ഏവ ച അവിപരീതോ സണ്ഹോ സുഖുമോ മഹാവിഹാരവാസീനം വിനിച്ഛയോ, തസ്സ പമാണഭൂതതം ദസ്സേതി.
9.Samayaṃ avilomentoti siddhantaṃ avirodhento. Etena atthadosābhāvamāha. Aviruddhattā eva hi theravādāpi idha pakāsīyissanti. Theravaṃsadīpānanti thirehi sīlakkhandhādīhi samannāgatattā therā, mahākassapādayo. Tehi āgatā ācariyaparamparā theravaṃso, tappariyāpannā hutvā āgamādhigamasampannattā paññāpajjotena tassa samujjalanato theravaṃsadīpā, mahāvihāravāsino, tesaṃ. Vividhehi ākārehi nicchīyatīti vinicchayo, gaṇṭhiṭṭhānesu khilamaddanākārena pavattā vimaticchedanī kathā. Suṭṭhunipuṇo saṇho vinicchayo etesanti sunipuṇavinicchayā. Atha vā vinicchinotīti vinicchayo vuttappakāravisayaṃ ñāṇaṃ. Suṭṭhu nipuṇo cheko vinicchayo etesanti yojetabbaṃ. Etena mahākassapāditheraparamparāgato, tato eva ca aviparīto saṇho sukhumo mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo, tassa pamāṇabhūtataṃ dasseti.
൧൦. സുജനസ്സ ചാതി ച-സദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ. തേന ‘‘ന കേവലം ജമ്ബുദീപവാസീനമേവ അത്ഥായ , അഥ ഖോ സാധുജനതോസനത്ഥഞ്ചാ’’തി ദസ്സേതി. തേന ച ‘‘തമ്ബപണ്ണിദീപവാസീനമ്പി അത്ഥായാ’’തി അയമത്ഥോ സിദ്ധോ ഹോതി ഉഗ്ഗഹണാദിസുകരതായ തേസമ്പി ബഹുകാരത്താ. ചിരട്ഠിതത്ഥന്തി ചിരട്ഠിതിഅത്ഥം, ചിരകാലപ്പവത്തനായാതി അത്ഥോ. ഇദഞ്ഹി അത്ഥപ്പകാസനം അവിപരീതപദബ്യഞ്ജനസുനിക്ഖേപസ്സ അത്ഥസുനയസ്സ ച ഉപായഭാവതോ സദ്ധമ്മസ്സ ചിരട്ഠിതിയാ പവത്തതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘ദ്വേമേ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ സദ്ധമ്മസ്സ ഠിതിയാ അസമ്മോസായ അനന്തരധാനായ സംവത്തന്തി. കതമേ ദ്വേ? സുനിക്ഖിത്തഞ്ച പദബ്യഞ്ജനം അത്ഥോ ച സുനീതോ’’തി (അ॰ നി॰ ൨.൨൦).
10.Sujanassa cāti ca-saddo sampiṇḍanattho. Tena ‘‘na kevalaṃ jambudīpavāsīnameva atthāya , atha kho sādhujanatosanatthañcā’’ti dasseti. Tena ca ‘‘tambapaṇṇidīpavāsīnampi atthāyā’’ti ayamattho siddho hoti uggahaṇādisukaratāya tesampi bahukārattā. Ciraṭṭhitatthanti ciraṭṭhitiatthaṃ, cirakālappavattanāyāti attho. Idañhi atthappakāsanaṃ aviparītapadabyañjanasunikkhepassa atthasunayassa ca upāyabhāvato saddhammassa ciraṭṭhitiyā pavattati. Vuttañhetaṃ bhagavatā ‘‘dveme, bhikkhave, dhammā saddhammassa ṭhitiyā asammosāya anantaradhānāya saṃvattanti. Katame dve? Sunikkhittañca padabyañjanaṃ attho ca sunīto’’ti (a. ni. 2.20).
൧൧-൧൨. യം അത്ഥവണ്ണനം കത്തുകാമോ, തസ്സാ മഹത്തം പരിഹരിതും ‘‘സാവത്ഥിപഭൂതീന’’ന്തിആദി വുത്തം. തേനേവാഹ – ‘‘ന ഇധ ഭിയ്യോ വിത്ഥാരകഥം കരിസ്സാമി, ന തം ഇധ വിചാരയിസ്സാമീ’’തി ച. സങ്ഗീതീനം ദ്വിന്നന്തി ദീഘമജ്ഝിമനികായാനം.
11-12. Yaṃ atthavaṇṇanaṃ kattukāmo, tassā mahattaṃ pariharituṃ ‘‘sāvatthipabhūtīna’’ntiādi vuttaṃ. Tenevāha – ‘‘na idha bhiyyo vitthārakathaṃ karissāmi, na taṃ idha vicārayissāmī’’ti ca. Saṅgītīnaṃ dvinnanti dīghamajjhimanikāyānaṃ.
൧൩. ‘‘ന ഇധ ഭിയ്യോ വിത്ഥാരകഥം കരിസ്സാമീ’’തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തസ്സ അത്ഥസ്സ അവസ്സയം ദസ്സേതും ‘‘സുത്താനം പനാ’’തിആദി വുത്തം.
13. ‘‘Na idha bhiyyo vitthārakathaṃ karissāmī’’ti sāmaññato vuttassa atthassa avassayaṃ dassetuṃ ‘‘suttānaṃ panā’’tiādi vuttaṃ.
൧൪. യം അട്ഠകഥം കത്തുകാമോ, തദേകദേസഭാവേന വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ ഗഹേതബ്ബോതി കഥികാനം ഉപദേസം കരോന്തോ തത്ത വിചാരിതധമ്മേ ഉദ്ദേസവസേന ദസ്സേതി ‘‘സീലകഥാ’’തിആദിനാ. തത്ഥ സീലകഥാതി ചാരിത്തവാരിത്താദിവസേന സീലസ്സ വിത്ഥാരകഥാ. ധുതധമ്മാതി പിണ്ഡപാതികങ്ഗാദയോ തേരസ കിലേസധുനനകധമ്മാ. കമ്മട്ഠാനാനി സബ്ബാനീതി പാളിയം ആഗതാനി അട്ഠത്തിംസ, അട്ഠകഥായം ദ്വേതി നിരവസേസാനി യോഗകമ്മസ്സ ഭാവനായ പവത്തിട്ഠാനാനി. ചരിയാവിധാനസഹിതോതി രാഗചരിയാദീനം സഭാഗാദിവിധാനേന സഹിതോ. ഝാനാനി ചത്താരി രൂപാവചരജ്ഝാനാനി, സമാപത്തിയോ ചതസ്സോ അരൂപസമാപത്തിയോ. അട്ഠപി വാ പടിലദ്ധമത്താനി ഝാനാനി, സമാപജ്ജനവസിഭാവപ്പത്തിയാ സമാപത്തിയോ. ഝാനാനി വാ രൂപാരൂപാവചരജ്ഝാനാനി, സമാപത്തിയോ ഫലസമാപത്തിനിരോധസമാപത്തിയോ.
14. Yaṃ aṭṭhakathaṃ kattukāmo, tadekadesabhāvena visuddhimaggo gahetabboti kathikānaṃ upadesaṃ karonto tatta vicāritadhamme uddesavasena dasseti ‘‘sīlakathā’’tiādinā. Tattha sīlakathāti cārittavārittādivasena sīlassa vitthārakathā. Dhutadhammāti piṇḍapātikaṅgādayo terasa kilesadhunanakadhammā. Kammaṭṭhānāni sabbānīti pāḷiyaṃ āgatāni aṭṭhattiṃsa, aṭṭhakathāyaṃ dveti niravasesāni yogakammassa bhāvanāya pavattiṭṭhānāni. Cariyāvidhānasahitoti rāgacariyādīnaṃ sabhāgādividhānena sahito. Jhānāni cattāri rūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo catasso arūpasamāpattiyo. Aṭṭhapi vā paṭiladdhamattāni jhānāni, samāpajjanavasibhāvappattiyā samāpattiyo. Jhānāni vā rūpārūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo phalasamāpattinirodhasamāpattiyo.
൧൫. ലോകിയലോകുത്തരഭേദാ ഛ അഭിഞ്ഞായോ സബ്ബാ അഭിഞ്ഞായോ. ഞാണവിഭങ്ഗാദീസു ആഗതനയേന ഏകവിധാദിനാ പഞ്ഞായ സങ്കലേത്വാ സമ്പിണ്ഡേത്വാ നിച്ഛയോ പഞ്ഞാസങ്കലനനിച്ഛയോ.
15. Lokiyalokuttarabhedā cha abhiññāyo sabbā abhiññāyo. Ñāṇavibhaṅgādīsu āgatanayena ekavidhādinā paññāya saṅkaletvā sampiṇḍetvā nicchayo paññāsaṅkalananicchayo.
൧൬. പച്ചയധമ്മാനം ഹേതുആദീനം പച്ചയുപ്പന്നധമ്മാനം ഹേതുപച്ചയാദിഭാവോ പച്ചയാകാരോ, തസ്സ ദേസനാ പച്ചയാകാരദേസനാ, പടിച്ചസമുപ്പാദകഥാതി അത്ഥോ. സാ പന നികായന്തരലദ്ധിസങ്കരരഹിതതായ സുട്ഠുപരിസുദ്ധാ, ഘനവിനിബ്ഭോഗസ്സ ച സുദുക്കരതായ നിപുണാ സണ്ഹസുഖുമാ, ഏകത്തനയാദിസഹിതാ ച തത്ഥ വിചാരിതാതി ആഹ ‘‘സുപരിസുദ്ധനിപുണനയാ’’തി. പടിസമ്ഭിദാദീസു ആഗതനയം അവിസജ്ജേത്വാവ വിചാരിതത്താ അവിമുത്തതന്തിമഗ്ഗാ.
16. Paccayadhammānaṃ hetuādīnaṃ paccayuppannadhammānaṃ hetupaccayādibhāvo paccayākāro, tassa desanā paccayākāradesanā, paṭiccasamuppādakathāti attho. Sā pana nikāyantaraladdhisaṅkararahitatāya suṭṭhuparisuddhā, ghanavinibbhogassa ca sudukkaratāya nipuṇā saṇhasukhumā, ekattanayādisahitā ca tattha vicāritāti āha ‘‘suparisuddhanipuṇanayā’’ti. Paṭisambhidādīsu āgatanayaṃ avisajjetvāva vicāritattā avimuttatantimaggā.
൧൭. ഇതി പന സബ്ബന്തി ഇതി-സദ്ദോ പരിസമാപനേ, പന-സദ്ദോ വചനാലങ്കാരേ, ഏതം സബ്ബന്തി അത്ഥോ. ഇധാതി ഇമിസ്സാ അട്ഠകഥായ. ന തം വിചാരയിസ്സാമി പുനരുത്തിഭാവതോതി അധിപ്പായോ.
17.Iti pana sabbanti iti-saddo parisamāpane, pana-saddo vacanālaṅkāre, etaṃ sabbanti attho. Idhāti imissā aṭṭhakathāya. Na taṃ vicārayissāmi punaruttibhāvatoti adhippāyo.
൧൮. ഇദാനി തസ്സേവ അവിചാരണസ്സ ഏകന്തകാരണം നിദ്ധാരേന്തോ ‘‘മജ്ഝേ വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ‘‘മജ്ഝേ ഠത്വാ’’തി ഏതേന മജ്ഝട്ഠഭാവദീപനേന വിസേസതോ ചതുന്നം ആഗമാനം സാധാരണട്ഠകഥാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ, ന സുമങ്ഗലവിലാസിനിആദയോ വിയ അസാധാരണട്ഠകഥാതി ദസ്സേതി. ‘‘വിസേസതോ’’തി ച ഇദം വിനയാഭിധമ്മാനമ്പി വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ യഥാരഹം അത്ഥവണ്ണനാ ഹോതി ഏവാതി കത്വാ വുത്തം.
18. Idāni tasseva avicāraṇassa ekantakāraṇaṃ niddhārento ‘‘majjhe visuddhimaggo’’tiādimāha. Tattha ‘‘majjhe ṭhatvā’’ti etena majjhaṭṭhabhāvadīpanena visesato catunnaṃ āgamānaṃ sādhāraṇaṭṭhakathā visuddhimaggo, na sumaṅgalavilāsiniādayo viya asādhāraṇaṭṭhakathāti dasseti. ‘‘Visesato’’ti ca idaṃ vinayābhidhammānampi visuddhimaggo yathārahaṃ atthavaṇṇanā hoti evāti katvā vuttaṃ.
൧൯. ഇച്ചേവാതി ഇതി ഏവ. തമ്പീതി വിസുദ്ധിമഗ്ഗമ്പി. ഏതായാതി സാരത്ഥപ്പകാസിനിയാ.
19.Iccevāti iti eva. Tampīti visuddhimaggampi. Etāyāti sāratthappakāsiniyā.
ഏത്ഥ ച ‘‘സീഹളദീപം ആഭതാ’’തിആദിനാ അട്ഠകഥാകരണസ്സ നിമിത്തം ദസ്സേതി, ‘‘ദീപവാസീനമത്ഥായ സുജനസ്സ ച തുട്ഠത്ഥം ചിരട്ഠിതത്ഥഞ്ച ധമ്മസ്സാ’’തി ഏതേഹി പയോജനം, ‘‘സംയുത്താഗമവരസ്സ അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീ’’തി ഏതേന പിണ്ഡത്ഥം, ‘‘അപനേത്വാന തതോഹം സീഹളഭാസ’’ന്തിആദിനാ ‘‘സാവത്ഥിപഭൂതീന’’ന്തിആദിനാ ‘‘സീലകഥാ’’തിആദിനാ ച കരണപ്പകാരം. ഹേട്ഠിമനികായേസു വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ച വിചാരിതാനം അത്ഥാനം അവിചാരണമ്പി ഹി ഇധ കരണപ്പകാരോ ഏവാതി.
Ettha ca ‘‘sīhaḷadīpaṃ ābhatā’’tiādinā aṭṭhakathākaraṇassa nimittaṃ dasseti, ‘‘dīpavāsīnamatthāya sujanassa ca tuṭṭhatthaṃ ciraṭṭhitatthañca dhammassā’’ti etehi payojanaṃ, ‘‘saṃyuttāgamavarassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena piṇḍatthaṃ, ‘‘apanetvāna tatohaṃ sīhaḷabhāsa’’ntiādinā ‘‘sāvatthipabhūtīna’’ntiādinā ‘‘sīlakathā’’tiādinā ca karaṇappakāraṃ. Heṭṭhimanikāyesu visuddhimagge ca vicāritānaṃ atthānaṃ avicāraṇampi hi idha karaṇappakāro evāti.
ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
൧. ദേവതാസംയുത്തം
1. Devatāsaṃyuttaṃ
൧. നളവഗ്ഗോ
1. Naḷavaggo
൧. ഓഘതരണസുത്തവണ്ണനാ
1. Oghataraṇasuttavaṇṇanā
വിഭാഗവന്താനം സഭാവവിഭാവനം വിഭാഗദസ്സനവസേനേവ ഹോതീതി പഠമം താവ സംയുത്തവഗ്ഗസുത്താദിവസേന സംയുത്താഗമസ്സ വിഭാഗം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ സംയുത്താഗമോ നാമാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ തത്ഥാതി യം വുത്തം – ‘‘സംയുത്താഗമവരസ്സ അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീ’’തി, തസ്മിം വചനേ. തത്ഥാതി വാ ‘‘ഏതായ അട്ഠകഥായ വിജാനാഥ സംയുത്തനിസ്സിതം അത്ഥ’’ന്തി ഏത്ഥ യം സംയുത്തഗ്ഗഹണം കതം, തത്ഥ. പഞ്ച വഗ്ഗാ ഏതസ്സാതി പഞ്ചവഗ്ഗോ. അവയവേന വിഗ്ഗഹോ, സമുദായോ സമാസത്ഥോ.
Vibhāgavantānaṃ sabhāvavibhāvanaṃ vibhāgadassanavaseneva hotīti paṭhamaṃ tāva saṃyuttavaggasuttādivasena saṃyuttāgamassa vibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘tattha saṃyuttāgamo nāmā’’tiādimāha. Tattha tatthāti yaṃ vuttaṃ – ‘‘saṃyuttāgamavarassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti, tasmiṃ vacane. Tatthāti vā ‘‘etāya aṭṭhakathāya vijānātha saṃyuttanissitaṃ attha’’nti ettha yaṃ saṃyuttaggahaṇaṃ kataṃ, tattha. Pañca vaggā etassāti pañcavaggo. Avayavena viggaho, samudāyo samāsattho.
ഇദാനി തം ആദിതോ പട്ഠായ സംവണ്ണേതുകാമോ അത്തനോ സംവണ്ണനായ തസ്സ പഠമമഹാസങ്ഗീതിയം നിക്ഖിത്താനുക്കമേനേവ പവത്തഭാവം ദസ്സേതും, ‘‘തസ്സ വഗ്ഗേസു സഗാഥാവഗ്ഗോ ആദീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ യഥാപച്ചയം തത്ഥ തത്ഥ ദേസിതത്താ പഞ്ഞത്തത്താ ച വിപ്പകിണ്ണാനം ധമ്മവിനയാനം സങ്ഗഹേത്വാ ഗായനം കഥനം സങ്ഗീതി, മഹാവിസയത്താ പൂജനിയത്താ ച മഹതീ സങ്ഗീതി മഹാസങ്ഗീതി. പഠമാ മഹാസങ്ഗീതി പഠമമഹാസങ്ഗീതി, തസ്സാ പവത്തിതകാലോ പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലോ, തസ്മിം പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലേ.
Idāni taṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇetukāmo attano saṃvaṇṇanāya tassa paṭhamamahāsaṅgītiyaṃ nikkhittānukkameneva pavattabhāvaṃ dassetuṃ, ‘‘tassa vaggesu sagāthāvaggo ādī’’tiādi vuttaṃ. Tattha yathāpaccayaṃ tattha tattha desitattā paññattattā ca vippakiṇṇānaṃ dhammavinayānaṃ saṅgahetvā gāyanaṃ kathanaṃ saṅgīti, mahāvisayattā pūjaniyattā ca mahatī saṅgīti mahāsaṅgīti. Paṭhamā mahāsaṅgīti paṭhamamahāsaṅgīti, tassā pavattitakālo paṭhamamahāsaṅgītikālo, tasmiṃ paṭhamamahāsaṅgītikāle.
നിദദാതി ദേസനം ദേസകാലാദിവസേന അവിദിതം വിദിതം കത്വാ നിദസ്സേതീതി നിദാനം. യോ ലോകേ ഗന്ഥസ്സ ഉപോഗ്ഘാതോതി വുച്ചതി, സ്വായമേത്ഥ ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തി-ആദികോ ഗന്ഥോ വേദിതബ്ബോ, ന പന ‘‘സനിദാനാഹം, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മം ദേസേമീ’’തിആദീസു (അ॰ നി॰ ൩.൧൨൬) വിയ അത്തജ്ഝാസയാദിദേസനുപ്പത്തിഹേതു. തേനേവാഹ – ‘‘ഏവം മേ സുതന്തി-ആദികം ആയസ്മതാ ആനന്ദേന പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലേ വുത്തം നിദാനമാദീ’’തി. കാമഞ്ചേത്ഥ യസ്സം പഠമമഹാസങ്ഗീതിയം നിക്ഖിത്താനുക്കമേന സംവണ്ണനം കത്തുകാമോ, സാ വിത്ഥാരതോ വത്തബ്ബാ, സുമങ്ഗലവിലാസിനിയം പന അത്തനാ വിത്ഥാരിതത്താ തത്ഥേവ ഗഹേതബ്ബാതി ഇമിസ്സാ സംവണ്ണനായ മഹത്തം പരിഹരന്തോ ‘‘സാ പനേസാ’’തിആദിമാഹ.
Nidadāti desanaṃ desakālādivasena aviditaṃ viditaṃ katvā nidassetīti nidānaṃ. Yo loke ganthassa upogghātoti vuccati, svāyamettha ‘‘evaṃ me suta’’nti-ādiko gantho veditabbo, na pana ‘‘sanidānāhaṃ, bhikkhave, dhammaṃ desemī’’tiādīsu (a. ni. 3.126) viya attajjhāsayādidesanuppattihetu. Tenevāha – ‘‘evaṃ me sutanti-ādikaṃ āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttaṃ nidānamādī’’ti. Kāmañcettha yassaṃ paṭhamamahāsaṅgītiyaṃ nikkhittānukkamena saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, sā vitthārato vattabbā, sumaṅgalavilāsiniyaṃ pana attanā vitthāritattā tattheva gahetabbāti imissā saṃvaṇṇanāya mahattaṃ pariharanto ‘‘sā panesā’’tiādimāha.
൧. ഏവം ബാഹിരനിദാനേ വത്തബ്ബം അതിദിസിത്വാ ഇദാനി അബ്ഭന്തരനിദാനം ആദിതോ പട്ഠായ സംവണ്ണേതും ‘‘യം പനേത’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ യസ്മാ സംവണ്ണനം കരോന്തേന സംവണ്ണേതബ്ബേ ധമ്മേ പദവിഭാഗം പദത്ഥഞ്ച ദസ്സേത്വാ തതോ പരം പിണ്ഡത്ഥാദിദസ്സനവസേന സംവണ്ണനാ കാതബ്ബാ, തസ്മാ പദാനി താവ ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏവന്തി നിപാതപദ’’ന്തി-ആദിമാഹ. തത്ഥ പദവിഭാഗോതി പദാനം വിസേസോ, ന പദവിഗ്ഗഹോ. അഥ വാ പദാനി ച പദവിഭാഗോ ച പദവിഭാഗോ. പദവിഗ്ഗഹോ ച പദവിഭാഗോ ച പദവിഭാഗോതി വാ ഏകസേസവസേന പദപദവിഗ്ഗഹാ പദവിഭാഗസദ്ദേന വുത്താതി വേദിതബ്ബം. തത്ഥ പദവിഗ്ഗഹോ ‘‘ജേതസ്സ വനം ജേതവന’’ന്തിആദിനാ സമാസപദേസു ദട്ഠബ്ബോ.
1. Evaṃ bāhiranidāne vattabbaṃ atidisitvā idāni abbhantaranidānaṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇetuṃ ‘‘yaṃ paneta’’ntiādi vuttaṃ. Tattha yasmā saṃvaṇṇanaṃ karontena saṃvaṇṇetabbe dhamme padavibhāgaṃ padatthañca dassetvā tato paraṃ piṇḍatthādidassanavasena saṃvaṇṇanā kātabbā, tasmā padāni tāva dassento ‘‘evanti nipātapada’’nti-ādimāha. Tattha padavibhāgoti padānaṃ viseso, na padaviggaho. Atha vā padāni ca padavibhāgo ca padavibhāgo. Padaviggaho ca padavibhāgo ca padavibhāgoti vā ekasesavasena padapadaviggahā padavibhāgasaddena vuttāti veditabbaṃ. Tattha padaviggaho ‘‘jetassa vanaṃ jetavana’’ntiādinā samāsapadesu daṭṭhabbo.
അത്ഥതോതി പദത്ഥതോ. തം പന പദത്ഥം അത്ഥുദ്ധാരക്കമേന പഠമം ഏവംസദ്ദസ്സ ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏവംസദ്ദോ താവാ’’തിആദിമാഹ. അവധാരണാദീതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ഇദമത്ഥപുച്ഛാപരിമാണാദിഅത്ഥാനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. തഥാ ഹി ‘‘ഏവംഗതാനി പുഥുസിപ്പായതനാനി (ദീ॰ നി॰ ൧.൧൬൩, ൧൬൫), ഏവംവിധോ ഏവമാകാരോ’’തി ച ആദീസു ഇദം-സദ്ദസ്സ അത്ഥേ ഏവം-സദ്ദോ. ഗത-സദ്ദോ ഹി പകാരപരിയായോ, തഥാ വിധാകാര-സദ്ദോ ച. തഥാ ഹി ഗതവിധആകാരസദ്ദേ ലോകിയാ പകാരത്ഥേ വദന്തി. ‘‘ഏവം സു തേ സുന്ഹാതാ സുവിലിത്താ കപ്പിതകേസമസ്സൂ ആമുത്തമാലാഭരണാ ഓദാതവത്ഥവസനാ പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി സമപ്പിതാ സമങ്ഗീഭൂതാ പരിചാരേന്തി, സേയ്യഥാപി ത്വം ഏതരഹി സാചരിയകോതി. നോ ഹിദം, ഭോ ഗോതമാ’’തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൧.൨൮൬) പുച്ഛായം, ‘‘ഏവം ലഹുപരിവത്തം (അ॰ നി॰ ൧.൪൮), ഏവമായുപരിയന്തോ’’തി (പാരാ॰ ൧൨) ച ആദീസു പരിമാണേ.
Atthatoti padatthato. Taṃ pana padatthaṃ atthuddhārakkamena paṭhamaṃ evaṃsaddassa dassento ‘‘evaṃsaddo tāvā’’tiādimāha. Avadhāraṇādīti ettha ādi-saddena idamatthapucchāparimāṇādiatthānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tathā hi ‘‘evaṃgatāni puthusippāyatanāni (dī. ni. 1.163, 165), evaṃvidho evamākāro’’ti ca ādīsu idaṃ-saddassa atthe evaṃ-saddo. Gata-saddo hi pakārapariyāyo, tathā vidhākāra-saddo ca. Tathā hi gatavidhaākārasadde lokiyā pakāratthe vadanti. ‘‘Evaṃ su te sunhātā suvilittā kappitakesamassū āmuttamālābharaṇā odātavatthavasanā pañcahi kāmaguṇehi samappitā samaṅgībhūtā paricārenti, seyyathāpi tvaṃ etarahi sācariyakoti. No hidaṃ, bho gotamā’’tiādīsu (dī. ni. 1.286) pucchāyaṃ, ‘‘evaṃ lahuparivattaṃ (a. ni. 1.48), evamāyupariyanto’’ti (pārā. 12) ca ādīsu parimāṇe.
നനു ച ‘‘ഏവം സു തേ സുന്ഹാതാ സുവിലിത്താ, ഏവമായുപരിയന്തോ’’തി ഏത്ഥ ഏവം-സദ്ദേന പുച്ഛനാകാരപരിമാണാകാരാനം വുത്തത്താ ആകാരത്ഥോ ഏവ ഏവം-സദ്ദോതി? ന, വിസേസസബ്ഭാവതോ. ആകാരമത്തവാചകോ ഹി ഏവം-സദ്ദോ, ആകാരത്ഥോതി അധിപ്പേതോ യഥാ ‘‘ഏവം ബ്യാഖോ’’തിആദീസു, ന പന ആകാരവിസേസവാചകോ. ഏവഞ്ച കത്വാ, ‘‘ഏവം ജാതേന മച്ചേനാ’’തിആദീനി (ധ॰ പ॰ ൫൩) ഉപമാദീസു ഉദാഹരണാനി ഉപപന്നാനി ഹോന്തി. തഥാ ഹി ‘‘യഥാപി…പേ॰… ബഹു’’ന്തി (ധ॰ പ॰ ൫൩)? ഏത്ഥ പുപ്ഫരാസിട്ഠാനിയതോ മനുസ്സൂപപത്തിസപ്പുരിസൂപനിസ്സയ-സദ്ധമ്മസ്സവന- യോനിസോമനസികാര-ഭോഗസമ്പത്തിആദിദാനാദിപുഞ്ഞകിരിയഹേതുസമുദായതോ സോഭാസുഗന്ധതാദിഗുണയോഗതോ മാലാഗുളസദിസിയോ പഹൂതാ പുഞ്ഞകിരിയാ മരിതബ്ബസഭാവതായ മച്ചേന സത്തേന കത്തബ്ബാതി ജോതിതത്താ പുപ്ഫരാസിമാലാഗുളാവ ഉപമാ, തേസം ഉപമാകാരോ യഥാ-സദ്ദേന അനിയമതോ വുത്തോതി ‘‘ഏവം-സദ്ദോ ഉപമാകാരനിഗമനത്ഥോ’’തി വത്ഥും യുത്തം, സോ പന ഉപമാകാരോ നിയമിയമാനോ അത്ഥതോ ഉപമാവ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഉപമായം ആഗതോ’’തി. തഥാ ‘‘ഏവം ഇമിനാ ആകാരേന അഭിക്കമിതബ്ബ’’ന്തിആദിനാ ഉപദിസിയമാനായ സമണസാരുപ്പായ ആകപ്പസമ്പത്തിയാ യോ തത്ഥ ഉപദിസനാകാരോ, സോ അത്ഥതോ ഉപദേസോ ഏവാതി വുത്തം, ‘‘ഏവം തേ…പേ॰… ഉപദേസേ’’തി. തഥാ ‘‘ഏവമേതം ഭഗവാ, ഏവമേതം സുഗതാ’’തി ഏത്ഥ ച ഭഗവതാ യഥാവുത്തമത്ഥം അവിപരീതതോ ജാനന്തേഹി കതം തത്ഥ സംവിജ്ജമാനഗുണാനം പകാരേഹി ഹംസനം ഉദഗ്ഗതാകരണം സമ്പഹംസനം. യോ തത്ഥ സമ്പഹംസനാകാരോതി യോജേതബ്ബം.
Nanu ca ‘‘evaṃ su te sunhātā suvilittā, evamāyupariyanto’’ti ettha evaṃ-saddena pucchanākāraparimāṇākārānaṃ vuttattā ākārattho eva evaṃ-saddoti? Na, visesasabbhāvato. Ākāramattavācako hi evaṃ-saddo, ākāratthoti adhippeto yathā ‘‘evaṃ byākho’’tiādīsu, na pana ākāravisesavācako. Evañca katvā, ‘‘evaṃ jātena maccenā’’tiādīni (dha. pa. 53) upamādīsu udāharaṇāni upapannāni honti. Tathā hi ‘‘yathāpi…pe… bahu’’nti (dha. pa. 53)? Ettha puppharāsiṭṭhāniyato manussūpapattisappurisūpanissaya-saddhammassavana- yonisomanasikāra-bhogasampattiādidānādipuññakiriyahetusamudāyato sobhāsugandhatādiguṇayogato mālāguḷasadisiyo pahūtā puññakiriyā maritabbasabhāvatāya maccena sattena kattabbāti jotitattā puppharāsimālāguḷāva upamā, tesaṃ upamākāro yathā-saddena aniyamato vuttoti ‘‘evaṃ-saddo upamākāranigamanattho’’ti vatthuṃ yuttaṃ, so pana upamākāro niyamiyamāno atthato upamāva hotīti āha ‘‘upamāyaṃ āgato’’ti. Tathā ‘‘evaṃ iminā ākārena abhikkamitabba’’ntiādinā upadisiyamānāya samaṇasāruppāya ākappasampattiyā yo tattha upadisanākāro, so atthato upadeso evāti vuttaṃ, ‘‘evaṃ te…pe… upadese’’ti. Tathā ‘‘evametaṃ bhagavā, evametaṃ sugatā’’ti ettha ca bhagavatā yathāvuttamatthaṃ aviparītato jānantehi kataṃ tattha saṃvijjamānaguṇānaṃ pakārehi haṃsanaṃ udaggatākaraṇaṃ sampahaṃsanaṃ. Yo tattha sampahaṃsanākāroti yojetabbaṃ.
ഏവമേവം പനായന്തി ഏത്ഥ ഗരഹണാകാരോതി യോജേതബ്ബം, സോ ച ഗരഹണാകാരോ വസലീതി-ആദിഖുംസനസദ്ദസന്നിധാനതോ ഇധ ഏവം-സദ്ദേന പകാസിതോതി വിഞ്ഞായതി. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ഉപമാകാരാദയോപി ഉപമാദിവസേന വുത്താനം പുപ്ഫരാസിആദിസദ്ദാനം സന്നിധാനതോതി ദട്ഠബ്ബം. ഏവം, ഭന്തേതി പന ധമ്മസ്സ സാധുകം സവനമനസികാരേ സന്നിയോജിതേഹി ഭിക്ഖൂഹി അത്തനോ തത്ഥ ഠിതഭാവസ്സ പടിജാനനവസേന വുത്തത്താ ഏത്ഥ ഏവം-സദ്ദോ ‘‘വചനസമ്പടിച്ഛനത്ഥോ’’തി വുത്തോ. തേന ഏവം, ഭന്തേതി സാധു, ഭന്തേ, സുട്ഠു, ഭന്തേതി വുത്തം ഹോതി. ഏവഞ്ച വദേഹീതി യഥാഹം വദാമി, ഏവം സമണം ആനന്ദം വദേഹീതി യോ ഏവം വദനാകാരോ ഇദാനി വത്തബ്ബോ, സോ ഏവം-സദ്ദേന നിദസ്സീയതീതി ‘‘നിദസ്സനത്ഥോ’’തി വുത്തോതി. ഏവം നോതി ഏത്ഥാപി നേസം യഥാവുത്തധമ്മാനം അഹിതദുക്ഖാവഹഭാവേ സന്നിട്ഠാനജനനത്ഥം അനുമതിഗഹണവസേന ‘‘സംവത്തന്തി വാ നോ വാ, കഥം വോ ഏത്ഥ ഹോതീ’’തി പുച്ഛായ കതായ ‘‘ഏവം നോ ഏത്ഥ ഹോതീ’’തി വുത്തത്താ തദാകാരസന്നിട്ഠാനം ഏവം-സദ്ദേന വിഭാവിതന്തി വിഞ്ഞായതി. സോ പന തേസം ധമ്മാനം അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തനാകാരോ നിയമിയമാനോ അവധാരണത്ഥോ ഹോതീതി ആഹ – ‘‘ഏവം നോ ഏത്ഥ ഹോതീതിആദീസു അവധാരണേ’’തി.
Evamevaṃ panāyanti ettha garahaṇākāroti yojetabbaṃ, so ca garahaṇākāro vasalīti-ādikhuṃsanasaddasannidhānato idha evaṃ-saddena pakāsitoti viññāyati. Yathā cettha, evaṃ upamākārādayopi upamādivasena vuttānaṃ puppharāsiādisaddānaṃ sannidhānatoti daṭṭhabbaṃ. Evaṃ, bhanteti pana dhammassa sādhukaṃ savanamanasikāre sanniyojitehi bhikkhūhi attano tattha ṭhitabhāvassa paṭijānanavasena vuttattā ettha evaṃ-saddo ‘‘vacanasampaṭicchanattho’’ti vutto. Tena evaṃ, bhanteti sādhu, bhante, suṭṭhu, bhanteti vuttaṃ hoti. Evañca vadehīti yathāhaṃ vadāmi, evaṃ samaṇaṃ ānandaṃ vadehīti yo evaṃ vadanākāro idāni vattabbo, so evaṃ-saddena nidassīyatīti ‘‘nidassanattho’’ti vuttoti. Evaṃ noti etthāpi nesaṃ yathāvuttadhammānaṃ ahitadukkhāvahabhāve sanniṭṭhānajananatthaṃ anumatigahaṇavasena ‘‘saṃvattanti vā no vā, kathaṃ vo ettha hotī’’ti pucchāya katāya ‘‘evaṃ no ettha hotī’’ti vuttattā tadākārasanniṭṭhānaṃ evaṃ-saddena vibhāvitanti viññāyati. So pana tesaṃ dhammānaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanākāro niyamiyamāno avadhāraṇattho hotīti āha – ‘‘evaṃ no ettha hotītiādīsu avadhāraṇe’’ti.
നാനാനയനിപുണന്തി ഏകത്തനാനത്തഅബ്യാപാരഏവംധമ്മതാസങ്ഖാതാ, നന്ദിയാവട്ടതിപുക്ഖലസീഹവിക്കീളിതഅങ്കുസദിസാലോചനസങ്ഖാതാ വാ ആധാരാദിഭേദവസേന നാനാവിധാ നയാ നാനാനയാ. നയാ വാ പാളിഗതിയോ താ ച പഞ്ഞത്തിഅനുപഞ്ഞത്തിആദിവസേന സംകിലേസഭാഗിയാദിലോകിയാദിതദുഭയവോമിസ്സകാദിവസേന കുസലാദിവസേന ഖന്ധാദിവസേന സങ്ഗഹാദിവസേന സമയവിമുത്താദിവസേന ഠപനാദിവസേന കുസലമൂലാദിവസേന തികപ്പട്ഠാനാദിവസേന ച നാനപ്പകാരാതി നാനാനയാ, തേഹി നിപുണം സണ്ഹം സുഖുമന്തി നാനാനയനിപുണം. ആസയോവ അജ്ഝാസയോ, തേ ച സസ്സതാദിഭേദേന തത്ഥ ച അപ്പരജക്ഖതാദിഭേദേന അനേകേ, അത്തജ്ഝാസയാദയോ ഏവ വാ സമുട്ഠാനം ഉപ്പത്തിഹേതു ഏതസ്സാതി അനേകജ്ഝാസയസമുട്ഠാനം . അത്ഥബ്യഞ്ജനസമ്പന്നന്തി അത്ഥബ്യഞ്ജനപരിപുണ്ണം ഉപനേതബ്ബാഭാവതോ, സങ്കാസനപകാസനവിവരണവിഭജനഉത്താനീകരണപഞ്ഞത്തിവസേന ഛഹി അത്ഥപദേഹി അക്ഖരപദബ്യഞ്ജനാകാരനിരുത്തിനിദ്ദേസവസേന ഛഹി ബ്യഞ്ജനപദേഹി ച സമന്നാഗതന്തി വാ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.
Nānānayanipuṇanti ekattanānattaabyāpāraevaṃdhammatāsaṅkhātā, nandiyāvaṭṭatipukkhalasīhavikkīḷitaaṅkusadisālocanasaṅkhātā vā ādhārādibhedavasena nānāvidhā nayā nānānayā. Nayā vā pāḷigatiyo tā ca paññattianupaññattiādivasena saṃkilesabhāgiyādilokiyāditadubhayavomissakādivasena kusalādivasena khandhādivasena saṅgahādivasena samayavimuttādivasena ṭhapanādivasena kusalamūlādivasena tikappaṭṭhānādivasena ca nānappakārāti nānānayā, tehi nipuṇaṃ saṇhaṃ sukhumanti nānānayanipuṇaṃ. Āsayova ajjhāsayo, te ca sassatādibhedena tattha ca apparajakkhatādibhedena aneke, attajjhāsayādayo eva vā samuṭṭhānaṃ uppattihetu etassāti anekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ. Atthabyañjanasampannanti atthabyañjanaparipuṇṇaṃ upanetabbābhāvato, saṅkāsanapakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatanti vā attho daṭṭhabbo.
വിവിധപാടിഹാരിയന്തി ഏത്ഥ പാടിഹാരിയപദസ്സ വചനത്ഥം (ഉദാ॰ അട്ഠ॰ ൧; ഇതിവു॰ അട്ഠ॰ നിദാനവണ്ണനാ; ധ॰ സ॰ മൂലടീ॰ ൨) ‘‘പടിപക്ഖഹരണതോ രാഗാദികിലേസാപനയനതോ പാടിഹാരിയ’’ന്തി വദന്തി. ഭഗവതോ പന പടിപക്ഖാ രാഗാദയോ ന സന്തി യേ ഹരിതബ്ബാ, പുഥുജ്ജനാനമ്പി വിഗതൂപക്കിലേസേ അട്ഠഗുണസമന്നാഗതേ ചിത്തേ ഹതപടിപക്ഖേ ഇദ്ധിവിധം പവത്തതി, തസ്മാ തത്ഥ പവത്തവോഹാരേന ച ന സക്കാ ഇധ ‘‘പാടിഹാരിയ’’ന്തി വത്തും. സചേ പന മഹാകാരുണികസ്സ ഭഗവതോ വേനേയ്യഗതാ ച കിലേസാ പടിപക്ഖാ, തേസം ഹരണതോ ‘‘പാടിഹാരിയ’’ന്തി വുത്തം, ഏവം സതി യുത്തമേതം. അഥ വാ ഭഗവതോ ച സാസനസ്സ ച പടിപക്ഖാ തിത്ഥിയാ, തേസം ഹരണതോ പാടിഹാരിയം. തേ ഹി ദിട്ഠിഹരണവസേന ദിട്ഠിപ്പകാസനേ അസമത്ഥഭാവേന ച ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനീഹി ഹരിതാ അപനീതാ ഹോന്തീതി. പടീതി വാ അയം സദ്ദോ ‘‘പച്ഛാ’’തി ഏതസ്സ അത്ഥം ബോധേതി ‘‘തസ്മിം പടിപവിട്ഠമ്ഹി, അഞ്ഞോ ആഗഞ്ഛി ബ്രാഹ്മണോ’’തിആദീസു (സു॰ നി॰ ൯൮൫; ചൂളനി॰ വത്ഥുഗാഥാ ൪) വിയ, തസ്മാ സമാഹിതേ ചിത്തേ വിഗതൂപക്കിലേസേ കതകിച്ചേന പച്ഛാഹരിതബ്ബം പവത്തേതബ്ബന്തി പടിഹാരിയം, അത്തനോ വാ ഉപക്കിലേസേസു ചതുത്ഥജ്ഝാനമഗ്ഗേഹി ഹരിതേസു പച്ഛാ ഹരണം പടിഹാരിയം, ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനിയോ ച വിഗതൂപക്കിലേസേന കതകിച്ചേന ച സത്തഹിതത്ഥം പുന പവത്തേതബ്ബാ, ഹരിതേസു ച അത്തനോ ഉപത്തിലേസേസു പരസത്താനം ഉപക്കിലേസഹരണാനി ഹോന്തീതി പടിഹാരിയാനി ഭവന്തി, പടിഹാരിയമേവ പാടിഹാരിയം. പടിഹാരിയേ വാ ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനിസമുദായേ ഭവം ഏകേകം പാടിഹാരിയന്തി വുച്ചതി. പടിഹാരിയം വാ ചതുത്ഥജ്ഝാനം മഗ്ഗോ ച പടിപക്ഖഹരണതോ, തത്ഥ ജാതം, തസ്മിം വാ നിമിത്തഭൂതേ, തതോ വാ ആഗതന്തി പാടിഹാരിയം. തസ്സ പന ഇദ്ധിആദിഭേദേന വിസയഭേദേന ച ബഹുവിധസ്സ ഭഗവതോ ദേസനായം ലബ്ഭമാനത്താ ആഹ ‘‘വിവിധപാടിഹാരിയ’’ന്തി.
Vividhapāṭihāriyanti ettha pāṭihāriyapadassa vacanatthaṃ (udā. aṭṭha. 1; itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā; dha. sa. mūlaṭī. 2) ‘‘paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato pāṭihāriya’’nti vadanti. Bhagavato pana paṭipakkhā rāgādayo na santi ye haritabbā, puthujjanānampi vigatūpakkilese aṭṭhaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha ‘‘pāṭihāriya’’nti vattuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato ‘‘pāṭihāriya’’nti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti. Paṭīti vā ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (su. ni. 985; cūḷani. vatthugāthā 4) viya, tasmā samāhite citte vigatūpakkilese katakiccena pacchāharitabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ, iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatūpakkilesena katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upattilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti, paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ. Paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ. Tassa pana iddhiādibhedena visayabhedena ca bahuvidhassa bhagavato desanāyaṃ labbhamānattā āha ‘‘vividhapāṭihāriya’’nti.
ന അഞ്ഞഥാതി ഭഗവതോ സമ്മുഖാ സുതാകാരതോ ന അഞ്ഞഥാതി അത്ഥോ, ന പന ഭഗവതോ ദേസിതാകാരതോ. അചിന്തേയ്യാനുഭാവാ ഹി ഭഗവതോ ദേസനാ. ഏവഞ്ച കത്വാ ‘‘സബ്ബപ്പകാരേന കോ സമത്ഥോ വിഞ്ഞാതു’’ന്തി ഇദം വചനം സമത്ഥിതം ഭവതി, ധാരണബലദസ്സനഞ്ച ന വിരുജ്ഝതി സുതാകാരഅവിരജ്ഝനസ്സ അധിപ്പേതത്താ. ന ഹേത്ഥ അത്ഥന്തരതാപരിഹാരോ ദ്വിന്നമ്പി അത്ഥാനം ഏകവിസയത്താ. ഇതരഥാ ഥേരോ ഭഗവതോ ദേസനായ സബ്ബഥാ പടിഗ്ഗഹണേ സമത്ഥോ അസമത്ഥോ ചാതി ആപജ്ജേയ്യാതി.
Na aññathāti bhagavato sammukhā sutākārato na aññathāti attho, na pana bhagavato desitākārato. Acinteyyānubhāvā hi bhagavato desanā. Evañca katvā ‘‘sabbappakārena ko samattho viññātu’’nti idaṃ vacanaṃ samatthitaṃ bhavati, dhāraṇabaladassanañca na virujjhati sutākāraavirajjhanassa adhippetattā. Na hettha atthantaratāparihāro dvinnampi atthānaṃ ekavisayattā. Itarathā thero bhagavato desanāya sabbathā paṭiggahaṇe samattho asamattho cāti āpajjeyyāti.
‘‘യോ പരോ ന ഹോതി, സോ അത്താ’’തി ഏവം വുത്തായ നിയകജ്ഝത്തസങ്ഖാതായ സസന്തതിയാ വത്തനതോ തിവിധോപി മേ-സദ്ദോ കിഞ്ചാപി ഏകസ്മിം ഏവ അത്ഥേ ദിസ്സതി, കരണസമ്പദാനസാമിനിദ്ദേസവസേന പന വിജ്ജമാനം ഭേദം സന്ധായാഹ, ‘‘മേ-സദ്ദോ തീസു അത്ഥേസു ദിസ്സതീ’’തി.
‘‘Yo paro na hoti, so attā’’ti evaṃ vuttāya niyakajjhattasaṅkhātāya sasantatiyā vattanato tividhopi me-saddo kiñcāpi ekasmiṃ eva atthe dissati, karaṇasampadānasāminiddesavasena pana vijjamānaṃ bhedaṃ sandhāyāha, ‘‘me-saddo tīsu atthesu dissatī’’ti.
കിഞ്ചാപി ഉപസഗ്ഗോ കിരിയം വിസേസേതി, ജോതകഭാവതോ പന സതിപി തസ്മിം സുത-സദ്ദോ ഏവ തം തം അത്തം വദതീതി അനുപസഗ്ഗസ്സ സുത-സദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരേ സഉപസഗ്ഗസ്സ ഗഹണം ന വിരുജ്ഝതീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘സഉപസഗ്ഗോ അനുപസഗ്ഗോ ചാ’’തിആദിമാഹ. അസ്സാതി സുത-സദ്ദസ്സ. കമ്മഭാവസാധനാനി ഇധ സുതസദ്ദേ സമ്ഭവന്തീതി വുത്തം ‘‘ഉപധാരിതന്തി വാ ഉപധാരണന്തി വാ അത്ഥോ’’തി. മയാതി അത്ഥേ സതീതി യദാ മേ-സദ്ദസ്സ കത്തുവസേന കരണനിദ്ദേസോ, തദാതി അത്ഥോ. മമാതി അത്ഥേ സതീതി യദാ സമ്ബന്ധവസേന സാമിനിദ്ദേസോ, തദാ.
Kiñcāpi upasaggo kiriyaṃ viseseti, jotakabhāvato pana satipi tasmiṃ suta-saddo eva taṃ taṃ attaṃ vadatīti anupasaggassa suta-saddassa atthuddhāre saupasaggassa gahaṇaṃ na virujjhatīti dassento ‘‘saupasaggo anupasaggo cā’’tiādimāha. Assāti suta-saddassa. Kammabhāvasādhanāni idha sutasadde sambhavantīti vuttaṃ ‘‘upadhāritanti vā upadhāraṇanti vā attho’’ti. Mayāti atthe satīti yadā me-saddassa kattuvasena karaṇaniddeso, tadāti attho. Mamāti atthe satīti yadā sambandhavasena sāminiddeso, tadā.
സുത-സദ്ദസന്നിധാനേ പയുത്തേന ഏവം-സദ്ദേന സവനകിരിയാജോതകേന ഭവിതബ്ബന്തി വുത്തം ‘‘ഏവന്തി സോതവിഞ്ഞാണാദിവിഞ്ഞാണകിച്ചനിദസ്സന’’ന്തി. ആദി-സദ്ദേന സമ്പടിച്ഛനാദീനം പഞ്ചദ്വാരികവിഞ്ഞാണാനം തദഭിനീഹടാനഞ്ച മനോദ്വാരികവിഞ്ഞാണാനം ഗഹണം വേദിതബ്ബം. സബ്ബേസമ്പി വാക്യാനം ഏവകാരത്ഥസഹിതത്താ ‘‘സുത’’ന്തി ഏതസ്സ സുതമേവാതി അയമത്ഥോ ലബ്ഭതീതി ആഹ ‘‘അസ്സവനഭാവപടിക്ഖേപതോ’’തി. ഏതേന അവധാരണേന നിരാസങ്കതം ദസ്സേതി. യഥാ ച സുതം സുതമേവാതി നിയമേതബ്ബം, തം സമ്മാ സുതം ഹോതീതി ആഹ ‘‘അനൂനാനധികാവിപരീതഗ്ഗഹണനിദസ്സന’’ന്തി. അഥ വാ സദ്ദന്തരത്ഥാപോഹനവസേന സദ്ദോ അത്ഥം വദതീതി സുതന്തി അസുതം ന ഹോതീതി അയമേതസ്സ അത്ഥോതി വുത്തം ‘‘അസ്സവനഭാവപടിക്ഖേപതോ’’തി. ഇമിനാ ദിട്ഠാദിവിനിവത്തനം കരോതി.
Suta-saddasannidhāne payuttena evaṃ-saddena savanakiriyājotakena bhavitabbanti vuttaṃ ‘‘evanti sotaviññāṇādiviññāṇakiccanidassana’’nti. Ādi-saddena sampaṭicchanādīnaṃ pañcadvārikaviññāṇānaṃ tadabhinīhaṭānañca manodvārikaviññāṇānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Sabbesampi vākyānaṃ evakāratthasahitattā ‘‘suta’’nti etassa sutamevāti ayamattho labbhatīti āha ‘‘assavanabhāvapaṭikkhepato’’ti. Etena avadhāraṇena nirāsaṅkataṃ dasseti. Yathā ca sutaṃ sutamevāti niyametabbaṃ, taṃ sammā sutaṃ hotīti āha ‘‘anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Atha vā saddantaratthāpohanavasena saddo atthaṃ vadatīti sutanti asutaṃ na hotīti ayametassa atthoti vuttaṃ ‘‘assavanabhāvapaṭikkhepato’’ti. Iminā diṭṭhādivinivattanaṃ karoti.
ഇദം വുത്തം ഹോതി – ന ഇദം മയാ ദിട്ഠം, ന സയമ്ഭൂഞാണേന സച്ഛികതം, അഥ ഖോ സുതം, തഞ്ച ഖോ സമ്മദേവാതി. തേനേവാഹ ‘‘അനൂനാനധികാവിപരീതഗ്ഗഹണനിദസ്സന’’ന്തി. അവധാരണത്ഥേ വാ ഏവം-സദ്ദേ അയമത്ഥയോജനാ കരീയതീതി തദപേക്ഖസ്സ സുത-സദ്ദസ്സ അയമത്ഥോ വുത്തോ ‘‘അസ്സവനഭാവപടിക്ഖേപതോ’’തി. തേനേവാഹ ‘‘അനൂനാനധികാവിപരീതഗ്ഗഹണനിദസ്സന’’ന്തി. സവനസദ്ദോ ചേത്ഥ കമ്മത്ഥോ വേദിതബ്ബോ ‘‘സുയ്യതീ’’തി.
Idaṃ vuttaṃ hoti – na idaṃ mayā diṭṭhaṃ, na sayambhūñāṇena sacchikataṃ, atha kho sutaṃ, tañca kho sammadevāti. Tenevāha ‘‘anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Avadhāraṇatthe vā evaṃ-sadde ayamatthayojanā karīyatīti tadapekkhassa suta-saddassa ayamattho vutto ‘‘assavanabhāvapaṭikkhepato’’ti. Tenevāha ‘‘anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Savanasaddo cettha kammattho veditabbo ‘‘suyyatī’’ti.
ഏവം സവനഹേതുസവനവിസേസവസേന പദത്തയസ്സ ഏകേന പകാരേന അത്ഥയോജനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പകാരന്തരേഹി തം ദസ്സേതും ‘‘തഥാ ഏവ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ തസ്സാതി യാ സാ ഭഗവതോ സമ്മുഖാ ധമ്മസ്സവനാകാരേന പവത്താ മനോദ്വാരവിഞ്ഞാണവീഥി, തസ്സാ. സാ ഹി നാനപ്പകാരേന ആരമ്മണേ പവത്തേതും സമത്ഥാ. തഥാ ച വുത്തം ‘‘സോതദ്വാരാനുസാരേനാ’’തി. നാനപ്പകാരേനാതി വക്ഖമാനാനം അനേകവിഹിതാനം ബ്യഞ്ജനത്ഥഗ്ഗഹണാനം നാനാകാരേന. ഏതേന ഇമിസ്സാ യോജനായ ആകാരത്ഥോ ഏവം-സദ്ദോ ഗഹിതോതി ദീപേതി. പവത്തിഭാവപ്പകാസനന്തി പവത്തിയാ അത്ഥിതാപകാസനം. സുതന്തി ധമ്മപ്പകാസനന്തി യസ്മിം ആരമ്മണേ വുത്തപ്പകാരാ വിഞ്ഞാണവീഥി നാനപ്പകാരേന പവത്താ, തസ്സ ധമ്മത്താ വുത്തം, ന സുത-സദ്ദസ്സ ധമ്മത്ഥത്താ. വുത്തസ്സേവത്ഥസ്സ പാകടീകരണം ‘‘അയം ഹേത്ഥാ’’തിആദി. തത്ഥ വിഞ്ഞാണവീഥിയാതി കരണത്ഥേ കരണവചനം, മയാതി കത്തുഅത്ഥേ.
Evaṃ savanahetusavanavisesavasena padattayassa ekena pakārena atthayojanaṃ dassetvā idāni pakārantarehi taṃ dassetuṃ ‘‘tathā eva’’ntiādi vuttaṃ. Tattha tassāti yā sā bhagavato sammukhā dhammassavanākārena pavattā manodvāraviññāṇavīthi, tassā. Sā hi nānappakārena ārammaṇe pavattetuṃ samatthā. Tathā ca vuttaṃ ‘‘sotadvārānusārenā’’ti. Nānappakārenāti vakkhamānānaṃ anekavihitānaṃ byañjanatthaggahaṇānaṃ nānākārena. Etena imissā yojanāya ākārattho evaṃ-saddo gahitoti dīpeti. Pavattibhāvappakāsananti pavattiyā atthitāpakāsanaṃ. Sutanti dhammappakāsananti yasmiṃ ārammaṇe vuttappakārā viññāṇavīthi nānappakārena pavattā, tassa dhammattā vuttaṃ, na suta-saddassa dhammatthattā. Vuttassevatthassa pākaṭīkaraṇaṃ ‘‘ayaṃ hetthā’’tiādi. Tattha viññāṇavīthiyāti karaṇatthe karaṇavacanaṃ, mayāti kattuatthe.
ഏവന്തി നിദ്ദിസിതബ്ബപ്പകാസനന്തി നിദസ്സനത്ഥമേവം സദ്ദം ഗഹേത്വാ വുത്തം നിദസ്സേതബ്ബസ്സ നിദ്ദിസിതബ്ബത്താഭാവാഭാവതോ. തേന ഏവം-സദ്ദേന സകലമ്പി സുത്തം പച്ചാമട്ഠന്തി ദസ്സേതി. സുത-സദ്ദസ്സ കിരിയാസദ്ദത്താ സവനകിരിയായ ച സാധാരണവിഞ്ഞാണപ്പബന്ധപടിബദ്ധത്താ തത്ഥ ച പുഗ്ഗലവോഹാരോതി വുത്തം ‘‘സുതന്തി പുഗ്ഗലകിച്ചപ്പകാസന’’ന്തി. ന ഹി പുഗ്ഗലവോഹാരരഹിതേ ധമ്മപ്പബന്ധേ സവനകിരിയാ ലബ്ഭതീതി.
Evanti niddisitabbappakāsananti nidassanatthamevaṃ saddaṃ gahetvā vuttaṃ nidassetabbassa niddisitabbattābhāvābhāvato. Tena evaṃ-saddena sakalampi suttaṃ paccāmaṭṭhanti dasseti. Suta-saddassa kiriyāsaddattā savanakiriyāya ca sādhāraṇaviññāṇappabandhapaṭibaddhattā tattha ca puggalavohāroti vuttaṃ ‘‘sutanti puggalakiccappakāsana’’nti. Na hi puggalavohārarahite dhammappabandhe savanakiriyā labbhatīti.
യസ്സ ചിത്തസന്താനസ്സാതിആദിപി ആകാരത്ഥമേവ ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ പുരിമയോജനായ അഞ്ഞഥാ അത്ഥയോജനം ദസ്സേതും വുത്തം. തത്ഥ ആകാരപഞ്ഞത്തീതി ഉപാദാപഞ്ഞത്തി ഏവ ധമ്മാനം പവത്തിആകാരുപാദാനവസേന തഥാ വുത്താ. സുതന്തി വിസയനിദ്ദേസോതി സോതബ്ബഭൂതോ ധമ്മോ സവനകിരിയാകത്തുപുഗ്ഗലസ്സ സവനകിരിയാവസേന പവത്തിട്ഠാനന്തി കത്വാ വുത്തം. ചിത്തസന്താനവിനിമുത്തസ്സ പരമത്ഥതോ കസ്സചി കത്തു അഭാവേപി സദ്ദവോഹാരേന ബുദ്ധിപരികപ്പിതഭേദവചനിച്ഛായ ചിത്തസന്താനതോ അഞ്ഞം വിയ തംസമങ്ഗിം കത്വാ വുത്തം ‘‘ചിത്തസന്താനേന തംസമങ്ഗീനോ’’തി. സവനകിരിയാവിസയോപി സോതബ്ബധമ്മോ സവനകിരിയാവസേന പവത്തചിത്തസന്താനസ്സ ഇധ പരമത്ഥതോ കത്തുഭാവതോ, സവനവസേന ചിത്തപ്പവത്തിയാ ഏവ വാ സവനകിരിയാഭാവതോ തംകിരിയാകത്തു ച വിസയോ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘തംസമങ്ഗീനോ കത്തുവിസയേ’’തി. സുതാകാരസ്സ ച ഥേരസ്സ സമ്മാനിച്ഛിതഭാവതോ ആഹ ‘‘ഗഹണസന്നിട്ഠാന’’ന്തി. ഏതേന വാ അവധാരണത്ഥം ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ അയമത്ഥയോജനാ കതാതി ദട്ഠബ്ബം.
Yassa cittasantānassātiādipi ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā purimayojanāya aññathā atthayojanaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Tattha ākārapaññattīti upādāpaññatti eva dhammānaṃ pavattiākārupādānavasena tathā vuttā. Sutanti visayaniddesoti sotabbabhūto dhammo savanakiriyākattupuggalassa savanakiriyāvasena pavattiṭṭhānanti katvā vuttaṃ. Cittasantānavinimuttassa paramatthato kassaci kattu abhāvepi saddavohārena buddhiparikappitabhedavacanicchāya cittasantānato aññaṃ viya taṃsamaṅgiṃ katvā vuttaṃ ‘‘cittasantānena taṃsamaṅgīno’’ti. Savanakiriyāvisayopi sotabbadhammo savanakiriyāvasena pavattacittasantānassa idha paramatthato kattubhāvato, savanavasena cittappavattiyā eva vā savanakiriyābhāvato taṃkiriyākattu ca visayo hotīti vuttaṃ ‘‘taṃsamaṅgīno kattuvisaye’’ti. Sutākārassa ca therassa sammānicchitabhāvato āha ‘‘gahaṇasanniṭṭhāna’’nti. Etena vā avadhāraṇatthaṃ evaṃ-saddaṃ gahetvā ayamatthayojanā katāti daṭṭhabbaṃ.
പുബ്ബേ സുതാനം നാനാവിഹിതാനം സുത്തസങ്ഖാതാനം അത്ഥബ്യഞ്ജനാനം ഉപധാരിതരൂപസ്സ ആകാരസ്സ നിദസ്സനസ്സ, അവധാരണസ്സ വാ പകാസനസഭാവോ ഏവം-സദ്ദോതി തദാകാരാദിഉപധാരണസ്സ പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിയാ ഉപാദാനഭൂതധമ്മപ്പബന്ധബ്യാപാരതായ വുത്തം ‘‘ഏവന്തി പുഗ്ഗലകിച്ചനിദ്ദേസോ’’തി. സവനകിരിയാ പന പുഗ്ഗലവാദിനോപി വിഞ്ഞാണനിരപേക്ഖാ നത്ഥീതി വിസേസതോ വിഞ്ഞാണബ്യാപാരോതി ആഹ ‘‘സുതന്തി വിഞ്ഞാണകിച്ചനിദ്ദേസോ’’തി. മേതി സദ്ദപ്പവത്തിയാ ഏകന്തേനേവ സത്തവിസയത്താ വിഞ്ഞാണകിച്ചസ്സ ച തത്ഥേവ സമോദഹിതബ്ബതോ ‘‘മേതി ഉഭയകിച്ചയുത്തപുഗ്ഗലനിദ്ദേസോ’’തി വുത്തം. അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിസഭാവാ യഥാക്കമം ഏവം-സദ്ദസുത-സദ്ദാനം അത്ഥാതി തേ തഥാരൂപ-പഞ്ഞത്തി-ഉപാദാനഭൂത-ധമ്മപ്പബന്ധബ്യാപാരഭാവേന ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘ഏവന്തി പുഗ്ഗലകിച്ചനിദ്ദേസോ, സുതന്തി വിഞ്ഞാണകിച്ചനിദ്ദേസോ’’തി. ഏത്ഥ ച കരണകിരിയാകത്തുകമ്മ-വിസേസപ്പകാസനവസേന പുഗ്ഗലബ്യാപാരവിസയ-പുഗ്ഗലബ്യാപാരനിദസ്സനവസേന ഗഹണാകാരഗാഹകതബ്ബിസയവിസേസനിദ്ദേസവസേന കത്തുകരണബ്യാപാര-കത്തുനിദ്ദേസവസേന ച ദുതിയാദയോ ചതസ്സോ അത്ഥയോജനാ ദസ്സിതാതി ദട്ഠബ്ബം.
Pubbe sutānaṃ nānāvihitānaṃ suttasaṅkhātānaṃ atthabyañjanānaṃ upadhāritarūpassa ākārassa nidassanassa, avadhāraṇassa vā pakāsanasabhāvo evaṃ-saddoti tadākārādiupadhāraṇassa puggalapaññattiyā upādānabhūtadhammappabandhabyāpāratāya vuttaṃ ‘‘evanti puggalakiccaniddeso’’ti. Savanakiriyā pana puggalavādinopi viññāṇanirapekkhā natthīti visesato viññāṇabyāpāroti āha ‘‘sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Meti saddappavattiyā ekanteneva sattavisayattā viññāṇakiccassa ca tattheva samodahitabbato ‘‘meti ubhayakiccayuttapuggalaniddeso’’ti vuttaṃ. Avijjamānapaññattivijjamānapaññattisabhāvā yathākkamaṃ evaṃ-saddasuta-saddānaṃ atthāti te tathārūpa-paññatti-upādānabhūta-dhammappabandhabyāpārabhāvena dassento āha – ‘‘evanti puggalakiccaniddeso, sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Ettha ca karaṇakiriyākattukamma-visesappakāsanavasena puggalabyāpāravisaya-puggalabyāpāranidassanavasena gahaṇākāragāhakatabbisayavisesaniddesavasena kattukaraṇabyāpāra-kattuniddesavasena ca dutiyādayo catasso atthayojanā dassitāti daṭṭhabbaṃ.
സബ്ബസ്സപി സദ്ദാധിഗമനീയസ്സ അത്ഥസ്സ പഞ്ഞത്തിമുഖേനേവ പടിപജ്ജിതബ്ബത്താ സബ്ബപഞ്ഞത്തീനഞ്ച വിജ്ജമാനാദിവസേന ഛസു പഞ്ഞത്തിഭേദേസു അന്തോഗധത്താ തേസു ‘‘ഏവ’’ന്തിആദീനം പഞ്ഞത്തീനം സരൂപം നിദ്ധാരേന്തോ ആഹ ‘‘ഏവന്തി ച മേതി ചാ’’തിആദി. തത്ഥ ഏവന്തി ച മേതി ച വുച്ചമാനസ്സ അത്ഥസ്സ ആകാരാദിനോ ധമ്മാനം അസലക്ഖണഭാവതോ അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിഭാവോതി ആഹ ‘‘സച്ചികട്ഠപരമത്ഥവസേന അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തീ’’തി. തത്ഥ സച്ചികട്ഠപരമത്ഥവസേനാതി ഭൂതത്ഥഉത്തമത്ഥവസേന. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യോ മായാമരീചിആദയോ വിയ അഭൂതത്ഥോ, അനുസ്സവാദീഹി ഗഹേതബ്ബോ വിയ അനുത്തമത്ഥോ ച ന ഹോതി, സോ രൂപസദ്ദാദിസഭാവോ, രുപ്പനാനുഭവനാദിസഭാവോ വാ അത്ഥോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ ചാതി വുച്ചതി, ന തഥാ ഏവം മേതി പദാനം അത്ഥോതി. ഏതമേവത്ഥം പാകടതരം കാതും ‘‘കിഞ്ഹേത്ഥത’’ന്തിആദി വുത്തം. സുതന്തി പന സദ്ദായതനം സന്ധായാഹ ‘‘വിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തീ’’തി. തേനേവ ഹി ‘‘യഞ്ഹി തം ഏത്ഥ സോതേന ഉപലദ്ധ’’ന്തി വുത്തം. സോതദ്വാരാനുസാരേന ഉപലദ്ധന്തി പന വുത്തേ അത്ഥബ്യഞ്ജനാദി സബ്ബം ലബ്ഭതീതി. തം തം ഉപാദായ വത്തബ്ബതോതി സോതപഥമാഗതേ ധമ്മേ ഉപാദായ തേസം ഉപധാരിതാകാരാദിനോ പച്ചാമസനവസേന ഏവന്തി, സസന്തതിപരിയാപന്നേ ഖന്ധേ ഉപാദായ മേതി വത്തബ്ബത്താതി അത്ഥോ. ദിട്ഠാദിസഭാവരഹിതേ സദ്ദായതനേ പവത്തമാനോപി സുതവോഹാരോ ‘‘ദുതിയം തതിയ’’ന്തിആദികോ വിയ പഠമാദീനി ദിട്ഠമുതവിഞ്ഞാതേ അപേക്ഖിത്വാ പവത്തോതി ആഹ ‘‘ദിട്ഠാദീനി ഉപനിധായ വത്തബ്ബതോ’’തി. അസുതം ന ഹോതീതി ഹി സുതന്തി പകാസിതോയമത്ഥോതി.
Sabbassapi saddādhigamanīyassa atthassa paññattimukheneva paṭipajjitabbattā sabbapaññattīnañca vijjamānādivasena chasu paññattibhedesu antogadhattā tesu ‘‘eva’’ntiādīnaṃ paññattīnaṃ sarūpaṃ niddhārento āha ‘‘evanti ca meti cā’’tiādi. Tattha evanti ca meti ca vuccamānassa atthassa ākārādino dhammānaṃ asalakkhaṇabhāvato avijjamānapaññattibhāvoti āha ‘‘saccikaṭṭhaparamatthavasena avijjamānapaññattī’’ti. Tattha saccikaṭṭhaparamatthavasenāti bhūtatthauttamatthavasena. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo māyāmarīciādayo viya abhūtattho, anussavādīhi gahetabbo viya anuttamattho ca na hoti, so rūpasaddādisabhāvo, ruppanānubhavanādisabhāvo vā attho saccikaṭṭho paramattho cāti vuccati, na tathā evaṃ meti padānaṃ atthoti. Etamevatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘kiñhetthata’’ntiādi vuttaṃ. Sutanti pana saddāyatanaṃ sandhāyāha ‘‘vijjamānapaññattī’’ti. Teneva hi ‘‘yañhi taṃ ettha sotena upaladdha’’nti vuttaṃ. Sotadvārānusārena upaladdhanti pana vutte atthabyañjanādi sabbaṃ labbhatīti. Taṃ taṃ upādāya vattabbatoti sotapathamāgate dhamme upādāya tesaṃ upadhāritākārādino paccāmasanavasena evanti, sasantatipariyāpanne khandhe upādāya meti vattabbattāti attho. Diṭṭhādisabhāvarahite saddāyatane pavattamānopi sutavohāro ‘‘dutiyaṃ tatiya’’ntiādiko viya paṭhamādīni diṭṭhamutaviññāte apekkhitvā pavattoti āha ‘‘diṭṭhādīni upanidhāya vattabbato’’ti. Asutaṃ na hotīti hi sutanti pakāsitoyamatthoti.
അത്തനാ പടിവിദ്ധാ സുത്തസ്സ പകാരവിസേസാ ഏവന്തി ഥേരേന പച്ചാമട്ഠാതി ആഹ ‘‘അസമ്മോഹം ദീപേതീ’’തി. നാനപ്പകാരപടിവേധസമത്ഥോ ഹോതീതി ഏതേന വക്ഖമാനസ്സ സുത്തസ്സ നാനപ്പകാരതം ദുപ്പടിവിജ്ഝതഞ്ച ദസ്സേതി. സുതസ്സ അസമ്മോസം ദീപേതീതി സുതാകാരസ്സ യാഥാവതോ ദസ്സിയമാനത്താ വുത്തം. അസമ്മോഹേനാതി സമ്മോഹാഭാവേന, പഞ്ഞായ ഏവ വാ സവനകാലസമ്ഭൂതായ തദുത്തരകാലപഞ്ഞാസിദ്ധി . ഏവം അസമ്മോസേനാതി ഏത്ഥാപി വത്തബ്ബം. ബ്യഞ്ജനാനം പടിവിജ്ഝിതബ്ബോ ആകാരോ നാതിഗമ്ഭീരോ യഥാസുതധാരണമേവ തത്ഥ കരണീയന്തി സതിയാ ബ്യാപാരോ അധികോ, പഞ്ഞാ തത്ഥ ഗുണീഭൂതാതി വുത്തം ‘‘പഞ്ഞാപുബ്ബങ്ഗമായാ’’തിആദി പഞ്ഞായ പുബ്ബങ്ഗമാതി കത്വാ. പുബ്ബങ്ഗമതാ ചേത്ഥ പധാനതാ ‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ’’തിആദീസു വിയ. പുബ്ബങ്ഗമതായ വാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീസു ആവജ്ജനാദീനം വിയ അപ്പധാനത്തേ പഞ്ഞാ പുബ്ബങ്ഗമാ ഏതിസ്സാതി അയമ്പി അത്ഥോ യുജ്ജതി, ഏവം സതി പുബ്ബങ്ഗമായാതി ഏത്ഥാപി വുത്തവിപരിയായേന യഥാസമ്ഭവം അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അത്ഥബ്യഞ്ജനസമ്പന്നസ്സാതി അത്ഥബ്യഞ്ജനപരിപുണ്ണസ്സ , സങ്കാസന-പകാസന-വിവരണ-വിഭജന-ഉത്താനീകരണപഞ്ഞത്തിവസേന ഛഹി അത്ഥപദേഹി, അക്ഖരപദബ്യഞ്ജനാകാരനിരുത്തിനിദ്ദേസവസേന ഛഹി ബ്യഞ്ജനപദേഹി ച സമന്നാഗതസ്സാതി വാ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.
Attanā paṭividdhā suttassa pakāravisesā evanti therena paccāmaṭṭhāti āha ‘‘asammohaṃ dīpetī’’ti. Nānappakārapaṭivedhasamattho hotīti etena vakkhamānassa suttassa nānappakārataṃ duppaṭivijjhatañca dasseti. Sutassa asammosaṃ dīpetīti sutākārassa yāthāvato dassiyamānattā vuttaṃ. Asammohenāti sammohābhāvena, paññāya eva vā savanakālasambhūtāya taduttarakālapaññāsiddhi . Evaṃ asammosenāti etthāpi vattabbaṃ. Byañjanānaṃ paṭivijjhitabbo ākāro nātigambhīro yathāsutadhāraṇameva tattha karaṇīyanti satiyā byāpāro adhiko, paññā tattha guṇībhūtāti vuttaṃ ‘‘paññāpubbaṅgamāyā’’tiādi paññāya pubbaṅgamāti katvā. Pubbaṅgamatā cettha padhānatā ‘‘manopubbaṅgamā’’tiādīsu viya. Pubbaṅgamatāya vā cakkhuviññāṇādīsu āvajjanādīnaṃ viya appadhānatte paññā pubbaṅgamā etissāti ayampi attho yujjati, evaṃ sati pubbaṅgamāyāti etthāpi vuttavipariyāyena yathāsambhavaṃ attho veditabbo. Atthabyañjanasampannassāti atthabyañjanaparipuṇṇassa , saṅkāsana-pakāsana-vivaraṇa-vibhajana-uttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi, akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatassāti vā attho daṭṭhabbo.
യോനിസോ മനസികാരം ദീപേതി ഏവം-സദ്ദേന വുച്ചമാനാനം ആകാരനിദസ്സനാവധാരണത്ഥാനം അവിപരീതസദ്ധമ്മവിസയത്താതി അധിപ്പായോ. അവിക്ഖേപം ദീപേതീതി ‘‘ഓഘതരണസുത്തം കത്ഥ ഭാസിത’’ന്തിആദിപുച്ഛാവസേന പകരണപ്പവത്തസ്സ വക്ഖമാനസ്സ സുത്തസ്സ സവനം സമാധാനമന്തരേന ന സമ്ഭവതീതി കത്വാ വുത്തം. വിക്ഖിത്തചിത്തസ്സാതിആദി തസ്സേവത്ഥസ്സ സമത്ഥനവസേന വുത്തം. സബ്ബസമ്പത്തിയാതി അത്ഥബ്യഞ്ജനദേസക-പയോജനാദിസമ്പത്തിയാ. അവിപരീതസദ്ധമ്മവിസയേഹി വിയ ആകാരനിദസ്സനാവധാരണത്ഥേഹി യോനിസോമനസികാരസ്സ, സദ്ധമ്മസ്സവനേന വിയ ച അവിക്ഖേപസ്സ യഥാ യോനിസോമനസികാരേന ഫലഭൂതേന അത്തസമ്മാപണിധിപുബ്ബേകതപുഞ്ഞതാനം സിദ്ധി വുത്താ തദവിനാഭാവതോ, ഏവം അവിക്ഖേപേനേവ ഫലഭൂതേന കാരണഭൂതാനം സദ്ധമ്മസ്സവനസപ്പുരിസൂപനിസ്സയാനം സിദ്ധി ദസ്സേതബ്ബാ സിയാ അസ്സുതവതോ സപ്പുരിസൂപനിസ്സയരഹിതസ്സ ച തദഭാവതോ. ‘‘ന ഹി വിക്ഖിത്തചിത്തോ’’തിആദിനാ സമത്ഥനവചനേന പന അവിക്ഖേപേന കാരണഭൂതേന സപ്പുരിസൂപനിസ്സയേന ച ഫലഭൂതസ്സ സദ്ധമ്മസ്സവനസ്സ സിദ്ധി ദസ്സിതാ. അയം പനേത്ഥ അധിപ്പായോ യുത്തോ സിയാ, സദ്ധമ്മസ്സവനസപ്പുരിസൂപനിസ്സയാ ന ഏകന്തേന അവിക്ഖേപസ്സ കാരണം ബാഹിരങ്ഗത്താ. അവിക്ഖേപോ പന സപ്പുരിസൂപനിസ്സയോ വിയ സദ്ധമ്മസ്സവനസ്സ ഏകന്തകാരണന്തി, ഏവമ്പി അവിക്ഖേപേന സപ്പുരിസൂപനിസ്സയസിദ്ധിജോതനാ ന സമത്ഥിതാവ, നോ ന സമത്ഥിതാ വിക്ഖിത്തചിത്താനം സപ്പുരിസപയിരൂപാസനാഭാവസ്സ അത്ഥസിദ്ധിതോ. ഏത്ഥ ച പുരിമം ഫലേന കാരണസ്സ സിദ്ധിദസ്സനം നദീപൂരേന വിയ ഉപരി വുട്ഠിസബ്ഭാവസ്സ. ദുതിയം കാരണേന ഫലസ്സ സിദ്ധിദസ്സനം ദട്ഠബ്ബം ഏകന്തവസ്സിനാ വിയ മേഘവുട്ഠാനേന വുട്ഠിപ്പവത്തിയാ.
Yoniso manasikāraṃ dīpeti evaṃ-saddena vuccamānānaṃ ākāranidassanāvadhāraṇatthānaṃ aviparītasaddhammavisayattāti adhippāyo. Avikkhepaṃ dīpetīti ‘‘oghataraṇasuttaṃ kattha bhāsita’’ntiādipucchāvasena pakaraṇappavattassa vakkhamānassa suttassa savanaṃ samādhānamantarena na sambhavatīti katvā vuttaṃ. Vikkhittacittassātiādi tassevatthassa samatthanavasena vuttaṃ. Sabbasampattiyāti atthabyañjanadesaka-payojanādisampattiyā. Aviparītasaddhammavisayehi viya ākāranidassanāvadhāraṇatthehi yonisomanasikārassa, saddhammassavanena viya ca avikkhepassa yathā yonisomanasikārena phalabhūtena attasammāpaṇidhipubbekatapuññatānaṃ siddhi vuttā tadavinābhāvato, evaṃ avikkhepeneva phalabhūtena kāraṇabhūtānaṃ saddhammassavanasappurisūpanissayānaṃ siddhi dassetabbā siyā assutavato sappurisūpanissayarahitassa ca tadabhāvato. ‘‘Na hi vikkhittacitto’’tiādinā samatthanavacanena pana avikkhepena kāraṇabhūtena sappurisūpanissayena ca phalabhūtassa saddhammassavanassa siddhi dassitā. Ayaṃ panettha adhippāyo yutto siyā, saddhammassavanasappurisūpanissayā na ekantena avikkhepassa kāraṇaṃ bāhiraṅgattā. Avikkhepo pana sappurisūpanissayo viya saddhammassavanassa ekantakāraṇanti, evampi avikkhepena sappurisūpanissayasiddhijotanā na samatthitāva, no na samatthitā vikkhittacittānaṃ sappurisapayirūpāsanābhāvassa atthasiddhito. Ettha ca purimaṃ phalena kāraṇassa siddhidassanaṃ nadīpūrena viya upari vuṭṭhisabbhāvassa. Dutiyaṃ kāraṇena phalassa siddhidassanaṃ daṭṭhabbaṃ ekantavassinā viya meghavuṭṭhānena vuṭṭhippavattiyā.
ഭഗവതോ വചനസ്സ അത്ഥബ്യഞ്ജനപഭേദ-പരിച്ഛേദവസേന സകലസാസനസമ്പത്തി-ഓഗാഹനാകാരോ നിരവസേസപരഹിത-പാരിപൂരികാരണന്തി വുത്തം ‘‘ഏവം ഭദ്ദകോ ആകാരോ’’തി. യസ്മാ ന ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ . പച്ഛിമചക്കദ്വയസമ്പത്തിന്തി അത്തസമ്മാപണിധി-പുബ്ബേകതപുഞ്ഞതാ-സങ്ഖാതം ഗുണദ്വയം. അപരാപരവുത്തിയാ ചേത്ഥ ചക്കഭാവോ, ചരന്തി ഏതേഹി സത്താ, സമ്പത്തിഭവേസൂതി വാ . യേ സന്ധായ വുത്തം ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ചക്കാനി, യേഹി സമന്നാഗതാനം ദേവമനുസ്സാനം ചതുചക്കം വത്തതീ’’തിആദി (അ॰ നി॰ ൪.൩൧). പുരിമപച്ഛിമഭാവോ ചേത്ഥ ദേസനക്കമവസേന ദട്ഠബ്ബോ. പച്ഛിമചക്കദ്വയസിദ്ധിയാതി പച്ഛിമചക്കദ്വയസ്സ ച അത്ഥിതായ. സമ്മാപണിഹിതത്തോ പുബ്ബേ ച കതപുഞ്ഞോ സുദ്ധാസയോ ഹോതി തദസുദ്ധിഹേതൂനം കിലേസാനം ദൂരീഭാവതോതി ആഹ ‘‘ആസയസുദ്ധി സിദ്ധാ ഹോതീ’’തി. തഥാ ഹി വുത്തം – ‘‘സമ്മാപണിഹിതം ചിത്തം, സേയ്യസോ നം തതോ കരേ’’തി (ധ॰ പ॰ ൪൩) ‘‘കതപുഞ്ഞോസി, ത്വം ആനന്ദ, പധാനമനുയുഞ്ജ, ഖിപ്പം ഹോഹിസി അനാസവോ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൨൦൭) ച. തേനേവാഹ ‘‘ആസയസുദ്ധിയാ അധിഗമബ്യത്തിസിദ്ധീ’’തി. പയോഗസുദ്ധിയാതി യോനിസോമനസികാരപുബ്ബങ്ഗമസ്സ ധമ്മസ്സവനപയോഗസ്സ വിസദഭാവേന. തഥാ ചാഹ ‘‘ആഗമബ്യത്തിസിദ്ധീ’’തി, സബ്ബസ്സ വാ കായവചീപയോഗസ്സ നിദ്ദോസഭാവേന. പരിസുദ്ധകായവചീപയോഗോ ഹി വിപ്പടിസാരാഭാവതോ അവിക്ഖിത്തചിത്തോ പരിയത്തിയം വിസാരദോ ഹോതീതി.
Bhagavato vacanassa atthabyañjanapabheda-paricchedavasena sakalasāsanasampatti-ogāhanākāro niravasesaparahita-pāripūrikāraṇanti vuttaṃ ‘‘evaṃ bhaddako ākāro’’ti. Yasmā na hotīti sambandho . Pacchimacakkadvayasampattinti attasammāpaṇidhi-pubbekatapuññatā-saṅkhātaṃ guṇadvayaṃ. Aparāparavuttiyā cettha cakkabhāvo, caranti etehi sattā, sampattibhavesūti vā . Ye sandhāya vuttaṃ ‘‘cattārimāni, bhikkhave, cakkāni, yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ vattatī’’tiādi (a. ni. 4.31). Purimapacchimabhāvo cettha desanakkamavasena daṭṭhabbo. Pacchimacakkadvayasiddhiyāti pacchimacakkadvayassa ca atthitāya. Sammāpaṇihitatto pubbe ca katapuñño suddhāsayo hoti tadasuddhihetūnaṃ kilesānaṃ dūrībhāvatoti āha ‘‘āsayasuddhi siddhā hotī’’ti. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘sammāpaṇihitaṃ cittaṃ, seyyaso naṃ tato kare’’ti (dha. pa. 43) ‘‘katapuññosi, tvaṃ ānanda, padhānamanuyuñja, khippaṃ hohisi anāsavo’’ti (dī. ni. 2.207) ca. Tenevāha ‘‘āsayasuddhiyā adhigamabyattisiddhī’’ti. Payogasuddhiyāti yonisomanasikārapubbaṅgamassa dhammassavanapayogassa visadabhāvena. Tathā cāha ‘‘āgamabyattisiddhī’’ti, sabbassa vā kāyavacīpayogassa niddosabhāvena. Parisuddhakāyavacīpayogo hi vippaṭisārābhāvato avikkhittacitto pariyattiyaṃ visārado hotīti.
നാനപ്പകാരപടിവേധദീപകേനാതിആദിനാ അത്ഥബ്യഞ്ജനേസു ഥേരസ്സ ഏവം-സദ്ദസുത-സദ്ദാനം അസമ്മോഹാസമ്മോസദീപനതോ ചതുപടിസമ്ഭിദാവസേന അത്ഥയോജനം ദസ്സേതി. തത്ഥ സോതബ്ബഭേദപടിവേധദീപകേനാതി ഏതേന അയം സുത-സദ്ദോ ഏവം-സദ്ദസന്നിധാനതോ, വക്ഖമാനാപേക്ഖായ വാ സാമഞ്ഞേനേവ സോതബ്ബധമ്മവിസേസം ആമസതീതി ദീപേതി. മനോദിട്ഠീഹി പരിയത്തിധമ്മാനം അനുപേക്ഖനസുപ്പടിവേധാ വിസേസതോ മനസികാരപടിബദ്ധാതി തേ വുത്തനയേന യോനിസോമനസികാരദീപകേന ഏവം സദ്ദേന യോജേത്വാ, സവനധാരണവചീപരിചയാ പരിയത്തിധമ്മാനം വിസേസേന സോതാവധാനപടിബദ്ധാതി തേ വുത്തനയേന അവിക്ഖേപദീപകേന സുത-സദ്ദേന യോജേത്വാ ദസ്സേന്തോ സാസനസമ്പത്തിയാ ധമ്മസ്സവനേ ഉസ്സാഹം ജനേതി. തത്ഥ ധമ്മാതി പരിയത്തിധമ്മാ. മനസാ അനുപേക്ഖിതാതി ‘‘ഇധ സീലം കഥിതം, ഇധ സമാധി, ഇധ പഞ്ഞാ, ഏത്തകാ ഏത്ഥ അനുസന്ധിയോ’’തിആദിനാ നയേന മനസാ അനുപേക്ഖിതാ. ദിട്ഠിയാ സുപ്പടിവിദ്ധാതി നിജ്ഝാനക്ഖന്തി ഭൂതായ, ഞാതപരിഞ്ഞാസങ്ഖാതായ വാ ദിട്ഠിയാ തത്ഥ തത്ഥ വുത്തരൂപാരൂപധമ്മേ ‘‘ഇതി രൂപം, ഏത്തകം രൂപ’’ന്തിആദിനാ സുട്ഠു വവത്ഥപേത്വാ പടിവിദ്ധാ.
Nānappakārapaṭivedhadīpakenātiādinā atthabyañjanesu therassa evaṃ-saddasuta-saddānaṃ asammohāsammosadīpanato catupaṭisambhidāvasena atthayojanaṃ dasseti. Tattha sotabbabhedapaṭivedhadīpakenāti etena ayaṃ suta-saddo evaṃ-saddasannidhānato, vakkhamānāpekkhāya vā sāmaññeneva sotabbadhammavisesaṃ āmasatīti dīpeti. Manodiṭṭhīhi pariyattidhammānaṃ anupekkhanasuppaṭivedhā visesato manasikārapaṭibaddhāti te vuttanayena yonisomanasikāradīpakena evaṃ saddena yojetvā, savanadhāraṇavacīparicayā pariyattidhammānaṃ visesena sotāvadhānapaṭibaddhāti te vuttanayena avikkhepadīpakena suta-saddena yojetvā dassento sāsanasampattiyā dhammassavane ussāhaṃ janeti. Tattha dhammāti pariyattidhammā. Manasā anupekkhitāti ‘‘idha sīlaṃ kathitaṃ, idha samādhi, idha paññā, ettakā ettha anusandhiyo’’tiādinā nayena manasā anupekkhitā. Diṭṭhiyā suppaṭividdhāti nijjhānakkhanti bhūtāya, ñātapariññāsaṅkhātāya vā diṭṭhiyā tattha tattha vuttarūpārūpadhamme ‘‘iti rūpaṃ, ettakaṃ rūpa’’ntiādinā suṭṭhu vavatthapetvā paṭividdhā.
സകലേന വചനേനാതി പുബ്ബേ തീഹി പദേഹി വിസും വിസും യോജിതത്താ വുത്തം. അത്തനോ അദഹന്തോതി ‘‘മമേദ’’ന്തി അത്തനി അട്ഠപേന്തോ. ഭുമ്മത്ഥേ ചേതം സാമിവചനം. അസപ്പുരിസഭൂമിന്തി അകതഞ്ഞുതം. ‘‘ഇധേകച്ചോ പാപഭിക്ഖു തഥാഗതപ്പവേദിതം ധമ്മവിനയം പരിയാപുണിത്വാ അത്തനോ ദഹതീ’’തി (പാരാ॰ ൧൯൫) ഏവം വുത്തം അനരിയവോഹാരാവത്ഥം, സാ ഏവ അനരിയവോഹാരാവത്ഥാ അസദ്ധമ്മോ . നനു ച ആനന്ദത്ഥേരസ്സ ‘‘മമേദം വചന’’ന്തി അധിമാനസ്സ, മഹാകസ്സപത്ഥേരാദീനഞ്ച തദാസങ്കായ അഭാവതോ അസപ്പുരിസഭൂമി-സമതിക്കമാദിവചനം നിരത്ഥകന്തി? നയിദമേവം. ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തി വദന്തേന അയമ്പി അത്ഥോ വിഭാവിതോതി ദസ്സനതോ. കേചി പന ‘‘ദേവതാനം പരിവിതക്കാപേക്ഖം തഥാവചനന്തി ഏദിസീ ചോദനാ അനവകാസാ’’തി വദന്തി. തസ്മിം കിര ഖണേ ഏകച്ചാനം ദേവതാനം ഏവം ചേതസോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി ‘‘ഭഗവാ ച പരിനിബ്ബുതോ, അയഞ്ച ആയസ്മാ ദേസനാകുസലോ ഇദാനി ധമ്മം ദേസേതി, സക്യകുലപ്പസുതോ തഥാഗതസ്സ ഭാതാ ചൂളപിതുപുത്തോ. കിം നു ഖോ സയം സച്ഛികതം ധമ്മം ദേസേതി? ഉദാഹു ഭഗവതോ ഏവ വചനം യഥാസുത’’ന്തി, ഏവം തദാസങ്കിതപ്പകാരതോ അസപ്പുരിസഭൂമിസമോക്കമാദിതോ അതിക്കമാദി വിഭാവിതന്തി. അപ്പേതീതി നിദസ്സേതി. ദിട്ഠധമ്മിക-സമ്പരായിക-പരമത്ഥേസു യഥാരഹം സത്തേ നേതീതി നേത്തി, ധമ്മോ ഏവ നേത്തി ധമ്മനേത്തി.
Sakalena vacanenāti pubbe tīhi padehi visuṃ visuṃ yojitattā vuttaṃ. Attano adahantoti ‘‘mameda’’nti attani aṭṭhapento. Bhummatthe cetaṃ sāmivacanaṃ. Asappurisabhūminti akataññutaṃ. ‘‘Idhekacco pāpabhikkhu tathāgatappaveditaṃ dhammavinayaṃ pariyāpuṇitvā attano dahatī’’ti (pārā. 195) evaṃ vuttaṃ anariyavohārāvatthaṃ, sā eva anariyavohārāvatthā asaddhammo . Nanu ca ānandattherassa ‘‘mamedaṃ vacana’’nti adhimānassa, mahākassapattherādīnañca tadāsaṅkāya abhāvato asappurisabhūmi-samatikkamādivacanaṃ niratthakanti? Nayidamevaṃ. ‘‘Evaṃ me suta’’nti vadantena ayampi attho vibhāvitoti dassanato. Keci pana ‘‘devatānaṃ parivitakkāpekkhaṃ tathāvacananti edisī codanā anavakāsā’’ti vadanti. Tasmiṃ kira khaṇe ekaccānaṃ devatānaṃ evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘‘bhagavā ca parinibbuto, ayañca āyasmā desanākusalo idāni dhammaṃ deseti, sakyakulappasuto tathāgatassa bhātā cūḷapituputto. Kiṃ nu kho sayaṃ sacchikataṃ dhammaṃ deseti? Udāhu bhagavato eva vacanaṃ yathāsuta’’nti, evaṃ tadāsaṅkitappakārato asappurisabhūmisamokkamādito atikkamādi vibhāvitanti. Appetīti nidasseti. Diṭṭhadhammika-samparāyika-paramatthesu yathārahaṃ satte netīti netti, dhammo eva netti dhammanetti.
ദള്ഹതരനിവിട്ഠാ വിചികിച്ഛാ കങ്ഖാ, നാതിസംസപ്പനാ മതിഭേദമത്താ വിമതി. അസ്സദ്ധിയം വിനാസേതീതി ഭഗവതാ ഭാസിതത്താ സമ്മുഖാവസ്സ പടിഗ്ഗഹിതത്താ ഖലിതദുരുത്താദിഗഹണദോസാഭാവതോ ച. ഏത്ഥ ച പഠമാദയോ തിസ്സോ അത്ഥയോജനാ ആകാരാദിഅത്ഥേസു അഗ്ഗഹിതവിസേസമേവ ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ ദസ്സിതാ, തതോ പരാ ചതസ്സോ ആകാരത്ഥമേവ ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ വിഭാവിതാ. പച്ഛിമാ പന തിസ്സോ യഥാക്കമം ആകാരത്ഥം നിദസ്സനത്ഥം അവധാരണത്ഥഞ്ച ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ യോജിതാതി ദട്ഠബ്ബം.
Daḷhataraniviṭṭhā vicikicchā kaṅkhā, nātisaṃsappanā matibhedamattā vimati. Assaddhiyaṃ vināsetīti bhagavatā bhāsitattā sammukhāvassa paṭiggahitattā khalitaduruttādigahaṇadosābhāvato ca. Ettha ca paṭhamādayo tisso atthayojanā ākārādiatthesu aggahitavisesameva evaṃ-saddaṃ gahetvā dassitā, tato parā catasso ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā vibhāvitā. Pacchimā pana tisso yathākkamaṃ ākāratthaṃ nidassanatthaṃ avadhāraṇatthañca evaṃ-saddaṃ gahetvā yojitāti daṭṭhabbaṃ.
ഏക-സദ്ദോ അഞ്ഞസേട്ഠഅസഹായസങ്ഖയാദീസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹേസ ‘‘സസ്സതോ അത്താ ച ലോകോ ച, ഇദമേവ സച്ചം മോഘമഞ്ഞന്തി ഇത്ഥേകേ അഭിവദന്തീ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൩.൨൭) അഞ്ഞത്ഥേ ദിസ്സതി. ‘‘ചേതസോ ഏകോദിഭാവ’’ന്തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൧.൨൨൮; പാരാ॰ ൧൧) സേട്ഠേ, ‘‘ഏകോ വൂപകട്ഠോ’’തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൧.൪൦൫) അസഹായേ, ‘‘ഏകോവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഖണോ ച സമയോ ച ബ്രഹ്മചരിയവാസായാ’’തിആദീസു (അ॰ നി॰ ൮.൨൯) സങ്ഖയായം. ഇധാപി സങ്ഖയായന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഏകന്തി ഗണനപരിച്ഛേദനിദ്ദേസോ’’തി. കാലഞ്ച സമയഞ്ചാതി യുത്തകാലഞ്ച പച്ചയസാമഗ്ഗിഞ്ച. ഖണോതി ഓകാസോ. തഥാഗതുപ്പാദാദികോ ഹി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സ ഓകാസോ തപ്പച്ചയസ്സ പടിലാഭഹേതുത്താ. ഖണോ ഏവ ച സമയോ, യോ ഖണോതി ച സമയോതി ച വുച്ചതി, സോ ഏകോ ഏവാതി ഹി അത്ഥോ. മഹാസമയോതി മഹാസമൂഹോ. സമയോപി ഖോതി സിക്ഖാപദപൂരണസ്സ ഹേതുപി. സമയപ്പവാദകേതി ദിട്ഠിപ്പവാദകേ. തത്ഥ ഹി നിസിന്നാ തിത്ഥിയാ അത്തനോ അത്തനോ സമയം പവദന്തി. അത്ഥാഭിസമയാതി ഹിതപടിലാഭാ. അഭിസമേതബ്ബോതി അഭിസമയോ, അഭിസമയോ അത്ഥോ അഭിസമയത്ഥോതി പീളനാദീനി അഭിസമേതബ്ബഭാവേന ഏകീഭാവം ഉപനേത്വാ വുത്താനി. അഭിസമയസ്സ വാ പടിവേധസ്സ വിസയഭൂതോ അത്ഥോ അഭിസമയത്ഥോതി താനേവ തഥാ ഏകത്തേന വുത്താനി. തത്ഥ പീളനം ദുക്ഖസച്ചസ്സ തംസമങ്ഗിനോ ഹിംസനം അവിപ്ഫാരികതാകരണം, സന്താപോ ദുക്ഖദുക്ഖതാദിവസേന സന്താപനം പരിദഹനം.
Eka-saddo aññaseṭṭhaasahāyasaṅkhayādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘sassato attā ca loko ca, idameva saccaṃ moghamaññanti ittheke abhivadantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.27) aññatthe dissati. ‘‘Cetaso ekodibhāva’’ntiādīsu (dī. ni. 1.228; pārā. 11) seṭṭhe, ‘‘eko vūpakaṭṭho’’tiādīsu (dī. ni. 1.405) asahāye, ‘‘ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) saṅkhayāyaṃ. Idhāpi saṅkhayāyanti dassento āha ‘‘ekantigaṇanaparicchedaniddeso’’ti. Kālañca samayañcāti yuttakālañca paccayasāmaggiñca. Khaṇoti okāso. Tathāgatuppādādiko hi maggabrahmacariyassa okāso tappaccayassa paṭilābhahetuttā. Khaṇo eva ca samayo, yo khaṇoti ca samayoti ca vuccati, so eko evāti hi attho. Mahāsamayoti mahāsamūho. Samayopi khoti sikkhāpadapūraṇassa hetupi. Samayappavādaketi diṭṭhippavādake. Tattha hi nisinnā titthiyā attano attano samayaṃ pavadanti. Atthābhisamayāti hitapaṭilābhā. Abhisametabboti abhisamayo, abhisamayo attho abhisamayatthoti pīḷanādīni abhisametabbabhāvena ekībhāvaṃ upanetvā vuttāni. Abhisamayassa vā paṭivedhassa visayabhūto attho abhisamayatthoti tāneva tathā ekattena vuttāni. Tattha pīḷanaṃ dukkhasaccassa taṃsamaṅgino hiṃsanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ, santāpo dukkhadukkhatādivasena santāpanaṃ paridahanaṃ.
തത്ഥ സഹകാരികാരണം സന്നിജ്ഝം സമേതി സമവേതീതി സമയോ, സമവായോ. സമേതി സമാഗച്ഛതി ഏത്ഥ മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയം തദാധാരപുഗ്ഗലേഹീതി സമയോ, ഖണോ. സമേതി ഏത്ഥ, ഏതേന വാ സംഗച്ഛതി സത്തോ, സഭാവധമ്മോ വാ സഹജാതാദീഹി, ഉപ്പാദാദീഹി വാതി സമയോ, കാലോ. ധമ്മപ്പവത്തിമത്തതായ അത്ഥതോ അഭൂതോപി ഹി കാലോ ധമ്മപ്പവത്തിയാ അധികരണം കരണം വിയ ച പരികപ്പനാമത്തസിദ്ധേന രൂപേന വോഹരീയതീതി. സമം, സഹ വാ അവയവാനം അയനം പവത്തി അവട്ഠാനന്തി സമയോ, സമൂഹോ യഥാ ‘‘സമുദായോ’’തി. അവയവസഹാവട്ഠാനമേവ ഹി സമൂഹോതി. അവസേസപച്ചയാനം സമാഗമേ ഏതി ഫലം ഏതസ്മാ ഉപ്പജ്ജതി പവത്തതി ചാതി സമയോ, ഹേതു യഥാ ‘‘സമുദയോ’’തി. സമേതി സംയോജനഭാവതോ സമ്ബന്ധോ ഏതി അത്തനോ വിസയേ പവത്തതി, ദള്ഹഗ്ഗഹണഭാവതോ വാ സംയുത്താ അയന്തി പവത്തന്തി സത്താ യഥാഭിനിവേസം ഏതേനാതി സമയോ, ദിട്ഠി. ദിട്ഠിസംയോജനേന ഹി സത്താ അതിവിയ ബജ്ഝന്തീതി. സമിതി സംഗതി സമോധാനന്തി സമയോ, പടിലാഭോ. സമസ്സ നിരോധസ്സ യാനം, സമ്മാ വാ യാനം അപഗമോ അപവത്തി സമയോ, പഹാനം. അഭിമുഖം ഞാണേന സമ്മാ ഏതബ്ബോ അധിഗന്തബ്ബോതി അഭിസമയോ, ധമ്മാനം അവിപരീതോ സഭാവോ. അഭിമുഖഭാവേന സമ്മാ ഏതി ഗച്ഛതി ബുജ്ഝതീതി അഭിസമയോ, ധമ്മാനം അവിപരീതസഭാവാവബോധോ . ഏവം തസ്മിം തസ്മിം അത്ഥേ സമയസദ്ദപ്പവത്തി വേദിതബ്ബാ. സമയസദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരേ അഭിസമയസദ്ദസ്സ ഉദാഹരണം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. അസ്സാതി സമയസദ്ദസ്സ. കാലോ അത്ഥോ സമവായാദീനം അത്ഥാനം ഇധ അസമ്ഭവതോ ദേസദേസകപരിസാനം വിയ സുത്തസ്സ നിദാനഭാവേന കാലസ്സ അപദിസിതബ്ബതോ ച.
Tattha sahakārikāraṇaṃ sannijjhaṃ sameti samavetīti samayo, samavāyo. Sameti samāgacchati ettha maggabrahmacariyaṃ tadādhārapuggalehīti samayo, khaṇo. Sameti ettha, etena vā saṃgacchati satto, sabhāvadhammo vā sahajātādīhi, uppādādīhi vāti samayo, kālo. Dhammappavattimattatāya atthato abhūtopi hi kālo dhammappavattiyā adhikaraṇaṃ karaṇaṃ viya ca parikappanāmattasiddhena rūpena voharīyatīti. Samaṃ, saha vā avayavānaṃ ayanaṃ pavatti avaṭṭhānanti samayo, samūho yathā ‘‘samudāyo’’ti. Avayavasahāvaṭṭhānameva hi samūhoti. Avasesapaccayānaṃ samāgame eti phalaṃ etasmā uppajjati pavattati cāti samayo, hetu yathā ‘‘samudayo’’ti. Sameti saṃyojanabhāvato sambandho eti attano visaye pavattati, daḷhaggahaṇabhāvato vā saṃyuttā ayanti pavattanti sattā yathābhinivesaṃ etenāti samayo, diṭṭhi. Diṭṭhisaṃyojanena hi sattā ativiya bajjhantīti. Samiti saṃgati samodhānanti samayo, paṭilābho. Samassa nirodhassa yānaṃ, sammā vā yānaṃ apagamo apavatti samayo, pahānaṃ. Abhimukhaṃ ñāṇena sammā etabbo adhigantabboti abhisamayo, dhammānaṃ aviparīto sabhāvo. Abhimukhabhāvena sammā eti gacchati bujjhatīti abhisamayo, dhammānaṃ aviparītasabhāvāvabodho . Evaṃ tasmiṃ tasmiṃ atthe samayasaddappavatti veditabbā. Samayasaddassa atthuddhāre abhisamayasaddassa udāharaṇaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Assāti samayasaddassa. Kālo attho samavāyādīnaṃ atthānaṃ idha asambhavato desadesakaparisānaṃ viya suttassa nidānabhāvena kālassa apadisitabbato ca.
കസ്മാ പനേത്ഥ അനിയമിതവസേനേവ കാലോ നിദ്ദിട്ഠോ? ന ഉതുസംവച്ഛരാദിവസേന നിയമിതോതി ആഹ ‘‘തത്ഥ കിഞ്ചാപീ’’തിആദി. ഉതുസംവച്ഛരാദിവസേന നിയമം അകത്വാ സമയസദ്ദസ്സ വചനേ അയമ്പി ഗുണോ ലദ്ധോ ഹോതീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘യേ വാ ഇമേ’’തിആദിമാഹ. സാമഞ്ഞജോതനാ ഹി വിസേസേ അവതിട്ഠതീതി. തത്ഥ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരസമയോ ദേവസികം ഝാനഫലസമാപത്തീഹി വീതിനാമനകാലോ, വിസേസതോ സത്തസത്താഹാനി. സുപ്പകാസാതി ദസസഹസ്സിലോകധാതുപകമ്പന-ഓഭാസപാതുഭാവാദീഹി പാകടാ. യഥാവുത്തപ്പഭേദേസു ഏവ സമയേസു ഏകദേസം പകാരന്തരേഹി സങ്ഗഹേത്വാ ദസ്സേതും ‘‘യോ ചായ’’ന്തിആദിമാഹ. തഥാ ഹി ഞാണകിച്ചസമയോ, അത്തഹിതപടിപത്തിസമയോ ച അഭിസമ്ബോധിസമയോ, അരിയതുണ്ഹീഭാവസമയോ, ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരസമയോ, കരുണാകിച്ചപരഹിതപടിപത്തിധമ്മീകഥാസമയാ, ദേസനാസമയോ ഏവ.
Kasmā panettha aniyamitavaseneva kālo niddiṭṭho? Na utusaṃvaccharādivasena niyamitoti āha ‘‘tattha kiñcāpī’’tiādi. Utusaṃvaccharādivasena niyamaṃ akatvā samayasaddassa vacane ayampi guṇo laddho hotīti dassento ‘‘ye vā ime’’tiādimāha. Sāmaññajotanā hi visese avatiṭṭhatīti. Tattha diṭṭhadhammasukhavihārasamayo devasikaṃ jhānaphalasamāpattīhi vītināmanakālo, visesato sattasattāhāni. Suppakāsāti dasasahassilokadhātupakampana-obhāsapātubhāvādīhi pākaṭā. Yathāvuttappabhedesu eva samayesu ekadesaṃ pakārantarehi saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘yo cāya’’ntiādimāha. Tathā hi ñāṇakiccasamayo, attahitapaṭipattisamayo ca abhisambodhisamayo, ariyatuṇhībhāvasamayo, diṭṭhadhammasukhavihārasamayo, karuṇākiccaparahitapaṭipattidhammīkathāsamayā, desanāsamayo eva.
കരണവചനേന നിദ്ദേസോ കതോതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥാതി അഭിധമ്മതദഞ്ഞസുത്തപദവിനയേസു. തഥാതി ഭുമ്മകരണേഹി. അധികരണത്ഥോ ആധാരത്ഥോ. ഭാവോ നാമ കിരിയാ, തായ കിരിയന്തരലക്ഖണം ഭാവേനഭാവലക്ഖണം. തത്ഥ യഥാ കാലോ സഭാവധമ്മപരിച്ഛിന്നോ സയം പരമത്ഥതോ അവിജ്ജമാനോപി ആധാരഭാവേന പഞ്ഞാതോ തങ്ഖണപ്പവത്താനം തതോ പുബ്ബേ പരതോ ച അഭാവതോ ‘‘പുബ്ബണ്ഹേ ജാതോ, സായന്ഹേ ഗച്ഛതീ’’തി ച ആദീസു, സമൂഹോ ച അവയവവിനിമുത്തോ വിസും അവിജ്ജമാനോപി കപ്പനാമത്തസിദ്ധോ അവയവാനം ആധാരഭാവേന പഞ്ഞാപീയതി യഥാ ‘‘രുക്ഖേ സാഖാ, യവരാസിയം സമ്ഭൂതോ’’തിആദീസു, ഏവം ഇധാപീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അധികരണഞ്ഹി…പേ॰… ധമ്മാന’’ന്തി. യസ്മിം കാലേ, ധമ്മപുഞ്ജേ വാ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി, തസ്മിം ഏവ കാലേ ധമ്മപുഞ്ജേ ച ഫസ്സാദയോപി ഹോന്തീതി അയം ഹി തത്ഥ അത്ഥോ. യഥാ ച ‘‘ഗാവീസു ദുയ്ഹമാനാസു ഗതോ, ദുദ്ധാസു ആഗതോ’’തി ദോഹനകിരിയായ ഗമനകിരിയാ ലക്ഖീയതി, ഏവം ഇധാപി യസ്മിം സമയേ, തസ്മിം സമയേതി ച വുത്തേ ‘‘സതീ’’തി അയമത്ഥോ വിഞ്ഞായമാനോ ഏവ ഹോതി പദത്ഥസ്സ സത്താവിരഹാഭാവതോതി സമയസ്സ സത്താകിരിയായ ചിത്തസ്സ ഉപ്പാദകിരിയാ ഫസ്സാദിഭവനകിരിയാ ച ലക്ഖീയതി. യസ്മിം സമയേതി യസ്മിം നവമേ ഖണേ, യസ്മിം യോനിസോമനസികാരാദിഹേതുമ്ഹി, പച്ചയസമവായേ വാ സതി കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി, തസ്മിംയേവ ഖണേ, ഹേതുമ്ഹി, പച്ചയസമവായേ വാ ഫസ്സാദയോപി ഹോന്തീതി ഉഭയത്ഥ സമയസദ്ദേ ഭുമ്മനിദ്ദേസോ കതോ ലക്ഖണഭൂതഭാവയുത്തോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഖണ…പേ॰… ലക്ഖീയതീ’’തി.
Karaṇavacanena niddeso katoti sambandho. Tatthāti abhidhammatadaññasuttapadavinayesu. Tathāti bhummakaraṇehi. Adhikaraṇattho ādhārattho. Bhāvo nāma kiriyā, tāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ. Tattha yathā kālo sabhāvadhammaparicchinno sayaṃ paramatthato avijjamānopi ādhārabhāvena paññāto taṅkhaṇappavattānaṃ tato pubbe parato ca abhāvato ‘‘pubbaṇhe jāto, sāyanhe gacchatī’’ti ca ādīsu, samūho ca avayavavinimutto visuṃ avijjamānopi kappanāmattasiddho avayavānaṃ ādhārabhāvena paññāpīyati yathā ‘‘rukkhe sākhā, yavarāsiyaṃ sambhūto’’tiādīsu, evaṃ idhāpīti dassento āha ‘‘adhikaraṇañhi…pe… dhammāna’’nti. Yasmiṃ kāle, dhammapuñje vā kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃ eva kāle dhammapuñje ca phassādayopi hontīti ayaṃ hi tattha attho. Yathā ca ‘‘gāvīsu duyhamānāsu gato, duddhāsu āgato’’ti dohanakiriyāya gamanakiriyā lakkhīyati, evaṃ idhāpi yasmiṃ samaye, tasmiṃ samayeti ca vutte ‘‘satī’’ti ayamattho viññāyamāno eva hoti padatthassa sattāvirahābhāvatoti samayassa sattākiriyāya cittassa uppādakiriyā phassādibhavanakiriyā ca lakkhīyati. Yasmiṃ samayeti yasmiṃ navame khaṇe, yasmiṃ yonisomanasikārādihetumhi, paccayasamavāye vā sati kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva khaṇe, hetumhi, paccayasamavāye vā phassādayopi hontīti ubhayattha samayasadde bhummaniddeso kato lakkhaṇabhūtabhāvayuttoti dassento āha ‘‘khaṇa…pe… lakkhīyatī’’ti.
ഹേതുഅത്ഥോ കരണത്ഥോ ച സമ്ഭവതി ‘‘അന്നേന വസതി, വിജ്ജായ വസതി, ഫരസുനാ ഛിന്ദതി, കുദാലേന ഖണതീ’’തിആദീസു വിയ. വീതിക്കമഞ്ഹി സുത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതാപേത്വാ ഓതിണ്ണവത്ഥുകം പുഗ്ഗലം പടിപുച്ഛിത്വാ വിഗരഹിത്വാ ച തം തം വത്ഥുഓതിണ്ണകാലം അനതിക്കമിത്വാ തേനേവ കാലേന സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞപേന്തോ ഭഗവാ വിഹരതി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിഹേതുഞ്ച അപേക്ഖമാനോ തതിയപാരാജികാദീസു വിയ.
Hetuattho karaṇattho ca sambhavati ‘‘annena vasati, vijjāya vasati, pharasunā chindati, kudālena khaṇatī’’tiādīsu viya. Vītikkamañhi sutvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātāpetvā otiṇṇavatthukaṃ puggalaṃ paṭipucchitvā vigarahitvā ca taṃ taṃ vatthuotiṇṇakālaṃ anatikkamitvā teneva kālena sikkhāpadāni paññapento bhagavā viharati sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno tatiyapārājikādīsu viya.
അച്ചന്തമേവ ആരമ്ഭതോ പട്ഠായ യാവ ദേസനാനിട്ഠാനം. പരഹിതപടിപത്തിസങ്ഖാതേന കരുണാവിഹാരേന. തദത്ഥജോതനത്ഥന്തി അച്ചന്തസംയോഗത്ഥജോതനത്ഥം. ഉപയോഗനിദ്ദേസോ കതോ യഥാ ‘‘മാസം സജ്ഝായതീ’’തി . പോരാണാതി അട്ഠകഥാചരിയാ. അഭിലാപമത്തഭേദോതി വചനമത്തേന വിസേസോ. തേന സുത്തവിനയേസു വിഭത്തിബ്യത്തയോ കതോതി ദസ്സേതി.
Accantameva ārambhato paṭṭhāya yāva desanāniṭṭhānaṃ. Parahitapaṭipattisaṅkhātena karuṇāvihārena. Tadatthajotanatthanti accantasaṃyogatthajotanatthaṃ. Upayoganiddeso kato yathā ‘‘māsaṃ sajjhāyatī’’ti . Porāṇāti aṭṭhakathācariyā. Abhilāpamattabhedoti vacanamattena viseso. Tena suttavinayesu vibhattibyattayo katoti dasseti.
സേട്ഠന്തി സേട്ഠവാചകം വചനം ‘‘സേട്ഠ’’ന്തി വുത്തം സേട്ഠഗുണസഹചരണതോ, തഥാ ‘‘ഉത്തമ’’ന്തി ഏത്ഥാപി. ഗാരവയുത്തോതി ഗരുഭാവയുത്തോ ഗരുഗുണയോഗതോ, ഗരുകരണാരഹതായ വാ ഗാരവയുത്തോ. വുത്തോയേവ, ന പന ഇധ വത്തബ്ബോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗസ്സ ഇമിസ്സാ അട്ഠകഥായ ഏകദേസഭാവതോതി അധിപ്പായോ.
Seṭṭhanti seṭṭhavācakaṃ vacanaṃ ‘‘seṭṭha’’nti vuttaṃ seṭṭhaguṇasahacaraṇato, tathā ‘‘uttama’’nti etthāpi. Gāravayuttoti garubhāvayutto garuguṇayogato, garukaraṇārahatāya vā gāravayutto. Vuttoyeva, na pana idha vattabbo visuddhimaggassa imissā aṭṭhakathāya ekadesabhāvatoti adhippāyo.
അപരോ നയോ (ഇതിവു॰ അട്ഠ॰ നിദാനവണ്ണനാ; സാരത്ഥ॰ ടീ॰ ൧.൧.വേരഞ്ജകണ്ഡവണ്ണനാ; വിസുദ്ധി॰ മഹാടീ॰ ൧.൧൪൪) – ഭാഗവാതി ഭഗവാ, ഭതവാതി ഭഗവാ, ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ, ഭഗേ വനീതി ഭഗവാ, ഭത്തവാതി ഭഗവാ, ഭഗേ വമീതി ഭഗവാ, ഭാഗേ വമീതി ഭഗവാ.
Aparo nayo (itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā; sārattha. ṭī. 1.1.verañjakaṇḍavaṇṇanā; visuddhi. mahāṭī. 1.144) – bhāgavāti bhagavā, bhatavāti bhagavā, bhāge vanīti bhagavā, bhage vanīti bhagavā, bhattavāti bhagavā, bhage vamīti bhagavā, bhāge vamīti bhagavā.
‘‘ഭാഗവാ ഭതവാ ഭാഗേ, ഭഗേ ച വനി ഭത്തവാ;
‘‘Bhāgavā bhatavā bhāge, bhage ca vani bhattavā;
ഭഗേ വമി തഥാ ഭാഗേ, വമീതി ഭഗവാ ജിനോ’’.
Bhage vami tathā bhāge, vamīti bhagavā jino’’.
തത്ഥ കഥം ഭാഗവാതി ഭഗവാ? യേ തേ സീലാദയോ ധമ്മക്ഖന്ധാ ഗുണഭാഗാ ഗുണകോട്ഠാസാ, തേ അനഞ്ഞസാധാരണാ നിരതിസയാ തഥാഗതേ അത്ഥി ഉപലബ്ഭന്തി. തഥാ ഹിസ്സ സീലം സമാധി പഞ്ഞാ വിമുത്തി വിമുത്തിഞാണദസ്സനം, ഹിരീ ഓത്തപ്പം, സദ്ധാ വീരിയം, സതി സമ്പജഞ്ഞം, സീലവിസുദ്ധി ദിട്ഠിവിസുദ്ധി, സമഥോ വിപസ്സനാ, തീണി കുസലമൂലാനി, തീണി സുചരിതാനി, തയോ സമ്മാവിതക്കാ, തിസ്സോ അനവജ്ജസഞ്ഞാ, തിസ്സോ ധാതുയോ, ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ, ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ, ചത്താരോ അരിയമഗ്ഗാ, ചത്താരി അരിയഫലാനി, ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ, ചതുയോനിപരിച്ഛേദകഞാണാനി, ചത്താരോ അരിയവംസാ, ചത്താരി വേസാരജ്ജഞാണാനി, പഞ്ച പധാനിയങ്ഗാനി, പഞ്ചങ്ഗികോ സമ്മാസമാധി, പഞ്ചഞാണികോ സമ്മാസമാധി, പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, പഞ്ച ബലാനി, പഞ്ച നിസ്സാരണീയാ ധാതുയോ, പഞ്ച വിമുത്തായതനഞാണാനി, പഞ്ച വിമുത്തിപരിപാചനീയാ സഞ്ഞാ, ഛ അനുസ്സതിട്ഠാനാനി, ഛ ഗാരവാ, ഛ നിസ്സാരണീയാ ധാതുയോ, ഛ സതതവിഹാരാ, ഛ അനുത്തരിയാനി, ഛ നിബ്ബേധഭാഗിയാ സഞ്ഞാ, ഛ അഭിഞ്ഞാ, ഛ അസാധാരണഞാണാനി, സത്ത അപരിഹാനിയാ ധമ്മാ, സത്ത അരിയധമ്മാ, സത്ത അരിയധനാനി, സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ, സത്ത സപ്പുരിസധമ്മാ, സത്ത നിജ്ജരവത്ഥൂനി, സത്ത സഞ്ഞാ, സത്തദക്ഖിണേയ്യപുഗ്ഗലദേസനാ, സത്തഖീണാസവബലദേസനാ, അട്ഠപഞ്ഞാപടിലാഭഹേതുദേസനാ അട്ഠ സമ്മത്താനി, അട്ഠലോകധമ്മാതിക്കമോ, അട്ഠ ആരമ്ഭവത്ഥൂനി, അട്ഠഅക്ഖണദേസനാ, അട്ഠ മഹാപുരിസവിതക്കാ, അട്ഠഅഭിഭായതനദേസനാ, അട്ഠ വിമോക്ഖാ, നവ യോനിസോമനസികാരമൂലകാ ധമ്മാ, നവ പാരിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗാനി, നവസത്താവാസദേസനാ, നവ ആഘാതപടിവിനയാ, നവ സഞ്ഞാ, നവനാനത്താ, നവ അനുപുബ്ബവിഹാരാ, ദസ നാഥകരണാ ധമ്മാ, ദസ കസിണായതനാനി, ദസ കുസലകമ്മപഥാ, ദസ സമ്മത്താനി, ദസ അരിയവാസാ, ദസ അസേക്ഖധമ്മാ, ദസ തഥാഗതബലാനി, ഏകാദസ മേത്താനിസംസാ, ദ്വാദസ ധമ്മാചക്കാകാരാ, തേരസ ധുതഗുണാ, ചുദ്ദസ ബുദ്ധഞാണാനി, പഞ്ചദസ വിമുത്തിപരിപാചനീയാ ധമ്മാ, സോളസവിധാ ആനാപാനസ്സതി, സോളസ അപരന്തപനീയാ ധമ്മാ, അട്ഠാരസ ബുദ്ധധമ്മാ, ഏകൂനവീസതി പച്ചവേക്ഖണഞാണാനി, ചതുചത്താലീസ ഞാണവത്ഥൂനി, പഞ്ഞാസ ഉദയബ്ബയഞാണാനി, പരോപഞ്ഞാസ കുസലാ ധമ്മാ, സത്തസത്തതി ഞാണവത്ഥൂനി, ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സസങ്ഖസമാപത്തിസഞ്ചാരിമഹാവജിരഞാണം , അനന്തനയസമന്തപട്ഠാന-പവിചയ-പച്ചവേക്ഖണദേസനാഞാണാനി, തഥാ അനന്താസു ലോകധാതൂസു അനന്താനം സത്താനം ആസയാദിവിഭാവനഞാണാനി ചാതി ഏവമാദയോ അനന്താപരിമാണഭേദാ അനഞ്ഞസാധാരണാ നിരതിസയാ ഗുണഭാഗാ ഗുണകോട്ഠാസാ സംവിജ്ജന്തി ഉപലബ്ഭന്തി, തസ്മാ യഥാവുത്തവിഭാഗാ ഗുണഭാഗാ അസ്സ അത്ഥീതി ‘‘ഭാഗവാ’’തി വത്തബ്ബേ ആകാരസ്സ രസ്സത്തം കത്വാ ‘‘ഭഗവാ’’തി വുത്തോ. ഏവം താവ ഭാഗവാതി ഭഗവാ.
Tattha kathaṃ bhāgavāti bhagavā? Ye te sīlādayo dhammakkhandhā guṇabhāgā guṇakoṭṭhāsā, te anaññasādhāraṇā niratisayā tathāgate atthi upalabbhanti. Tathā hissa sīlaṃ samādhi paññā vimutti vimuttiñāṇadassanaṃ, hirī ottappaṃ, saddhā vīriyaṃ, sati sampajaññaṃ, sīlavisuddhi diṭṭhivisuddhi, samatho vipassanā, tīṇi kusalamūlāni, tīṇi sucaritāni, tayo sammāvitakkā, tisso anavajjasaññā, tisso dhātuyo, cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, cattāro ariyamaggā, cattāri ariyaphalāni, catasso paṭisambhidā, catuyoniparicchedakañāṇāni, cattāro ariyavaṃsā, cattāri vesārajjañāṇāni, pañca padhāniyaṅgāni, pañcaṅgiko sammāsamādhi, pañcañāṇiko sammāsamādhi, pañcindriyāni, pañca balāni, pañca nissāraṇīyā dhātuyo, pañca vimuttāyatanañāṇāni, pañca vimuttiparipācanīyā saññā, cha anussatiṭṭhānāni, cha gāravā, cha nissāraṇīyā dhātuyo, cha satatavihārā, cha anuttariyāni, cha nibbedhabhāgiyā saññā, cha abhiññā, cha asādhāraṇañāṇāni, satta aparihāniyā dhammā, satta ariyadhammā, satta ariyadhanāni, satta bojjhaṅgā, satta sappurisadhammā, satta nijjaravatthūni, satta saññā, sattadakkhiṇeyyapuggaladesanā, sattakhīṇāsavabaladesanā, aṭṭhapaññāpaṭilābhahetudesanā aṭṭha sammattāni, aṭṭhalokadhammātikkamo, aṭṭha ārambhavatthūni, aṭṭhaakkhaṇadesanā, aṭṭha mahāpurisavitakkā, aṭṭhaabhibhāyatanadesanā, aṭṭha vimokkhā, nava yonisomanasikāramūlakā dhammā, nava pārisuddhipadhāniyaṅgāni, navasattāvāsadesanā, nava āghātapaṭivinayā, nava saññā, navanānattā, nava anupubbavihārā, dasa nāthakaraṇā dhammā, dasa kasiṇāyatanāni, dasa kusalakammapathā, dasa sammattāni, dasa ariyavāsā, dasa asekkhadhammā, dasa tathāgatabalāni, ekādasa mettānisaṃsā, dvādasa dhammācakkākārā, terasa dhutaguṇā, cuddasa buddhañāṇāni, pañcadasa vimuttiparipācanīyā dhammā, soḷasavidhā ānāpānassati, soḷasa aparantapanīyā dhammā, aṭṭhārasa buddhadhammā, ekūnavīsati paccavekkhaṇañāṇāni, catucattālīsa ñāṇavatthūni, paññāsa udayabbayañāṇāni, paropaññāsa kusalā dhammā, sattasattati ñāṇavatthūni, catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhasamāpattisañcārimahāvajirañāṇaṃ , anantanayasamantapaṭṭhāna-pavicaya-paccavekkhaṇadesanāñāṇāni, tathā anantāsu lokadhātūsu anantānaṃ sattānaṃ āsayādivibhāvanañāṇāni cāti evamādayo anantāparimāṇabhedā anaññasādhāraṇā niratisayā guṇabhāgā guṇakoṭṭhāsā saṃvijjanti upalabbhanti, tasmā yathāvuttavibhāgā guṇabhāgā assa atthīti ‘‘bhāgavā’’ti vattabbe ākārassa rassattaṃ katvā ‘‘bhagavā’’ti vutto. Evaṃ tāva bhāgavāti bhagavā.
‘‘യസ്മാ സീലാദയോ സബ്ബേ, ഗുണഭാഗാ അസേസതോ;
‘‘Yasmā sīlādayo sabbe, guṇabhāgā asesato;
വിജ്ജന്തി സുഗതേ തസ്മാ, ഭഗവാതി പവുച്ചതി’’.
Vijjanti sugate tasmā, bhagavāti pavuccati’’.
കഥം ഭതവാതി ഭഗവാ? യേ തേ സബ്ബലോകഹിതായ ഉസ്സുക്കമാപന്നേഹി മനുസ്സത്താദികേ അട്ഠ ധമ്മേ സമോധാനേത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിയാ കതമഹാഭിനീഹാരേഹി മഹാബോധിസത്തേഹി പരിപൂരിതബ്ബാ ദാനപാരമീ, സീല, നേക്ഖമ്മ, പഞ്ഞാ, വീരിയ, ഖന്തി, സച്ച, അധിട്ഠാന, മേത്താ, ഉപേക്ഖാപാരമീതി ദസ പാരമിയോ, ദസ ഉപപാരമിയോ, ദസ പരമത്ഥപാരമിയോതി സമതിംസ പാരമിയോ, ദാനാദീനി ചത്താരി സങ്ഗഹവത്ഥൂനി, സച്ചാദീനി ചത്താരി അധിട്ഠാനാനി, അങ്ഗപരിച്ചാഗോ, ജീവിത, രജ്ജ, പുത്ത, ദാരപരിച്ചാഗോതി പഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗാ, പുബ്ബയോഗോ, പുബ്ബചരിയാ, ധമ്മക്ഖാനം, ഞാതത്ഥചരിയാ, ലോകത്ഥചരിയാ, ബുദ്ധിചരിയാതി ഏവമാദയോ, സങ്ഖേപതോ വാ സബ്ബേ പുഞ്ഞഞാണസമ്ഭാരാ ബുദ്ധകരധമ്മാ, തേ മഹാഭിനീഹാരതോ പട്ഠായ കപ്പാനം സതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി യഥാ ഹാനഭാഗിയാ സംകിലേസഭാഗിയാ ഠിതിഭാഗിയാ വാ ന ഹോന്തി, അഥ ഖോ ഉത്തരുത്തരി വിസേസഭാഗിയാവ ഹോന്തി, ഏവം സക്കച്ചം നിരന്തരം അനവസേസതോ ഭതാ സമ്ഭതാ അസ്സ അത്ഥീതി ‘‘ഭതവാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ഭഗവാ’’തി വുത്തോ നിരുത്തിനയേന ത-കാരസ്സ ഗ-കാരം കത്വാ . അഥ വാ ഭതവാതി തേയേവ യഥാവുത്തേ ബുദ്ധകരധമ്മേ വുത്തനയേനേവ ഭരി, സമ്ഭരി, പരിപൂരേസീതി അത്ഥോ. ഏവമ്പി ഭതവാതി ഭഗവാ.
Kathaṃ bhatavāti bhagavā? Ye te sabbalokahitāya ussukkamāpannehi manussattādike aṭṭha dhamme samodhānetvā sammāsambodhiyā katamahābhinīhārehi mahābodhisattehi paripūritabbā dānapāramī, sīla, nekkhamma, paññā, vīriya, khanti, sacca, adhiṭṭhāna, mettā, upekkhāpāramīti dasa pāramiyo, dasa upapāramiyo, dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsa pāramiyo, dānādīni cattāri saṅgahavatthūni, saccādīni cattāri adhiṭṭhānāni, aṅgapariccāgo, jīvita, rajja, putta, dārapariccāgoti pañca mahāpariccāgā, pubbayogo, pubbacariyā, dhammakkhānaṃ, ñātatthacariyā, lokatthacariyā, buddhicariyāti evamādayo, saṅkhepato vā sabbe puññañāṇasambhārā buddhakaradhammā, te mahābhinīhārato paṭṭhāya kappānaṃ satasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni yathā hānabhāgiyā saṃkilesabhāgiyā ṭhitibhāgiyā vā na honti, atha kho uttaruttari visesabhāgiyāva honti, evaṃ sakkaccaṃ nirantaraṃ anavasesato bhatā sambhatā assa atthīti ‘‘bhatavā’’ti vattabbe ‘‘bhagavā’’ti vutto niruttinayena ta-kārassa ga-kāraṃ katvā . Atha vā bhatavāti teyeva yathāvutte buddhakaradhamme vuttanayeneva bhari, sambhari, paripūresīti attho. Evampi bhatavāti bhagavā.
‘‘സമ്മാസമ്ബോധിയാ സബ്ബേ, ദാനപാരമിആദികേ;
‘‘Sammāsambodhiyā sabbe, dānapāramiādike;
സമ്ഭാരേ ഭതവാ നാഥോ, തസ്മാപി ഭഗവാ മതോ’’.
Sambhāre bhatavā nātho, tasmāpi bhagavā mato’’.
കഥം ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ? യേ തേ ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സസങ്ഖാ ദേവസികം വളഞ്ജനകസമാപത്തിഭാഗാ, തേ അനവസേസതോ ലോകഹിതത്ഥം അത്തനോ ച ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരത്ഥം നിച്ചകപ്പം വനി, ഭജി, സേവി, ബഹുലമകാസീതി ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ. അഥ വാ അഭിഞ്ഞേയ്യധമ്മേസു കുസലാദീസു ഖന്ധാദീസു ച യേ തേ പരിഞ്ഞേയ്യാദിവസേന സങ്ഖേപതോ വാ ചതുബ്ബിധാ അഭിസമയഭാഗാ, വിത്ഥാരതോ പന ‘‘ചക്ഖു പരിഞ്ഞേയ്യം സോതം…പേ॰… ജരാമരണം പരിഞ്ഞേയ്യ’’ന്തിആദിനാ (പടി॰ മ॰ ൧.൨൧) അനേകേ പരിഞ്ഞേയ്യഭാഗാ, ‘‘ചക്ഖുസ്സ സമുദയോ പഹാതബ്ബോ…പേ॰… ജരാമരണസ്സ സമുദയോ പഹാതബ്ബോ’’തിആദിനാ പഹാതബ്ബഭാഗാ, ‘‘ചക്ഖുസ്സ നിരോധോ…പേ॰… ജരാമരണസ്സ നിരോധോ സച്ഛികാതബ്ബോ’’തിആദിനാ സച്ഛികാതബ്ബഭാഗാ, ‘‘ചക്ഖുനിരോധഗാമിനീപടിപദാ’’തിആദിനാ, ‘‘ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ’’തിആദിനാ ച അനേകഭേദാ ഭാവേതബ്ബഭാഗാ ച ധമ്മാ, തേ സബ്ബേ വനി, ഭജി, യഥാരഹം ഗോചരഭാവനാസേവനാനം വസേന സേവി. ഏവമ്പി ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ. അഥ വാ ‘‘യേ ഇമേ സീലാദയോ ധമ്മക്ഖന്ധാ സാവകേഹി സാധാരണാ ഗുണകോട്ഠാസാ ഗുണഭാഗാ, കിന്തി നു ഖോ തേ വിനേയ്യസന്താനേസു പതിട്ഠപേയ്യ’’ന്തി മഹാകരുണായ വനി അഭിപത്ഥയി, സാ ചസ്സ അഭിപത്ഥനാ യഥാധിപ്പേതഫലാവഹാ അഹോസി. ഏവമ്പി ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ.
Kathaṃ bhāge vanīti bhagavā? Ye te catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhā devasikaṃ vaḷañjanakasamāpattibhāgā, te anavasesato lokahitatthaṃ attano ca diṭṭhadhammasukhavihāratthaṃ niccakappaṃ vani, bhaji, sevi, bahulamakāsīti bhāge vanīti bhagavā. Atha vā abhiññeyyadhammesu kusalādīsu khandhādīsu ca ye te pariññeyyādivasena saṅkhepato vā catubbidhā abhisamayabhāgā, vitthārato pana ‘‘cakkhu pariññeyyaṃ sotaṃ…pe… jarāmaraṇaṃ pariññeyya’’ntiādinā (paṭi. ma. 1.21) aneke pariññeyyabhāgā, ‘‘cakkhussa samudayo pahātabbo…pe… jarāmaraṇassa samudayo pahātabbo’’tiādinā pahātabbabhāgā, ‘‘cakkhussa nirodho…pe… jarāmaraṇassa nirodho sacchikātabbo’’tiādinā sacchikātabbabhāgā, ‘‘cakkhunirodhagāminīpaṭipadā’’tiādinā, ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’tiādinā ca anekabhedā bhāvetabbabhāgā ca dhammā, te sabbe vani, bhaji, yathārahaṃ gocarabhāvanāsevanānaṃ vasena sevi. Evampi bhāge vanīti bhagavā. Atha vā ‘‘ye ime sīlādayo dhammakkhandhā sāvakehi sādhāraṇā guṇakoṭṭhāsā guṇabhāgā, kinti nu kho te vineyyasantānesu patiṭṭhapeyya’’nti mahākaruṇāya vani abhipatthayi, sā cassa abhipatthanā yathādhippetaphalāvahā ahosi. Evampi bhāge vanīti bhagavā.
‘‘യസ്മാ ഞേയ്യസമാപത്തി-ഗുണഭാഗേ തഥാഗതോ;
‘‘Yasmā ñeyyasamāpatti-guṇabhāge tathāgato;
ഭജി പത്ഥയി സത്താനം, ഹിതായ ഭഗവാ തതോ’’.
Bhaji patthayi sattānaṃ, hitāya bhagavā tato’’.
കഥം ഭഗേ വനീതി ഭഗവാ? സമാസതോ താവ കതപുഞ്ഞേഹി പയോഗസമ്പന്നേഹി യഥാവിഭവം ഭജീയന്തീതി ഭഗാ, ലോകിയലോകുത്തരസമ്പത്തിയോ. തത്ഥ ലോകിയേ താവ തഥാഗതോ സമ്മാസമ്ബോധിതോ പുബ്ബേ ബോധിസത്തഭൂതോ പരമുക്കംസഗതേ, വനി, ഭജി, സേവി, യത്ഥ പതിട്ഠായ നിരവസേസതോ ബുദ്ധകരധമ്മേ സമന്നാനേന്തോ ബുദ്ധധമ്മേ പരിപാചേസി, ബുദ്ധഭൂതോ പന തേ നിരവജ്ജേസു ഉപസംഹിതേ അനഞ്ഞസാധാരണേ ലോകുത്തരേപി, വനി, ഭജി, സേവി, വിത്ഥാരതോ പന പദേസരജ്ജ-ഇസ്സരിയചക്കവത്തിസമ്പത്തി-ദേവരജ്ജസമ്പത്തിആദിവസേന ഝാന-വിമോക്ഖ-സമാധിസമാപത്തി-ഞാണദസ്സന-മഗ്ഗഭാവനാ-ഫലസച്ഛി-കിരിയാദി-ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മവസേന ച അനേകവിഹിതേ അനഞ്ഞസാധാരണേ, ഭഗേ, വനി, ഭജി, സേവി. ഏവമ്പി ഭഗേ വനീതി ഭഗവാ.
Kathaṃ bhage vanīti bhagavā? Samāsato tāva katapuññehi payogasampannehi yathāvibhavaṃ bhajīyantīti bhagā, lokiyalokuttarasampattiyo. Tattha lokiye tāva tathāgato sammāsambodhito pubbe bodhisattabhūto paramukkaṃsagate, vani, bhaji, sevi, yattha patiṭṭhāya niravasesato buddhakaradhamme samannānento buddhadhamme paripācesi, buddhabhūto pana te niravajjesu upasaṃhite anaññasādhāraṇe lokuttarepi, vani, bhaji, sevi, vitthārato pana padesarajja-issariyacakkavattisampatti-devarajjasampattiādivasena jhāna-vimokkha-samādhisamāpatti-ñāṇadassana-maggabhāvanā-phalasacchi-kiriyādi-uttarimanussadhammavasena ca anekavihite anaññasādhāraṇe, bhage, vani, bhaji, sevi. Evampi bhage vanīti bhagavā.
‘‘യാ താ സമ്പത്തിയോ ലോകേ, യാ ച ലോകുത്തരാ പുഥു;
‘‘Yā tā sampattiyo loke, yā ca lokuttarā puthu;
സബ്ബാ താ ഭജി സമ്ബുദ്ധോ, തസ്മാപി ഭഗവാ മതോ’’.
Sabbā tā bhaji sambuddho, tasmāpi bhagavā mato’’.
കഥം സത്തവാതി ഭഗവാ? ഭത്താ ദള്ഹഭത്തികാ അസ്സ ബഹൂ അത്ഥീതി ഭത്തവാ. തഥാഗതോ ഹി മഹാകരുണാസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാദി-അപരിമിതനിരുപമപ്പഭാവ-ഗുണവിസേസസമങ്ഗിഭാവതോ സബ്ബസത്തുത്തമോ, സബ്ബാനത്ഥപരിഹാരപുബ്ബങ്ഗമായ നിരവസേസഹിതസുഖവിധാനതപ്പരായ നിരതിസയായ പയോഗസമ്പത്തിയാ സദേവമനുസ്സായ പജായ അച്ചന്തുപകാരിതായ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണഅസീതി അനുബ്യഞ്ജനബ്യാമപ്പഭാദി അനഞ്ഞസാധാരണവിസേസപടിമണ്ഡിതരൂപകായതായ യഥാഭുച്ചഗുണാധിഗതേന ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ’’തിആദിനയപ്പവത്തേന ലോകത്തയബ്യാപിനാ സുവിപുലേന സുവിസുദ്ധേന ച ഥുതിഘോസേന സമന്നാഗതത്താ ഉക്കംസപാരമിപ്പത്താസു അപ്പിച്ഛതാസന്തുട്ഠിആദീസു സുപ്പതിട്ഠിതഭാവതോ ദസബലചതുവേസാരജ്ജാദി-നിരതിസയഗുണവിസേസ-സമങ്ഗീഭാവതോ ച രൂപപ്പമാണോ രൂപപ്പസന്നോ, ഘോസപ്പമാണോ ഘോസപ്പസന്നോ, ലൂഖപ്പമാണോ ലൂഖപ്പസന്നോ, ധമ്മപ്പമാണോ ധമ്മപ്പസന്നോതി ഏവം ചതുപ്പമാണികേ ലോകസന്നിവാസേ സബ്ബഥാപി പസാദാവഹഭാവേന സമന്തപാസാദികത്താ അപരിമാണാനം സത്താനം സദേവമനുസ്സാനം ആദരബഹുമാനഗാരവായതനതായ പരമപേമസമ്ഭത്തിട്ഠാനം. യേ തസ്സ ഓവാദേ പതിട്ഠിതാ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതാ ഹോന്തി, കേനചി അസംഹാരിയാ തേസം പസാദഭത്തി സമണേന വാ ബ്രാഹ്മണേന വാ ദേവേന വാ മാരേന വാ ബ്രഹ്മുനാ വാ. തഥാ ഹി തേ അത്തനോ ജീവിതപരിച്ചാഗേപി തത്ഥ പസാദം ന പരിച്ചജന്തി, തസ്സ വാ ആണം ദള്ഹഭത്തിഭാവതോ.
Kathaṃ sattavāti bhagavā? Bhattā daḷhabhattikā assa bahū atthīti bhattavā. Tathāgato hi mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādi-aparimitanirupamappabhāva-guṇavisesasamaṅgibhāvato sabbasattuttamo, sabbānatthaparihārapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantupakāritāya dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇaasīti anubyañjanabyāmappabhādi anaññasādhāraṇavisesapaṭimaṇḍitarūpakāyatāya yathābhuccaguṇādhigatena ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinayappavattena lokattayabyāpinā suvipulena suvisuddhena ca thutighosena samannāgatattā ukkaṃsapāramippattāsu appicchatāsantuṭṭhiādīsu suppatiṭṭhitabhāvato dasabalacatuvesārajjādi-niratisayaguṇavisesa-samaṅgībhāvato ca rūpappamāṇo rūpappasanno, ghosappamāṇo ghosappasanno, lūkhappamāṇo lūkhappasanno, dhammappamāṇo dhammappasannoti evaṃ catuppamāṇike lokasannivāse sabbathāpi pasādāvahabhāvena samantapāsādikattā aparimāṇānaṃ sattānaṃ sadevamanussānaṃ ādarabahumānagāravāyatanatāya paramapemasambhattiṭṭhānaṃ. Ye tassa ovāde patiṭṭhitā aveccappasādena samannāgatā honti, kenaci asaṃhāriyā tesaṃ pasādabhatti samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā. Tathā hi te attano jīvitapariccāgepi tattha pasādaṃ na pariccajanti, tassa vā āṇaṃ daḷhabhattibhāvato.
തേനേവാഹ –
Tenevāha –
‘‘യോ വേ കതഞ്ഞൂ കതവേദി ധീരോ;
‘‘Yo ve kataññū katavedi dhīro;
കല്യാണമിത്തോ ദള്ഹഭത്തി ച ഹോതീ’’തി. (ജാ॰ ൨.൧൭.൭൮);
Kalyāṇamitto daḷhabhatti ca hotī’’ti. (jā. 2.17.78);
‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, മഹാസമുദ്ദോ ഠിതധമ്മോ വേലം നാതിവത്തതി, ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, യം മയാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, തം മമ സാവകാ ജീവിതഹേതുപി നാതിക്കമന്തീ’’തി (ഉദാ॰ ൪൫; ചൂളവ॰ ൩൮൫) ച. –
‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, mahāsamuddo ṭhitadhammo velaṃ nātivattati, evameva kho, bhikkhave, yaṃ mayā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ, taṃ mama sāvakā jīvitahetupi nātikkamantī’’ti (udā. 45; cūḷava. 385) ca. –
ഏവം ഭത്തവാതി ഭഗവാ നിരുത്തിനയേന ഏകസ്സ ത-കാരസ്സ ലോപം കത്വാ ഇതരസ്സ ഗ-കാരം കത്വാ.
Evaṃ bhattavāti bhagavā niruttinayena ekassa ta-kārassa lopaṃ katvā itarassa ga-kāraṃ katvā.
‘‘ഗുണാതിസയയുത്തസ്സ, യസ്മാ ലോകഹിതേസിനോ;
‘‘Guṇātisayayuttassa, yasmā lokahitesino;
സമ്ഭത്താ ബഹവോ സത്ഥു, ഭഗവാ തേന വുച്ചതീ’’തി.
Sambhattā bahavo satthu, bhagavā tena vuccatī’’ti.
കഥം ഭഗേ വമീതി ഭഗവാ? യസ്മാ തഥാഗതോ ബോധിസത്തഭൂതോപി അപരിമാണാസു ജാതീസു പാരമിയോ പരിപൂരേന്തോ ഭഗസങ്ഖാതം സിരിം ഇസ്സരിയം യസഞ്ച വമി ഉഗ്ഗിരി, ഖേളപിണ്ഡം വിയ അനപേക്ഖോ ഛഡ്ഡയി, ചരിമത്തഭാവേപി ഹത്ഥഗതം ചക്കവത്തിസിരിം ദേവലോകാധിപച്ചസദിസം ചതുദീപിസ്സരിയം ചക്കവത്തിസമ്പത്തിസന്നിസ്സയം സത്തരതനസമുജ്ജലം യസഞ്ച തിണായപി അമഞ്ഞമാനോ നിരപേക്ഖോ പഹായ അഭിനിക്ഖമിത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോ, തസ്മാ ഇമേ സിരീആദികേ ഭഗേ വമീതി ഭഗവാ. അഥ വാ ഭാനി നാമ നക്ഖത്താനി, തേഹി സമം ഗച്ഛന്തി പവത്തന്തീതി ഭഗാ, സിനേരുയുഗന്ധരഉത്തരകുരുഹിമവന്താദിഭാജനലോകവിസേസസന്നിസ്സയാ സോഭാ കപ്പട്ഠിയഭാവതോ, തേപി ഭഗവാ വമി തന്നിവാസിസത്താവാസസമതിക്കമതോ തപ്പടിബദ്ധഛന്ദരാഗപ്പഹാനേന പജഹീതി. ഏവമ്പി ഭഗേ വമീതി ഭഗവാ.
Kathaṃ bhage vamīti bhagavā? Yasmā tathāgato bodhisattabhūtopi aparimāṇāsu jātīsu pāramiyo paripūrento bhagasaṅkhātaṃ siriṃ issariyaṃ yasañca vami uggiri, kheḷapiṇḍaṃ viya anapekkho chaḍḍayi, carimattabhāvepi hatthagataṃ cakkavattisiriṃ devalokādhipaccasadisaṃ catudīpissariyaṃ cakkavattisampattisannissayaṃ sattaratanasamujjalaṃ yasañca tiṇāyapi amaññamāno nirapekkho pahāya abhinikkhamitvā sammāsambodhiṃ abhisambuddho, tasmā ime sirīādike bhage vamīti bhagavā. Atha vā bhāni nāma nakkhattāni, tehi samaṃ gacchanti pavattantīti bhagā, sineruyugandharauttarakuruhimavantādibhājanalokavisesasannissayā sobhā kappaṭṭhiyabhāvato, tepi bhagavā vami tannivāsisattāvāsasamatikkamato tappaṭibaddhachandarāgappahānena pajahīti. Evampi bhage vamīti bhagavā.
‘‘ചക്കവത്തിസിരിം യസ്മാ, യസം ഇസ്സരിയം സുഖം;
‘‘Cakkavattisiriṃ yasmā, yasaṃ issariyaṃ sukhaṃ;
പഹാസി ലോകചിത്തഞ്ച, സുഗതോ ഭഗവാ തതോ’’.
Pahāsi lokacittañca, sugato bhagavā tato’’.
കഥം ഭാഗേ വമീതി ഭഗവാ? ഭാഗാ നാമ സഭാഗധമ്മകോട്ഠാസാ, തേ ഖന്ധായതനധാതാദിവസേന, തത്ഥാപി രൂപവേദനാദിവസേന പഥവിയാദിവസേന അതീതാദിവസേന ച അനേകവിധാ, തേ ച ഭഗവാ സബ്ബം പപഞ്ചം സബ്ബം യോഗം സബ്ബം ഗന്ഥം സബ്ബം സംയോജനം സമുച്ഛിന്ദിത്വാ അമതധാതും സമധിഗച്ഛന്തോ വമി ഉഗ്ഗിരി, അനപേക്ഖോ ഛഡ്ഡയി ന പച്ചാവമി. തഥാ ഹേസ ‘‘സബ്ബത്ഥകമേവ പഥവിം ആപം തേജം വായം, ചക്ഖും സോതം ഘാനം ജിവ്ഹം കായം മനം, രൂപേ സദ്ദേ ഗന്ധേ രസേ ഫോട്ഠബ്ബേ ധമ്മേ, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം…പേ॰… മനോവിഞ്ഞാണം, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സം…പേ॰… മനോസമ്ഫസ്സം, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം വേദനം…പേ॰… മനോസമ്ഫസ്സജം വേദനം, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം സഞ്ഞം…പേ॰… മനോസമ്ഫസ്സജം സഞ്ഞം, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം ചേതനം…പേ॰… മനോസമ്ഫസ്സജം ചേതനം, രൂപതണ്ഹം…പേ॰… ധമ്മതണ്ഹം, രൂപവിതക്കം…പേ॰… ധമ്മവിതക്കം, രൂപവിചാരം…പേ॰… ധമ്മവിചാര’’ന്തിആദിനാ അനുപദധമ്മവിഭാഗവസേനപി സബ്ബേവ ധമ്മകോട്ഠാസേ അനവസേസതോ വമി ഉഗ്ഗിരി, അനപേക്ഖപരിച്ചാഗേന ഛഡ്ഡയി. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘യം തം, ആനന്ദ, ചത്തം വന്തം മുത്തം പഹീനം പടിനിസ്സട്ഠം, തം തഥാഗതോ പുന പച്ചാവമിസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതീ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൧൮൩). ഏവമ്പി ഭാഗേ വമീതി ഭഗവാ. അഥ വാ ഭാഗേ വമീതി സബ്ബേപി കുസലാകുസലേ സാവജ്ജാനവജ്ജേ ഹീനപണീതേ കണ്ഹസുക്കസപ്പടിഭാഗേ ധമ്മേ അരിയമഗ്ഗഞാണമുഖേന വമി ഉഗ്ഗിരി, അനപേക്ഖോ പരിച്ചജി പജഹി, പരേസഞ്ച തഥത്തായ ധമ്മം ദേസേസി. വുത്തമ്പി ചേതം ‘‘ധമ്മാപി വോ, ഭിക്ഖവേ, പഹാതബ്ബാ, പഗേവ അധമ്മാ (മ॰ നി॰ ൧.൨൪൦). കുല്ലൂപമം വോ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മം ദേസേസ്സാമി നിത്ഥരണത്ഥായ, നോ ഗഹണത്ഥായാ’’തിആദി (മ॰ നി॰ ൧.൨൪൦). ഏവമ്പി ഭാഗേ വമീതി ഭഗവാ.
Kathaṃ bhāge vamīti bhagavā? Bhāgā nāma sabhāgadhammakoṭṭhāsā, te khandhāyatanadhātādivasena, tatthāpi rūpavedanādivasena pathaviyādivasena atītādivasena ca anekavidhā, te ca bhagavā sabbaṃ papañcaṃ sabbaṃ yogaṃ sabbaṃ ganthaṃ sabbaṃ saṃyojanaṃ samucchinditvā amatadhātuṃ samadhigacchanto vami uggiri, anapekkho chaḍḍayi na paccāvami. Tathā hesa ‘‘sabbatthakameva pathaviṃ āpaṃ tejaṃ vāyaṃ, cakkhuṃ sotaṃ ghānaṃ jivhaṃ kāyaṃ manaṃ, rūpe sadde gandhe rase phoṭṭhabbe dhamme, cakkhuviññāṇaṃ…pe… manoviññāṇaṃ, cakkhusamphassaṃ…pe… manosamphassaṃ, cakkhusamphassajaṃ vedanaṃ…pe… manosamphassajaṃ vedanaṃ, cakkhusamphassajaṃ saññaṃ…pe… manosamphassajaṃ saññaṃ, cakkhusamphassajaṃ cetanaṃ…pe… manosamphassajaṃ cetanaṃ, rūpataṇhaṃ…pe… dhammataṇhaṃ, rūpavitakkaṃ…pe… dhammavitakkaṃ, rūpavicāraṃ…pe… dhammavicāra’’ntiādinā anupadadhammavibhāgavasenapi sabbeva dhammakoṭṭhāse anavasesato vami uggiri, anapekkhapariccāgena chaḍḍayi. Vuttañhetaṃ ‘‘yaṃ taṃ, ānanda, cattaṃ vantaṃ muttaṃ pahīnaṃ paṭinissaṭṭhaṃ, taṃ tathāgato puna paccāvamissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti (dī. ni. 2.183). Evampi bhāge vamīti bhagavā. Atha vā bhāge vamīti sabbepi kusalākusale sāvajjānavajje hīnapaṇīte kaṇhasukkasappaṭibhāge dhamme ariyamaggañāṇamukhena vami uggiri, anapekkho pariccaji pajahi, paresañca tathattāya dhammaṃ desesi. Vuttampi cetaṃ ‘‘dhammāpi vo, bhikkhave, pahātabbā, pageva adhammā (ma. ni. 1.240). Kullūpamaṃ vo, bhikkhave, dhammaṃ desessāmi nittharaṇatthāya, no gahaṇatthāyā’’tiādi (ma. ni. 1.240). Evampi bhāge vamīti bhagavā.
‘‘ഖന്ധായതനധാതാദി-ധമ്മഭാഗാ-മഹേസിനാ;
‘‘Khandhāyatanadhātādi-dhammabhāgā-mahesinā;
കണ്ഹസുക്കാ യതോ വന്താ, തതോപി ഭഗവാ മതോ’’.
Kaṇhasukkā yato vantā, tatopi bhagavā mato’’.
തേന വുത്തം –
Tena vuttaṃ –
‘‘ഭാഗവാ ഭതവാ ഭാഗേ, ഭഗേ ച വനി ഭത്തവാ;
‘‘Bhāgavā bhatavā bhāge, bhage ca vani bhattavā;
ഭഗേ വമി തഥാ ഭാഗേ, വമീതി ഭഗവാ ജിനോ’’തി.
Bhage vami tathā bhāge, vamīti bhagavā jino’’ti.
ധമ്മസരീരം പച്ചക്ഖം കരോതീതി ‘‘യോ വോ, ആനന്ദ, മയാ ധമ്മോ ച വിനയോ ച ദേസിതോ പഞ്ഞത്തോ, സോ വോ മമച്ചയേന സത്ഥാ’’തി വചനതോ ധമ്മസ്സ സത്ഥുഭാവപരിയായോ വിജ്ജതീതി കത്വാ വുത്തം. വജിരസങ്ഘാതസമാനകായോ പരേഹി അഭേജ്ജസരീരത്താ. ന ഹി ഭഗവതോ രൂപകായേ കേനചി സക്കാ അന്തരായം കാതുന്തി. ദേസനാസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി വക്ഖമാനസ്സ സകലസ്സ സുത്തസ്സ ‘‘ഏവ’’ന്തി നിദസ്സനതോ. സാവകസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തേന പഞ്ചസു ഠാനേസു ഭഗവതാ ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതേന മയാ മഹാസാവകേന സുതം, തഞ്ച ഖോ മയാവ സുതം, ന അനുസ്സുതം ന പരംപരാഭതന്തി ഇമസ്സത്ഥസ്സ ദീപനതോ. കാലസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി ഭഗവാസദ്ദസന്നിധാനേ പയുത്തസ്സ സമയസദ്ദസ്സ ബുദ്ധുപ്പാദപടിമണ്ഡിതഭാവദീപനതോ. ബുദ്ധുപ്പാദപരമാ ഹി കാലസമ്പദാ. തേനേതം വുച്ചതി –
Dhammasarīraṃ paccakkhaṃ karotīti ‘‘yo vo, ānanda, mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto, so vo mamaccayena satthā’’ti vacanato dhammassa satthubhāvapariyāyo vijjatīti katvā vuttaṃ. Vajirasaṅghātasamānakāyo parehi abhejjasarīrattā. Na hi bhagavato rūpakāye kenaci sakkā antarāyaṃ kātunti. Desanāsampattiṃ niddisati vakkhamānassa sakalassa suttassa ‘‘eva’’nti nidassanato. Sāvakasampattiṃ niddisati paṭisambhidāppattena pañcasu ṭhānesu bhagavatā etadagge ṭhapitena mayā mahāsāvakena sutaṃ, tañca kho mayāva sutaṃ, na anussutaṃ na paraṃparābhatanti imassatthassa dīpanato. Kālasampattiṃ niddisati bhagavāsaddasannidhāne payuttassa samayasaddassa buddhuppādapaṭimaṇḍitabhāvadīpanato. Buddhuppādaparamā hi kālasampadā. Tenetaṃ vuccati –
‘‘കപ്പകസായേ കലിയുഗേ, ബുദ്ധുപ്പാദോ അഹോ മഹച്ഛരിയം;
‘‘Kappakasāye kaliyuge, buddhuppādo aho mahacchariyaṃ;
ഹുതാവഹമജ്ഝേ ജാതം, സമുദിതമകരന്ദമരവിന്ദ’’ന്തി.
Hutāvahamajjhe jātaṃ, samuditamakarandamaravinda’’nti.
ഭഗവാതി ദേസകസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി ഗുണവിസിട്ഠസത്തുത്തമഭാവദീപനതോ ഗരുഗാരവാധിവചനഭാവതോ.
Bhagavāti desakasampattiṃ niddisati guṇavisiṭṭhasattuttamabhāvadīpanato garugāravādhivacanabhāvato.
അവിസേസേനാതി ന വിസേസേന, വിഹാരഭാവസാമഞ്ഞേനാതി അത്ഥോ. ഇരിയാപഥ…പേ॰… വിഹാരേസൂതി ഇരിയാപഥവിഹാരോ, ദിബ്ബവിഹാരോ, ബ്രഹ്മവിഹാരോ, അരിയവിഹാരോതി ഏതേസു ചതൂസു വിഹാരേസു. സമങ്ഗീപരിദീപനന്തി സമങ്ഗീഭാവപരിദീപനം. ഏതന്തി ‘‘വിഹരതീ’’തി ഏതം പദം. തഥാ ഹി തം ‘‘ഇധേകച്ചോ ഗിഹീഹി സംസട്ഠോ വിഹരതി സഹനന്ദീ സഹസോകീ’’തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൪.൨൪൧) ഇരിയാപഥവിഹാരേ ആഗതം. ‘‘യസ്മിം, ഭിക്ഖവേ, സമയേ ഭിക്ഖു വിവിച്ചേവ കാമേഹി…പേ॰… പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൬൦; വിഭ॰ ൬൨൪) ഏത്ഥ ദിബ്ബവിഹാരേ. ‘‘സോ മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതീ’’തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൧.൫൫൬; ൩.൩൦൮; മ॰ നി॰ ൧.൭൭; ൨.൩൦൯; ൩.൨൩൦) ബ്രഹ്മവിഹാരേ. ‘‘സോ ഖോ അഹം, അഗ്ഗിവേസ്സന, തസ്സായേവ കഥായ പരിയോസാനേ തസ്മിം ഏവ പുരിമസ്മിം സമാധിനിമിത്തേ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സണ്ഠപേമി സന്നിസാദേമി ഏകോദിം കരോമി സമാദഹാമി, യേന സുദം നിച്ചകപ്പം വിഹരാമീ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൩൮൭) അരിയവിഹാരേ.
Avisesenāti na visesena, vihārabhāvasāmaññenāti attho. Iriyāpatha…pe… vihāresūti iriyāpathavihāro, dibbavihāro, brahmavihāro, ariyavihāroti etesu catūsu vihāresu. Samaṅgīparidīpananti samaṅgībhāvaparidīpanaṃ. Etanti ‘‘viharatī’’ti etaṃ padaṃ. Tathā hi taṃ ‘‘idhekacco gihīhi saṃsaṭṭho viharati sahanandī sahasokī’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.241) iriyāpathavihāre āgataṃ. ‘‘Yasmiṃ, bhikkhave, samaye bhikkhu vivicceva kāmehi…pe… paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharatī’’ti (dha. sa. 160; vibha. 624) ettha dibbavihāre. ‘‘So mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 1.556; 3.308; ma. ni. 1.77; 2.309; 3.230) brahmavihāre. ‘‘So kho ahaṃ, aggivessana, tassāyeva kathāya pariyosāne tasmiṃ eva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapemi sannisādemi ekodiṃ karomi samādahāmi, yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.387) ariyavihāre.
തത്ഥ ഇരിയനം വത്തനം ഇരിയാ, കായപ്പയോഗോ. തസ്സാ പവത്തനുപായഭാവതോ ഠാനാദി ഇരിയാപഥോ. ഠാനസമങ്ഗീ വാ ഹി കായേന കിഞ്ചി കരേയ്യ ഗമനാദീസു അഞ്ഞതരസമങ്ഗീ വാ. അഥ വാ ഇരിയതി പവത്തതി ഏതേന അത്തഭാവോ കായകിച്ചം വാതി ഇരിയാ, തസ്സാ പവത്തിഉപായഭാവതോ ഇരിയാ ച സോ പഥോ ചാതി ഇരിയാപഥോ, ഠാനാദി ഏവ. സോ ച അത്ഥതോ ഗതിനിവത്തിആദിആകാരേന പവത്തോ ചതുസന്തതിരൂപപബന്ധോ ഏവ. വിഹരണം, വിഹരതി ഏതേനാതി വാ വിഹാരോ, ഇരിയാപഥോ ഏവ വിഹാരോ ഇരിയാപഥവിഹാരോ. ദിവി ഭവോ ദിബ്ബോ, തത്ഥ ബഹുലപ്പവത്തിയാ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജാദിദേവലോകേ ഭവോതി അത്ഥോ. തത്ഥ യോ ദിബ്ബാനുഭാവോ, തദത്ഥായ സംവത്തതീതി വാ ദിബ്ബോ, അഭിഞ്ഞാഭിനീഹാരവസേന മഹാഗതികത്താ വാ ദിബ്ബോ, ദിബ്ബോ ച സോ വിഹാരോ ചാതി ദിബ്ബവിഹാരോ, ചതസ്സോ രൂപാവചരസമാപത്തിയോ. ആരുപ്പസമാപത്തിയോപി ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. ബ്രഹ്മൂനം, ബ്രഹ്മാനോ വാ വിഹാരാ ബ്രഹ്മവിഹാരാ, ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞായോ. അരിയാനം, അരിയാ വാ വിഹാരാ അരിയവിഹാരാ, ചത്താരി സാമഞ്ഞഫലാനി. സോ ഹി ഏകം ഇരിയാപഥബാധനന്തിആദി യദിപി ഭഗവാ ഏകേനപി ഇരിയാപഥേന ചിരതരം കാലം അത്തഭാവം പവത്തേതും സക്കോതി, തഥാപി ഉപാദിന്നകസരീരസ്സ നാമ അയം സഭാവോതി ദസ്സേതും വുത്തം . യസ്മാ വാ ഭഗവാ യത്ഥ കത്ഥചി വസന്തോ വിനേയ്യാനം ധമ്മം ദേസേന്തോ, നാനാസമാപത്തീഹി ച കാലം വീതിനാമേന്തോ വസതീതി സത്താനം അത്തനോ ച വിവിധം ഹിതസുഖം ഹരതി ഉപനേതി ഉപ്പാദേതി, തസ്മാ വിവിധം ഹരതീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
Tattha iriyanaṃ vattanaṃ iriyā, kāyappayogo. Tassā pavattanupāyabhāvato ṭhānādi iriyāpatho. Ṭhānasamaṅgī vā hi kāyena kiñci kareyya gamanādīsu aññatarasamaṅgī vā. Atha vā iriyati pavattati etena attabhāvo kāyakiccaṃ vāti iriyā, tassā pavattiupāyabhāvato iriyā ca so patho cāti iriyāpatho, ṭhānādi eva. So ca atthato gatinivattiādiākārena pavatto catusantatirūpapabandho eva. Viharaṇaṃ, viharati etenāti vā vihāro, iriyāpatho eva vihāro iriyāpathavihāro. Divi bhavo dibbo, tattha bahulappavattiyā brahmapārisajjādidevaloke bhavoti attho. Tattha yo dibbānubhāvo, tadatthāya saṃvattatīti vā dibbo, abhiññābhinīhāravasena mahāgatikattā vā dibbo, dibbo ca so vihāro cāti dibbavihāro, catasso rūpāvacarasamāpattiyo. Āruppasamāpattiyopi ettheva saṅgahaṃ gacchanti. Brahmūnaṃ, brahmāno vā vihārā brahmavihārā, catasso appamaññāyo. Ariyānaṃ, ariyā vā vihārā ariyavihārā, cattāri sāmaññaphalāni. So hi ekaṃ iriyāpathabādhanantiādi yadipi bhagavā ekenapi iriyāpathena cirataraṃ kālaṃ attabhāvaṃ pavattetuṃ sakkoti, tathāpi upādinnakasarīrassa nāma ayaṃ sabhāvoti dassetuṃ vuttaṃ . Yasmā vā bhagavā yattha katthaci vasanto vineyyānaṃ dhammaṃ desento, nānāsamāpattīhi ca kālaṃ vītināmento vasatīti sattānaṃ attano ca vividhaṃ hitasukhaṃ harati upaneti uppādeti, tasmā vividhaṃ haratīti evamettha attho veditabbo.
പച്ചത്ഥികേ ജിനാതീതി ജേതോ. ജേത-സദ്ദോ ഹി സോത-സദ്ദോ വിയ കത്തുസാധനോപി അത്ഥീതി. രഞ്ഞോ വാ പച്ചത്ഥികാനം ജിതകാലേ ജാതത്താ ജേതോ. രഞ്ഞോ ഹി അത്തനോ ജയം തത്ഥ ആരോപേത്വാ ജിതവാതി ജേതോതി കുമാരോ വുത്തോ. മങ്ഗലകാമതായ വാ ജേതോതിസ്സ നാമം കതം, തസ്മാ ‘‘ജേയ്യോ’’തി ഏതസ്മിം അത്ഥേ ‘‘ജേതോ’’തി വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. തസ്സ ജേതസ്സ രാജകുമാരസ്സ. വനേതിആദിതോ പട്ഠായേവ തം തസ്സ സന്തകന്തി ദസ്സേതും ‘‘തം ഹീ’’തിആദി വുത്തം. സബ്ബകാമസമിദ്ധിതായ വിഗതമലമച്ഛേരതായ കരുണാദിഗുണസമങ്ഗിതായ ച നിച്ചകാലം ഉപട്ഠപിതോ അനാഥാനം പിണ്ഡോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി അനാഥപിണ്ഡികോ, തസ്സ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ. യദി ജേതവനം, കഥം അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമോതി ആഹ ‘‘അനാഥപിണ്ഡികേനാ’’തിആദി. പഞ്ചവിധസേനാസനങ്ഗസമ്പത്തിയാ ആരമന്തി ഏത്ഥ പബ്ബജിതാതി ആരാമോ, തസ്മിം ആരാമേ. യദിപി സോ ഭൂമിഭാഗോ കോടിസന്ഥരേന മഹാസേട്ഠിനാ കീതോ, രുക്ഖാ പന ജേതേന ന വിക്കീതാതി തം ‘‘ജേതവന’’ന്തി വത്തബ്ബതം ലഭതീതി വദന്തി. ഉഭിന്നമ്പി വാ തത്ഥ പരിച്ചാഗവിസേസകിത്തനത്ഥം ഉഭയവചനം, ജേതേനപി ഹി ഭൂമിഭാഗവിക്കയേന ലദ്ധധനം തത്ഥ ദ്വാരകോട്ഠകകരണവസേന വിനിയുത്തം. സാവത്ഥിജേതവനാനം ഭൂമിഭാഗവസേന ഭിന്നത്താ വുത്തം ‘‘ന ഹി സക്കാ ഉഭയത്ഥ ഏകം സമയം വിഹരിതു’’ന്തി.
Paccatthike jinātīti jeto. Jeta-saddo hi sota-saddo viya kattusādhanopi atthīti. Rañño vā paccatthikānaṃ jitakāle jātattā jeto. Rañño hi attano jayaṃ tattha āropetvā jitavāti jetoti kumāro vutto. Maṅgalakāmatāya vā jetotissa nāmaṃ kataṃ, tasmā ‘‘jeyyo’’ti etasmiṃ atthe ‘‘jeto’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Tassa jetassa rājakumārassa. Vanetiādito paṭṭhāyeva taṃ tassa santakanti dassetuṃ ‘‘taṃ hī’’tiādi vuttaṃ. Sabbakāmasamiddhitāya vigatamalamaccheratāya karuṇādiguṇasamaṅgitāya ca niccakālaṃ upaṭṭhapito anāthānaṃ piṇḍo etassa atthīti anāthapiṇḍiko, tassa anāthapiṇḍikassa. Yadi jetavanaṃ, kathaṃ anāthapiṇḍikassa ārāmoti āha ‘‘anāthapiṇḍikenā’’tiādi. Pañcavidhasenāsanaṅgasampattiyā āramanti ettha pabbajitāti ārāmo, tasmiṃ ārāme. Yadipi so bhūmibhāgo koṭisantharena mahāseṭṭhinā kīto, rukkhā pana jetena na vikkītāti taṃ ‘‘jetavana’’nti vattabbataṃ labhatīti vadanti. Ubhinnampi vā tattha pariccāgavisesakittanatthaṃ ubhayavacanaṃ, jetenapi hi bhūmibhāgavikkayena laddhadhanaṃ tattha dvārakoṭṭhakakaraṇavasena viniyuttaṃ. Sāvatthijetavanānaṃ bhūmibhāgavasena bhinnattā vuttaṃ ‘‘na hi sakkā ubhayattha ekaṃ samayaṃ viharitu’’nti.
അപാകടാതി സക്കോ സുയാമോതിആദിനാ അനഭിഞ്ഞാതാ. അഭിഞ്ഞാതാനമ്പി അഞ്ഞതരസദ്ദോ ദിസ്സതേവ ഏകസദിസായത്തത്താതി ദസ്സേതും ‘‘അഭിജാനാതി നോ’’തിആദി വുത്തം. അഹുനാ ഇദാനേവ. സാധാരണവചനം ദിബ്ബതം അന്തോനീതം കത്വാ. ദേവോ ഏവ ദേവതാ പുരിസേപി വത്തനതോ. തേനേവാഹ ‘‘ഇമസ്മിം പനത്ഥേ’’തിആദി. നനു ച രൂപാവചരസത്താനം പുരിസിന്ദ്രിയം നത്ഥി, യേന തേ പുരിസാതി വുച്ചേയ്യും? യദിപി പുരിസിന്ദ്രിയം നത്ഥി, പുരിസസണ്ഠാനസ്സ പന പുരിസവേസസ്സ ച വസേന പുരിസപുഗ്ഗലാത്വേവ വുച്ചന്തി പുരിസപകതിഭാവതോ.
Apākaṭāti sakko suyāmotiādinā anabhiññātā. Abhiññātānampi aññatarasaddo dissateva ekasadisāyattattāti dassetuṃ ‘‘abhijānāti no’’tiādi vuttaṃ. Ahunā idāneva. Sādhāraṇavacanaṃ dibbataṃ antonītaṃ katvā. Devo eva devatā purisepi vattanato. Tenevāha ‘‘imasmiṃ panatthe’’tiādi. Nanu ca rūpāvacarasattānaṃ purisindriyaṃ natthi, yena te purisāti vucceyyuṃ? Yadipi purisindriyaṃ natthi, purisasaṇṭhānassa pana purisavesassa ca vasena purisapuggalātveva vuccanti purisapakatibhāvato.
അഭിക്കന്താതി അതിക്കന്താ, വിഗതാതി അത്ഥോതി ആഹ ‘‘ഖയേ ദിസ്സതീ’’തി. തേനേവ ഹി ‘‘നിക്ഖന്തോ പഠമോ യാമോ’’തി ഉപരി വുത്തം. അഭിക്കന്തതരോതി അതിവിയ കന്തതരോ. താദിസോ ച സുന്ദരോ ഭദ്ദകോ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘സുന്ദരേ ദിസ്സതീ’’തി. കോതി ദേവനാഗയക്ഖഗന്ധബ്ബാദീസു കോ കതമോ? മേതി മമ. പാദാനീതി പാദേ. ഇദ്ധിയാതി ഇമായ ഏവരൂപായ ദേവിദ്ധിയാ. യസസാതി ഇമിനാ ഏദിസേന പരിവാരേന പരിച്ഛദേന ച. ജലന്തി വിജ്ജോതമാനോ. അഭിക്കന്തേനാതി അതിവിയ കന്തേന കമനിയേന അഭിരൂപേന. വണ്ണേനാതി ഛവിവണ്ണേന സരീരവണ്ണനിഭായ. സബ്ബാ ഓഭാസയം ദിസാതി സബ്ബാപി ദിസാ പഭാസേന്തോ ചന്ദോ വിയ സൂരിയോ വിയ ച ഏകോഭാസം ഏകാലോകം കരോന്തോതി ഗാഥായ അത്ഥോ. അഭിരൂപേതി ഉളാരരൂപേ സമ്പന്നരൂപേ.
Abhikkantāti atikkantā, vigatāti atthoti āha ‘‘khaye dissatī’’ti. Teneva hi ‘‘nikkhanto paṭhamo yāmo’’ti upari vuttaṃ. Abhikkantataroti ativiya kantataro. Tādiso ca sundaro bhaddako nāma hotīti āha ‘‘sundare dissatī’’ti. Koti devanāgayakkhagandhabbādīsu ko katamo? Meti mama. Pādānīti pāde. Iddhiyāti imāya evarūpāya deviddhiyā. Yasasāti iminā edisena parivārena paricchadena ca. Jalanti vijjotamāno. Abhikkantenāti ativiya kantena kamaniyena abhirūpena. Vaṇṇenāti chavivaṇṇena sarīravaṇṇanibhāya. Sabbā obhāsayaṃ disāti sabbāpi disā pabhāsento cando viya sūriyo viya ca ekobhāsaṃ ekālokaṃ karontoti gāthāya attho. Abhirūpeti uḷārarūpe sampannarūpe.
കഞ്ചനസന്നിഭത്തചതാ സുവണ്ണവണ്ണഗ്ഗഹണേന ഗഹിതാതി അധിപ്പായേനാഹ ‘‘ഛവിയ’’ന്തി. ഛവിഗതാ പന വണ്ണധാതു ഏവ ‘‘സുവണ്ണവണ്ണോ’’തി ഏത്ഥ വണ്ണഗ്ഗഹണേന ഗഹിതാതി അപരേ. വണ്ണനം കിത്തിയാ ഉഗ്ഘോസനന്തി വണ്ണോ, ഥുതി. വണ്ണീയതി അസങ്കരതോ വവത്ഥപീയതീതി വണ്ണോ, കുലവഗ്ഗോ. വണ്ണീയതി ഫലം ഏതേന യഥാസഭാവതോ വിഭാവീയതീതി വണ്ണോ, കാരണം. വണ്ണനം ദീഘരസ്സാദിവസേന സണ്ഠഹനന്തി വണ്ണോ, സണ്ഠാനം. വണ്ണീയതി അണുമഹന്താദിവസേന പമീയതീതി വണ്ണോ, പമാണം. വണ്ണേതി വികാരം ആപജ്ജമാനം ഹദയങ്ഗതഭാവം പകാസേതീതി വണ്ണോ, രൂപായതനം. ഏവം തേന തേന പവത്തിനിമിത്തേന വണ്ണസദ്ദസ്സ തസ്മിം തസ്മിം അത്ഥേ പവത്തി വേദിതബ്ബാ. ഇദ്ധിം മാപേത്വാതി വത്ഥാലങ്കാരകായാദീഹി ഓഭാസമുഞ്ചനാദിവസേന ദിബ്ബം ഇദ്ധാനുഭാവം നിമ്മിനിത്വാ. കാമാവചരാ അനഭിസങ്ഖതേനപി ആഗന്തും സക്കോന്തി ഓളാരികരൂപത്താ. തഥാ ഹി തേ കബളീകാരഭക്ഖാ. രൂപാവചരാ ന സക്കോന്തി തതോ സുഖുമതരരൂപത്താ. തേനാഹ ‘‘തേസം ഹീ’’തിആദി. തത്ഥ ‘‘അതിസുഖുമോ’’തി മൂലപടിസന്ധിരൂപം സന്ധായ വദതി. ന തേന ഇരിയാപഥകപ്പനം ഹോതീതി ഏതേന ബ്രഹ്മലോകേപി ബ്രഹ്മാനോ യേഭുയ്യേന നിമ്മിതരൂപേനേവ പവത്തന്തീതി ദസ്സേതി. ഇതരഞ്ഹി അതിവിയ സുഖുമം രൂപം കേവലം ചിത്തുപ്പാദസ്സ നിസ്സയാധിട്ഠാനഭൂതം സണ്ഠാനവന്തം ഹുത്വാ തിട്ഠതി.
Kañcanasannibhattacatā suvaṇṇavaṇṇaggahaṇena gahitāti adhippāyenāha ‘‘chaviya’’nti. Chavigatā pana vaṇṇadhātu eva ‘‘suvaṇṇavaṇṇo’’ti ettha vaṇṇaggahaṇena gahitāti apare. Vaṇṇanaṃ kittiyā ugghosananti vaṇṇo, thuti. Vaṇṇīyati asaṅkarato vavatthapīyatīti vaṇṇo, kulavaggo. Vaṇṇīyati phalaṃ etena yathāsabhāvato vibhāvīyatīti vaṇṇo, kāraṇaṃ. Vaṇṇanaṃ dīgharassādivasena saṇṭhahananti vaṇṇo, saṇṭhānaṃ. Vaṇṇīyati aṇumahantādivasena pamīyatīti vaṇṇo, pamāṇaṃ. Vaṇṇeti vikāraṃ āpajjamānaṃ hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsetīti vaṇṇo, rūpāyatanaṃ. Evaṃ tena tena pavattinimittena vaṇṇasaddassa tasmiṃ tasmiṃ atthe pavatti veditabbā. Iddhiṃ māpetvāti vatthālaṅkārakāyādīhi obhāsamuñcanādivasena dibbaṃ iddhānubhāvaṃ nimminitvā. Kāmāvacarā anabhisaṅkhatenapi āgantuṃ sakkonti oḷārikarūpattā. Tathā hi te kabaḷīkārabhakkhā. Rūpāvacarā na sakkonti tato sukhumatararūpattā. Tenāha ‘‘tesaṃ hī’’tiādi. Tattha ‘‘atisukhumo’’ti mūlapaṭisandhirūpaṃ sandhāya vadati. Na tena iriyāpathakappanaṃ hotīti etena brahmalokepi brahmāno yebhuyyena nimmitarūpeneva pavattantīti dasseti. Itarañhi ativiya sukhumaṃ rūpaṃ kevalaṃ cittuppādassa nissayādhiṭṭhānabhūtaṃ saṇṭhānavantaṃ hutvā tiṭṭhati.
അനവസേസത്തം സകലതാ. യേഭുയ്യതാ ബഹുലഭാവോ. അബ്യാമിസ്സതാ വിജാതിയേന അസങ്കരോ. സുഖേന ഹി അവോകിണ്ണതാ തത്ഥ അധിപ്പേതാ . അനതിരേകതാ തംപരമതാ വിസേസാഭാവോ. കേവലകപ്പന്തി കേവലം ദള്ഹം കത്വാതി അത്ഥോ. സങ്ഘഭേദായാതി സങ്ഘേ വിവാദായ, വിവാദുപ്പാദായാതി അത്ഥോ. കേവലം വുച്ചതി നിബ്ബാനം സബ്ബസങ്ഖതവിവിത്തത്താ, ഏതസ്സ തം അത്ഥീതി കേവലീ, സച്ഛികതനിരോധോ ഖീണാസവോ. തേനാഹ ‘‘വിസംയോഗോ അത്ഥോ’’തി.
Anavasesattaṃ sakalatā. Yebhuyyatā bahulabhāvo. Abyāmissatā vijātiyena asaṅkaro. Sukhena hi avokiṇṇatā tattha adhippetā . Anatirekatā taṃparamatā visesābhāvo. Kevalakappanti kevalaṃ daḷhaṃ katvāti attho. Saṅghabhedāyāti saṅghe vivādāya, vivāduppādāyāti attho. Kevalaṃ vuccati nibbānaṃ sabbasaṅkhatavivittattā, etassa taṃ atthīti kevalī, sacchikatanirodho khīṇāsavo. Tenāha ‘‘visaṃyogo attho’’ti.
കപ്പസദ്ദോ പനായം സഉപസഗ്ഗോ അനുപസഗ്ഗോ ചാതി അധിപ്പായേന ഓകപ്പനിയപദേ ലബ്ഭമാനം കപ്പസദ്ദമത്തം ദസ്സേതി, അഞ്ഞഥാ കപ്പപദം അനിദസ്സനമേവ സിയാ. സമണകപ്പേഹീതി വിനയസിദ്ധേഹി സമണവോഹാരേഹി. നിച്ചകപ്പന്തി നിച്ചകാലം. പഞ്ഞത്തീതി നാമം. നാമഞ്ഹേതം തസ്സ ആയസ്മതോ, യദിദം കപ്പോതി. കപ്പിതകേസമസ്സൂതി കത്തരികായ ഛേദിതകേസമസ്സു. ദ്വങ്ഗുലകപ്പോതി മജ്ഝന്ഹികവേലായ വീതിക്കന്തായ ദ്വങ്ഗുലതാവികപ്പോ. ലേസോതി അപദേസോ. അനവസേസം ഫരിതും സമത്ഥസ്സപി ഓഭാസസ്സ കേനചിപി കാരണേന ഏകദേസഫരണമ്പി സിയാ, അയം പന സബ്ബസോവ ഫരതീതി ദസ്സേതും സമന്തത്ഥോ കപ്പ-സദ്ദോ ഗഹിതോതി ആഹ ‘‘അനവസേസം സമന്തതോ’’തി. ഈസം അസമത്തം, കേവലം വാ കേവലകപ്പം. ഭഗവതോ ആഭായ അനോഭാസിതമേവ ഹി പദേസം ദേവതാ അത്തനോ പഭായ ഓഭാസേന്തി. ന ഹി ഭഗവതോ പഭാ കായചി പഭായ അഭിഭുയ്യതി, സൂരിയാദീനമ്പി പഭം സാ അഭിഭുയ്യ തിട്ഠതീതി.
Kappasaddo panāyaṃ saupasaggo anupasaggo cāti adhippāyena okappaniyapade labbhamānaṃ kappasaddamattaṃ dasseti, aññathā kappapadaṃ anidassanameva siyā. Samaṇakappehīti vinayasiddhehi samaṇavohārehi. Niccakappanti niccakālaṃ. Paññattīti nāmaṃ. Nāmañhetaṃ tassa āyasmato, yadidaṃ kappoti. Kappitakesamassūti kattarikāya cheditakesamassu. Dvaṅgulakappoti majjhanhikavelāya vītikkantāya dvaṅgulatāvikappo. Lesoti apadeso. Anavasesaṃ pharituṃ samatthassapi obhāsassa kenacipi kāraṇena ekadesapharaṇampi siyā, ayaṃ pana sabbasova pharatīti dassetuṃ samantattho kappa-saddo gahitoti āha ‘‘anavasesaṃ samantato’’ti. Īsaṃ asamattaṃ, kevalaṃ vā kevalakappaṃ. Bhagavato ābhāya anobhāsitameva hi padesaṃ devatā attano pabhāya obhāsenti. Na hi bhagavato pabhā kāyaci pabhāya abhibhuyyati, sūriyādīnampi pabhaṃ sā abhibhuyya tiṭṭhatīti.
യേന വാ കാരണേനാതി ഹേതുമ്ഹി ഇദം കരണവചനം. ഹേതുഅത്ഥോ ഹി കിരിയായ കാരണം, ന കരണം വിയ കിരിയത്ഥോ, തസ്മാ നാനപ്പകാര-ഗുണവിസേസാധിഗമനത്ഥാ ഇധ ഉപസങ്കമനകിരിയാതി ‘‘അന്നേന വസതി, വിജ്ജായ വസതീ’’തിആദീസു വിയ ഹേതുഅത്ഥമേവ തം കരണവചനം യുത്തം ന കരണത്ഥം തസ്സ അയുജ്ജമാനത്താതി വുത്തം ‘‘യേന വാ കാരണേനാ’’തിആദി. ഭഗവതോ സതതപ്പവത്തനിരതിസയ-സാദുവിപുലമതരസ-സദ്ധമ്മഫലതായ സാദുഫലനിച്ചഫലിതമഹാരുക്ഖേന ഭഗവാ ഉപമിതോ. സാദുഫലൂപഭോഗാധിപ്പായഗ്ഗഹണേനേവ ഹി മഹാകാരുണികസ്സ സാദുഫലതാ ഗഹിതാതി. ഉപസങ്കമീതി ഉപസങ്കന്താ. സമ്പത്തകാമതായ ഹി കിഞ്ചി ഠാനം ഗച്ഛന്തോ തംതംപദേസാതിക്കമനേന ഉപസങ്കമി, ഉപസങ്കന്തോതി വത്തബ്ബതം ലഭതി. തേനാഹ ‘‘ഗതാതി വുത്തം ഹോതീ’’തി, ഉപഗതാതി അത്ഥോ. ഉപസങ്കമിത്വാതി പുബ്ബകാലകിരിയാനിദ്ദേസോതി ആഹ ‘‘ഉപസങ്കമനപരിയോസാനദീപന’’ന്തി. തതോതി യം ഠാനം പത്താ ‘‘ഉപസങ്കമീ’’തി വുത്താ, തതോ ഉപഗതട്ഠാനതോ.
Yenavā kāraṇenāti hetumhi idaṃ karaṇavacanaṃ. Hetuattho hi kiriyāya kāraṇaṃ, na karaṇaṃ viya kiriyattho, tasmā nānappakāra-guṇavisesādhigamanatthā idha upasaṅkamanakiriyāti ‘‘annena vasati, vijjāya vasatī’’tiādīsu viya hetuatthameva taṃ karaṇavacanaṃ yuttaṃ na karaṇatthaṃ tassa ayujjamānattāti vuttaṃ ‘‘yena vā kāraṇenā’’tiādi. Bhagavato satatappavattaniratisaya-sāduvipulamatarasa-saddhammaphalatāya sāduphalaniccaphalitamahārukkhena bhagavā upamito. Sāduphalūpabhogādhippāyaggahaṇeneva hi mahākāruṇikassa sāduphalatā gahitāti. Upasaṅkamīti upasaṅkantā. Sampattakāmatāya hi kiñci ṭhānaṃ gacchanto taṃtaṃpadesātikkamanena upasaṅkami, upasaṅkantoti vattabbataṃ labhati. Tenāha ‘‘gatāti vuttaṃ hotī’’ti, upagatāti attho. Upasaṅkamitvāti pubbakālakiriyāniddesoti āha ‘‘upasaṅkamanapariyosānadīpana’’nti. Tatoti yaṃ ṭhānaṃ pattā ‘‘upasaṅkamī’’ti vuttā, tato upagataṭṭhānato.
ഗതിനിവത്തിഅത്ഥതോ സാമഞ്ഞതോ ആസനമ്പി ഠാനഗ്ഗഹണേന ഗയ്ഹതീതി വുത്തം ‘‘ആസനകുസലതായ ഏകമന്തം തിട്ഠന്തീ’’തി. നിസിന്നാപി ഹി ഗമനതോ നിവത്താ നാമ ഹോന്തി ഠത്വാ നിസീദിതബ്ബത്താ, യഥാവുത്തട്ഠാനാദയോപി ആസനേനേവ സങ്ഗഹിതാതി. അതിദൂരഅച്ചാസന്നപടിക്ഖേപേന നാതിദൂരനച്ചാസന്നം നാമ ഗഹിതം. തം പന അവകംസതോ ഉഭിന്നം പസാരിതഹത്ഥസങ്ഘട്ടനേന ദട്ഠബ്ബം. ഗീവം പസാരേത്വാതി ഗീവം പരിവത്തനവസേന പസാരേത്വാ.
Gatinivattiatthato sāmaññato āsanampi ṭhānaggahaṇena gayhatīti vuttaṃ ‘‘āsanakusalatāya ekamantaṃ tiṭṭhantī’’ti. Nisinnāpi hi gamanato nivattā nāma honti ṭhatvā nisīditabbattā, yathāvuttaṭṭhānādayopi āsaneneva saṅgahitāti. Atidūraaccāsannapaṭikkhepena nātidūranaccāsannaṃ nāma gahitaṃ. Taṃ pana avakaṃsato ubhinnaṃ pasāritahatthasaṅghaṭṭanena daṭṭhabbaṃ. Gīvaṃ pasāretvāti gīvaṃ parivattanavasena pasāretvā.
കാമം ‘‘കഥ’’ന്തി അയമാകാരപുച്ഛാ, തരണാകാരോ ഇധ പുച്ഛിതോ. സോ പന തരണാകാരോ അത്ഥതോ കാരണമേവാതി ആഹ ‘‘കഥം നൂതി കാരണപുച്ഛാ’’തി? പാകടോ അഭിസമ്ബോധിയം മഹാപഥവീകമ്പനാദിഅനേകച്ഛരിയപാതുഭാവാദിനാ.
Kāmaṃ ‘‘katha’’nti ayamākārapucchā, taraṇākāro idha pucchito. So pana taraṇākāro atthato kāraṇamevāti āha ‘‘kathaṃ nūti kāraṇapucchā’’ti? Pākaṭo abhisambodhiyaṃ mahāpathavīkampanādianekacchariyapātubhāvādinā.
മരിസനട്ഠേന പാപാനം രോഗാദിഅനത്ഥാനം അഭിഭവനട്ഠേന മാരിസോ, ദുക്ഖരഹിതോ. തേനാഹ ‘‘നിദ്ദുക്ഖാതി വുത്തം ഹോതീ’’തി. നിരയപക്ഖേ പിയാലപനവചനവസേന ഉപചാരവചനഞ്ചേതം യഥാ ‘‘ദേവാനം പിയാ’’തി. തേനേവാഹ ‘‘യദി ഏവ’’ന്തിആദി. സങ്കുനാ സങ്കൂതി മത്ഥകതോ സമകോട്ടിതേന യാവ ഹദയപദേസാ നിബ്ബിജ്ഝിത്വാ ഓതിണ്ണേന സങ്കുനാ പാദതലതോ സമകോട്ടിതോ സങ്കു നിബ്ബിജ്ഝിത്വാ ആരോഹന്തോ ഹദയേ ഹദയസ്സ പദേസേ സമാഗച്ഛേയ്യ, അഥ നേസം സങ്കൂനം സമാഗമസമകാലേ നം യഥാതിക്കന്തസങ്കുകരണകാലം ജാനേയ്യാസി. കിഞ്ചി നിമിത്തം ഉപാദായ കിസ്മിഞ്ചി അത്ഥേ പവത്തസ്സ സദ്ദസ്സ തന്നിമിത്തരഹിതേ പവത്തി രുള്ഹീ നാമ ഗമനകിരിയാരഹിതേ സാസനാദിമതി പടിപിണ്ഡേ യഥാ ഗോസദ്ദസ്സ.
Marisanaṭṭhena pāpānaṃ rogādianatthānaṃ abhibhavanaṭṭhena māriso, dukkharahito. Tenāha ‘‘niddukkhāti vuttaṃ hotī’’ti. Nirayapakkhe piyālapanavacanavasena upacāravacanañcetaṃ yathā ‘‘devānaṃ piyā’’ti. Tenevāha ‘‘yadi eva’’ntiādi. Saṅkunā saṅkūti matthakato samakoṭṭitena yāva hadayapadesā nibbijjhitvā otiṇṇena saṅkunā pādatalato samakoṭṭito saṅku nibbijjhitvā ārohanto hadaye hadayassa padese samāgaccheyya, atha nesaṃ saṅkūnaṃ samāgamasamakāle naṃ yathātikkantasaṅkukaraṇakālaṃ jāneyyāsi. Kiñci nimittaṃ upādāya kismiñci atthe pavattassa saddassa tannimittarahite pavatti ruḷhī nāma gamanakiriyārahite sāsanādimati paṭipiṇḍe yathā gosaddassa.
ഓഘമതരീതി യേസം ഓഘാനം തരണം പുച്ഛിതം, തേ ഗണനപരിച്ഛേദതോ സരൂപതോ ച ദസ്സേതും ‘‘ചത്താരോ’’തിആദി വുത്തം. കസ്മാ പനേത്ഥ ചത്താരോ ഏവ ഓഘാ വുത്താ, തേ ച കാമാദയോ ഏവാതി? ന ചോദേതബ്ബമേതം, യസ്മാ ധമ്മാനം സഭാവകിച്ചവിസേസഞ്ഞുനാ ഭഗവതാ സബ്ബം ഞേയ്യം യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുജ്ഝിത്വാ ഏത്തകാവ ഓഘാ ദേസിതാ, ഇമേ ഏവ ച ദേസിതാതി. വട്ടസ്മിം ഓഹനന്തി ഓസീദാപേന്തീതി ഓഘാ, ഓഹനന്തി ഹേട്ഠാ കത്വാ ഹനന്തി ഗാമേന്തി, തഥാഭൂതാ സത്തേ അധോ ഗാമേന്തി നാമ. അയഞ്ച അത്ഥോ ‘‘സബ്ബോപി ചേസാ’’തിആദിനാ പരതോ അട്ഠകഥായമേവ ആഗമിസ്സതി. കാമനട്ഠേന കാമോ, കാമോ ച സോ യഥാവുത്തേനത്ഥേന ഓഘോ ചാതി, കാമേസു ഓഘോതി വാ കാമോഘോ. ഭവോഘോ നാമ ഭവരാഗോതി ദസ്സേതും ‘‘രൂപാരൂപഭവേസു ഛന്ദരാഗോ ഝാനനികന്തി ചാ’’തി വുത്തം. സുമങ്ഗലവിലാസിനീആദീസു (ദീ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൩.൩൧൨) പന ‘‘സസ്സതദിട്ഠിസഹഗതരാഗോ ചാ’’തി വുത്തം. തത്ഥ പഠമോ ഉപപത്തിഭവേസു രാഗോ, ദുതിയോ കമ്മഭവേ. ഭവദിട്ഠിവിനിമുത്തസ്സ ദിട്ഠിഗതസ്സ അഭാവതോ. ‘‘ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിയോ ദിട്ഠോഘോ’’തി വുത്തം, ചതുസച്ചന്തോഗധത്താ സബ്ബസ്സ ഞേയ്യസ്സ ‘‘ചതൂസു സച്ചേസു അഞ്ഞാണം അവിജ്ജോഘോ’’തി ആഹ.
Oghamatarīti yesaṃ oghānaṃ taraṇaṃ pucchitaṃ, te gaṇanaparicchedato sarūpato ca dassetuṃ ‘‘cattāro’’tiādi vuttaṃ. Kasmā panettha cattāro eva oghā vuttā, te ca kāmādayo evāti? Na codetabbametaṃ, yasmā dhammānaṃ sabhāvakiccavisesaññunā bhagavatā sabbaṃ ñeyyaṃ yāthāvato abhisambujjhitvā ettakāva oghā desitā, ime eva ca desitāti. Vaṭṭasmiṃ ohananti osīdāpentīti oghā, ohananti heṭṭhā katvā hananti gāmenti, tathābhūtā satte adho gāmenti nāma. Ayañca attho ‘‘sabbopi cesā’’tiādinā parato aṭṭhakathāyameva āgamissati. Kāmanaṭṭhena kāmo, kāmo ca so yathāvuttenatthena ogho cāti, kāmesu oghoti vā kāmogho. Bhavogho nāma bhavarāgoti dassetuṃ ‘‘rūpārūpabhavesu chandarāgo jhānanikanti cā’’ti vuttaṃ. Sumaṅgalavilāsinīādīsu (dī. ni. aṭṭha. 3.312) pana ‘‘sassatadiṭṭhisahagatarāgo cā’’ti vuttaṃ. Tattha paṭhamo upapattibhavesu rāgo, dutiyo kammabhave. Bhavadiṭṭhivinimuttassa diṭṭhigatassa abhāvato. ‘‘Dvāsaṭṭhidiṭṭhiyo diṭṭhogho’’ti vuttaṃ, catusaccantogadhattā sabbassa ñeyyassa ‘‘catūsu saccesu aññāṇaṃ avijjogho’’ti āha.
ഇദാനി തേസം ഓഘസങ്ഖാതാനം പാപധമ്മാനം ഉപ്പത്തിട്ഠാനം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥാ’’തിആദി വുത്തം, പവത്തിട്ഠാനം പന കാമഗുണാദയോ ദസ്സിതാ ഏവ. ‘‘പഞ്ചസു കാമഗുണേസു ഛന്ദരാഗോ കാമോഘോ’’തി ഏത്ഥ ഭവോഘം ഠപേത്വാ സബ്ബോ ലോഭോ കാമോഘോതി യുത്തം സിയാ. സസ്സതദിട്ഠിസഹഗതോ രാഗോ ഭവദിട്ഠിസമ്പയുത്തത്താ ഭവോഘോതി അട്ഠകഥാസു വുത്തോ, ഭവോഘോ പന ദിട്ഠിഗതവിപ്പയുത്തേസു ഏവ ഉപ്പജ്ജതീതി പാളിയം വുത്തോ. തേനേവാഹ – ‘‘ഭവോഘോ ചതൂസു ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തലോഭസഹഗതചിത്തുപ്പാദേസു ഉപ്പജ്ജതീ’’തി. തസ്മാ ദിട്ഠിസഹഗതലോഭോപി കാമോഘോതി യുത്തം സിയാ. ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികദുക്ഖാനഞ്ഹി കാരണഭൂതാ കാമാസവാദയോപി ദ്വിധാ വുത്താ, ആസവാ ഏവ ച ഓഘാ. കാമാസവനിദ്ദേസേ ച കാമേസൂതി കാമരാഗദിട്ഠിരാഗാദീനം ആരമ്മണഭൂതേസു തേഭൂമകേസു വത്ഥുകാമേസൂതി അത്ഥോ സമ്ഭവതി. തത്ഥ ഹി ഉപ്പജ്ജമാനാ സായം തണ്ഹാ സബ്ബാപി ന കാമച്ഛന്ദാദിനാമം ന ലഭതീതി.
Idāni tesaṃ oghasaṅkhātānaṃ pāpadhammānaṃ uppattiṭṭhānaṃ dassetuṃ ‘‘tatthā’’tiādi vuttaṃ, pavattiṭṭhānaṃ pana kāmaguṇādayo dassitā eva. ‘‘Pañcasu kāmaguṇesu chandarāgo kāmogho’’ti ettha bhavoghaṃ ṭhapetvā sabbo lobho kāmoghoti yuttaṃ siyā. Sassatadiṭṭhisahagato rāgo bhavadiṭṭhisampayuttattā bhavoghoti aṭṭhakathāsu vutto, bhavogho pana diṭṭhigatavippayuttesu eva uppajjatīti pāḷiyaṃ vutto. Tenevāha – ‘‘bhavogho catūsu diṭṭhivippayuttalobhasahagatacittuppādesu uppajjatī’’ti. Tasmā diṭṭhisahagatalobhopi kāmoghoti yuttaṃ siyā. Diṭṭhadhammikasamparāyikadukkhānañhi kāraṇabhūtā kāmāsavādayopi dvidhā vuttā, āsavā eva ca oghā. Kāmāsavaniddese ca kāmesūti kāmarāgadiṭṭhirāgādīnaṃ ārammaṇabhūtesu tebhūmakesu vatthukāmesūti attho sambhavati. Tattha hi uppajjamānā sāyaṃ taṇhā sabbāpi na kāmacchandādināmaṃ na labhatīti.
യദി പന പഞ്ചകാമഗുണികോ ച രാഗോ കാമോഘോതി വുത്തോതി കത്വാ ബ്രഹ്മാനം വിമാനാദീസു രാഗസ്സ ദിട്ഠിരാഗസ്സ ച കാമോഘഭാവോ പടിസേധിതബ്ബോ സിയാ, ഏവം സതി കാമോഘഭവോഘവിനിമുത്തേന നാമ ലോഭേന ഭവിതബ്ബം . സോ യദാ ദിട്ഠിഗതവിപ്പയുത്തേസു ഉപ്പജ്ജതി, തദാ തേന സമ്പയുത്തോ അവിജ്ജോഘോ ഓഘവിപ്പയുത്തോതി ദോമനസ്സവിചികിച്ഛുദ്ധച്ചസമ്പയുത്തസ്സ വിയ തസ്സപി ഓഘവിപ്പയുത്തതാ വത്തബ്ബാ സിയാ ‘‘ചതൂസുപി ദിട്ഠിഗതവിപ്പയുത്തലോഭസഹഗതേസു ചിത്തുപ്പാദേസു ഉപ്പന്നോ മോഹോ സിയാ ഓഘസമ്പയുത്തോ സിയാ ഓഘവിപ്പയുത്തോ’’തി. ‘‘കാമോഘോ അട്ഠസു ലോഭസഹഗതേസു ചിത്തുപ്പാദേസു ഉപ്പജ്ജതീ’’തി, ‘‘കാമോഘം പടിച്ച ദിട്ഠോഘോ അവിജ്ജോഘോ’’തി ച വചനതോ ദിട്ഠിസഹഗതോ കാമോഘോ ന ഹോതീതി ന സക്കാ വത്തും. തഥാ ഹേത്ഥ ‘‘രൂപാരൂപഭവേസു ഛന്ദരാഗോ ഝാനനികന്തി ച ഭവോഘോ നാമാതി ഏത്തകമേവ വുത്തം, ന വുത്തം സസ്സതദിട്ഠിസഹഗതോ രാഗോ’’തി.
Yadi pana pañcakāmaguṇiko ca rāgo kāmoghoti vuttoti katvā brahmānaṃ vimānādīsu rāgassa diṭṭhirāgassa ca kāmoghabhāvo paṭisedhitabbo siyā, evaṃ sati kāmoghabhavoghavinimuttena nāma lobhena bhavitabbaṃ . So yadā diṭṭhigatavippayuttesu uppajjati, tadā tena sampayutto avijjogho oghavippayuttoti domanassavicikicchuddhaccasampayuttassa viya tassapi oghavippayuttatā vattabbā siyā ‘‘catūsupi diṭṭhigatavippayuttalobhasahagatesu cittuppādesu uppanno moho siyā oghasampayutto siyā oghavippayutto’’ti. ‘‘Kāmogho aṭṭhasu lobhasahagatesu cittuppādesu uppajjatī’’ti, ‘‘kāmoghaṃ paṭicca diṭṭhogho avijjogho’’ti ca vacanato diṭṭhisahagato kāmogho na hotīti na sakkā vattuṃ. Tathā hettha ‘‘rūpārūpabhavesu chandarāgo jhānanikanti ca bhavogho nāmāti ettakameva vuttaṃ, na vuttaṃ sassatadiṭṭhisahagato rāgo’’ti.
അധോഗമനട്ഠേനാതി ഹേട്ഠാപവത്തനട്ഠേന. ഹേട്ഠാപവത്തനഞ്ചേത്ഥ ന കേവലം അപായഗമനിയഭാവേന, അഥ ഖോ സംസാരതരകാവരോധനേനപീതി ദസ്സേതും ‘‘ഉപരിഭവഞ്ചാ’’തിആദി വുത്തം. കാമം നിബ്ബാനം അരൂപിഭാവാ അദേസം, ന തസ്സ ഠാനവസേന ഉപരിഗഹണം, സബ്ബസങ്ഖതവിനിസ്സടത്താ പന സബ്ബസ്സപി ഭവസ്സ ഉപരീതി വത്തബ്ബതം അരഹതീതി കത്വാ വുത്തം ‘‘ഉപരിഭവം നിബ്ബാന’’ന്തി. ‘‘മഹാഉദകോഘോ’’തിആദീസു രാസട്ഠോ ഓഘ-സദ്ദോതി ‘‘മഹാ ഹേസോ കിലേസരാസീ’’തി വുത്തം സേസേസുപീതി ഭവോഘാദീസുപി.
Adhogamanaṭṭhenāti heṭṭhāpavattanaṭṭhena. Heṭṭhāpavattanañcettha na kevalaṃ apāyagamaniyabhāvena, atha kho saṃsāratarakāvarodhanenapīti dassetuṃ ‘‘uparibhavañcā’’tiādi vuttaṃ. Kāmaṃ nibbānaṃ arūpibhāvā adesaṃ, na tassa ṭhānavasena uparigahaṇaṃ, sabbasaṅkhatavinissaṭattā pana sabbassapi bhavassa uparīti vattabbataṃ arahatīti katvā vuttaṃ ‘‘uparibhavaṃ nibbāna’’nti. ‘‘Mahāudakogho’’tiādīsu rāsaṭṭho ogha-saddoti ‘‘mahā heso kilesarāsī’’ti vuttaṃ sesesupīti bhavoghādīsupi.
അപ്പതിട്ഠഹന്തോതി കിലേസാദീനം വസേന അസന്തിട്ഠന്തോ, അസംസീദന്തോതി അത്ഥോ. അനായൂഹന്തോതി അഭിസങ്ഖാരാദിവസേന ന ആയൂഹന്തോ മജ്ഝിമം പടിപദം വിലങ്ഘിത്വാ നിബ്ബുയ്ഹന്തോ. തേനാഹ – ‘‘അവായമന്തോ’’തി, മിച്ഛാവായാമവസേന അവായമന്തോതി അധിപ്പായോ. ഗൂള്ഹന്തി സംവുതം. പടിച്ഛന്നന്തി തസ്സേവ വേവചനം. അത്ഥവസേന വാ സംവുത്തം ഗൂള്ഹം, സദ്ദവസേനപി അപാകടം പടിച്ഛന്നം അന്തരദീപാദികേ ഠാതബ്ബട്ഠാനേ. ആയൂഹന്താതി ഹത്ഥേഹി ച പാദേഹി ച വായമന്താ. ഏതം അത്ഥജാതം, ഏതം വാ വിസ്സജ്ജനം.
Appatiṭṭhahantoti kilesādīnaṃ vasena asantiṭṭhanto, asaṃsīdantoti attho. Anāyūhantoti abhisaṅkhārādivasena na āyūhanto majjhimaṃ paṭipadaṃ vilaṅghitvā nibbuyhanto. Tenāha – ‘‘avāyamanto’’ti, micchāvāyāmavasena avāyamantoti adhippāyo. Gūḷhanti saṃvutaṃ. Paṭicchannanti tasseva vevacanaṃ. Atthavasena vā saṃvuttaṃ gūḷhaṃ, saddavasenapi apākaṭaṃ paṭicchannaṃ antaradīpādike ṭhātabbaṭṭhāne. Āyūhantāti hatthehi ca pādehi ca vāyamantā. Etaṃ atthajātaṃ, etaṃ vā vissajjanaṃ.
ഇദാനി യേനാധിപ്പായേന ഭഗവതാ തഥാഗൂള്ഹം കത്വാ പഞ്ഹോ കഥിതോ, തം ദസ്സേതും ‘‘കിം പനാതിആദി വുത്തം. നിഗ്ഗഹമുഖേനാതി വേനേയ്യാനം വിനയഉപായഭൂതനിഗ്ഗഹവസേന. തേനാഹ യേ പണ്ഡിതമാനിനോ’’തിആദി. പവയ്ഹ പവയ്ഹാതി ഓഫുണിത്വാ ഓഫുണിത്വാ.
Idāni yenādhippāyena bhagavatā tathāgūḷhaṃ katvā pañho kathito, taṃ dassetuṃ ‘‘kiṃ panātiādi vuttaṃ. Niggahamukhenāti veneyyānaṃ vinayaupāyabhūtaniggahavasena. Tenāha ye paṇḍitamānino’’tiādi. Pavayha pavayhāti ophuṇitvā ophuṇitvā.
സോതി ദേവപുത്തോ നിഹതമാനോ അഹോസി യഥാവിസ്സജ്ജിതസ്സ അത്ഥസ്സ അജാനന്തോ. യഥാതി അനിയമവചനം നിയമനിദ്ദിട്ഠം ഹോതി, തംസമ്ബന്ധഞ്ച കഥന്തി പുച്ഛാവചനന്തി തദുഭയസ്സ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘യഥാഹം ജാനാമി, ഏവം മേ കഥേഹീ’’തി ആഹ.
Soti devaputto nihatamāno ahosi yathāvissajjitassa atthassa ajānanto. Yathāti aniyamavacanaṃ niyamaniddiṭṭhaṃ hoti, taṃsambandhañca kathanti pucchāvacananti tadubhayassa atthaṃ dassento ‘‘yathāhaṃ jānāmi, evaṃ me kathehī’’ti āha.
യദാസ്വാഹന്തി യദാ സു അഹം, സു-കാരോ നിപാതമത്തം ‘‘യദിദം കഥം സൂ’’തിആദീസു വിയ. സബ്ബപദേസൂതി ‘‘തദാസ്സു സംസീദാമീ’’തിആദീസു തീസുപി പദേസു. അതരന്തോതി ഓഘാനം അതിക്കമനത്ഥം തരണപ്പയോഗം അകരോന്തോ. തത്ഥേവാതി ഓഘനിയഓഘേസു ഏവ. ഓസീദാമീതി നിമുജ്ജാമി ഓഘേഹി അജ്ഝോത്ഥടോ ഹോമി. നിബ്ബുയ്ഹാമീതി ഓഘേഹി നിബ്ബൂള്ഹോ ഹോമി. ഠാതും അസക്കോന്തോ അസംസീദന്തോ. അതിവത്താമീതി അനുപയോഗം അതിക്കമാമി, അപനിധാനവസേന സമ്മാപടിപത്തിം വിരാധേമീതി അത്ഥോ. ഠാനേ ച വായാമേ ചാതി വക്ഖമാനവിഭാഗേ പതിട്ഠഹനേ വായാമേ ച ദോസം ദിസ്വാതി പതിട്ഠാനായൂഹനേസു സംസീദനനിബ്ബുയ്ഹനസങ്ഖാതം തരണസ്സ വിബന്ധനഭൂതം ആദീനവം ദിസ്വാന. ഇദം ഭഗവതാ ബോധിമൂലേ അത്തനാ പവത്തിത-പുബ്ബഭാഗ-മനസികാരവസേന വുത്തം. അതിട്ഠന്തോ അവായമന്തോതി പതിട്ഠാനായൂഹനകരണകിലേസാദീനം പരിവജ്ജനേന അസംസീദന്തോ അനിബ്ബുയ്ഹന്തോ. ദേവതായപി പടിവിദ്ധോ തദത്ഥോ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നതായ വിമുത്തിപരിപാചനീയധമ്മാനം പരിപക്കത്താ. ന പന പാകടോ വിപഞ്ചിതഞ്ഞൂആദീനം, ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂനം പന യഥാ തസ്സാ ദേവതായ, തഥാ പാകടോ ഏവാതി. സത്ത ദുകാ ഇദാനി വുച്ചമാനരൂപാ ദസ്സിതാ പോരാണട്ഠകഥായം. കിലേസവസേന സന്തിട്ഠന്തോതി ലോഭാദീഹി അഭിഭൂതതായ സംസാരേ പതിട്ഠഹന്തോ സമ്മാ അപ്പടിപജ്ജനേന തത്ഥേവ സംസീദതി നാമ. അഭിസങ്ഖാരവസേനാതി തത്ഥേവാഭിസങ്ഖാരചേതനായ ചേതേന്തോ സമ്മാപടിപത്തിയോഗ്യസ്സ ഖണസ്സ അതിവത്തനേന നിബ്ബുയ്ഹതി നാമ. ഇമിനാ നയേന സേസദുകേസുപി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
Yadāsvāhanti yadā su ahaṃ, su-kāro nipātamattaṃ ‘‘yadidaṃ kathaṃ sū’’tiādīsu viya. Sabbapadesūti ‘‘tadāssu saṃsīdāmī’’tiādīsu tīsupi padesu. Atarantoti oghānaṃ atikkamanatthaṃ taraṇappayogaṃ akaronto. Tatthevāti oghaniyaoghesu eva. Osīdāmīti nimujjāmi oghehi ajjhotthaṭo homi. Nibbuyhāmīti oghehi nibbūḷho homi. Ṭhātuṃ asakkonto asaṃsīdanto. Ativattāmīti anupayogaṃ atikkamāmi, apanidhānavasena sammāpaṭipattiṃ virādhemīti attho. Ṭhāne ca vāyāme cāti vakkhamānavibhāge patiṭṭhahane vāyāme ca dosaṃ disvāti patiṭṭhānāyūhanesu saṃsīdananibbuyhanasaṅkhātaṃ taraṇassa vibandhanabhūtaṃ ādīnavaṃ disvāna. Idaṃ bhagavatā bodhimūle attanā pavattita-pubbabhāga-manasikāravasena vuttaṃ. Atiṭṭhanto avāyamantoti patiṭṭhānāyūhanakaraṇakilesādīnaṃ parivajjanena asaṃsīdanto anibbuyhanto. Devatāyapi paṭividdho tadattho upanissayasampannatāya vimuttiparipācanīyadhammānaṃ paripakkattā. Na pana pākaṭo vipañcitaññūādīnaṃ, ugghaṭitaññūnaṃ pana yathā tassā devatāya, tathā pākaṭo evāti. Satta dukā idāni vuccamānarūpā dassitā porāṇaṭṭhakathāyaṃ. Kilesavasena santiṭṭhantoti lobhādīhi abhibhūtatāya saṃsāre patiṭṭhahanto sammā appaṭipajjanena tattheva saṃsīdati nāma. Abhisaṅkhāravasenāti tatthevābhisaṅkhāracetanāya cetento sammāpaṭipattiyogyassa khaṇassa ativattanena nibbuyhati nāma. Iminā nayena sesadukesupi attho veditabbo.
ഏത്ഥ ച വട്ടമൂലകാ കിലേസാതി തേസം വസേന സംസാരേ അവട്ഠാനം തംതംകമ്മുനാ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ അഭിനിബ്ബത്തി, കിലേസാ പന തേസം പച്ചയമത്തം. തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ അപരാപരം നിബ്ബത്തേന്തോ സംസാരേ നിബ്ബുയ്ഹതി നാമാതി ഇമസ്സ അത്ഥസ്സ ദസ്സനവസേന പഠമദുകോ വുത്തോ. ഇമേ സത്താ സംസാരേ പരിബ്ഭമന്താ ദുവിധാ തണ്ഹാചരിതാ ദിട്ഠിചരിതാ ചാതി തേസം സംസാരനായികഭൂതാനം ധമ്മാനം വസേന സന്തിട്ഠനം, തദഞ്ഞേസം പവത്തിപച്ചയാനം വസേന ആയൂഹനന്തി ഇമസ്സ അത്ഥസ്സ ദസ്സനവസേന ദുതിയദുകോ വുത്തോ. സംയോജനിയേസു ധമ്മേസു അസ്സാദദസ്സനസഭാവായ തണ്ഹായ വസേന വിസേസതോ പതിട്ഠാനം, അമുത്തിമഗ്ഗേ മുത്തിമഗ്ഗപരാമാസതോ തഥാ ആയൂഹനമ്പി ദിട്ഠിയാ വസേന ഹോതീതി ദസ്സേതും തതിയദുകോ വുത്തോ. ചതുത്ഥദുകേ പന അധിപ്പായോ അട്ഠകഥായ ഏവ വിഭാവിതോ. യസ്മാ ‘‘സസ്സതോ അത്താ’’തി അഭിനിവിസന്തോ അരൂപരാഗം, അസഞ്ഞൂപഗം വാ അവിമോക്ഖംയേവ വിമോക്ഖോതി ഗഹേത്വാ സംസാരേ ഏവ ഓലീയതി. തേനാഹ ‘‘ഓലീയനാഭിനിവേസാ ഹി ഭവദിട്ഠീ’’തി. യസ്മാ പന കാമഭവാദീസു യം വാ തം വാ ഭവം പത്വാ അത്താ ഉച്ഛിജ്ജതി വിനസ്സതി, ന ഹോതി പരം മരണാതി അഭിനിവിസന്തോ ഭവവിപ്പമോക്ഖാവഹായ സമ്മാപടിപത്തിയാ അപ്പടിപജ്ജനേന തം അതിവത്തതി. തേന വുത്തം ‘‘അതിധാവനാഭിനിവേസാ വിഭവദിട്ഠീ’’തി.
Ettha ca vaṭṭamūlakā kilesāti tesaṃ vasena saṃsāre avaṭṭhānaṃ taṃtaṃkammunā tattha tattha bhave abhinibbatti, kilesā pana tesaṃ paccayamattaṃ. Tattha tattha bhave aparāparaṃ nibbattento saṃsāre nibbuyhati nāmāti imassa atthassa dassanavasena paṭhamaduko vutto. Ime sattā saṃsāre paribbhamantā duvidhā taṇhācaritā diṭṭhicaritā cāti tesaṃ saṃsāranāyikabhūtānaṃ dhammānaṃ vasena santiṭṭhanaṃ, tadaññesaṃ pavattipaccayānaṃ vasena āyūhananti imassa atthassa dassanavasena dutiyaduko vutto. Saṃyojaniyesu dhammesu assādadassanasabhāvāya taṇhāya vasena visesato patiṭṭhānaṃ, amuttimagge muttimaggaparāmāsato tathā āyūhanampi diṭṭhiyā vasena hotīti dassetuṃ tatiyaduko vutto. Catutthaduke pana adhippāyo aṭṭhakathāya eva vibhāvito. Yasmā ‘‘sassato attā’’ti abhinivisanto arūparāgaṃ, asaññūpagaṃ vā avimokkhaṃyeva vimokkhoti gahetvā saṃsāre eva olīyati. Tenāha ‘‘olīyanābhinivesā hi bhavadiṭṭhī’’ti. Yasmā pana kāmabhavādīsu yaṃ vā taṃ vā bhavaṃ patvā attā ucchijjati vinassati, na hoti paraṃ maraṇāti abhinivisanto bhavavippamokkhāvahāya sammāpaṭipattiyā appaṭipajjanena taṃ ativattati. Tena vuttaṃ ‘‘atidhāvanābhinivesā vibhavadiṭṭhī’’ti.
ലീനവസേന സന്തിട്ഠന്തോതി കോസജ്ജാദിവസേന സംകോചാപജ്ജനേന സമ്മാ അപ്പടിപജ്ജന്തോ. ഉദ്ധച്ചവസേന ആയൂഹന്തോതി സമ്മാസമാധിനോ അഭാവേന വിക്ഖേപവസേന പഞ്ചമോ ദുകോ വുത്തോ. യഥാ കാമസുഖം പവിട്ഠസ്സ സമാധാനം നത്ഥി ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലിട്ഠത്താ, ഏവം അത്തപരിതാപനമനുയുത്തസ്സ കായസ്സ ഉപക്കിലിട്ഠത്താ. ഇതി ചിത്തകായപരിക്കിലേസകരാ ദ്വേ അന്താ തണ്ഹാദിട്ഠിനിസ്സയതായ സംസീദനനിബ്ബുയ്ഹനനിമിത്താ വുത്താ ഛട്ഠദുകേ. പുബ്ബേ സപ്പദേസതോവ സംകിലേസധമ്മാ ‘‘സംസീദനനിമിത്ത’’ന്തി ദസ്സിതാതി ഇദാനി നിപ്പദേസതോ ദസ്സനവസേന, പുബ്ബേ ച സാധാരണതോ അഭിസങ്ഖാരധമ്മാ ‘‘നിബ്ബുയ്ഹനനിമിത്ത’’ന്തി ദസ്സിതാതി ഇദാനി പുഞ്ഞാനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരേ ഏവ ‘‘ആയൂഹനനിമിത്ത’’ന്തി ദസ്സനവസേന സത്തമദുകോ വുത്തോ. ഏവഞ്ഹി ദുഗ്ഗതിസുഗതൂപപത്തിവസേന സംസീദനനിബ്ബുയ്ഹനാനി വിഭജ്ജ ദസ്സിതാനി ഹോന്തീതി. തേനേവാഹ ‘‘വുത്തമ്പി ചേത’’ന്തിആദി. അധോഭാഗം ദുഗ്ഗതിം ഗമേന്തീതി അധോഭാഗങ്ഗമനീയാ അനുനാസികലോപം അകത്വാ. തഥാ ഉപരിഭാഗം ഗമേന്തീതി ഉപരിഭാഗങ്ഗമനീയാ.
Līnavasena santiṭṭhantoti kosajjādivasena saṃkocāpajjanena sammā appaṭipajjanto. Uddhaccavasena āyūhantoti sammāsamādhino abhāvena vikkhepavasena pañcamo duko vutto. Yathā kāmasukhaṃ paviṭṭhassa samādhānaṃ natthi cittassa upakkiliṭṭhattā, evaṃ attaparitāpanamanuyuttassa kāyassa upakkiliṭṭhattā. Iti cittakāyaparikkilesakarā dve antā taṇhādiṭṭhinissayatāya saṃsīdananibbuyhananimittā vuttā chaṭṭhaduke. Pubbe sappadesatova saṃkilesadhammā ‘‘saṃsīdananimitta’’nti dassitāti idāni nippadesato dassanavasena, pubbe ca sādhāraṇato abhisaṅkhāradhammā ‘‘nibbuyhananimitta’’nti dassitāti idāni puññāneñjābhisaṅkhāre eva ‘‘āyūhananimitta’’nti dassanavasena sattamaduko vutto. Evañhi duggatisugatūpapattivasena saṃsīdananibbuyhanāni vibhajja dassitāni hontīti. Tenevāha ‘‘vuttampi ceta’’ntiādi. Adhobhāgaṃ duggatiṃ gamentīti adhobhāgaṅgamanīyā anunāsikalopaṃ akatvā. Tathā uparibhāgaṃ gamentīti uparibhāgaṅgamanīyā.
ഏത്ഥ ച ഓഘതരണം പുച്ഛിതേന ഭഗവതാ ‘‘അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹ’’ന്തി തസ്സ പഹാനങ്ഗമേവ ദസ്സിതം, ന സമ്പയോഗങ്ഗന്തി? ന ഏവം ദട്ഠബ്ബം, യാവതാ യേന പതിട്ഠാനം ഹോതി, യേന ച ആയൂഹനം, തദുഭയപടിക്ഖേപമുഖേന തപ്പടിപക്ഖധമ്മദസ്സനമേതന്തി. ന ഹേസ അ-കാരോ കേവലം പടിസേധേ, അഥ ഖോ പടിപക്ഖേ ‘‘അകുസലാ ധമ്മാ, അഹിതോ, അധമ്മോ’’തിആദീസു വിയ, തസ്മാ അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹന്തി പതിട്ഠാനായൂഹനാനം പടിപക്ഖവസേന പവത്തമാനോ തഥാപവത്തിഹേതൂവാതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. ഖോതി ച അവധാരണത്ഥേ നിപാതോ ‘‘അസ്സോസി ഖോ’’തിആദീസു (പാരാ॰ ൧) വിയ. തേന അപ്പതിട്ഠാനസ്സ ഏകംസികതം ദസ്സേതി. സോയം ഖോ-സദ്ദോ ‘‘അനായൂഹ’’ന്തി ഏത്ഥാപി ആനേത്വാ വത്തബ്ബോ. അനായൂഹനമ്പി ഹി ഏകംസികമേവാതി തസ്സ പടിപക്ഖോ സഹ വിപസ്സനായ അരിയമഗ്ഗോ. തേന ഹി ഓഘതരണം ഹോതി, ന അഞ്ഞഥാ. ഏവമയം യഥാനുസന്ധിദേസനാ കതാ, ദേവതാ ച സഹവിപസ്സനം മഗ്ഗം പടിവിജ്ഝീതി പഠമഫലേ പതിട്ഠാസി. തേന വുത്തം ‘‘ഇമം പഞ്ഹവിസ്സജ്ജന’’ന്തിആദി.
Ettha ca oghataraṇaṃ pucchitena bhagavatā ‘‘appatiṭṭhaṃ anāyūha’’nti tassa pahānaṅgameva dassitaṃ, na sampayogaṅganti? Na evaṃ daṭṭhabbaṃ, yāvatā yena patiṭṭhānaṃ hoti, yena ca āyūhanaṃ, tadubhayapaṭikkhepamukhena tappaṭipakkhadhammadassanametanti. Na hesa a-kāro kevalaṃ paṭisedhe, atha kho paṭipakkhe ‘‘akusalā dhammā, ahito, adhammo’’tiādīsu viya, tasmā appatiṭṭhaṃ anāyūhanti patiṭṭhānāyūhanānaṃ paṭipakkhavasena pavattamāno tathāpavattihetūvāti ayamettha attho. Khoti ca avadhāraṇatthe nipāto ‘‘assosi kho’’tiādīsu (pārā. 1) viya. Tena appatiṭṭhānassa ekaṃsikataṃ dasseti. Soyaṃ kho-saddo ‘‘anāyūha’’nti etthāpi ānetvā vattabbo. Anāyūhanampi hi ekaṃsikamevāti tassa paṭipakkho saha vipassanāya ariyamaggo. Tena hi oghataraṇaṃ hoti, na aññathā. Evamayaṃ yathānusandhidesanā katā, devatā ca sahavipassanaṃ maggaṃ paṭivijjhīti paṭhamaphale patiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ ‘‘imaṃ pañhavissajjana’’ntiādi.
‘‘ചിരസ്സാ’’തി ഇമിനാ സമാനത്ഥം പദന്തരമേതന്തി ആഹ ‘‘ചിരസ്സ കാലസ്സാ’’തി യഥാ ‘‘മമം വാ, ഭിക്ഖവേ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൧.൫-൬) ഏത്ഥ ‘‘മമാ’’തി ഇമിനാ സമാനത്ഥം പദന്തരം മമന്തി. ന ദിട്ഠപുബ്ബാതി അദസ്സാവീ. അദസ്സാവിതാ ച ദിസ്വാ കത്തബ്ബകിച്ചസ്സ അസിദ്ധതായ വേദിതബ്ബാ. അഞ്ഞഥാ കാ നാമ സാ ദേവതാ, യാ ഭഗവന്തം ന ദിട്ഠവതീ? തേനാഹ ‘‘കിം പനിമായാ’’തിആദി. ദസ്സനം ഉപാദായ ഏവം വത്തും വത്തതീതി യദാ കദാചി കഞ്ചി പിയജാതികം ദിസ്വാ തം ദസ്സനം ഉപാദായ ‘‘ചിരേന വത മയം ആയസ്മന്തം പസ്സാമാ’’തി അദിട്ഠപുബ്ബം ദിട്ഠപുബ്ബം വാ ഏവം വത്തും യുജ്ജതി, അയം ലോകേ നിരുള്ഹേ സമുദാചാരോതി ദസ്സേതി. ബ്രഹ്മം വാ വുച്ചതി അരിയമഗ്ഗോ, തസ്സ അണനതോ ജാനനതോ പടിവിജ്ഝനതോ ബ്രാഹ്മണോ. കിലേസനിബ്ബാനേനാതി കിലേസാനം അച്ചന്തസമുച്ഛേദസങ്ഖാതേന നിബ്ബാനേന നിബ്ബുതം സമ്മദേവ വൂപസന്ത-സബ്ബകിലേസദരഥ-പരിളാഹം. ആസത്തവിസത്താദീഹീതി ആദി-സദ്ദേന വിസതാദിആകാരേ സങ്ഗണ്ഹാതി. വുത്തഞ്ഹേതം –
‘‘Cirassā’’ti iminā samānatthaṃ padantarametanti āha ‘‘cirassa kālassā’’ti yathā ‘‘mamaṃ vā, bhikkhave’’ti (dī. ni. 1.5-6) ettha ‘‘mamā’’ti iminā samānatthaṃ padantaraṃ mamanti. Na diṭṭhapubbāti adassāvī. Adassāvitā ca disvā kattabbakiccassa asiddhatāya veditabbā. Aññathā kā nāma sā devatā, yā bhagavantaṃ na diṭṭhavatī? Tenāha ‘‘kiṃ panimāyā’’tiādi. Dassanaṃ upādāya evaṃ vattuṃ vattatīti yadā kadāci kañci piyajātikaṃ disvā taṃ dassanaṃ upādāya ‘‘cirena vata mayaṃ āyasmantaṃ passāmā’’ti adiṭṭhapubbaṃ diṭṭhapubbaṃ vā evaṃ vattuṃ yujjati, ayaṃ loke niruḷhe samudācāroti dasseti. Brahmaṃ vā vuccati ariyamaggo, tassa aṇanato jānanato paṭivijjhanato brāhmaṇo. Kilesanibbānenāti kilesānaṃ accantasamucchedasaṅkhātena nibbānena nibbutaṃ sammadeva vūpasanta-sabbakilesadaratha-pariḷāhaṃ. Āsattavisattādīhīti ādi-saddena visatādiākāre saṅgaṇhāti. Vuttañhetaṃ –
‘‘വിസതാതി വിസത്തികാ, വിസടാതി വിസത്തികാ, വിസാലാതി വിസത്തികാ, വിസക്കതീതി വിസത്തികാ, വിസംവാദികാതി വിസത്തികാ, വിസം ഹരതീതി വിസത്തികാ, വിസമൂലാതി വിസത്തികാ, വിസഫലാതി വിസത്തികാ, വിസപരിഭോഗോതി വിസത്തികാ, വിസാലാ വാ പന സാ തണ്ഹാ രൂപേ സദ്ദേ ഗന്ധേ രസേ ഫോട്ഠബ്ബേ ധമ്മേ കുലേ ഗണേ വിസതാ വിത്ഥതാതി വിസത്തികാ’’തി (മഹാനി॰ ൩).
‘‘Visatāti visattikā, visaṭāti visattikā, visālāti visattikā, visakkatīti visattikā, visaṃvādikāti visattikā, visaṃ haratīti visattikā, visamūlāti visattikā, visaphalāti visattikā, visaparibhogoti visattikā, visālā vā pana sā taṇhā rūpe sadde gandhe rase phoṭṭhabbe dhamme kule gaṇe visatā vitthatāti visattikā’’ti (mahāni. 3).
തത്ഥ വിസതാതി വിത്ഥതാ രൂപാദീസു തേഭൂമകധമ്മേസു അഭിബ്യാപനവസേന വിസടാതി പുരിമവചനമേവ ത-കാരസ്സ ട-കാരം കത്വാ വുത്തം. വിസാലാതി വിപുലാ. വിസക്കതീതി പരിസക്കതി, സഹതി വാ. രത്തോ ഹി രാഗവത്ഥുനാ പാദേന താളിയമാനോപി സഹതീതി. ഓസക്കനം വിപ്ഫന്ദനം വാ ‘‘വിസക്കന’’ന്തിപി വദന്തി. അനിച്ചാദിം നിച്ചാദിതോ. ഗണ്ഹാതീതി വിസംവാദികാ ഹോതി. വിസം ഹരതീതി തഥാ തഥാ കാമേസു ആനിസംസം പസ്സന്തീ വിവിധേഹി ആകാരേഹി നേക്ഖമ്മാഭിമുഖപ്പവത്തിതോ ചിത്തം സംഹരതി സംഖിപതി, വിസം വാ ദുക്ഖം, തം ഹരതി, വഹതീതി അത്ഥോ. ദുക്ഖനിബ്ബത്തകകമ്മസ്സ ഹേതുഭാവതോ വിസമൂലാ. വിസം വാ ദുക്ഖാഭിഭൂതാ വേദനാ മൂലം ഏതിസ്സാതി വിസമൂലാ. ദുക്ഖസമുദയത്താ വിസം ഫലം ഏതിസ്സാതി വിസഫലാ. തണ്ഹായ രൂപാദികസ്സ ദുക്ഖസ്സേവ പരിഭോഗോ ഹോതി, ന അമതസ്സാതി വിസപരിഭോഗോതി വുത്താ, സബ്ബത്ഥ നിരുത്തിവസേന പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ. യോ പനേത്ഥ പധാനോ അത്ഥോ, തം ദസ്സേതും പുന ‘‘വിസാലാ വാ പനാ’’തിആദി വുത്തന്തി ഏവമേത്ഥ വിസത്തികാപദസ്സ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. തിണ്ണം പഠമദുതിയമഗ്ഗേഹി. നിത്തിണ്ണം തതിയമഗ്ഗേന. ഉത്തിണ്ണം ചതുത്ഥമഗ്ഗേന.
Tattha visatāti vitthatā rūpādīsu tebhūmakadhammesu abhibyāpanavasena visaṭāti purimavacanameva ta-kārassa ṭa-kāraṃ katvā vuttaṃ. Visālāti vipulā. Visakkatīti parisakkati, sahati vā. Ratto hi rāgavatthunā pādena tāḷiyamānopi sahatīti. Osakkanaṃ vipphandanaṃ vā ‘‘visakkana’’ntipi vadanti. Aniccādiṃ niccādito. Gaṇhātīti visaṃvādikā hoti. Visaṃ haratīti tathā tathā kāmesu ānisaṃsaṃ passantī vividhehi ākārehi nekkhammābhimukhappavattito cittaṃ saṃharati saṃkhipati, visaṃ vā dukkhaṃ, taṃ harati, vahatīti attho. Dukkhanibbattakakammassa hetubhāvato visamūlā. Visaṃ vā dukkhābhibhūtā vedanā mūlaṃ etissāti visamūlā. Dukkhasamudayattā visaṃ phalaṃ etissāti visaphalā. Taṇhāya rūpādikassa dukkhasseva paribhogo hoti, na amatassāti visaparibhogoti vuttā, sabbattha niruttivasena padasiddhi veditabbā. Yo panettha padhāno attho, taṃ dassetuṃ puna ‘‘visālā vā panā’’tiādi vuttanti evamettha visattikāpadassa attho veditabbo. Tiṇṇaṃ paṭhamadutiyamaggehi. Nittiṇṇaṃ tatiyamaggena. Uttiṇṇaṃ catutthamaggena.
സമനുഞ്ഞോതി സമ്മദേവ കതാനുഞ്ഞോ. തേനാഹ ‘‘ഏകജ്ഝാസയോ അഹോസീ’’തി. അന്തരധായീതി അദസ്സനം അഗമാസി. യഥാ പന അന്തരധായി, തം ദസ്സേതും ‘‘അഭിസങ്ഖതകായ’’ന്തിആദി വുത്തം. മാലേഹീതി ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന വുത്തം, ‘‘മാലാഹീ’’തി കേചി പഠന്തി, ‘‘മല്യേഹീ’’തി വത്തബ്ബേ യ-കാരലോപം കത്വാ നിദ്ദേസോ. അയം താവ അട്ഠകഥായ ലീനത്ഥവണ്ണനാ.
Samanuññoti sammadeva katānuñño. Tenāha ‘‘ekajjhāsayo ahosī’’ti. Antaradhāyīti adassanaṃ agamāsi. Yathā pana antaradhāyi, taṃ dassetuṃ ‘‘abhisaṅkhatakāya’’ntiādi vuttaṃ. Mālehīti liṅgavipallāsena vuttaṃ, ‘‘mālāhī’’ti keci paṭhanti, ‘‘malyehī’’ti vattabbe ya-kāralopaṃ katvā niddeso. Ayaṃ tāva aṭṭhakathāya līnatthavaṇṇanā.
നേത്തിനയവണ്ണനാ
Nettinayavaṇṇanā
ഇദാനി പകരണനയേന പാളിയാ അത്ഥവണ്ണനം കരിസ്സാമ. സാ പന അത്ഥവണ്ണനാ യസ്മാ ദേസനായ സമുട്ഠാനപ്പയോജനഭാജനേസു പിണ്ഡത്ഥേസു ച നിദ്ധാരിതേസു സുകരാ ഹോതി സുവിഞ്ഞേയ്യാ ച, തസ്മാ സുത്തദേസനായ സമുട്ഠാനാദീനി പഠമം നിദ്ധാരയിസ്സാമ. തത്ഥ സമുട്ഠാനം താവ ദേസനാനിദാനം, തം സാധാരണം അസാധാരണന്തി ദുവിധം. തത്ഥ സാധാരണമ്പി അബ്ഭന്തരബാഹിരഭേദതോ ദുവിധം. തത്ഥ സാധാരണം അബ്ഭന്തരസമുട്ഠാനം നാമ ലോകനാഥസ്സ മഹാകരുണാ. തായ ഹി സമുസ്സാഹിതസ്സ ഭഗവതോ വേനേയ്യാനം ധമ്മദേസനായ ചിത്തം ഉദപാദി, യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘സത്തേസു ച കാരുഞ്ഞതം പടിച്ച ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേസീ’’തിആദി (മ॰ നി॰ ൧.൨൮൩; സം॰ നി॰ ൧.൧൭൨; മഹാവ॰ ൯). ഏത്ഥ ച ഹേതുഅവത്ഥായപി മഹാകരുണായ സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ യാവദേവ സംസാരമഹോഘതോ സദ്ധമ്മദേസനാഹത്ഥദാനേഹി സത്തസന്താരണത്ഥം തദുപ്പത്തിതോ. യഥാ ച മഹാകരുണാ, ഏവം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ദസബലഞാണാദീനി ച ദേസനായ അബ്ഭന്തരസമുട്ഠാനഭാവേന വത്തബ്ബാനി. സബ്ബഞ്ഹി ഞേയ്യധമ്മം തേസം ദേസേതബ്ബപ്പകാരം സത്താനഞ്ച ആസയാനുസയാദിം യാഥാവതോ ജാനന്തോ ഭഗവാ ഠാനാട്ഠാനാദീസു കോസല്ലേന വേനേയ്യജ്ഝാസയാനുരൂപം വിചിത്തനയദേസനം പവത്തേസീതി. ബാഹിരം പന സാധാരണം സമുട്ഠാനം ദസസഹസ്സമഹാബ്രഹ്മപരിവാര-സഹമ്പതിമഹാബ്രഹ്മുനോ അജ്ഝേസനം. തദജ്ഝേസനുത്തരകാലഞ്ഹി ധമ്മഗമ്ഭീരതാപച്ചവേക്ഖണാജനിതം അപ്പോസ്സുക്കതം പടിപ്പസ്സമ്ഭേത്വാ ധമ്മസ്സാമീ ധമ്മദേസനായ ഉസ്സാഹജാതോ അഹോസി. അസാധാരണമ്പി അബ്ഭന്തരബാഹിരഭേദതോ ദുവിധമേവ. തത്ഥ അബ്ഭന്തരം യായ മഹാകരുണായ യേന ച ദേസനാഞാണേന ഇദം സുത്തം പവത്തിതം, തദുഭയം വേദിതബ്ബം ബാഹിരം പന തസ്സാ ദേവതായ പുച്ഛാ, പുച്ഛാവസികോ ഹേസ സുത്തനിക്ഖേപോ. തയിദം പാളിയം ആഗതമേവ.
Idāni pakaraṇanayena pāḷiyā atthavaṇṇanaṃ karissāma. Sā pana atthavaṇṇanā yasmā desanāya samuṭṭhānappayojanabhājanesu piṇḍatthesu ca niddhāritesu sukarā hoti suviññeyyā ca, tasmā suttadesanāya samuṭṭhānādīni paṭhamaṃ niddhārayissāma. Tattha samuṭṭhānaṃ tāva desanānidānaṃ, taṃ sādhāraṇaṃ asādhāraṇanti duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇampi abbhantarabāhirabhedato duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ abbhantarasamuṭṭhānaṃ nāma lokanāthassa mahākaruṇā. Tāya hi samussāhitassa bhagavato veneyyānaṃ dhammadesanāya cittaṃ udapādi, yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘sattesu ca kāruññataṃ paṭicca buddhacakkhunā lokaṃ volokesī’’tiādi (ma. ni. 1.283; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 9). Ettha ca hetuavatthāyapi mahākaruṇāya saṅgaho daṭṭhabbo yāvadeva saṃsāramahoghato saddhammadesanāhatthadānehi sattasantāraṇatthaṃ taduppattito. Yathā ca mahākaruṇā, evaṃ sabbaññutaññāṇaṃ dasabalañāṇādīni ca desanāya abbhantarasamuṭṭhānabhāvena vattabbāni. Sabbañhi ñeyyadhammaṃ tesaṃ desetabbappakāraṃ sattānañca āsayānusayādiṃ yāthāvato jānanto bhagavā ṭhānāṭṭhānādīsu kosallena veneyyajjhāsayānurūpaṃ vicittanayadesanaṃ pavattesīti. Bāhiraṃ pana sādhāraṇaṃ samuṭṭhānaṃ dasasahassamahābrahmaparivāra-sahampatimahābrahmuno ajjhesanaṃ. Tadajjhesanuttarakālañhi dhammagambhīratāpaccavekkhaṇājanitaṃ appossukkataṃ paṭippassambhetvā dhammassāmī dhammadesanāya ussāhajāto ahosi. Asādhāraṇampi abbhantarabāhirabhedato duvidhameva. Tattha abbhantaraṃ yāya mahākaruṇāya yena ca desanāñāṇena idaṃ suttaṃ pavattitaṃ, tadubhayaṃ veditabbaṃ bāhiraṃ pana tassā devatāya pucchā, pucchāvasiko hesa suttanikkhepo. Tayidaṃ pāḷiyaṃ āgatameva.
പയോജനമ്പി സാധാരണാസാധാരണതോ ദുവിധം. തത്ഥ സാധാരണം അനുക്കമേന യാവ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം വിമുത്തിരസത്താ ഭഗവതോ ദേസനായ. തേനേവാഹ ‘‘ഏതദത്ഥാ കഥാ, ഏതദത്ഥാ മന്തനാ’’തിആദി (പരി॰ ൩൬൬). അസാധാരണം പന തസ്സാ ദേവതായ ദസ്സനമഗ്ഗസമധിഗമോ, ഉഭയമ്പേതം ബാഹിരമേവ. സചേ പന വേനേയ്യസന്താനഗതമ്പി ദേസനാബലസിദ്ധിസങ്ഖാതം പയോജനം അധിപ്പായസമിജ്ഝനഭാവതോ യഥാധിപ്പേതത്ഥസിദ്ധിയാ മഹാകാരുണികസ്സ ഭഗവതോപി പയോജനമേവാതി ഗണ്ഹേയ്യ, ഇമിനാ പരിയായേനസ്സ അബ്ഭന്തരതാപി സിയാ.
Payojanampi sādhāraṇāsādhāraṇato duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ anukkamena yāva anupādāparinibbānaṃ vimuttirasattā bhagavato desanāya. Tenevāha ‘‘etadatthā kathā, etadatthā mantanā’’tiādi (pari. 366). Asādhāraṇaṃ pana tassā devatāya dassanamaggasamadhigamo, ubhayampetaṃ bāhirameva. Sace pana veneyyasantānagatampi desanābalasiddhisaṅkhātaṃ payojanaṃ adhippāyasamijjhanabhāvato yathādhippetatthasiddhiyā mahākāruṇikassa bhagavatopi payojanamevāti gaṇheyya, iminā pariyāyenassa abbhantaratāpi siyā.
അപിച തസ്സാ ദേവതായ ഓഘതരണാകാരസ്സ യാഥാവതോ അനവബോധോ ഇമിസ്സാ ദേസനായ സമുട്ഠാനം, തദവബോധോ പയോജനം. സോ ഹി ഇമായ ദേസനായ ഭഗവന്തം പയോജേതി തന്നിപ്ഫാദനപരായം ദേസനാതി കത്വാ. യഞ്ഹി ദേസനായ സാധേതബ്ബം ഫലം, തം ആകങ്ഖിതബ്ബത്താ ദേസകം ദേസനായ പയോജേതീതി പയോജനന്തി വുച്ചതി. തഥാ ദേവതായ തദഞ്ഞേസഞ്ച വിനേയ്യാനം പതിട്ഠാനായൂഹനവിസ്സജ്ജനഞ്ചേത്ഥ പയോജനം . തഥാ സംസാരചക്കനിവത്തി-സദ്ധമ്മചക്കപ്പവത്തിസസ്സതാദിമിച്ഛാചാര-നിരാകരണം സമ്മാവാദപുരേക്ഖാരോ അകുസലമൂലസമൂഹനനം കുസലമൂലസമാരോപനം അപായദ്വാരപിദഹനം സഗ്ഗമോക്ഖദ്വാരവിവരണം പരിയുട്ഠാനവൂപസമനം അനുസയസമുഗ്ഘാതനം ‘‘മുത്തോ മോചേസ്സാമീ’’തി പുരിമപടിഞ്ഞാഅവിസംവാദനം തപ്പടിപക്ഖമാരമനോരഥവിസംവാദനം തിത്ഥിയസമയനിമ്മഥനം ബുദ്ധധമ്മപതിട്ഠാപനന്തി ഏവമാദീനിപി പയോജനാനി ഇധ വേദിതബ്ബാനി.
Apica tassā devatāya oghataraṇākārassa yāthāvato anavabodho imissā desanāya samuṭṭhānaṃ, tadavabodho payojanaṃ. So hi imāya desanāya bhagavantaṃ payojeti tannipphādanaparāyaṃ desanāti katvā. Yañhi desanāya sādhetabbaṃ phalaṃ, taṃ ākaṅkhitabbattā desakaṃ desanāya payojetīti payojananti vuccati. Tathā devatāya tadaññesañca vineyyānaṃ patiṭṭhānāyūhanavissajjanañcettha payojanaṃ . Tathā saṃsāracakkanivatti-saddhammacakkappavattisassatādimicchācāra-nirākaraṇaṃ sammāvādapurekkhāro akusalamūlasamūhananaṃ kusalamūlasamāropanaṃ apāyadvārapidahanaṃ saggamokkhadvāravivaraṇaṃ pariyuṭṭhānavūpasamanaṃ anusayasamugghātanaṃ ‘‘mutto mocessāmī’’ti purimapaṭiññāavisaṃvādanaṃ tappaṭipakkhamāramanorathavisaṃvādanaṃ titthiyasamayanimmathanaṃ buddhadhammapatiṭṭhāpananti evamādīnipi payojanāni idha veditabbāni.
യഥാ ദേവതാ ഓഘതരണേ സംസയപക്ഖന്ദാ, താദിസാ അഞ്ഞേ ച സങ്ഖാതധമ്മാനം സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ച പടിപത്തിം അജാനന്താ അസദ്ധമ്മസ്സവന-ധാരണ-പരിചയ-മനസികാരവിപല്ലത്ഥബുദ്ധികാ സദ്ധമ്മസ്സവന-ധാരണ-പരിചയവിമുഖാ ച ഭവവിമോക്ഖേസിനോ വിനേയ്യാ ഇമിസ്സാ ദേസനായ ഭാജനം.
Yathā devatā oghataraṇe saṃsayapakkhandā, tādisā aññe ca saṅkhātadhammānaṃ sammāsambuddhassa ca paṭipattiṃ ajānantā asaddhammassavana-dhāraṇa-paricaya-manasikāravipallatthabuddhikā saddhammassavana-dhāraṇa-paricayavimukhā ca bhavavimokkhesino vineyyā imissā desanāya bhājanaṃ.
പിണ്ഡത്ഥാ പന ‘‘അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹ’’ന്തി പദദ്വയേ ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനാനുയോഗവസേന യോനിസോമനസികാരബഹുലീകാരോ കുസലമൂലസമായോഗോ ഓലീയനാതിധാവനാവിസ്സജ്ജനം ഉപായവിനിബന്ധവിധമനം മിച്ഛാഭിനിവേസദൂരീഭാവോ തണ്ഹാവിജ്ജാവിസോധനം വട്ടത്തയവിച്ഛേദനുപായോ ആസവോഘ-യോഗ-ഗന്ഥാഗതി-തണ്ഹുപ്പാദുപാദാനവിയോഗോ ചേതോഖിലവിവേചനം അഭിനന്ദനനിവാരണം സംസഗ്ഗാതിക്കമോ വിവാദമൂലപരിച്ചാഗോ അകുസലകമ്മപഥവിദ്ധംസനം മിച്ഛത്താതിവത്തനം അനുസയമൂലച്ഛേദോ. സബ്ബകിലേസ-ദരഥപരിളാഹ-സാരമ്ഭപടിപ്പസ്സമ്ഭനം ദസ്സനസവനനിദ്ദേസോ വിജ്ജൂപമവജിരൂപമധമ്മാപദേസോ അപചയഗാമിധമ്മവിഭാവനാ പഹാനത്തയദീപനാ സിക്ഖത്തയാനുയോഗോ സമഥവിപസ്സനാനുട്ഠാനം ഭാവനാസച്ഛികിരിയാസിദ്ധി സീലക്ഖന്ധാദിപാരിസുദ്ധീതി ഏവമാദയോ വേദിതബ്ബാ.
Piṇḍatthā pana ‘‘appatiṭṭhaṃ anāyūha’’nti padadvaye catusaccakammaṭṭhānānuyogavasena yonisomanasikārabahulīkāro kusalamūlasamāyogo olīyanātidhāvanāvissajjanaṃ upāyavinibandhavidhamanaṃ micchābhinivesadūrībhāvo taṇhāvijjāvisodhanaṃ vaṭṭattayavicchedanupāyo āsavogha-yoga-ganthāgati-taṇhuppādupādānaviyogo cetokhilavivecanaṃ abhinandananivāraṇaṃ saṃsaggātikkamo vivādamūlapariccāgo akusalakammapathaviddhaṃsanaṃ micchattātivattanaṃ anusayamūlacchedo. Sabbakilesa-darathapariḷāha-sārambhapaṭippassambhanaṃ dassanasavananiddeso vijjūpamavajirūpamadhammāpadeso apacayagāmidhammavibhāvanā pahānattayadīpanā sikkhattayānuyogo samathavipassanānuṭṭhānaṃ bhāvanāsacchikiriyāsiddhi sīlakkhandhādipārisuddhīti evamādayo veditabbā.
തത്ഥ യേസം കിലേസാദീനം വസേന പതിട്ഠാതി സംസീദതി, യേസഞ്ച അഭിസങ്ഖാരാദീനം വസേന ആയൂഹതി നിബ്ബുയ്ഹതി, ഉഭയമേതം സമുദയസച്ചം, തപ്പഭാവിതാ തദുഭയനിസ്സിതാ ച ഖന്ധാ ദുക്ഖസച്ചം, തദുഭയമത്ഥോ, ‘‘അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹ’’ന്തി അധിപ്പേതസ്സ അത്ഥസ്സ പടിച്ഛന്നം കത്വാ ദേസനാ ഉപായോ മാനനിഗ്ഗണ്ഹനവസേന തസ്സാ ദേവതായ സച്ചാഭിസമയകാരണഭാവതോ പതിട്ഠാനായൂഹനപടിക്ഖേപോപദേസേന ചതുരോഘനിരത്ഥരണത്ഥികേഹി അന്തദ്വയരഹിതാ മജ്ഝിമാ പടിപത്തി പടിപജ്ജിതബ്ബാതി അയമേത്ഥ ഭഗവതോ ആണത്തീതി അയം ദേസനാഹാരോ.
Tattha yesaṃ kilesādīnaṃ vasena patiṭṭhāti saṃsīdati, yesañca abhisaṅkhārādīnaṃ vasena āyūhati nibbuyhati, ubhayametaṃ samudayasaccaṃ, tappabhāvitā tadubhayanissitā ca khandhā dukkhasaccaṃ, tadubhayamattho, ‘‘appatiṭṭhaṃ anāyūha’’nti adhippetassa atthassa paṭicchannaṃ katvā desanā upāyo mānaniggaṇhanavasena tassā devatāya saccābhisamayakāraṇabhāvato patiṭṭhānāyūhanapaṭikkhepopadesena caturoghanirattharaṇatthikehi antadvayarahitā majjhimā paṭipatti paṭipajjitabbāti ayamettha bhagavato āṇattīti ayaṃ desanāhāro.
പരസംസയപക്ഖന്ദനതായ ഞാതുകാമതായ ച കഥം നൂതി പുച്ഛാവസേന വുത്തം? അഭിമുഖഭാവതോ ഏകപുഗ്ഗലഭാവതോ ച ‘‘ത്വ’’ന്തി വുത്തം. പരമുക്കംസഗതസ്സ ഗരുഭാവസ്സ അനഞ്ഞയോഗ്യസ്സ സദ്ധമ്മധുരസ്സ പരിദീപനതോ സാധൂതി മരിസസീലാദിഗുണതായ ‘‘മാരിസാ’’തി വുത്തം . അവഹനനതോ രാസിഭാവതോ ച ‘‘ഓഘ’’ന്തി വുത്തം. ഞാതും ഇച്ഛിതസ്സ അത്ഥസ്സ കതത്താ പരിയോസാപിതത്താ ‘‘ഇതീ’’തി വുത്തം. സംസീദനലക്ഖണസ്സ പതിട്ഠാനസ്സ അകാതബ്ബതോ സബ്ബസോ ച അകതത്താ. ‘‘അപ്പതിട്ഠ’’ന്തി വുത്തം. തയിദം അകരണം ഏകംസികന്തി ഖോതി അവധാരണവസേന വുത്തം. തസ്സ ച അപ്പതിട്ഠാനസ്സ സസന്തതിഗതത്താ ‘‘ത്വ’’ന്തി ച പുച്ഛിതത്താ ‘‘അഹ’’ന്തി വുത്തം. ദേവതായ സമ്ബോധനതോ പിയാലപനതോ ച, ‘‘ആവുസോ’’തി വുത്തം. നിബ്ബുയ്ഹനലക്ഖണസ്സ ആയൂഹനസ്സ അകാതബ്ബതോ സബ്ബസോ ച അകതത്താ അനായൂഹന്തി വുത്തം. തിണ്ണാകാരസ്സ ഓഘാനം അനിച്ഛിതഭാവതോ ഏവ തത്ഥ സംസയസ്സ അനപഗതത്താ ഓഘതരണസ്സ ച അവിസേസത്താ ‘‘യഥാ കഥം പനാ’’തി വുത്തം. തഥാ സംസീദനലക്ഖണം പതിട്ഠാനം സംസാരേ ച സണ്ഠാനന്തി അനത്ഥന്തരത്താ അഭിന്നകാലികം. തഥാ നിബ്ബുയ്ഹനലക്ഖണം ആയൂഹനം സമ്മാപടിപത്തിയാ അതിവത്തനന്തി അനത്ഥന്തരത്താ അഭിന്നകാലികന്തി വുത്തം ‘‘യദാ സ്വാഹം…പേ॰… തദാസ്സു നിബ്ബുയ്ഹാമീ’’തി. തദുഭയസ്സ പടിപക്ഖഭാവതോ പടിബാഹനതോ ച ഓഘാതിണ്ണാതി വുത്തം ‘‘ഏവം ഖ്വാഹം…പേ॰… ഓഘമതരി’’ന്തി.
Parasaṃsayapakkhandanatāya ñātukāmatāya ca kathaṃ nūti pucchāvasena vuttaṃ? Abhimukhabhāvato ekapuggalabhāvato ca ‘‘tva’’nti vuttaṃ. Paramukkaṃsagatassa garubhāvassa anaññayogyassa saddhammadhurassa paridīpanato sādhūti marisasīlādiguṇatāya ‘‘mārisā’’ti vuttaṃ . Avahananato rāsibhāvato ca ‘‘ogha’’nti vuttaṃ. Ñātuṃ icchitassa atthassa katattā pariyosāpitattā ‘‘itī’’ti vuttaṃ. Saṃsīdanalakkhaṇassa patiṭṭhānassa akātabbato sabbaso ca akatattā. ‘‘Appatiṭṭha’’nti vuttaṃ. Tayidaṃ akaraṇaṃ ekaṃsikanti khoti avadhāraṇavasena vuttaṃ. Tassa ca appatiṭṭhānassa sasantatigatattā ‘‘tva’’nti ca pucchitattā ‘‘aha’’nti vuttaṃ. Devatāya sambodhanato piyālapanato ca, ‘‘āvuso’’ti vuttaṃ. Nibbuyhanalakkhaṇassa āyūhanassa akātabbato sabbaso ca akatattā anāyūhanti vuttaṃ. Tiṇṇākārassa oghānaṃ anicchitabhāvato eva tattha saṃsayassa anapagatattā oghataraṇassa ca avisesattā ‘‘yathā kathaṃ panā’’ti vuttaṃ. Tathā saṃsīdanalakkhaṇaṃ patiṭṭhānaṃ saṃsāre ca saṇṭhānanti anatthantarattā abhinnakālikaṃ. Tathā nibbuyhanalakkhaṇaṃ āyūhanaṃ sammāpaṭipattiyā ativattananti anatthantarattā abhinnakālikanti vuttaṃ ‘‘yadā svāhaṃ…pe… tadāssu nibbuyhāmī’’ti. Tadubhayassa paṭipakkhabhāvato paṭibāhanato ca oghātiṇṇāti vuttaṃ ‘‘evaṃ khvāhaṃ…pe… oghamatari’’nti.
ഏകബുദ്ധന്തരന്തരികത്താ സുദൂരകാലികതായ ‘‘ചിരസ്സ’’ന്തി വുത്തം. അന്തരാ അദിട്ഠപുബ്ബതായ വിമ്ഹയനീയതായ ച ‘‘വതാ’’തി വുത്തം. തദാ ഉപലബ്ഭമാനതായ അത്തപച്ചക്ഖതായ ച ‘‘പസ്സാമീ’’തി വുത്തം. ബാഹിതപാപതോ ബ്രഹ്മസ്സ ച അരിയമഗ്ഗസ്സ അണനതോ പടിവിജ്ഝനതോ ‘‘ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി വുത്തം. കിലേസസന്താപവൂപസമനതോ ദുക്ഖസന്താപവൂപസമനതോ ച സബ്ബസോ നിബ്ബുതത്താ ‘‘പരിനിബ്ബുത’’ന്തി വുത്തം. തരണപയോഗസ്സ നിബ്ബത്തിതത്താ ഉപരി തരിതബ്ബാഭാവതോ ച ‘‘തിണ്ണ’’ന്തി വുത്തം. ഞാണചക്ഖുനാ ഓലോകേതബ്ബതോ ലുജ്ജനതോ പലുജ്ജനതോ ച ‘‘ലോകേ’’തി വുത്തം. വിസയേസു സഞ്ജനതോ ജാതഭാവതോ ‘‘വിസത്തിക’’ന്തി വുത്തം. ഞാണസ്സ പച്ചക്ഖഭാവതോ നിഗമനതോ ച ‘‘ഇദ’’ന്തി വുത്തം. ഭാസിതത്താ പരിസമത്തത്താ ച ‘‘അവോചാ’’തി വുത്തം. പഠമം ഗഹിതത്താ പച്ചാമസനതോ ച ‘‘സാ ദേവതാ’’തി വുത്തം. പടിക്ഖേപസ്സ അഭാവതോ അത്ഥസ്സ അനുമോദിതബ്ബതോ ‘‘സമനുഞ്ഞോ’’തി വുത്തം. വിനേയ്യാനം സാസനതോ പരമത്ഥസമ്പത്തിതോ ച ‘‘സത്ഥാ’’തി വുത്തം. ചക്ഖുപഥാതിക്കമേന തിരോഭാവൂപഗമനതോ ‘‘അന്തരധായീ’’തി വുത്തന്തി അയം അനുപദവിചയതോ വിചയഹാരോ.
Ekabuddhantarantarikattā sudūrakālikatāya ‘‘cirassa’’nti vuttaṃ. Antarā adiṭṭhapubbatāya vimhayanīyatāya ca ‘‘vatā’’ti vuttaṃ. Tadā upalabbhamānatāya attapaccakkhatāya ca ‘‘passāmī’’ti vuttaṃ. Bāhitapāpato brahmassa ca ariyamaggassa aṇanato paṭivijjhanato ‘‘brāhmaṇa’’nti vuttaṃ. Kilesasantāpavūpasamanato dukkhasantāpavūpasamanato ca sabbaso nibbutattā ‘‘parinibbuta’’nti vuttaṃ. Taraṇapayogassa nibbattitattā upari taritabbābhāvato ca ‘‘tiṇṇa’’nti vuttaṃ. Ñāṇacakkhunā oloketabbato lujjanato palujjanato ca ‘‘loke’’ti vuttaṃ. Visayesu sañjanato jātabhāvato ‘‘visattika’’nti vuttaṃ. Ñāṇassa paccakkhabhāvato nigamanato ca ‘‘ida’’nti vuttaṃ. Bhāsitattā parisamattattā ca ‘‘avocā’’ti vuttaṃ. Paṭhamaṃ gahitattā paccāmasanato ca ‘‘sā devatā’’ti vuttaṃ. Paṭikkhepassa abhāvato atthassa anumoditabbato ‘‘samanuñño’’ti vuttaṃ. Vineyyānaṃ sāsanato paramatthasampattito ca ‘‘satthā’’ti vuttaṃ. Cakkhupathātikkamena tirobhāvūpagamanato ‘‘antaradhāyī’’ti vuttanti ayaṃ anupadavicayato vicayahāro.
അപ്പതിട്ഠാനാനായൂഹനേഹി ഓഘതരണം യുജ്ജതി കിലേസാഭിസങ്ഖാരവിജഹനേന പാരസമ്പത്തിസമിജ്ഝനതോ. സബ്ബകിലേസ-തണ്ഹാദിട്ഠി-തണ്ഹായതന-സസ്സതാദിവസേന സന്തിട്ഠതോ സംസാരേ സംസീദനം ഹോതീതി യുജ്ജതി കാരണസ്സ സുപ്പതിട്ഠിതഭാവതോ. അഭിസങ്ഖരണകിച്ചേ കിലേസാഭിസങ്ഖാരേ വിജ്ജമാനേ സബ്ബദിട്ഠാഭിനിവേസ-അതിധാവനാഭിനിവേസാദീനം വസേന ആയൂഹന്തസ്സ സംസാരമഹോഘേന നിബ്ബുയ്ഹനം ഹോതീതി യുജ്ജതി സമ്മാപടിപത്തിയാ അതിവത്തനതോ. ബ്രഹ്മസ്സ അരിയമഗ്ഗസ്സ അണനതോ പടിവിജ്ഝനതോ ബ്രാഹ്മണഭാവോ യുജ്ജ്ജതി ബാഹിതപാപത്താ. സമ്മദേവ സന്തധമ്മസമധിഗമതോ പരിനിബ്ബുതഭാവോ യുജ്ജതി സബ്ബസോ സവാസനപഹീനകിലേസത്താ. തഥാ ച വിസത്തികായ തിണ്ണഭാവോ യുജ്ജതി യഥാ യായ ലേസോപി ന ദിസ്സതി, ഏവം അഗ്ഗമഗ്ഗേന തസ്സാ സമുച്ഛിന്നത്താതി അയം യുത്തിഹാരോ.
Appatiṭṭhānānāyūhanehi oghataraṇaṃ yujjati kilesābhisaṅkhāravijahanena pārasampattisamijjhanato. Sabbakilesa-taṇhādiṭṭhi-taṇhāyatana-sassatādivasena santiṭṭhato saṃsāre saṃsīdanaṃ hotīti yujjati kāraṇassa suppatiṭṭhitabhāvato. Abhisaṅkharaṇakicce kilesābhisaṅkhāre vijjamāne sabbadiṭṭhābhinivesa-atidhāvanābhinivesādīnaṃ vasena āyūhantassa saṃsāramahoghena nibbuyhanaṃ hotīti yujjati sammāpaṭipattiyā ativattanato. Brahmassa ariyamaggassa aṇanato paṭivijjhanato brāhmaṇabhāvo yujjjati bāhitapāpattā. Sammadeva santadhammasamadhigamato parinibbutabhāvo yujjati sabbaso savāsanapahīnakilesattā. Tathā ca visattikāya tiṇṇabhāvo yujjati yathā yāya lesopi na dissati, evaṃ aggamaggena tassā samucchinnattāti ayaṃ yuttihāro.
കിലേസവട്ടവസേന പതിട്ഠാനം വിസേസതോ കമ്മവട്ടസ്സ പദട്ഠാനം. അഭിസങ്ഖാരവസേന ആയൂഹനഞ്ച വിപാകവട്ടസ്സ പദട്ഠാനം. അപ്പതിട്ഠാനാനായൂഹനാനി ഓഘതരണസ്സ പദട്ഠാനം, ഓഘതരണം അനുപാദിസേസനിബ്ബാനസ്സ. തണ്ഹാവസേന പതിട്ഠാനസ്സ അസ്സാദാനുപസ്സിതാ പദട്ഠാനം. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘സംയോജനിയേസു, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മേസു അസ്സാദാനുപസ്സിനോ തണ്ഹാ പവഡ്ഢതീ’’തി (സം॰ നി॰ ൨.൫൨, ൫൬).
Kilesavaṭṭavasena patiṭṭhānaṃ visesato kammavaṭṭassa padaṭṭhānaṃ. Abhisaṅkhāravasena āyūhanañca vipākavaṭṭassa padaṭṭhānaṃ. Appatiṭṭhānānāyūhanāni oghataraṇassa padaṭṭhānaṃ, oghataraṇaṃ anupādisesanibbānassa. Taṇhāvasena patiṭṭhānassa assādānupassitā padaṭṭhānaṃ. Tenāha bhagavā – ‘‘saṃyojaniyesu, bhikkhave, dhammesu assādānupassino taṇhā pavaḍḍhatī’’ti (saṃ. ni. 2.52, 56).
ഖന്ധാവിജ്ജാ-ഫസ്സ-സഞ്ഞാ-വിതക്കായോനിസോമനസികാര-പാപമിത്തപരതോഘോസാ ദിട്ഠിവസേന പതിട്ഠാനസ്സ പദട്ഠാനം. യഥാഹ – പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ (പടി॰ മ॰ ൧.൧൨൪) ‘‘ഖന്ധാപി ദിട്ഠിട്ഠാനം, അവിജ്ജാപി ദിട്ഠിട്ഠാന’’ന്തിആദി. തണ്ഹാദിട്ഠാഭിനന്ദനഅവസേസകിലേസാഭിസങ്ഖാരവസേന ആയൂഹനസ്സ പദട്ഠാനം. ഇമിനാ നയേന യഥാരഹം തണ്ഹാദിട്ഠാദിവസേന പതിട്ഠാനായൂഹനാനം പദട്ഠാനഭാവോ വത്തബ്ബോ. സേസമേത്ഥ പാളിതോ ഏവ സുനിദ്ധാരിയം. അയം പദട്ഠാനഹാരോ.
Khandhāvijjā-phassa-saññā-vitakkāyonisomanasikāra-pāpamittaparatoghosā diṭṭhivasena patiṭṭhānassa padaṭṭhānaṃ. Yathāha – paṭisambhidāmagge (paṭi. ma. 1.124) ‘‘khandhāpi diṭṭhiṭṭhānaṃ, avijjāpi diṭṭhiṭṭhāna’’ntiādi. Taṇhādiṭṭhābhinandanaavasesakilesābhisaṅkhāravasena āyūhanassa padaṭṭhānaṃ. Iminā nayena yathārahaṃ taṇhādiṭṭhādivasena patiṭṭhānāyūhanānaṃ padaṭṭhānabhāvo vattabbo. Sesamettha pāḷito eva suniddhāriyaṃ. Ayaṃ padaṭṭhānahāro.
അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹന്തി പതിട്ഠാനായൂഹനപടിക്ഖേപേന വിസ്സജ്ജേന്തേന നിയ്യാനാവഹാ സമ്മാപടിപത്തി ഗഹിതാ ഏകന്തതോ ഓഘനിത്ഥരണൂപായഭാവതോ. തഗ്ഗഹണേന ച സബ്ബേപി സത്തതിംസ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാ ഗഹിതാ ഹോന്തി നിയ്യാനലക്ഖണേന ഏകലക്ഖണത്താതി അയം ലക്ഖണഹാരോ.
Appatiṭṭhaṃ anāyūhanti patiṭṭhānāyūhanapaṭikkhepena vissajjentena niyyānāvahā sammāpaṭipatti gahitā ekantato oghanittharaṇūpāyabhāvato. Taggahaṇena ca sabbepi sattatiṃsa bodhipakkhiyadhammā gahitā honti niyyānalakkhaṇena ekalakkhaṇattāti ayaṃ lakkhaṇahāro.
നിദാനമസ്സാ ദേവതായ ഓഘതരണാകാരസ്സ യാഥാവതോ അനവബോധോതി വുത്തോവായമത്ഥോ. അഞ്ഞേപി യേ ഇമം ദേസനം നിസ്സായ ഓഘതരണൂപായം പടിവിജ്ഝന്തി, തേപി ഇമിസ്സാ ദേസനായ നിദാനന്തി ദട്ഠബ്ബാ. ‘‘കഥം നു ഖോ ഇമം ദേസനം നിസ്സായ സമ്മദേവ പടിവിജ്ഝന്താ ചതുബ്ബിധമ്പി ഓഘം തരന്താ സകലസംസാരമഹോഘതോ നിത്ഥരേയ്യും, പരേ ച തത്ഥ പതിട്ഠപേയ്യു’’ന്തി അയമേത്ഥ ഭഗവതോ അധിപ്പായോ. പദനിബ്ബചനം നിരുത്തം, തം ‘‘ഏവ’’ന്തിആദിനിദാനപദാനം ‘‘കഥ’’ന്തിആദിപാളിപദാനഞ്ച അട്ഠകഥായ തസ്സാ ലീനത്ഥവണ്ണനായ ച വുത്തനയാനുസാരേന സുകരത്താ അതിവിത്ഥാരഭയേന ന വിത്ഥാരയിമ്ഹ.
Nidānamassā devatāya oghataraṇākārassa yāthāvato anavabodhoti vuttovāyamattho. Aññepi ye imaṃ desanaṃ nissāya oghataraṇūpāyaṃ paṭivijjhanti, tepi imissā desanāya nidānanti daṭṭhabbā. ‘‘Kathaṃ nu kho imaṃ desanaṃ nissāya sammadeva paṭivijjhantā catubbidhampi oghaṃ tarantā sakalasaṃsāramahoghato nitthareyyuṃ, pare ca tattha patiṭṭhapeyyu’’nti ayamettha bhagavato adhippāyo. Padanibbacanaṃ niruttaṃ, taṃ ‘‘eva’’ntiādinidānapadānaṃ ‘‘katha’’ntiādipāḷipadānañca aṭṭhakathāya tassā līnatthavaṇṇanāya ca vuttanayānusārena sukarattā ativitthārabhayena na vitthārayimha.
പദ-പദത്ഥ-ദേസനാ-നിക്ഖേപ-സുത്തസന്ധി-വസേന പഞ്ചവിധാ സന്ധി. തത്ഥ പദസ്സ പദന്തരേന സമ്ബന്ധോ പദസന്ധി. തഥാ പദത്ഥസ്സ പദത്ഥന്തരേന സമ്ബന്ധോ പദത്ഥസന്ധി, യോ ‘‘കിരിയാകാരകസമ്ബന്ധോ’’തി വുത്തോ. നാനാനുസന്ധികസ്സ തംതംഅനുസന്ധീതി സമ്ബന്ധോ, ഏകാനുസന്ധികസ്സ പന പുബ്ബാപരസമ്ബന്ധോ ദേസനാസന്ധി, യാ അട്ഠകഥായം ‘‘പുച്ഛാനുസന്ധി അജ്ഝാസയാനുസന്ധി യഥാനുസന്ധീ’’തി തിധാ വിഭത്താ. അജ്ഝാസയോ ചേത്ഥ അത്തജ്ഝാസയോ പരജ്ഝാസയോതി ദ്വിധാ വേദിതബ്ബോ. നിക്ഖേപസന്ധി ചതുന്നം സുത്തനിക്ഖേപാനം വസേന വേദിതബ്ബാ. യം പനേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം പപഞ്ചസൂദനീടീകായം വുത്തനയേന ഗഹേതബ്ബം. സുത്തസന്ധി ഇധ പഠമനിക്ഖേപവസേന വേദിതബ്ബാ.
Pada-padattha-desanā-nikkhepa-suttasandhi-vasena pañcavidhā sandhi. Tattha padassa padantarena sambandho padasandhi. Tathā padatthassa padatthantarena sambandho padatthasandhi, yo ‘‘kiriyākārakasambandho’’ti vutto. Nānānusandhikassa taṃtaṃanusandhīti sambandho, ekānusandhikassa pana pubbāparasambandho desanāsandhi, yā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘pucchānusandhi ajjhāsayānusandhi yathānusandhī’’ti tidhā vibhattā. Ajjhāsayo cettha attajjhāsayo parajjhāsayoti dvidhā veditabbo. Nikkhepasandhi catunnaṃ suttanikkhepānaṃ vasena veditabbā. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ papañcasūdanīṭīkāyaṃ vuttanayena gahetabbaṃ. Suttasandhi idha paṭhamanikkhepavasena veditabbā.
‘‘കസ്മാ പനേത്ഥ ഓഘതരണസുത്തമേവ പഠമം നിക്ഖിത്ത’’ന്തി നായമനുയോഗോ കത്ഥചി ന പവത്തതി? അപിച ‘‘അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹം ഓഘമതരി’’ന്തി പതിട്ഠാനായൂഹനപടിക്ഖേപവസേന അന്തദ്വയവിവജ്ജനമുഖേന വാ മജ്ഝിമായ പടിപദായ വിഭാവനതോ സബ്ബപഠമമിദം സുത്തം ഇധ നിക്ഖിത്തം. അന്തദ്വയം അനുപഗമ്മ മജ്ഝിമായ പടിപത്തിയാ സങ്കാസനപരഞ്ഹി ബുദ്ധാനം സാസനന്തി. യം പന ഏകിസ്സാ ദേസനായ ദേസനന്തരേന സദ്ധിം സംസന്ദനം, അയമ്പി ദേസനാസന്ധി. സാ ഇധ ഏവം വേദിതബ്ബാ –
‘‘Kasmā panettha oghataraṇasuttameva paṭhamaṃ nikkhitta’’nti nāyamanuyogo katthaci na pavattati? Apica ‘‘appatiṭṭhaṃ anāyūhaṃ oghamatari’’nti patiṭṭhānāyūhanapaṭikkhepavasena antadvayavivajjanamukhena vā majjhimāya paṭipadāya vibhāvanato sabbapaṭhamamidaṃ suttaṃ idha nikkhittaṃ. Antadvayaṃ anupagamma majjhimāya paṭipattiyā saṅkāsanaparañhi buddhānaṃ sāsananti. Yaṃ pana ekissā desanāya desanantarena saddhiṃ saṃsandanaṃ, ayampi desanāsandhi. Sā idha evaṃ veditabbā –
‘‘അപ്പതിട്ഠം…പേ॰… അനായൂഹം ഓഘമതരി’’ന്തി അയം ദേസനാ –
‘‘Appatiṭṭhaṃ…pe… anāyūhaṃ oghamatari’’nti ayaṃ desanā –
‘‘സബ്ബദാ സീലസമ്പന്നോ, പഞ്ഞവാ സുസമാഹിതോ;
‘‘Sabbadā sīlasampanno, paññavā susamāhito;
ആരദ്ധവീരിയോ പഹിതത്തോ, ഓഘം തരതി ദുത്തരം.
Āraddhavīriyo pahitatto, oghaṃ tarati duttaraṃ.
‘‘വിരതോ കാമസഞ്ഞായ, രൂപസംയോജനാതിഗോ;
‘‘Virato kāmasaññāya, rūpasaṃyojanātigo;
നന്ദീരാഗപരിക്ഖീണോ, സോ ഗമ്ഭീരേ ന സീദതി; (സം॰ നി॰ ൧.൯൬);
Nandīrāgaparikkhīṇo, so gambhīre na sīdati; (Saṃ. ni. 1.96);
സദ്ധായ തരതി ഓഘം, അപ്പമാദേന അണ്ണവം. (സം॰ നി॰ ൧.൨൪൬; സു॰ നി॰ ൧൮൬);
Saddhāya tarati oghaṃ, appamādena aṇṇavaṃ. (saṃ. ni. 1.246; su. ni. 186);
‘‘പഞ്ച ഛിന്ദേ പഞ്ച ജഹേ, പഞ്ച ചുത്തരി ഭാവയേ;
‘‘Pañca chinde pañca jahe, pañca cuttari bhāvaye;
പഞ്ചസങ്ഗാതിഗോ ഭിക്ഖു, ഓഘതിണ്ണോതി വുച്ചതി. (സം॰ നി॰ ൧.൫; ധ॰ പ॰ ൩൭൦);
Pañcasaṅgātigo bhikkhu, oghatiṇṇoti vuccati. (saṃ. ni. 1.5; dha. pa. 370);
‘‘തസ്മാ ജന്തു സദാ സതോ, കാമാനി പരിവജ്ജയേ;
‘‘Tasmā jantu sadā sato, kāmāni parivajjaye;
തേ പഹായ തരേ ഓഘം, നാവം സിത്വാവ പാരഗൂ. (സു॰ നി॰ ൭൭൭; മഹാനി॰ ൬; നേത്തി॰ ൫);
Te pahāya tare oghaṃ, nāvaṃ sitvāva pāragū. (su. ni. 777; mahāni. 6; netti. 5);
‘‘ഏകായനം ജാതിഖയന്തദസ്സീ, മഗ്ഗം പജാനാതി ഹിതാനുകമ്പീ;
‘‘Ekāyanaṃ jātikhayantadassī, maggaṃ pajānāti hitānukampī;
ഏതേന മഗ്ഗേന തരിംസു പുബ്ബേ, തരിസ്സന്തി യേ ച തരന്തി ഓഘ’’ന്തി. (സം॰ നി॰ ൫.൩൮൪, ൪൦൯; മഹാനി॰ ൧൯൧; ചൂളനി॰ പാരായനാനുഗീതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൧൦൭; പഠമവഗ്ഗ ൧൨൧; നേത്തി॰ ൧൭൦) –
Etena maggena tariṃsu pubbe, tarissanti ye ca taranti ogha’’nti. (saṃ. ni. 5.384, 409; mahāni. 191; cūḷani. pārāyanānugītigāthāniddesa 107; paṭhamavagga 121; netti. 170) –
ഏവമാദീഹി ദേസനാഹി സംസന്ദതീതി അയം ചതുബ്യൂഹോ ഹാരോ.
Evamādīhi desanāhi saṃsandatīti ayaṃ catubyūho hāro.
അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹന്തി ഏത്ഥ സംകിലേസവസേന പതിട്ഠാനം ആയൂഹനഞ്ച. തേന അയോനിസോമനസികാരോ ദീപിതോ, സന്തകിലേസവസേന അനായൂഹനേന യോനിസോമനസികാരോ. തത്ഥ അയോനിസോമനസികരോതോ തണ്ഹാവിജ്ജാ പവഡ്ഢതി. തേസു തണ്ഹാഗഹണേന ച തണ്ഹാമൂലകാ ധമ്മാ ആവത്തന്തി. അവിജ്ജാഗഹണേന അവിജ്ജാമൂലകം സബ്ബം ഭവചക്കം ആവത്തതി. യോനിസോമനസികാരഗ്ഗഹണേന ച യോനിസോമനസികാരമൂലകാ ധമ്മാ ആവത്തന്തി ചതുബ്ബിധഞ്ച സമ്പത്തിചക്കം. പതിട്ഠാനായൂഹനപടിക്ഖേപേന പന സമ്മാപടിപത്തി ദീപിതാ, സാ ച സങ്ഖേപതോ സീലാദിസങ്ഗഹാ. തത്ഥ സീലഗ്ഗഹണേന ഏകാദസ സീലാനിസംസാ ആവത്തന്തി, സമാധിഗ്ഗഹണേന പഞ്ചങ്ഗികോ സമ്മാസമാധി പഞ്ചഞ്ഞാണികോ സമ്മാസമാധി സമാധിപരിക്ഖാരാ ച ആവത്തന്തി. പഞ്ഞാഗഹണേന പഞ്ഞാ ച സമ്മാദിട്ഠീതി സമ്മാദിട്ഠിസുദസ്സനാ സബ്ബേപി അരിയമഗ്ഗധമ്മാ ആവത്തന്തീതി അയം ആവത്തോ ഹാരോ.
Appatiṭṭhaṃ anāyūhanti ettha saṃkilesavasena patiṭṭhānaṃ āyūhanañca. Tena ayonisomanasikāro dīpito, santakilesavasena anāyūhanena yonisomanasikāro. Tattha ayonisomanasikaroto taṇhāvijjā pavaḍḍhati. Tesu taṇhāgahaṇena ca taṇhāmūlakā dhammā āvattanti. Avijjāgahaṇena avijjāmūlakaṃ sabbaṃ bhavacakkaṃ āvattati. Yonisomanasikāraggahaṇena ca yonisomanasikāramūlakā dhammā āvattanti catubbidhañca sampatticakkaṃ. Patiṭṭhānāyūhanapaṭikkhepena pana sammāpaṭipatti dīpitā, sā ca saṅkhepato sīlādisaṅgahā. Tattha sīlaggahaṇena ekādasa sīlānisaṃsā āvattanti, samādhiggahaṇena pañcaṅgiko sammāsamādhi pañcaññāṇiko sammāsamādhi samādhiparikkhārā ca āvattanti. Paññāgahaṇena paññā ca sammādiṭṭhīti sammādiṭṭhisudassanā sabbepi ariyamaggadhammā āvattantīti ayaṃ āvatto hāro.
പതിട്ഠാനം കിലേസാദിവസേന സത്തവിധം. ആയൂഹനം അഭിസങ്ഖാരാദിവസേന സത്തവിധം. തഥാ തപ്പടിപക്ഖതോ അപ്പതിട്ഠാനം അനായൂഹനഞ്ച. അയമേത്ഥ ധമ്മവിഭത്തി. പദട്ഠാനഭൂമിവിഭത്തിയോ പന ഹേട്ഠാ വുത്തനയാനുസാരേന വേദിതബ്ബാ. അയം വിഭത്തിഹാരോ.
Patiṭṭhānaṃ kilesādivasena sattavidhaṃ. Āyūhanaṃ abhisaṅkhārādivasena sattavidhaṃ. Tathā tappaṭipakkhato appatiṭṭhānaṃ anāyūhanañca. Ayamettha dhammavibhatti. Padaṭṭhānabhūmivibhattiyo pana heṭṭhā vuttanayānusārena veditabbā. Ayaṃ vibhattihāro.
പുബ്ബഭാഗപ്പടിപദം സമ്മദേവ സമ്പാദേത്വാ സമഥവിപസ്സനം യുഗനദ്ധം കത്വാ ഭാവനം ഉസ്സക്കേന്തോ കിലേസാദീനം ദൂരീകരണതോ തേസം വസേന അസംസീദന്തോ അനിബ്ബുയ്ഹന്തോ അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹം ഓഘം തരതി. കിലേസാദീനം വസേന പന സംസീദന്തോ നിബ്ബുയ്ഹന്തോ സംസാരേ പതിട്ഠാനതോ ആയതിം പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തിയാ ആയൂഹനതോ ഓഘം ന തരതീതി അയം പരിവത്തോ ഹാരോ.
Pubbabhāgappaṭipadaṃ sammadeva sampādetvā samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ katvā bhāvanaṃ ussakkento kilesādīnaṃ dūrīkaraṇato tesaṃ vasena asaṃsīdanto anibbuyhanto appatiṭṭhaṃ anāyūhaṃ oghaṃ tarati. Kilesādīnaṃ vasena pana saṃsīdanto nibbuyhanto saṃsāre patiṭṭhānato āyatiṃ punabbhavābhinibbattiyā āyūhanato oghaṃ na taratīti ayaṃ parivatto hāro.
അപ്പതിട്ഠം അസന്തിട്ഠന്തോ അസംസീദന്തോ അനിബ്ബിസം അനവിനിബ്ബിസന്തി പരിയായവചനം, അനായൂഹം അനിബ്ബുയ്ഹന്തോ അചേതേന്തോ അപകപ്പേന്തോതി പരിയായവചനം, ഓഘം കിലേസസമുദ്ദന്തി പരിയായവചനം, അതരി അതിക്കമി അച്ചവായീതി പരിയായവചനം. ഇമിനാ നയേന സേസപദേസുപി പരിയായവചനം വേദിതബ്ബന്തി അയം വേവചനോ ഹാരോ.
Appatiṭṭhaṃ asantiṭṭhanto asaṃsīdanto anibbisaṃ anavinibbisanti pariyāyavacanaṃ, anāyūhaṃ anibbuyhanto acetento apakappentoti pariyāyavacanaṃ, oghaṃ kilesasamuddanti pariyāyavacanaṃ, atari atikkami accavāyīti pariyāyavacanaṃ. Iminā nayena sesapadesupi pariyāyavacanaṃ veditabbanti ayaṃ vevacano hāro.
അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹന്തി ഏത്ഥ പതിട്ഠം ആയൂഹന്തി കിലേസാനം കിച്ചകരണപഞ്ഞത്തി. പരിയുട്ഠാനാനം വിഭാവനപഞ്ഞത്തി. അഭിസങ്ഖാരാനം വിരുഹനപഞ്ഞത്തി. തണ്ഹായ അസ്സാദപഞ്ഞത്തി. ദിട്ഠിയാ പരിനിപ്ഫന്ദനപഞ്ഞത്തി. ഭവദിട്ഠിയാ ഭവാഭിനിവേസപഞ്ഞത്തി. വിഭവദിട്ഠിയാ വിപല്ലാസപഞ്ഞത്തി. കാമസുഖാനുയോഗസ്സ കാമേസു അനുഗിജ്ഝനപഞ്ഞത്തി. അത്തകിലമഥാനുയോഗസ്സ അത്തപരിതാപനപഞ്ഞത്തി. അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹന്തി പന അഭിഞ്ഞേയ്യധമ്മാനം അഭിഞ്ഞാപഞ്ഞത്തി. പരിഞ്ഞേയ്യധമ്മാനം പരിഞ്ഞാപഞ്ഞത്തി. ഓഘമതരിന്തി പഹാതബ്ബധമ്മാനം പഹാനപഞ്ഞത്തി. മഗ്ഗസ്സ ഭാവനാപഞ്ഞത്തി. നിരോധസ്സ സച്ഛികിരിയാപഞ്ഞത്തീതി അയം പഞ്ഞത്തിഹാരോ.
Appatiṭṭhaṃ anāyūhanti ettha patiṭṭhaṃ āyūhanti kilesānaṃ kiccakaraṇapaññatti. Pariyuṭṭhānānaṃ vibhāvanapaññatti. Abhisaṅkhārānaṃ viruhanapaññatti. Taṇhāya assādapaññatti. Diṭṭhiyā parinipphandanapaññatti. Bhavadiṭṭhiyā bhavābhinivesapaññatti. Vibhavadiṭṭhiyā vipallāsapaññatti. Kāmasukhānuyogassa kāmesu anugijjhanapaññatti. Attakilamathānuyogassa attaparitāpanapaññatti. Appatiṭṭhaṃ anāyūhanti pana abhiññeyyadhammānaṃ abhiññāpaññatti. Pariññeyyadhammānaṃ pariññāpaññatti. Oghamatarinti pahātabbadhammānaṃ pahānapaññatti. Maggassa bhāvanāpaññatti. Nirodhassa sacchikiriyāpaññattīti ayaṃ paññattihāro.
അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹന്തി ഏത്ഥ പതിട്ഠാനായൂഹനഗ്ഗഹണേന ഓഘഗ്ഗഹണേന ച സമുദയസച്ചം ഗഹിതം. അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹം അതരിന്തി പന പദത്തയേന മഗ്ഗസച്ചം ഗഹിതം, ഹേതുഗഹണേന ച ഹേതുമതോ ഗഹണം സിദ്ധമേവാതി ദുക്ഖനിരോധസച്ചാനി അത്ഥതോ ഗഹിതാനേവാതി അയം സച്ചേഹി ഓതരണാ. തത്ഥ യേ ലോകിയാ പഞ്ചക്ഖന്ധാ, യേസം വസേന പതിട്ഠാനായൂഹനസിദ്ധി. യേ ലോകുത്തരാ ചത്താരോ ഖന്ധാ, യേസം വസേന ഓഘതരണസിദ്ധി. അയം ഖന്ധമുഖേന ഓതരണാ. യേ ഏവ പഞ്ചക്ഖന്ധാ ദ്വാദസായതനാനി അട്ഠാരസ ധാതുയോ, തേ ചത്താരോ ഖന്ധാ ദ്വായതനാനി ദ്വേ ധാതുയോതി അയം ആയതനമുഖേന ധാതുമുഖേന ച ഓതരണാ. തഥാ അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹന്തി ഏത്ഥ പതിട്ഠാനായൂഹനഗ്ഗഹണേന കിലേസാഭിസങ്ഖാരാദീനം ഗഹണം. കിലേസാഭിസങ്ഖാരാദയോ ഓഘാ ച സങ്ഖാരക്ഖന്ധാ ധമ്മായതനം ധമ്മധാതു ച, അപ്പതിട്ഠാനാനായൂഹനഗ്ഗഹണേന ഓഘതരണവചനേന ച സഹ വിപസ്സനായ മഗ്ഗോ കഥിതോ. ഏവഞ്ച സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ ധമ്മായതനം ധമ്മധാതു ച ഗഹിതാതി ഏവമ്പി ഖന്ധമുഖേന ആയതനമുഖേന ധാതുമുഖേന ഓതരണാ. വിപസ്സനാ ചേ അനിച്ചാനുപസ്സനാ, അനിമിത്തമുഖേന വിമോക്ഖമുഖം, ദുക്ഖാനുപസ്സനാ ചേ, അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖമുഖം, അനത്താനുപസ്സനാ ചേ, സുഞ്ഞതവിമോക്ഖമുഖന്തി ഏവം വിമോക്ഖമുഖേന ഓതരണം. മഗ്ഗേ സേക്ഖാ സീലക്ഖന്ധാദയോ ധമ്മായതനധമ്മധാതൂ അനാസവാ ച ഏവമ്പി ഖോ ഖന്ധാദിമുഖേന ഓതരണാതി അയം ഓതരണോ ഹാരോ.
Appatiṭṭhaṃ anāyūhanti ettha patiṭṭhānāyūhanaggahaṇena oghaggahaṇena ca samudayasaccaṃ gahitaṃ. Appatiṭṭhaṃ anāyūhaṃ atarinti pana padattayena maggasaccaṃ gahitaṃ, hetugahaṇena ca hetumato gahaṇaṃ siddhamevāti dukkhanirodhasaccāni atthato gahitānevāti ayaṃ saccehi otaraṇā. Tattha ye lokiyā pañcakkhandhā, yesaṃ vasena patiṭṭhānāyūhanasiddhi. Ye lokuttarā cattāro khandhā, yesaṃ vasena oghataraṇasiddhi. Ayaṃ khandhamukhena otaraṇā. Ye eva pañcakkhandhā dvādasāyatanāni aṭṭhārasa dhātuyo, te cattāro khandhā dvāyatanāni dve dhātuyoti ayaṃ āyatanamukhena dhātumukhena ca otaraṇā. Tathā appatiṭṭhaṃ anāyūhanti ettha patiṭṭhānāyūhanaggahaṇena kilesābhisaṅkhārādīnaṃ gahaṇaṃ. Kilesābhisaṅkhārādayo oghā ca saṅkhārakkhandhā dhammāyatanaṃ dhammadhātu ca, appatiṭṭhānānāyūhanaggahaṇena oghataraṇavacanena ca saha vipassanāya maggo kathito. Evañca saṅkhārakkhandho dhammāyatanaṃ dhammadhātu ca gahitāti evampi khandhamukhena āyatanamukhena dhātumukhena otaraṇā. Vipassanā ce aniccānupassanā, animittamukhena vimokkhamukhaṃ, dukkhānupassanā ce, appaṇihitavimokkhamukhaṃ, anattānupassanā ce, suññatavimokkhamukhanti evaṃ vimokkhamukhena otaraṇaṃ. Magge sekkhā sīlakkhandhādayo dhammāyatanadhammadhātū anāsavā ca evampi kho khandhādimukhena otaraṇāti ayaṃ otaraṇo hāro.
അപ്പതിട്ഠന്തി ആരമ്ഭോ. അനായൂഹന്തി പദസുദ്ധി, നോ ആരമ്ഭസുദ്ധി, തഥാ ഓഘന്തി. അതരിന്തി പന പദസുദ്ധി ചേവ ആരമ്ഭസുദ്ധി ചാതി അയം സോധനോ ഹാരോ.
Appatiṭṭhanti ārambho. Anāyūhanti padasuddhi, no ārambhasuddhi, tathā oghanti. Atarinti pana padasuddhi ceva ārambhasuddhi cāti ayaṃ sodhano hāro.
അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹന്തി സാമഞ്ഞതോ അധിട്ഠാനം തണ്ഹാദിട്ഠിആദിവസേന പതിട്ഠാനായൂഹനാനം സാധാരണതോ പടിക്ഖേപചോദനാതി കത്വാ ഓഘമതരിന്തി തം വികപ്പേത്വാ വിസേസവചനം. ഓഘതരണഞ്ഹി ചത്താരോ അരിയമഗ്ഗാ. തത്ഥ പഠമദുതിയമഗ്ഗാ അവിസേസേന ദിട്ഠോഘതരണം, തതിയമഗ്ഗോ കാമോഘതരണം, അഗ്ഗമഗ്ഗോ സേസോഘതരണന്തി അയം അധിട്ഠാനോ ഹാരോ.
Appatiṭṭhaṃanāyūhanti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ taṇhādiṭṭhiādivasena patiṭṭhānāyūhanānaṃ sādhāraṇato paṭikkhepacodanāti katvā oghamatarinti taṃ vikappetvā visesavacanaṃ. Oghataraṇañhi cattāro ariyamaggā. Tattha paṭhamadutiyamaggā avisesena diṭṭhoghataraṇaṃ, tatiyamaggo kāmoghataraṇaṃ, aggamaggo sesoghataraṇanti ayaṃ adhiṭṭhāno hāro.
കിലേസവസേന പതിട്ഠാനസ്സ അയോനിസോമനസികാരോ ഹേതു. അഭിസങ്ഖാരവസേന ആയൂഹനസ്സ കിലേസാ ഹേതൂ. അപ്പതിട്ഠാനാനായൂഹനാനം പന യഥാക്കമം യോനിസോമനസികാരപഹാനാനി ഹേതൂ. സംയോജനിയേസു ധമ്മേസു അസ്സാദാനുപസ്സനാ തണ്ഹാവസേന യഥാരഹം തസ്സ ഹേതൂ. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘സംയോജനിയേസു, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മേസു അസ്സാദാനുപസ്സിനോ തണ്ഹാ പവഡ്ഢതീ’’തി. ഖന്ധാവിജ്ജാഫസ്സസഞ്ഞാവിതക്കായോനിസോമനസികാരപാപമിത്തപരതോഘോസാ ദിട്ഠിവസേന പതിട്ഠാനസ്സ ഹേതൂ. തേനാഹ – പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ ‘‘ഖന്ധാപി ദിട്ഠിട്ഠാനം, അവിജ്ജാപി ദിട്ഠിട്ഠാന’’ന്തിആദി. തണ്ഹാഭിനന്ദനാ അവസേസകിലേസാഭിസങ്ഖാരവസേന ആയൂഹനസ്സ ഹേതൂ. ഇമിനാ നയേന യഥാരഹം തണ്ഹാദിട്ഠിവസേന പതിട്ഠാനായൂഹനാനം ഹേതുവിഭാഗോ നിദ്ധാരേതബ്ബോ, തബ്ബിപരിയായേന അപ്പതിട്ഠാനാനായൂഹനാനം. കിലേസുപ്പാദനേ ഹി സമ്മദേവ ആദീനവദസ്സനം അപ്പതിട്ഠാനസ്സ ഹേതൂ, അഭിസങ്ഖരണേ ആദീനവദസ്സനം അനായൂഹനസ്സ ഹേതൂ, വിപസ്സനായ ഉസ്സുക്കാപനം ഓഘതരണസ്സ ഹേതൂതി അയം പരിക്ഖാരോ ഹാരോ.
Kilesavasena patiṭṭhānassa ayonisomanasikāro hetu. Abhisaṅkhāravasena āyūhanassa kilesā hetū. Appatiṭṭhānānāyūhanānaṃ pana yathākkamaṃ yonisomanasikārapahānāni hetū. Saṃyojaniyesu dhammesu assādānupassanā taṇhāvasena yathārahaṃ tassa hetū. Tenāha bhagavā – ‘‘saṃyojaniyesu, bhikkhave, dhammesu assādānupassino taṇhā pavaḍḍhatī’’ti. Khandhāvijjāphassasaññāvitakkāyonisomanasikārapāpamittaparatoghosā diṭṭhivasena patiṭṭhānassa hetū. Tenāha – paṭisambhidāmagge ‘‘khandhāpi diṭṭhiṭṭhānaṃ, avijjāpi diṭṭhiṭṭhāna’’ntiādi. Taṇhābhinandanā avasesakilesābhisaṅkhāravasena āyūhanassa hetū. Iminā nayena yathārahaṃ taṇhādiṭṭhivasena patiṭṭhānāyūhanānaṃ hetuvibhāgo niddhāretabbo, tabbipariyāyena appatiṭṭhānānāyūhanānaṃ. Kilesuppādane hi sammadeva ādīnavadassanaṃ appatiṭṭhānassa hetū, abhisaṅkharaṇe ādīnavadassanaṃ anāyūhanassa hetū, vipassanāya ussukkāpanaṃ oghataraṇassa hetūti ayaṃ parikkhāro hāro.
യഥാവുത്തവിഭാഗേഹി പതിട്ഠാനായൂഹനേഹി ചതുബ്ബിധസ്സപി ഓഘസ്സ പരിസുദ്ധി. അപ്പതിട്ഠാനാനായൂഹനേഹി പന സോതാനം സംവരോ സബ്ബസോ പിധാനഞ്ചാതി ചതുബ്ബിധസ്സപി ഓഘസ്സ വിസേസതോ പിധാനം അപ്പവത്തികരണം. അരിയമഗ്ഗസ്സ ഭാവനായ ഹി കിലേസവസേന പതിട്ഠാനം അഭിസങ്ഖാരവസേന ആയൂഹനം ഉപച്ഛിന്നം, തസ്സ സബ്ബേപി ഓഘാ തിണ്ണാ സമ്മതിണ്ണാ പഹീനാ ഹോന്തീതി അയം സമാരോപനോ ഹാരോ.
Yathāvuttavibhāgehi patiṭṭhānāyūhanehi catubbidhassapi oghassa parisuddhi. Appatiṭṭhānānāyūhanehi pana sotānaṃ saṃvaro sabbaso pidhānañcāti catubbidhassapi oghassa visesato pidhānaṃ appavattikaraṇaṃ. Ariyamaggassa bhāvanāya hi kilesavasena patiṭṭhānaṃ abhisaṅkhāravasena āyūhanaṃ upacchinnaṃ, tassa sabbepi oghā tiṇṇā sammatiṇṇā pahīnā hontīti ayaṃ samāropano hāro.
അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹന്തി ഏത്ഥ പതിട്ഠാഗഹണേന തണ്ഹാവിജ്ജാ ഗഹിതാ. താസം ഹി വസേന സത്തോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പതിട്ഠാതി. ആയൂഹനഗ്ഗഹണേന തപ്പച്ചയാ അഭിസങ്ഖാരധമ്മാ ഗഹിതാ. തത്ഥ തണ്ഹായ വിസേസതോ രൂപധമ്മാ അധിട്ഠാനം, അവിജ്ജായ അരൂപധമ്മാ. തേസം യഥാക്കമം സമഥോ ച വിപസ്സനാ ച പടിപക്ഖാ, തേ ‘‘അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹം ഓഘമതരി’’ന്തി പദേഹി പകാസിതാ ഹോന്തി, തേസു സമഥസ്സ ചേതോവിമുത്തി ഫലം, വിപസ്സനായ പഞ്ഞാവിമുത്തി. തഥാ ഹി സാ ‘‘രാഗവിരാഗാ അവിജ്ജാവിരാഗാ’’തി വിസേസേത്വാ വുച്ചതി. തത്ഥ തണ്ഹാവിജ്ജാ അഭിസങ്ഖാരോ ച സമുദയസച്ചം, തേസം അധിട്ഠാനഭൂതാ രൂപാരൂപധമ്മാ ദുക്ഖസച്ചം, തേസം അപ്പവത്തി നിരോധസച്ചം, നിരോധപജാനനാ പടിപദാ ഓഘതരണപരിയായേന വുത്താ മഗ്ഗസച്ചം. തണ്ഹാഗഹണേന ചേത്ഥ മായാ-സാഠേയ്യമാനാതിമാന-മദപ്പമാദ-പാപിച്ഛതാ-പാപമിത്തതാ-അഹിരികാനോത്തപ്പാദിവസേന അകുസലപക്ഖോ നേതബ്ബോ. അവിജ്ജാഗഹണേന വിപരീതമനസികാര-കോധൂപനാഹ-മക്ഖപളാസ-ഇസ്സാമച്ഛരിയ-സാരമ്ഭ- ദോവചസ്സതാ-ഭവദിട്ഠിആദിവസേന അകുസലപക്ഖോ നേതബ്ബോ. വുത്തവിപരിയായേന അമായാഅസാഠേയ്യാദിഅവിപരീതമനസികാരാദിവസേന. തഥാ സമഥപക്ഖിയാനം സദ്ധിന്ദ്രിയാനം വിപസ്സനാപക്ഖിയാനം അനിച്ചസഞ്ഞാദീനഞ്ച വസേന വോദാനപക്ഖോ നേതബ്ബോതി അയം നന്ദിയാവത്തസ്സ നയസ്സ ഭൂമി.
Appatiṭṭhaṃ anāyūhanti ettha patiṭṭhāgahaṇena taṇhāvijjā gahitā. Tāsaṃ hi vasena satto tattha tattha bhave patiṭṭhāti. Āyūhanaggahaṇena tappaccayā abhisaṅkhāradhammā gahitā. Tattha taṇhāya visesato rūpadhammā adhiṭṭhānaṃ, avijjāya arūpadhammā. Tesaṃ yathākkamaṃ samatho ca vipassanā ca paṭipakkhā, te ‘‘appatiṭṭhaṃ anāyūhaṃ oghamatari’’nti padehi pakāsitā honti, tesu samathassa cetovimutti phalaṃ, vipassanāya paññāvimutti. Tathā hi sā ‘‘rāgavirāgā avijjāvirāgā’’ti visesetvā vuccati. Tattha taṇhāvijjā abhisaṅkhāro ca samudayasaccaṃ, tesaṃ adhiṭṭhānabhūtā rūpārūpadhammā dukkhasaccaṃ, tesaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, nirodhapajānanā paṭipadā oghataraṇapariyāyena vuttā maggasaccaṃ. Taṇhāgahaṇena cettha māyā-sāṭheyyamānātimāna-madappamāda-pāpicchatā-pāpamittatā-ahirikānottappādivasena akusalapakkho netabbo. Avijjāgahaṇena viparītamanasikāra-kodhūpanāha-makkhapaḷāsa-issāmacchariya-sārambha- dovacassatā-bhavadiṭṭhiādivasena akusalapakkho netabbo. Vuttavipariyāyena amāyāasāṭheyyādiaviparītamanasikārādivasena. Tathā samathapakkhiyānaṃ saddhindriyānaṃ vipassanāpakkhiyānaṃ aniccasaññādīnañca vasena vodānapakkho netabboti ayaṃ nandiyāvattassa nayassa bhūmi.
തഥാ വുത്തനയേന ഗഹിതേസു തണ്ഹാവിജ്ജാതപ്പക്ഖിയധമ്മേസു തണ്ഹാ ലോഭോ, അവിജ്ജാ മോഹോ, അവിജ്ജായ സമ്പയുത്തോ ലോഹിതേ സതി പുബ്ബോ വിയ തണ്ഹായ സതി സിജ്ഝമാനോ ആഘാതോ ദോസോ ഇതി തീഹി അകുസലമൂലേഹി ഗഹിതേഹി, തപ്പടിപക്ഖതോ ‘‘അപ്പതിട്ഠ’’ന്തിആദിവചനേഹി ച തീണി അകുസലമൂലാനി തീണി കുസലമൂലാനി ച സിദ്ധാനി ഏവ ഹോന്തി. ഇധാപി ലോഭോ സബ്ബാനി സാസവകുസലമൂലാനി ആയൂഹനധമ്മാ ച സമുദയസച്ചം, തന്നിബ്ബത്താ തേസം അധിട്ഠാനഗോചരഭൂതാ ച ഉപാദാനക്ഖന്ധാ ദുക്ഖസച്ചന്തിആദിനാ സച്ചയോജനാ യോജേതബ്ബാ. ഫലം പനേത്ഥ വിമോക്ഖത്തയവസേന നിദ്ധാരേതബ്ബം, തീഹി അകുസലമൂലേഹി തിവിധദുച്ചരിത-സംകിലേസമലവിസമഅകുസലസഞ്ഞാ-വിതക്കാദിവസേന അകുസലപക്ഖോ നേതബ്ബോ, തഥാ തീഹി കുസലമൂലേഹി തിവിധസുചരിത-സമകുസലസഞ്ഞാ-വിതക്ക-സമാധി-വിമോക്ഖമുഖാദിവസേന വോദാനപക്ഖോ നേതബ്ബോതി അയം തിപുക്ഖലസ്സ നയസ്സ ഭൂമി.
Tathā vuttanayena gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu taṇhā lobho, avijjā moho, avijjāya sampayutto lohite sati pubbo viya taṇhāya sati sijjhamāno āghāto doso iti tīhi akusalamūlehi gahitehi, tappaṭipakkhato ‘‘appatiṭṭha’’ntiādivacanehi ca tīṇi akusalamūlāni tīṇi kusalamūlāni ca siddhāni eva honti. Idhāpi lobho sabbāni sāsavakusalamūlāni āyūhanadhammā ca samudayasaccaṃ, tannibbattā tesaṃ adhiṭṭhānagocarabhūtā ca upādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā saccayojanā yojetabbā. Phalaṃ panettha vimokkhattayavasena niddhāretabbaṃ, tīhi akusalamūlehi tividhaduccarita-saṃkilesamalavisamaakusalasaññā-vitakkādivasena akusalapakkho netabbo, tathā tīhi kusalamūlehi tividhasucarita-samakusalasaññā-vitakka-samādhi-vimokkhamukhādivasena vodānapakkho netabboti ayaṃ tipukkhalassa nayassa bhūmi.
തഥാ വുത്തനയേന ഗഹിതേസു തണ്ഹാവിജ്ജാതപ്പക്ഖിയധമ്മേസു വിസേസതോ തണ്ഹാദിട്ഠീനം വസേന അസുഭേ ‘‘സുഭ’’ന്തി, ദുക്ഖേ ‘‘സുഖ’’ന്തി ച വിപല്ലാസാ, അവിജ്ജാദിട്ഠീനം വസേന ‘‘അനിച്ചേ നിച്ച’’ന്തി അനത്തനി ‘‘അത്താ’’തി വിപല്ലാസാ വേദിതബ്ബാ. തേസം പടിപക്ഖതോ ‘‘അപ്പതിട്ഠ’’ന്തിആദിവചനേഹി ച ലദ്ധേഹി സതിവീരിയസമാധിപഞ്ഞിന്ദ്രിയേഹി ചത്താരി സതിപട്ഠാനാനി സിദ്ധാനേവ ഹോന്തി.
Tathā vuttanayena gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu visesato taṇhādiṭṭhīnaṃ vasena asubhe ‘‘subha’’nti, dukkhe ‘‘sukha’’nti ca vipallāsā, avijjādiṭṭhīnaṃ vasena ‘‘anicce nicca’’nti anattani ‘‘attā’’ti vipallāsā veditabbā. Tesaṃ paṭipakkhato ‘‘appatiṭṭha’’ntiādivacanehi ca laddhehi sativīriyasamādhipaññindriyehi cattāri satipaṭṭhānāni siddhāneva honti.
തത്ഥ ചതൂഹി ഇന്ദ്രിയേഹി ചത്താരോ പുഗ്ഗലാ നിദ്ദിസിതബ്ബാ. കഥം? ദുവിധോ ഹി തണ്ഹാചരിതോ മുദിന്ദ്രിയോ തിക്ഖിന്ദ്രിയോതി, തഥാ ദിട്ഠിചരിതോ. തേസു പഠമോ അസുഭേ ‘‘സുഭ’’ന്തി വിപരിയേസഗ്ഗാഹീ സതിബലേന യഥാഭൂതം കായസഭാവം സല്ലക്ഖേന്തോ ഭാവനാബലേന തം വിപല്ലാസം സമുഗ്ഘാതേത്വാ സമ്മത്തനിയാമം ഓക്കമതി. ദുതിയോ അസുഖേ ‘‘സുഖ’’ന്തി വിപരിയേസഗ്ഗാഹീ ‘‘ഉപ്പന്നം കാമവിതക്കം നാധിവാസേതീ’’തിആദിനാ വുത്തേന വീരിയസംവരഭൂതേന വീരിയബലേന പടിപക്ഖം വിനോദേന്തോ ഭാവനാബലേന തം വിപല്ലാസം വിദ്ധംസേത്വാ സമ്മത്തനിയാമം ഓക്കമതി. തതിയോ അനിച്ചേ ‘‘നിച്ച’’ന്തി അയാഥാവഗ്ഗാഹീ സമഥബലേന സമാഹിതചിത്തോ സങ്ഖാരാനം തങ്ഖണികഭാവം സല്ലക്ഖേന്തോ ഭാവനാബലേന തം വിപല്ലാസം സമുഗ്ഘാതേത്വാ സമ്മത്തനിയാമം ഓക്കമതി. ചതുത്ഥോ സന്തതി-സമൂഹ-കിച്ചാരമ്മണ-ഘനവഞ്ചിതതായ ഫസ്സാദിധമ്മപുഞ്ജമത്തേ അനത്തനി ‘‘അത്താ’’തി മിച്ഛാഭിനിവേസീ ചതുകോടികസുഞ്ഞതാമനസികാരേന തം മിച്ഛാഭിനിവേസം വിദ്ധംസേത്വാ സാമഞ്ഞഫലം സച്ഛികരോതി. സുഭസഞ്ഞാസുഖസഞ്ഞാദീഹി ചതൂഹി വാ വിപല്ലാസേഹി സമുദയസച്ചം, തേസമധിട്ഠാനാരമ്മണഭൂതാ പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ദുക്ഖസച്ചന്തിആദിനാ സച്ചയോജനാ വേദിതബ്ബാ. ഫലം പനേത്ഥ ചത്താരി സാമഞ്ഞഫലാനി, ചതൂഹി ചേത്ഥ വിപല്ലാസേഹി ചതുരാസവോഘയോഗ-കായഗന്ഥ-അഗതി-തണ്ഹുപ്പാദുപാദാന-സത്തവിഞ്ഞാണട്ഠിതി-അപരിഞ്ഞാദിവസേന അകുസലപക്ഖോ നേതബ്ബോ, തഥാ ചതൂഹി സതിപട്ഠാനേഹി ചതുബ്ബിധഝാന-വിഹാരാധിട്ഠാന-സുഖഭാഗിയധമ്മ-അപ്പമഞ്ഞാസമ്മപ്പധാനിദ്ധിപാദാദിവസേന വോദാനപക്ഖോ നേതബ്ബോതി അയം സീഹവിക്കീളിതസ്സ നയസ്സ ഭൂമി.
Tattha catūhi indriyehi cattāro puggalā niddisitabbā. Kathaṃ? Duvidho hi taṇhācarito mudindriyo tikkhindriyoti, tathā diṭṭhicarito. Tesu paṭhamo asubhe ‘‘subha’’nti vipariyesaggāhī satibalena yathābhūtaṃ kāyasabhāvaṃ sallakkhento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ samugghātetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Dutiyo asukhe ‘‘sukha’’nti vipariyesaggāhī ‘‘uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāsetī’’tiādinā vuttena vīriyasaṃvarabhūtena vīriyabalena paṭipakkhaṃ vinodento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ viddhaṃsetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Tatiyo anicce ‘‘nicca’’nti ayāthāvaggāhī samathabalena samāhitacitto saṅkhārānaṃ taṅkhaṇikabhāvaṃ sallakkhento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ samugghātetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Catuttho santati-samūha-kiccārammaṇa-ghanavañcitatāya phassādidhammapuñjamatte anattani ‘‘attā’’ti micchābhinivesī catukoṭikasuññatāmanasikārena taṃ micchābhinivesaṃ viddhaṃsetvā sāmaññaphalaṃ sacchikaroti. Subhasaññāsukhasaññādīhi catūhi vā vipallāsehi samudayasaccaṃ, tesamadhiṭṭhānārammaṇabhūtā pañcupādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā saccayojanā veditabbā. Phalaṃ panettha cattāri sāmaññaphalāni, catūhi cettha vipallāsehi caturāsavoghayoga-kāyagantha-agati-taṇhuppādupādāna-sattaviññāṇaṭṭhiti-apariññādivasena akusalapakkho netabbo, tathā catūhi satipaṭṭhānehi catubbidhajhāna-vihārādhiṭṭhāna-sukhabhāgiyadhamma-appamaññāsammappadhāniddhipādādivasena vodānapakkho netabboti ayaṃ sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmi.
ഇമേസം പന തിണ്ണം അത്ഥനയാനം സിദ്ധിയാ വോഹാരനയദ്വയം സിദ്ധമേവ ഹോതി. തഥാ ഹി അത്ഥനയാനം ദിസാഭൂതധമ്മാലോചനം ദിസാലോചനം, തേസം സമാനയനം അങ്കുസോതി പഞ്ചപി നയാ ഇധ നിയുത്താതി വേദിതബ്ബാ. ഇദഞ്ച സുത്തം സോളസവിധേ സുത്തന്തപട്ഠാനേ നിബ്ബേധസേക്ഖഭാഗിയം ബ്യതിരേകമുഖേന പതിട്ഠാനായൂഹനാനി ഗഹിതാനീതി സംകിലേസനിബ്ബേധസേക്ഖഭാഗിയം ചാതി ദട്ഠബ്ബം. അട്ഠവീസതിവിധേ പന സുത്തന്തപട്ഠാനേ ലോകിയലോകുത്തരം സത്താധിട്ഠാനം ഞാണഞേയ്യം ദസ്സനഭാവനം സകവചനം വിസ്സജ്ജനീയം കുസലം അനുഞ്ഞാതന്തി വേദിതബ്ബം.
Imesaṃ pana tiṇṇaṃ atthanayānaṃ siddhiyā vohāranayadvayaṃ siddhameva hoti. Tathā hi atthanayānaṃ disābhūtadhammālocanaṃ disālocanaṃ, tesaṃ samānayanaṃ aṅkusoti pañcapi nayā idha niyuttāti veditabbā. Idañca suttaṃ soḷasavidhe suttantapaṭṭhāne nibbedhasekkhabhāgiyaṃ byatirekamukhena patiṭṭhānāyūhanāni gahitānīti saṃkilesanibbedhasekkhabhāgiyaṃ cāti daṭṭhabbaṃ. Aṭṭhavīsatividhe pana suttantapaṭṭhāne lokiyalokuttaraṃ sattādhiṭṭhānaṃ ñāṇañeyyaṃ dassanabhāvanaṃ sakavacanaṃ vissajjanīyaṃ kusalaṃ anuññātanti veditabbaṃ.
ഓഘതരണസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
Oghataraṇasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / സുത്തപിടക • Suttapiṭaka / സംയുത്തനികായ • Saṃyuttanikāya
൧. ഓഘതരണസുത്തം • 1. Oghataraṇasuttaṃ
൨. നിമോക്ഖസുത്തം • 2. Nimokkhasuttaṃ
൩. ഉപനീയസുത്തം • 3. Upanīyasuttaṃ
൪. അച്ചേന്തിസുത്തം • 4. Accentisuttaṃ
൫. കതിഛിന്ദസുത്തം • 5. Katichindasuttaṃ
൬. ജാഗരസുത്തം • 6. Jāgarasuttaṃ
൭. അപ്പടിവിദിതസുത്തം • 7. Appaṭividitasuttaṃ
൮. സുസമ്മുട്ഠസുത്തം • 8. Susammuṭṭhasuttaṃ
൯. മാനകാമസുത്തം • 9. Mānakāmasuttaṃ
൧൦. അരഞ്ഞസുത്തം • 10. Araññasuttaṃ
൧. നന്ദനസുത്തം • 1. Nandanasuttaṃ
൨. നന്ദതിസുത്തം • 2. Nandatisuttaṃ
൩. നത്ഥിപുത്തസമസുത്തം • 3. Natthiputtasamasuttaṃ
൪. ഖത്തിയസുത്തം • 4. Khattiyasuttaṃ
൫. സണമാനസുത്തം • 5. Saṇamānasuttaṃ
൬. നിദ്ദാതന്ദീസുത്തം • 6. Niddātandīsuttaṃ
൭. ദുക്കരസുത്തം • 7. Dukkarasuttaṃ
൮. ഹിരീസുത്തം • 8. Hirīsuttaṃ
൯. കുടികാസുത്തം • 9. Kuṭikāsuttaṃ
അട്ഠകഥാ • Aṭṭhakathā / സുത്തപിടക (അട്ഠകഥാ) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / സംയുത്തനികായ (അട്ഠകഥാ) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā)
൧. ഓഘതരണസുത്തവണ്ണനാ • 1. Oghataraṇasuttavaṇṇanā
൨. നിമോക്ഖസുത്തവണ്ണനാ • 2. Nimokkhasuttavaṇṇanā
൩. ഉപനീയസുത്തവണ്ണനാ • 3. Upanīyasuttavaṇṇanā
൪. അച്ചേന്തിസുത്തവണ്ണനാ • 4. Accentisuttavaṇṇanā
൫. കതിഛിന്ദസുത്തവണ്ണനാ • 5. Katichindasuttavaṇṇanā
൬. ജാഗരസുത്തവണ്ണനാ • 6. Jāgarasuttavaṇṇanā
൭. അപ്പടിവിദിതസുത്തവണ്ണനാ • 7. Appaṭividitasuttavaṇṇanā
൮. സുസമ്മുട്ഠസുത്തവണ്ണനാ • 8. Susammuṭṭhasuttavaṇṇanā
൯. മാനകാമസുത്തവണ്ണനാ • 9. Mānakāmasuttavaṇṇanā
൧൦. അരഞ്ഞസുത്തവണ്ണനാ • 10. Araññasuttavaṇṇanā
൧. നന്ദനസുത്തവണ്ണനാ • 1. Nandanasuttavaṇṇanā
൨. നന്ദതിസുത്തവണ്ണനാ • 2. Nandatisuttavaṇṇanā
൩. നത്ഥിപുത്തസമസുത്തവണ്ണനാ • 3. Natthiputtasamasuttavaṇṇanā
൪. ഖത്തിയസുത്തവണ്ണനാ • 4. Khattiyasuttavaṇṇanā
൫. സണമാനസുത്തവണ്ണനാ • 5. Saṇamānasuttavaṇṇanā
൬. നിദ്ദാതന്ദീസുത്തവണ്ണനാ • 6. Niddātandīsuttavaṇṇanā
൭. ദുക്കരസുത്തവണ്ണനാ • 7. Dukkarasuttavaṇṇanā
൮. ഹിരീസുത്തവണ്ണനാ • 8. Hirīsuttavaṇṇanā
൯. കുടികാസുത്തവണ്ണനാ • 9. Kuṭikāsuttavaṇṇanā