Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विनयालङ्कार-टीका • Vinayālaṅkāra-ṭīkā

    २२. पब्बज्‍जाविनिच्छयकथा

    22. Pabbajjāvinicchayakathā

    १२३. एवं पटिक्खेपपवारणाविनिच्छयं कथेत्वा इदानि पब्बज्‍जाविनिच्छयं कथेतुं ‘‘पब्बज्‍जाति एत्थ पना’’त्यादिमाह। तत्थ पठमं वजितब्बाति पब्बज्‍जा, उपसम्पदातो पठमं उपगच्छितब्बाति अत्थो। प-पुब्ब वज गतिम्हीति धातु। कुलपुत्तन्ति आचारकुलपुत्तं सन्धाय वदति। ये पुग्गला पटिक्खित्ता, ते वज्‍जेत्वाति सम्बन्धो। पब्बज्‍जादोसविरहितोति पब्बज्‍जाय अन्तरायकरेहि पञ्‍चाबाधादिदोसेहि विरहितो। नखपिट्ठिप्पमाणन्ति एत्थ कनिट्ठङ्गुलिनखपिट्ठि अधिप्पेता। ‘‘तञ्‍चे नखपिट्ठिप्पमाणम्पि वड्ढनपक्खे ठितं होति, न पब्बाजेतब्बोति इमिना सामञ्‍ञलक्खणं दस्सितं, तस्मा यत्थ कत्थचि सरीरावयवेसु नखपिट्ठिप्पमाणं वड्ढनकपक्खे ठितं चे, न वट्टतीति सिद्धं। एवञ्‍च सति नखपिट्ठिप्पमाणम्पि अवड्ढनकपक्खे ठितं चे, सब्बत्थ वट्टतीति आपन्‍नं, तञ्‍च न सामञ्‍ञतो अधिप्पेतन्ति पदेसविसेसेयेव नियमेत्वा दस्सेन्तो ‘सचे पना’तिआदिमाह। सचे हि अविसेसेन नखपिट्ठिप्पमाणं अवड्ढनकपक्खे ठितं वट्टेय्य, ‘निवासनपारुपनेहि पकतिपटिच्छन्‍नट्ठाने’ति पदेसनियमं न करेय्य, तस्मा निवासनपारुपनेहि पकतिपटिच्छन्‍नट्ठानतो अञ्‍ञत्थ नखपिट्ठिप्पमाणं अवड्ढनकपक्खे ठितम्पि न वट्टतीति सिद्धं। नखपिट्ठिप्पमाणतो खुद्दकतरं पन अवड्ढनकपक्खे वा वड्ढनकपक्खे वा ठितं होतु, वट्टति नखपिट्ठिप्पमाणतो खुद्दकतरस्स वड्ढनकपक्खे अवड्ढनकपक्खे वा ठितस्स मुखादीसुयेव पटिक्खित्तत्ता’’ति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ महावग्ग ३.८८) वुत्तं।

    123. Evaṃ paṭikkhepapavāraṇāvinicchayaṃ kathetvā idāni pabbajjāvinicchayaṃ kathetuṃ ‘‘pabbajjāti ettha panā’’tyādimāha. Tattha paṭhamaṃ vajitabbāti pabbajjā, upasampadāto paṭhamaṃ upagacchitabbāti attho. Pa-pubba vaja gatimhīti dhātu. Kulaputtanti ācārakulaputtaṃ sandhāya vadati. Ye puggalā paṭikkhittā, te vajjetvāti sambandho. Pabbajjādosavirahitoti pabbajjāya antarāyakarehi pañcābādhādidosehi virahito. Nakhapiṭṭhippamāṇanti ettha kaniṭṭhaṅgulinakhapiṭṭhi adhippetā. ‘‘Tañce nakhapiṭṭhippamāṇampi vaḍḍhanapakkhe ṭhitaṃ hoti, na pabbājetabboti iminā sāmaññalakkhaṇaṃ dassitaṃ, tasmā yattha katthaci sarīrāvayavesu nakhapiṭṭhippamāṇaṃ vaḍḍhanakapakkhe ṭhitaṃ ce, na vaṭṭatīti siddhaṃ. Evañca sati nakhapiṭṭhippamāṇampi avaḍḍhanakapakkhe ṭhitaṃ ce, sabbattha vaṭṭatīti āpannaṃ, tañca na sāmaññato adhippetanti padesaviseseyeva niyametvā dassento ‘sace panā’tiādimāha. Sace hi avisesena nakhapiṭṭhippamāṇaṃ avaḍḍhanakapakkhe ṭhitaṃ vaṭṭeyya, ‘nivāsanapārupanehi pakatipaṭicchannaṭṭhāne’ti padesaniyamaṃ na kareyya, tasmā nivāsanapārupanehi pakatipaṭicchannaṭṭhānato aññattha nakhapiṭṭhippamāṇaṃ avaḍḍhanakapakkhe ṭhitampi na vaṭṭatīti siddhaṃ. Nakhapiṭṭhippamāṇato khuddakataraṃ pana avaḍḍhanakapakkhe vā vaḍḍhanakapakkhe vā ṭhitaṃ hotu, vaṭṭati nakhapiṭṭhippamāṇato khuddakatarassa vaḍḍhanakapakkhe avaḍḍhanakapakkhe vā ṭhitassa mukhādīsuyeva paṭikkhittattā’’ti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. mahāvagga 3.88) vuttaṃ.

    विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ महावग्ग ८८-८९) पन ‘‘पटिच्छन्‍नट्ठाने नखपिट्ठिप्पमाणं अवड्ढनकपक्खे ठितं होति, वट्टतीति वुत्तत्ता अप्पटिच्छन्‍नट्ठाने तादिसम्पि न वट्टति, पटिच्छन्‍नट्ठानेपि च वड्ढनकपक्खे ठितं न वट्टतीति सिद्धमेव होति। पाकटट्ठानेपि पन नखपिट्ठिप्पमाणतो ऊनतरं अवड्ढनकं वट्टतीति ये गण्हेय्युं, तेसं तं गहणं पटिसेधेतुं ‘मुखे पना’तिआदि वुत्त’’न्ति वुत्तं। गोधा…पे॰… न वट्टतीति इमिना तादिसोपि रोगो कुट्ठेयेव अन्तोगधोति दस्सेति। गण्डेपि इमिना नयेन विनिच्छयो वेदितब्बो। तत्थ पन मुखादीसु कोलट्ठिमत्ततो खुद्दकतरोपि गण्डो न वट्टतीति विसुं न दस्सितो। ‘‘अप्पटिच्छन्‍नट्ठाने अवड्ढनकपक्खे ठितेपि न वट्टती’’ति एत्तकमेव हि तत्थ वुत्तं, तथापि कुट्ठे वुत्तनयेन मुखादीसु कोलट्ठिप्पमाणतो खुद्दकतरोपि गण्डो न वट्टतीति विञ्‍ञायति, तस्मा अवड्ढनकपक्खे ठितेपीति एत्थ पि-सद्दो अवुत्तसम्पिण्डनत्थो, तेन कोलट्ठिमत्ततो खुद्दकतरोपि न वट्टतीति अयमत्थो दस्सितोयेवाति अम्हाकं खन्ति। पकतिवण्णे जातेति रोगहेतुकस्स विकारवण्णस्स अभावं सन्धाय वुत्तं।

    Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. mahāvagga 88-89) pana ‘‘paṭicchannaṭṭhāne nakhapiṭṭhippamāṇaṃ avaḍḍhanakapakkhe ṭhitaṃ hoti, vaṭṭatīti vuttattā appaṭicchannaṭṭhāne tādisampi na vaṭṭati, paṭicchannaṭṭhānepi ca vaḍḍhanakapakkhe ṭhitaṃ na vaṭṭatīti siddhameva hoti. Pākaṭaṭṭhānepi pana nakhapiṭṭhippamāṇato ūnataraṃ avaḍḍhanakaṃ vaṭṭatīti ye gaṇheyyuṃ, tesaṃ taṃ gahaṇaṃ paṭisedhetuṃ ‘mukhe panā’tiādi vutta’’nti vuttaṃ. Godhā…pe… na vaṭṭatīti iminā tādisopi rogo kuṭṭheyeva antogadhoti dasseti. Gaṇḍepi iminā nayena vinicchayo veditabbo. Tattha pana mukhādīsu kolaṭṭhimattato khuddakataropi gaṇḍo na vaṭṭatīti visuṃ na dassito. ‘‘Appaṭicchannaṭṭhāne avaḍḍhanakapakkhe ṭhitepi na vaṭṭatī’’ti ettakameva hi tattha vuttaṃ, tathāpi kuṭṭhe vuttanayena mukhādīsu kolaṭṭhippamāṇato khuddakataropi gaṇḍo na vaṭṭatīti viññāyati, tasmā avaḍḍhanakapakkhe ṭhitepīti ettha pi-saddo avuttasampiṇḍanattho, tena kolaṭṭhimattato khuddakataropi na vaṭṭatīti ayamattho dassitoyevāti amhākaṃ khanti. Pakativaṇṇe jāteti rogahetukassa vikāravaṇṇassa abhāvaṃ sandhāya vuttaṃ.

    कोलट्ठिमत्तकोति बदरट्ठिप्पमाणो। ‘‘सञ्‍जातछविं कारेत्वा’’ति पाठो, विज्‍जमानछविं कारेत्वाति अत्थो। विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ महावग्ग २.८८-८९) पन ‘‘सच्छविं कारेत्वाति विज्‍जमानछविं कारेत्वाति अत्थो, सञ्छविन्ति वा पाठो, सञ्‍जातछअन्ति अत्थो। गण्डादीसु वूपसन्तेसुपि तं ठानं विवण्णम्पि होति, तं वट्टती’’ति वुत्तं।

    Kolaṭṭhimattakoti badaraṭṭhippamāṇo. ‘‘Sañjātachaviṃ kāretvā’’ti pāṭho, vijjamānachaviṃ kāretvāti attho. Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. mahāvagga 2.88-89) pana ‘‘sacchaviṃ kāretvāti vijjamānachaviṃ kāretvāti attho, sañchavinti vā pāṭho, sañjātachaanti attho. Gaṇḍādīsu vūpasantesupi taṃ ṭhānaṃ vivaṇṇampi hoti, taṃ vaṭṭatī’’ti vuttaṃ.

    पदुमपुण्डरीकपत्तवण्णन्ति रत्तपदुमसेतपदुमपुप्फदलवण्णं। कुट्ठे वुत्तनयेनेवाति ‘‘पटिच्छन्‍नट्ठाने अवड्ढनकं वट्टति, अञ्‍ञत्थ न किञ्‍चि वट्टती’’ति वुत्तनयं दस्सेति। सोसब्याधीति खयरोगो। यक्खुम्मादोति कदाचि आगन्त्वा भूमियं पातेत्वा हत्थमुखादिकं अवयवं भूमियं घंसनको यक्खोव रोगो।

    Padumapuṇḍarīkapattavaṇṇanti rattapadumasetapadumapupphadalavaṇṇaṃ. Kuṭṭhe vuttanayenevāti ‘‘paṭicchannaṭṭhāne avaḍḍhanakaṃ vaṭṭati, aññattha na kiñci vaṭṭatī’’ti vuttanayaṃ dasseti. Sosabyādhīti khayarogo. Yakkhummādoti kadāci āgantvā bhūmiyaṃ pātetvā hatthamukhādikaṃ avayavaṃ bhūmiyaṃ ghaṃsanako yakkhova rogo.

    १२४. महामत्तोति महतिया इस्सरियमत्ताय समन्‍नागतो। ‘‘न दानाहं देवस्स भटो’’ति आपुच्छतीति रञ्‍ञा एव दिन्‍नं ठानन्तरं सन्धाय वुत्तं। यो पन राजकम्मिकेहि अमच्‍चादीहि ठपितो, अमच्‍चादीनं एव वा भटो होति, तेन तं तं अमच्‍चादिम्पि आपुच्छितुं वट्टतीति।

    124.Mahāmattoti mahatiyā issariyamattāya samannāgato. ‘‘Na dānāhaṃ devassa bhaṭo’’ti āpucchatīti raññā eva dinnaṃ ṭhānantaraṃ sandhāya vuttaṃ. Yo pana rājakammikehi amaccādīhi ṭhapito, amaccādīnaṃ eva vā bhaṭo hoti, tena taṃ taṃ amaccādimpi āpucchituṃ vaṭṭatīti.

    १२५. ‘‘धजबन्धो’’ति वुत्तत्ता अपाकटचोरो पब्बाजेतब्बोति विञ्‍ञायति। तेन वक्खति ‘‘ये पन अम्बलबुजादिचोरका’’तिआदि। एवं जानन्तीति ‘‘सीलवा जातो’’ति जानन्ति।

    125.‘‘Dhajabandho’’ti vuttattā apākaṭacoro pabbājetabboti viññāyati. Tena vakkhati ‘‘ye pana ambalabujādicorakā’’tiādi. Evaṃ jānantīti ‘‘sīlavā jāto’’ti jānanti.

    १२६. भिन्दित्वाति अन्दुबन्धनं भिन्दित्वा। छिन्दित्वाति सङ्खलिकबन्धनं छिन्दित्वा। मुञ्‍चित्वाति रज्‍जुबन्धनं मुञ्‍चित्वा। विवरित्वाति गामबन्धनादीसु गामद्वारादीनि विवरित्वा। अपस्समानानं वा पलायतीति पुरिसगुत्तियं पुरिसानं गोपकानं अपस्समानानं पलायति।

    126.Bhinditvāti andubandhanaṃ bhinditvā. Chinditvāti saṅkhalikabandhanaṃ chinditvā. Muñcitvāti rajjubandhanaṃ muñcitvā. Vivaritvāti gāmabandhanādīsu gāmadvārādīni vivaritvā. Apassamānānaṃ vā palāyatīti purisaguttiyaṃ purisānaṃ gopakānaṃ apassamānānaṃ palāyati.

    १२९. पुरिमनयेनेवाति ‘‘कसाहतो कतदण्डकम्मो’’ति एत्थ वुत्तनयेनेव।

    129.Purimanayenevāti ‘‘kasāhato katadaṇḍakammo’’ti ettha vuttanayeneva.

    १३०. पलातोपीति इणस्सामिकानं आगमनं ञत्वा भयेन पलातोपि इणायिको। गीवा होति इणायिकभावं ञत्वा अनादरेन इणमुत्तके भिक्खुभावे पवेसितत्ता।

    130.Palātopīti iṇassāmikānaṃ āgamanaṃ ñatvā bhayena palātopi iṇāyiko. Gīvā hoti iṇāyikabhāvaṃ ñatvā anādarena iṇamuttake bhikkhubhāve pavesitattā.

    उपड्ढुपड्ढन्ति थोकं थोकं। दातब्बमेवाति इणायिकेन धनं सम्पज्‍जतु वा, मा वा, दाने सउस्साहेनेव भवितब्बं, अञ्‍ञेहि च भिक्खूहि ‘‘मा धुरं निक्खिपाही’’ति वत्वा सहायकेहि भवितब्बन्ति दस्सेति। धुरनिक्खेपेन हिस्स भण्डग्घेन कारेतब्बता सियाति।

    Upaḍḍhupaḍḍhanti thokaṃ thokaṃ. Dātabbamevāti iṇāyikena dhanaṃ sampajjatu vā, mā vā, dāne saussāheneva bhavitabbaṃ, aññehi ca bhikkhūhi ‘‘mā dhuraṃ nikkhipāhī’’ti vatvā sahāyakehi bhavitabbanti dasseti. Dhuranikkhepena hissa bhaṇḍagghena kāretabbatā siyāti.

    १३१. दासचारित्तं आरोपेत्वा कीतोति इमिना दासभावपरिमोचनत्थाय कीतं निवत्तेति। तादिसो हि धनक्‍कीतोपि अदासो एव। वजिरबुद्धिटीकायं (वजिर॰ टी॰ महावग्ग ९७) पन ‘‘देसचारित्तन्ति सावनपण्णारोपनादिकं तं तं देसचारित्त’’न्ति वुत्तं। तत्थ तत्थ चारित्तवसेनाति तस्मिं तस्मिं जनपदे दासपण्णज्झापनादिना अदासकरणनियामेन। अभिसेकादीसु सब्बबन्धनानि मोचापेन्ति, तं सन्धाय ‘‘सब्बसाधारणेना’’ति वुत्तं।

    131.Dāsacārittaṃ āropetvā kītoti iminā dāsabhāvaparimocanatthāya kītaṃ nivatteti. Tādiso hi dhanakkītopi adāso eva. Vajirabuddhiṭīkāyaṃ (vajira. ṭī. mahāvagga 97) pana ‘‘desacārittanti sāvanapaṇṇāropanādikaṃ taṃ taṃ desacāritta’’nti vuttaṃ. Tattha tattha cārittavasenāti tasmiṃ tasmiṃ janapade dāsapaṇṇajjhāpanādinā adāsakaraṇaniyāmena. Abhisekādīsu sabbabandhanāni mocāpenti, taṃ sandhāya ‘‘sabbasādhāraṇenā’’ti vuttaṃ.

    सचे सयमेव पण्णं आरोपेन्ति, न वट्टतीति ता भुजिस्सित्थियो ‘‘मयम्पि वण्णदासियो होमा’’ति अत्तनो रक्खणत्थाय सयमेव राजूनं दासिपण्णे अत्तनो नामं लिखापेन्ति, तासं पुत्तापि राजदासाव होन्ति, तस्मा ते पब्बाजेतुं न वट्टति। तेहि अदिन्‍ना न पब्बाजेतब्बाति यत्तका तेसं सामिनो, तेसु एकेन अदिन्‍नेपि न पब्बाजेतब्बा। भुजिस्से कत्वा पन पब्बाजेतुं वट्टतीति यस्स विहारस्स ते आरामिका दिन्‍ना, तस्मिं विहारे सङ्घं ञापेत्वा फातिकम्मेन धनादिं कत्वा भुजिस्से कत्वा पब्बाजेतुं वट्टति। वजिरबुद्धिटीकायं (वजिर॰ टी॰ महावग्ग ९७) पन ‘‘देवदासिपुत्ते वट्टतीति लिखितं। ‘आरामिकञ्‍चे पब्बाजेतुकामो, अञ्‍ञमेकं दत्वा पब्बाजेतब्ब’न्ति वुत्तं। महापच्‍चरिवादस्स अयमिध अधिप्पायो, ‘भिक्खुसङ्घस्स आरामिके देमा’ति दिन्‍नत्ता न ते तेसं दासा, ‘आरामिको च नेव दासो न भुजिस्सो’ति वत्तब्बतो न दासोति लिखितं। तक्‍कासिञ्‍चनं सीहळदीपे चारित्तं, ते च पब्बाजेतब्बा सङ्घस्सारामिकत्ता। निस्सामिकं दासं अत्तनापि भुजिस्सं कातुं लभती’’ति वुत्तं।

    Sace sayameva paṇṇaṃ āropenti, na vaṭṭatīti tā bhujissitthiyo ‘‘mayampi vaṇṇadāsiyo homā’’ti attano rakkhaṇatthāya sayameva rājūnaṃ dāsipaṇṇe attano nāmaṃ likhāpenti, tāsaṃ puttāpi rājadāsāva honti, tasmā te pabbājetuṃ na vaṭṭati. Tehi adinnā na pabbājetabbāti yattakā tesaṃ sāmino, tesu ekena adinnepi na pabbājetabbā. Bhujisse katvā pana pabbājetuṃ vaṭṭatīti yassa vihārassa te ārāmikā dinnā, tasmiṃ vihāre saṅghaṃ ñāpetvā phātikammena dhanādiṃ katvā bhujisse katvā pabbājetuṃ vaṭṭati. Vajirabuddhiṭīkāyaṃ (vajira. ṭī. mahāvagga 97) pana ‘‘devadāsiputte vaṭṭatīti likhitaṃ. ‘Ārāmikañce pabbājetukāmo, aññamekaṃ datvā pabbājetabba’nti vuttaṃ. Mahāpaccarivādassa ayamidha adhippāyo, ‘bhikkhusaṅghassa ārāmike demā’ti dinnattā na te tesaṃ dāsā, ‘ārāmiko ca neva dāso na bhujisso’ti vattabbato na dāsoti likhitaṃ. Takkāsiñcanaṃ sīhaḷadīpe cārittaṃ, te ca pabbājetabbā saṅghassārāmikattā. Nissāmikaṃ dāsaṃ attanāpi bhujissaṃ kātuṃ labhatī’’ti vuttaṃ.

    सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ महावग्ग ३.९७) पन ‘‘तक्‍कं सीसे आसित्तकसदिसाव होन्तीति यथा अदासे करोन्ता तक्‍केन सीसं धोवित्वा अदासं करोन्ति, एवं आरामिकवचनेन दिन्‍नत्ता अदासाव तेति अधिप्पायो। ‘तक्‍कासिञ्‍चनं पन सीहळदीपे चारित्त’न्ति वदन्ति। नेव पब्बाजेतब्बोति वुत्तन्ति कप्पियवचनेन दिन्‍नेपि सङ्घस्स आरामिकदासत्ता एवं वुत्त’’न्ति वुत्तं। विमतिविनोदनियम्पि (वि॰ वि॰ टी॰ महावग्ग २.९७) ‘‘तक्‍कं सीसे आसित्तकसदिसाव होन्तीति केसुचि जनपदेसु अदासे करोन्ता तक्‍कं सीसे आसिञ्‍चन्ति, तेन किर ते अदासा होन्ति, एवमिदम्पि आरामिकवचनेन दिन्‍नम्पीति अधिप्पायो। तथा दिन्‍नेपि सङ्घस्स आरामिकदासो एवाति ‘नेव पब्बाजेतब्बो’ति वुत्तं। ‘तावकालिको नाम’ति वुत्तत्ता कालपरिच्छेदं कत्वा वा पच्छापि गहेतुकामताय वा दिन्‍नं सब्बं तावकालिकमेवाति गहेतब्बं। निस्सामिकदासो नाम यस्स सामिकुलं अञ्‍ञातिकं मरणेन परिक्खीणं, न कोचि तस्स दायादो, सो पन समानजातिकेहि वा निवासगामवासीहि वा इस्सरेहि वा भुजिस्सो कतोव पब्बाजेतब्बो। देवदासापि दासा एव। ते हि कत्थचि देसे राजदासा होन्ति, कत्थचि विहारदासा वा, तस्मा पब्बाजेतुं न वट्टती’’ति वुत्तं।

    Sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. mahāvagga 3.97) pana ‘‘takkaṃ sīse āsittakasadisāva hontīti yathā adāse karontā takkena sīsaṃ dhovitvā adāsaṃ karonti, evaṃ ārāmikavacanena dinnattā adāsāva teti adhippāyo. ‘Takkāsiñcanaṃ pana sīhaḷadīpe cāritta’nti vadanti. Neva pabbājetabboti vuttanti kappiyavacanena dinnepi saṅghassa ārāmikadāsattā evaṃ vutta’’nti vuttaṃ. Vimativinodaniyampi (vi. vi. ṭī. mahāvagga 2.97) ‘‘takkaṃ sīse āsittakasadisāva hontīti kesuci janapadesu adāse karontā takkaṃ sīse āsiñcanti, tena kira te adāsā honti, evamidampi ārāmikavacanena dinnampīti adhippāyo. Tathā dinnepi saṅghassa ārāmikadāso evāti ‘neva pabbājetabbo’ti vuttaṃ. ‘Tāvakāliko nāma’ti vuttattā kālaparicchedaṃ katvā vā pacchāpi gahetukāmatāya vā dinnaṃ sabbaṃ tāvakālikamevāti gahetabbaṃ. Nissāmikadāso nāma yassa sāmikulaṃ aññātikaṃ maraṇena parikkhīṇaṃ, na koci tassa dāyādo, so pana samānajātikehi vā nivāsagāmavāsīhi vā issarehi vā bhujisso katova pabbājetabbo. Devadāsāpi dāsā eva. Te hi katthaci dese rājadāsā honti, katthaci vihāradāsā vā, tasmā pabbājetuṃ na vaṭṭatī’’ti vuttaṃ.

    सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ महावग्ग ३.९७) पन ‘‘निस्सामिकदासो नाम यस्स सामिका सपुत्तदारा मता होन्ति, न कोचि तस्स परिग्गाहको, सोपि पब्बाजेतुं न वट्टति, तं पन अत्तनापि भुजिस्सं कातुं वट्टति। ये वा पन तस्मिं रट्ठे सामिनो, तेहिपि कारापेतुं वट्टति, ‘देवदासिपुत्तं पब्बाजेतुं वट्टती’ति तीसुपि गण्ठिपदेसु वुत्तं। ‘दासस्स पब्बजित्वा अत्तनो सामिके दिस्वा पलायन्तस्स आपत्ति नत्थी’ति वदन्ती’’ति वुत्तं। विमतिविनोदनियं पन ‘‘दासम्पि पब्बाजेत्वा सामिके दिस्वा पटिच्छादनत्थं अपनेन्तो पदवारेन अदिन्‍नादानापत्तिया कारेतब्बो, दासस्स पन पलायतो अनापत्ती’’ति वुत्तं।

    Sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. mahāvagga 3.97) pana ‘‘nissāmikadāso nāma yassa sāmikā saputtadārā matā honti, na koci tassa pariggāhako, sopi pabbājetuṃ na vaṭṭati, taṃ pana attanāpi bhujissaṃ kātuṃ vaṭṭati. Ye vā pana tasmiṃ raṭṭhe sāmino, tehipi kārāpetuṃ vaṭṭati, ‘devadāsiputtaṃ pabbājetuṃ vaṭṭatī’ti tīsupi gaṇṭhipadesu vuttaṃ. ‘Dāsassa pabbajitvā attano sāmike disvā palāyantassa āpatti natthī’ti vadantī’’ti vuttaṃ. Vimativinodaniyaṃ pana ‘‘dāsampi pabbājetvā sāmike disvā paṭicchādanatthaṃ apanento padavārena adinnādānāpattiyā kāretabbo, dāsassa pana palāyato anāpattī’’ti vuttaṃ.

    १३२. हत्थच्छिन्‍नकादिवत्थूसु कण्णमूलेति सकलस्स कण्णस्स छेदं सन्धायाह। कण्णसक्खलिकायाति कण्णचूळिकाय । यस्स पन कण्णावट्टेति हेट्ठा कुण्डलादिठपनछिद्दं सन्धाय वुत्तं। ‘‘तञ्हि सङ्घट्टनक्खमं। अजपदकेति अजपदनासिकट्ठिकोटियं। ततो हि उद्धं न विच्छिन्दितुं सक्‍का होति। सन्धेतुन्ति अविरूपसण्ठानं सन्धाय वुत्तं, विरूपं पन परिसदूसकं आपादेति।

    132. Hatthacchinnakādivatthūsu kaṇṇamūleti sakalassa kaṇṇassa chedaṃ sandhāyāha. Kaṇṇasakkhalikāyāti kaṇṇacūḷikāya . Yassa pana kaṇṇāvaṭṭeti heṭṭhā kuṇḍalādiṭhapanachiddaṃ sandhāya vuttaṃ. ‘‘Tañhi saṅghaṭṭanakkhamaṃ. Ajapadaketi ajapadanāsikaṭṭhikoṭiyaṃ. Tato hi uddhaṃ na vicchindituṃ sakkā hoti. Sandhetunti avirūpasaṇṭhānaṃ sandhāya vuttaṃ, virūpaṃ pana parisadūsakaṃ āpādeti.

    खुज्‍जसरीरोति वङ्कसरीरो। ब्रह्मुनो विय उजुकं गत्तं सरीरं यस्स सो ब्रह्मुजुगत्तो, भगवा। अवसेसो सत्तोति इमिना लक्खणेन रहितसत्तो। एतेन ठपेत्वा महापुरिसं चक्‍कवत्तिञ्‍च इतरे सत्ता खुज्‍जपक्खिकाति दस्सेति। येभुय्येन हि सत्ता खन्धे कटियं जाणूसूति तीसु ठानेसु नमन्ति, ते कटियं नमन्ता पच्छतो नमन्ति, द्वीसु ठानेसु नमन्ता पुरतो नमन्ति, दीघसरीरा पन एकेन पस्सेन वङ्का होन्ति, एके मुखं उन्‍नामेत्वा नक्खत्तानि गणयन्ता विय चरन्ति, एके अप्पमंसलोहिता सूलसदिसा होन्ति, एके पुरतो पब्भारा होन्ति, पवेधमाना गच्छन्ति। परिवटुमोति समन्ततो वट्टकायो। एतेन एवरूपा एव वामनका न वट्टन्तीति दस्सेति।

    Khujjasarīroti vaṅkasarīro. Brahmuno viya ujukaṃ gattaṃ sarīraṃ yassa so brahmujugatto, bhagavā. Avaseso sattoti iminā lakkhaṇena rahitasatto. Etena ṭhapetvā mahāpurisaṃ cakkavattiñca itare sattā khujjapakkhikāti dasseti. Yebhuyyena hi sattā khandhe kaṭiyaṃ jāṇūsūti tīsu ṭhānesu namanti, te kaṭiyaṃ namantā pacchato namanti, dvīsu ṭhānesu namantā purato namanti, dīghasarīrā pana ekena passena vaṅkā honti, eke mukhaṃ unnāmetvā nakkhattāni gaṇayantā viya caranti, eke appamaṃsalohitā sūlasadisā honti, eke purato pabbhārā honti, pavedhamānā gacchanti. Parivaṭumoti samantato vaṭṭakāyo. Etena evarūpā eva vāmanakā na vaṭṭantīti dasseti.

    १३३. अट्ठिसिराचम्मसरीरोति अट्ठिसिराचम्ममत्तसरीरो। कूटकूटसीसोति अनेकेसु ठानेसु पिण्डितमंसतं दस्सेतुं आमेडितं कतं। तेनाह ‘‘तालफलपिण्डिसदिसेना’’ति। तालफलानं मञ्‍जरी पिण्डि नाम। अनुपुब्बतनुकेन सीसेनाति चेतियथूपिका विय कमेन किसेन सीसेन। महावेळुपब्बं विय आदितो पट्ठाय याव परियोसाना अविसमथूलेन सीसेन समन्‍नागतो नाळिसीसो नाम। कप्पसीसोति गजमत्थकं विय द्विधा भिन्‍नसीसो। ‘‘कण्णिककेसो वा’’ति इमस्स विवरणं ‘‘पाणकेही’’तिआदि। मक्‍कटस्सेव नलाटेपि केसानं उट्ठितभावं सन्धायाह ‘‘सीसलोमेही’’तिआदि।

    133.Aṭṭhisirācammasarīroti aṭṭhisirācammamattasarīro. Kūṭakūṭasīsoti anekesu ṭhānesu piṇḍitamaṃsataṃ dassetuṃ āmeḍitaṃ kataṃ. Tenāha ‘‘tālaphalapiṇḍisadisenā’’ti. Tālaphalānaṃ mañjarī piṇḍi nāma. Anupubbatanukena sīsenāti cetiyathūpikā viya kamena kisena sīsena. Mahāveḷupabbaṃ viya ādito paṭṭhāya yāva pariyosānā avisamathūlena sīsena samannāgato nāḷisīso nāma. Kappasīsoti gajamatthakaṃ viya dvidhā bhinnasīso. ‘‘Kaṇṇikakeso vā’’ti imassa vivaraṇaṃ ‘‘pāṇakehī’’tiādi. Makkaṭasseva nalāṭepi kesānaṃ uṭṭhitabhāvaṃ sandhāyāha ‘‘sīsalomehī’’tiādi.

    मक्‍कटभमुकोति नलाटलोमेहि अविभत्तलोमभमुको। अक्खिचक्‍केहीति अक्खिमण्डलेहि। केकरोति तिरियं पस्सनको। उदकतारकाति ओलोकेन्तानं उदके पटिबिम्बिकच्छाया। उदकबुब्बुळन्ति केचि। अक्खितारकाति अभिमुखे ठितानं छाया। अक्खिभण्डकातिपि वदन्ति। अतिपिङ्गलक्खि मज्‍जारक्खि। मधुपिङ्गलन्ति मधुवण्णपिङ्गलं। निप्पखुमक्खीति एत्थ पखुम-सद्दो अक्खिदललोमेसु निरुळ्हो, तदभावा निप्पखुमक्खि। अक्खिपाकेनाति अक्खिदलपरियन्तेसु पूतितापज्‍जनरोगेन।

    Makkaṭabhamukoti nalāṭalomehi avibhattalomabhamuko. Akkhicakkehīti akkhimaṇḍalehi. Kekaroti tiriyaṃ passanako. Udakatārakāti olokentānaṃ udake paṭibimbikacchāyā. Udakabubbuḷanti keci. Akkhitārakāti abhimukhe ṭhitānaṃ chāyā. Akkhibhaṇḍakātipi vadanti. Atipiṅgalakkhi majjārakkhi. Madhupiṅgalanti madhuvaṇṇapiṅgalaṃ. Nippakhumakkhīti ettha pakhuma-saddo akkhidalalomesu niruḷho, tadabhāvā nippakhumakkhi. Akkhipākenāti akkhidalapariyantesu pūtitāpajjanarogena.

    चिपिटनासिकोति अनुन्‍नतनासिको। पटङ्गमण्डूको नाम महामुखमण्डूको। भिन्‍नमुखोति उपक्‍कमुखपरियोसानो, सब्बदा विवटमुखो वा। वङ्कमुखोति एकपस्से अपक्‍कम्म ठितहेट्ठिमहनुकट्ठिको। ओट्ठच्छिन्‍नकोति उभोसु ओट्ठेसु यत्थ कत्थचि जातिया वा पच्छा वा सत्थादिना अपनीतमंसेन ओट्ठेन समन्‍नागतो। एळमुखोति निच्‍चपग्घरितलालामुखो।

    Cipiṭanāsikoti anunnatanāsiko. Paṭaṅgamaṇḍūko nāma mahāmukhamaṇḍūko. Bhinnamukhoti upakkamukhapariyosāno, sabbadā vivaṭamukho vā. Vaṅkamukhoti ekapasse apakkamma ṭhitaheṭṭhimahanukaṭṭhiko. Oṭṭhacchinnakoti ubhosu oṭṭhesu yattha katthaci jātiyā vā pacchā vā satthādinā apanītamaṃsena oṭṭhena samannāgato. Eḷamukhoti niccapaggharitalālāmukho.

    भिन्‍नगलोति अवनतगलो। भिन्‍नउरोति अतिनिन्‍नउरमज्झो। एवं भिन्‍नपिट्ठीति। सब्बञ्‍चेतन्ति ‘‘कच्छुगत्तो’’तिआदिं सन्धाय वुत्तं। एत्थ च विनिच्छयो कुट्ठादीसु वुत्तो एवाति आह ‘‘विनिच्छयो’’तिआदि।

    Bhinnagaloti avanatagalo. Bhinnauroti atininnauramajjho. Evaṃ bhinnapiṭṭhīti. Sabbañcetanti ‘‘kacchugatto’’tiādiṃ sandhāya vuttaṃ. Ettha ca vinicchayo kuṭṭhādīsu vutto evāti āha ‘‘vinicchayo’’tiādi.

    वातण्डिकोति अण्डकेसु वुद्धिरोगेन समन्‍नागतो, अण्डवातरोगेन उद्धुतबीजण्डकोसेन समन्‍नागतो वा। यस्स निवासनेन पटिच्छन्‍नम्पि उण्णतं पकासति, सोव न पब्बाजेतब्बो। विकटोति तिरियं गमनपादेहि समन्‍नागतो, यस्स चङ्कमतो जाणुका बहि निगच्छन्ति। सङ्घट्टोति गच्छतो परिवत्तनपादेहि समन्‍नागतो, यस्स चङ्कमतो जाणुका अन्तो पविसन्ति। महाजङ्घोति थूलजङ्घो। महापादोति महन्तेन पादतलेन युत्तो। पादवेमज्झेति पिट्ठिपादवेमज्झे। एतेन अग्गपादो च पण्हि च सदिसावाति दस्सेति।

    Vātaṇḍikoti aṇḍakesu vuddhirogena samannāgato, aṇḍavātarogena uddhutabījaṇḍakosena samannāgato vā. Yassa nivāsanena paṭicchannampi uṇṇataṃ pakāsati, sova na pabbājetabbo. Vikaṭoti tiriyaṃ gamanapādehi samannāgato, yassa caṅkamato jāṇukā bahi nigacchanti. Saṅghaṭṭoti gacchato parivattanapādehi samannāgato, yassa caṅkamato jāṇukā anto pavisanti. Mahājaṅghoti thūlajaṅgho. Mahāpādoti mahantena pādatalena yutto. Pādavemajjheti piṭṭhipādavemajjhe. Etena aggapādo ca paṇhi ca sadisāvāti dasseti.

    १३४. मज्झे संकुटितपादत्ताति कुण्ठपादताय कारणं दस्सेति, अग्गे संकुटितपादत्ताति कुण्ठपादताय। कुण्ठपादस्सेव चङ्कमनविभावनं ‘‘पिट्ठिपादग्गेन चङ्कमन्तो’’ति। ‘‘पादस्स बाहिरन्तेना’’ति च ‘‘अब्भन्तरन्तेना’’ति च इदं पादतलस्स उभोहि परियन्तेहि चङ्कमनं सन्धाय वुत्तं।

    134.Majjhe saṃkuṭitapādattāti kuṇṭhapādatāya kāraṇaṃ dasseti, agge saṃkuṭitapādattāti kuṇṭhapādatāya. Kuṇṭhapādasseva caṅkamanavibhāvanaṃ ‘‘piṭṭhipādaggena caṅkamanto’’ti. ‘‘Pādassa bāhirantenā’’ti ca ‘‘abbhantarantenā’’ti ca idaṃ pādatalassa ubhohi pariyantehi caṅkamanaṃ sandhāya vuttaṃ.

    मम्मनन्ति खलितवचनं, यो एकमेवक्खरं चतुपञ्‍चक्खत्तुं वदति, तस्सेतं अधिवचनं, ठानकरणविसुद्धिया अभावेन अफुट्ठक्खरवचनं। वचनानुकरणेन हि सो ‘‘मम्मनो’’ति वुत्तो। यो च करणसम्पन्‍नोपि एकमेवक्खरं हिक्‍कारबहुसो वदति, सोपि इधेव सङ्गय्हति। यो वा पन तं निग्गहेत्वापि अनामेडितक्खरमेव सिथिलं सिलिट्ठवचनं वत्तुं समत्थो, सो पब्बाजेतब्बो। आपत्तितो न मुच्‍चन्तीति ञत्वा करोन्ताव न मुच्‍चन्ति। जीवितन्तरायादिआपदासु अरुचिया कायसामग्गिं देन्तस्स अनापत्ति।

    Mammananti khalitavacanaṃ, yo ekamevakkharaṃ catupañcakkhattuṃ vadati, tassetaṃ adhivacanaṃ, ṭhānakaraṇavisuddhiyā abhāvena aphuṭṭhakkharavacanaṃ. Vacanānukaraṇena hi so ‘‘mammano’’ti vutto. Yo ca karaṇasampannopi ekamevakkharaṃ hikkārabahuso vadati, sopi idheva saṅgayhati. Yo vā pana taṃ niggahetvāpi anāmeḍitakkharameva sithilaṃ siliṭṭhavacanaṃ vattuṃ samattho, so pabbājetabbo. Āpattito na muccantīti ñatvā karontāva na muccanti. Jīvitantarāyādiāpadāsu aruciyā kāyasāmaggiṃ dentassa anāpatti.

    १३५. अभब्बपुग्गलकथासु ‘‘यो काळपक्खे इत्थी होति, जुण्हपक्खे पुरिसो, अयं पक्खपण्डको’’ति केचि वदन्ति। अट्ठकथायं पन ‘‘काळपक्खे पण्डको होति, जुण्हपक्खे पनस्स परिळाहो वूपसम्मती’’ति अपण्डकपक्खे परिळाहवूपसमस्सेव वुत्तत्ता पण्डकपक्खे उस्सन्‍नपरिळाहता पण्डकभावापत्तीति विञ्‍ञायतीति वीमंसित्वा युत्ततरं गहेतब्बं। इत्थिभावो पुम्भावो वा नत्थि एतस्साति अभावको। ‘‘तस्मिंयेवस्स पक्खे पब्बज्‍जा वारिताति एत्थ अपण्डकपक्खे पब्बाजेत्वा पण्डकपक्खे नासेतब्बो’’ति तीसुपि गण्ठिपदेसु वुत्तं। केचि पन ‘‘अपण्डकपक्खे पब्बजितो सचे किलेसक्खयं पापुणाति, न नासेतब्बो’’ति वदन्ति, तं तेसं मतिमत्तं। पण्डकस्स हि किलेसक्खयासम्भवतो, खीणकिलेसस्स च पण्डकभावानापअआतो। अहेतुकपटिसन्धिकथायञ्हि अविसेसेन पण्डकस्स अहेतुकपटिसन्धिता वुत्ता, आसित्तउसूयपक्खपण्डकानञ्‍च पटिसन्धितो पट्ठायेव पण्डकभावो, न पवत्तियंयेवाति वदन्ति। तेनेव अहेतुकपटिसन्धिनिद्देसे जच्‍चन्धबधिरादयो विय पण्डको जातिसद्देन विसेसेत्वा न निद्दिट्ठो। चतुत्थपाराजिकसंवण्णनायञ्‍च (पारा॰ अट्ठ॰ २.२३३) अभब्बपुग्गले दस्सेन्तेन पण्डकतिरच्छानगतउभतोब्यञ्‍जनका तयो वत्थुविपन्‍ना अहेतुकपटिसन्धिका, तेसं सग्गो अवारितो, मग्गो पन वारितोति अविसेसतो वुत्तन्ति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ महावग्ग ३.१०९) आगतं।

    135. Abhabbapuggalakathāsu ‘‘yo kāḷapakkhe itthī hoti, juṇhapakkhe puriso, ayaṃ pakkhapaṇḍako’’ti keci vadanti. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘kāḷapakkhe paṇḍako hoti, juṇhapakkhe panassa pariḷāho vūpasammatī’’ti apaṇḍakapakkhe pariḷāhavūpasamasseva vuttattā paṇḍakapakkhe ussannapariḷāhatā paṇḍakabhāvāpattīti viññāyatīti vīmaṃsitvā yuttataraṃ gahetabbaṃ. Itthibhāvo pumbhāvo vā natthi etassāti abhāvako. ‘‘Tasmiṃyevassa pakkhe pabbajjā vāritāti ettha apaṇḍakapakkhe pabbājetvā paṇḍakapakkhe nāsetabbo’’ti tīsupi gaṇṭhipadesu vuttaṃ. Keci pana ‘‘apaṇḍakapakkhe pabbajito sace kilesakkhayaṃ pāpuṇāti, na nāsetabbo’’ti vadanti, taṃ tesaṃ matimattaṃ. Paṇḍakassa hi kilesakkhayāsambhavato, khīṇakilesassa ca paṇḍakabhāvānāpaaāto. Ahetukapaṭisandhikathāyañhi avisesena paṇḍakassa ahetukapaṭisandhitā vuttā, āsittausūyapakkhapaṇḍakānañca paṭisandhito paṭṭhāyeva paṇḍakabhāvo, na pavattiyaṃyevāti vadanti. Teneva ahetukapaṭisandhiniddese jaccandhabadhirādayo viya paṇḍako jātisaddena visesetvā na niddiṭṭho. Catutthapārājikasaṃvaṇṇanāyañca (pārā. aṭṭha. 2.233) abhabbapuggale dassentena paṇḍakatiracchānagataubhatobyañjanakā tayo vatthuvipannā ahetukapaṭisandhikā, tesaṃ saggo avārito, maggo pana vāritoti avisesato vuttanti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. mahāvagga 3.109) āgataṃ.

    विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ महावग्ग २.१०९) पन पण्डकवत्थुस्मिं आसित्तउसूयपक्खपण्डका तयोपि पुरिसभावलिङ्गादियुत्ता अहेतुकपटिसन्धिका, ते च किलेसपरियुट्ठानस्स बलवताय नपुंसकपण्डकसदिसत्ता ‘‘पण्डका’’ति वुत्ता, तेसु आसित्तउसूयपण्डकानं द्विन्‍नं किलेसपरियुट्ठानं योनिसोमनसिकारादीहि वीतिक्‍कमतो निवारेतुम्पि सक्‍का, तेन ते पब्बाजेतब्बाति वुत्ता। पक्खपण्डकस्स पन काळपक्खे उम्मादो विय किलेसपरिळाहो अवत्थरन्तो आगच्छति, वीतिक्‍कमं पत्वा एव च निवत्तति, तस्मा तस्मिं पक्खे सो न पब्बाजेतब्बोति वुत्तो, तदेतं विभागं दस्सेतुं ‘‘यस्स परेस’’न्ति वुत्तं। तत्थ आसित्तस्साति मुखे आसित्तस्स अत्तनोपि असुचिमुच्‍चनेन परिळाहो वूपसम्मति। उसूयाय उप्पन्‍नायाति उसूयाय वसेन अत्तनो सेवेतुकामतारागे उप्पन्‍ने असुचिमुत्तिया परिळाहो वूपसम्मति।

    Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. mahāvagga 2.109) pana paṇḍakavatthusmiṃ āsittausūyapakkhapaṇḍakā tayopi purisabhāvaliṅgādiyuttā ahetukapaṭisandhikā, te ca kilesapariyuṭṭhānassa balavatāya napuṃsakapaṇḍakasadisattā ‘‘paṇḍakā’’ti vuttā, tesu āsittausūyapaṇḍakānaṃ dvinnaṃ kilesapariyuṭṭhānaṃ yonisomanasikārādīhi vītikkamato nivāretumpi sakkā, tena te pabbājetabbāti vuttā. Pakkhapaṇḍakassa pana kāḷapakkhe ummādo viya kilesapariḷāho avattharanto āgacchati, vītikkamaṃ patvā eva ca nivattati, tasmā tasmiṃ pakkhe so na pabbājetabboti vutto, tadetaṃ vibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘yassa paresa’’nti vuttaṃ. Tattha āsittassāti mukhe āsittassa attanopi asucimuccanena pariḷāho vūpasammati. Usūyāya uppannāyāti usūyāya vasena attano sevetukāmatārāge uppanne asucimuttiyā pariḷāho vūpasammati.

    ‘‘बीजानि अपनीतानी’’ति वुत्तत्ता बीजेसु ठितेसु निमित्तमत्ते अपनीते पण्डको न होति। भिक्खुनोपि अनाबाधपच्‍चया तदपनयने थुल्‍लच्‍चयमेव, न पण्डकत्तं। बीजेसु पन अपनीतेसु अङ्गजातम्पि रागेन कम्मनियं न होति, पुमभावो विगच्छति, मस्सुआदिपुरिसलिङ्गम्पि उपसम्पदापि विगच्छति, किलेसपरिळाहोपि दुन्‍निवारवीतिक्‍कमो होति नपुंसकपण्डकस्स विय, तस्मा ईदिसो उपसम्पन्‍नोपि नासेतब्बोति वदन्ति। यदि एवं कस्मा बीजुद्धरणे पाराजिकं न पञ्‍ञत्तन्ति? एत्थ ताव केचि वदन्ति ‘‘पञ्‍ञत्तमेवेतं भगवता ‘पण्डको भिक्खवे अनुपसम्पन्‍नो न उपसम्पादेतब्बो, उपसम्पन्‍नो नासेतब्बो’ति वुत्तत्ता’’ति। केचि पन ‘‘यस्मा बीजुद्धरणक्खणे पण्डको न होति, तस्मा तस्मिं खणे पाराजिकं न पञ्‍ञत्तं। यस्मा पन सो उद्धटबीजो भिक्खु अपरेन समयेन वुत्तनयेन पण्डकत्तं आपज्‍जति, अभावको होति, उपसम्पदाय अवत्थु, ततो एव चस्स उपसम्पदा विगच्छति, तस्मा एस पण्डकत्तुपगमनकालतो पट्ठाय जातिया नपुंसकपण्डकेन सद्धिं योजेत्वा ‘उपसम्पन्‍नो नासेतब्बो’ति अभब्बोति वुत्तो, न ततो पुब्बे। अयञ्‍च किञ्‍चापि सहेतुको, भावक्खयेन पनस्स अहेतुकसदिसताय मग्गोपि न उप्पज्‍जती’’ति वदन्ति। अपरे पन ‘‘पब्बज्‍जतो पुब्बे उपक्‍कमेन पण्डकभावमापन्‍नं सन्धाय ‘उपसम्पन्‍नो नासेतब्बो’ति वुत्तं, उपसम्पन्‍नस्स पन पच्छा उपक्‍कमेन उपसम्पदापि न विगच्छती’’ति, तं न युत्तं। यदग्गेन हि पब्बज्‍जतो पुब्बे उपक्‍कमेन अभब्बो होति, तदग्गेन पच्छापि होतीति वीमंसित्वा गहेतब्बं।

    ‘‘Bījāniapanītānī’’ti vuttattā bījesu ṭhitesu nimittamatte apanīte paṇḍako na hoti. Bhikkhunopi anābādhapaccayā tadapanayane thullaccayameva, na paṇḍakattaṃ. Bījesu pana apanītesu aṅgajātampi rāgena kammaniyaṃ na hoti, pumabhāvo vigacchati, massuādipurisaliṅgampi upasampadāpi vigacchati, kilesapariḷāhopi dunnivāravītikkamo hoti napuṃsakapaṇḍakassa viya, tasmā īdiso upasampannopi nāsetabboti vadanti. Yadi evaṃ kasmā bījuddharaṇe pārājikaṃ na paññattanti? Ettha tāva keci vadanti ‘‘paññattamevetaṃ bhagavatā ‘paṇḍako bhikkhave anupasampanno na upasampādetabbo, upasampanno nāsetabbo’ti vuttattā’’ti. Keci pana ‘‘yasmā bījuddharaṇakkhaṇe paṇḍako na hoti, tasmā tasmiṃ khaṇe pārājikaṃ na paññattaṃ. Yasmā pana so uddhaṭabījo bhikkhu aparena samayena vuttanayena paṇḍakattaṃ āpajjati, abhāvako hoti, upasampadāya avatthu, tato eva cassa upasampadā vigacchati, tasmā esa paṇḍakattupagamanakālato paṭṭhāya jātiyā napuṃsakapaṇḍakena saddhiṃ yojetvā ‘upasampanno nāsetabbo’ti abhabboti vutto, na tato pubbe. Ayañca kiñcāpi sahetuko, bhāvakkhayena panassa ahetukasadisatāya maggopi na uppajjatī’’ti vadanti. Apare pana ‘‘pabbajjato pubbe upakkamena paṇḍakabhāvamāpannaṃ sandhāya ‘upasampanno nāsetabbo’ti vuttaṃ, upasampannassa pana pacchā upakkamena upasampadāpi na vigacchatī’’ti, taṃ na yuttaṃ. Yadaggena hi pabbajjato pubbe upakkamena abhabbo hoti, tadaggena pacchāpi hotīti vīmaṃsitvā gahetabbaṃ.

    इत्थत्तादि भावो नत्थि एतस्साति अभावको। पब्बज्‍जा न वारिताति एत्थ पब्बज्‍जाग्गहणेनेव उपसम्पदापि गहिता। तेनाह ‘‘यस्स चेत्थ पब्बज्‍जा वारिता’’तिआदि। तस्मिं येवस्स पक्खे पब्बज्‍जा वारिताति एत्थ पन अपण्डकपक्खेपि पब्बज्‍जामत्तमेव लभति, उपसम्पदा पन तदापि न वट्टति, पण्डकपक्खे पन आगतो लिङ्गनासनाय नासेतब्बोति वेदितब्बन्ति वुत्तं।

    Itthattādi bhāvo natthi etassāti abhāvako. Pabbajjā na vāritāti ettha pabbajjāggahaṇeneva upasampadāpi gahitā. Tenāha ‘‘yassa cettha pabbajjā vāritā’’tiādi. Tasmiṃ yevassa pakkhe pabbajjā vāritāti ettha pana apaṇḍakapakkhepi pabbajjāmattameva labhati, upasampadā pana tadāpi na vaṭṭati, paṇḍakapakkhe pana āgato liṅganāsanāya nāsetabboti veditabbanti vuttaṃ.

    १३६. उभतोब्यञ्‍जनमस्स अत्थीति उभतोब्यञ्‍जनकोति इमिना असमानाधिकरणविसयो बाहिरत्थसमासोयं, पुरिमपदे च विभत्तिअलोपोति दस्सेति। ब्यञ्‍जनन्ति चेत्थ पुरिसनिमित्तं इत्थिनिमित्तञ्‍च अधिप्पेतं। अथ उभतोब्यञ्‍जनकस्स एकमेव इन्द्रियं होति, उदाहु द्वेति? एकमेव होति, न द्वे। कथं विञ्‍ञायतीति चे? ‘‘यस्स इत्थिन्द्रियं उप्पज्‍जति, तस्स पुरिसिन्द्रियं उप्पज्‍जतीति, नो। यस्स वा पन पुरिसिन्द्रियं उप्पज्‍जति, तस्स इत्थिन्द्रियं उप्पज्‍जतीति, नो’’ति (यम॰ ३.इन्द्रिययमक.१८८) एकस्मिं सन्ताने इन्द्रियभूतभावद्वयस्स उप्पत्तिया अभिधम्मे पटिसेधितत्ता, तञ्‍च खो इत्थिउभतोब्यञ्‍जनकस्स इत्थिन्द्रियं, पुरिसउभतोब्यञ्‍जनकस्स पुरिसिन्द्रियन्ति। यदि एवं दुतियब्यञ्‍जनस्स अभावो आपज्‍जति इन्द्रियञ्हि ब्यञ्‍जनस्स कारणं वुत्तं, तञ्‍च तस्स नत्थीति? वुच्‍चते – न तस्स इन्द्रियं दुतियब्यञ्‍जनकारणं। कस्मा? सदा अभावतो। इत्थिउभतोब्यञ्‍जनकस्स हि यदा इत्थिया रागचित्तं उप्पज्‍जति, तदा पुरिसब्यञ्‍जनं पाकटं होति, इत्थिब्यञ्‍जनं पटिच्छन्‍नं गुळ्हं होति, तथा इतरस्स इतरं। यदि च तेसं इन्द्रियं दुतियब्यञ्‍जनकारणं भवेय्य, सदापि ब्यञ्‍जनद्वयं तिट्ठेय्य, न पन तिट्ठति, तस्मा वेदितब्बमेतं ‘‘न तस्स तं ब्यञ्‍जनकारणं, कम्मसहायं पन रागचित्तमेवेत्थ कारण’’न्ति। यस्मा चस्स एकमेव इन्द्रियं होति, तस्मा इत्थिउभतोब्यञ्‍जनको सयम्पि गब्भं गण्हाति, परम्पि गण्हापेति। पुरिसउभतोब्यञ्‍जनको परं गण्हापेति, सयं पन न गण्हातीति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ महावग्ग ३.११६) आगतं।

    136.Ubhatobyañjanamassa atthīti ubhatobyañjanakoti iminā asamānādhikaraṇavisayo bāhiratthasamāsoyaṃ, purimapade ca vibhattialopoti dasseti. Byañjananti cettha purisanimittaṃ itthinimittañca adhippetaṃ. Atha ubhatobyañjanakassa ekameva indriyaṃ hoti, udāhu dveti? Ekameva hoti, na dve. Kathaṃ viññāyatīti ce? ‘‘Yassa itthindriyaṃ uppajjati, tassa purisindriyaṃ uppajjatīti, no. Yassa vā pana purisindriyaṃ uppajjati, tassa itthindriyaṃ uppajjatīti, no’’ti (yama. 3.indriyayamaka.188) ekasmiṃ santāne indriyabhūtabhāvadvayassa uppattiyā abhidhamme paṭisedhitattā, tañca kho itthiubhatobyañjanakassa itthindriyaṃ, purisaubhatobyañjanakassa purisindriyanti. Yadi evaṃ dutiyabyañjanassa abhāvo āpajjati indriyañhi byañjanassa kāraṇaṃ vuttaṃ, tañca tassa natthīti? Vuccate – na tassa indriyaṃ dutiyabyañjanakāraṇaṃ. Kasmā? Sadā abhāvato. Itthiubhatobyañjanakassa hi yadā itthiyā rāgacittaṃ uppajjati, tadā purisabyañjanaṃ pākaṭaṃ hoti, itthibyañjanaṃ paṭicchannaṃ guḷhaṃ hoti, tathā itarassa itaraṃ. Yadi ca tesaṃ indriyaṃ dutiyabyañjanakāraṇaṃ bhaveyya, sadāpi byañjanadvayaṃ tiṭṭheyya, na pana tiṭṭhati, tasmā veditabbametaṃ ‘‘na tassa taṃ byañjanakāraṇaṃ, kammasahāyaṃ pana rāgacittamevettha kāraṇa’’nti. Yasmā cassa ekameva indriyaṃ hoti, tasmā itthiubhatobyañjanako sayampi gabbhaṃ gaṇhāti, parampi gaṇhāpeti. Purisaubhatobyañjanako paraṃ gaṇhāpeti, sayaṃ pana na gaṇhātīti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. mahāvagga 3.116) āgataṃ.

    विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ महावग्ग २.११६) पन – इत्थिउभतोब्यञ्‍जनकोति इत्थिन्द्रिययुत्तो, इतरो पन पुरिसिन्द्रिययुत्तो। एकस्स हि भावद्वयं सह न उप्पज्‍जति यमके (यम॰ ३.इन्द्रिययमक.१८८) पटिक्खित्तत्ता। दुतियब्यञ्‍जनं पन कम्मसहायेन अकुसलचित्तेनेव भावरहितं उप्पज्‍जति। पकतित्थिपुरिसानम्पि कम्ममेव ब्यञ्‍जनलिङ्गानं कारणं, न भावो तस्स केनचि पच्‍चयेन पच्‍चयत्तस्स पट्ठाने अवुत्तत्ता। केवलं भावसहितानंयेव ब्यञ्‍जनलिङ्गानं पवत्तदस्सनत्थं अट्ठकथासु (ध॰ स॰ अट्ठ॰ ६३२-६३३) ‘‘इत्थिन्द्रियं पटिच्‍च इत्थिलिङ्गादीनी’’तिआदिना इन्द्रियस्स ब्यञ्‍जनकारणत्तेन वुत्तं। इध पन अकुसलबलेन इन्द्रियं विनापि ब्यञ्‍जनं उप्पज्‍जतीति वेदितब्बं। उभिन्‍नम्पि चे तेसं उभतोब्यञ्‍जनकानं। यदा इत्थिया रागो उप्पज्‍जति, तदा पुरिसब्यञ्‍जनं पाकटं होति, इतरं पटिच्छन्‍नं। यदा पुरिसे रागो उप्पज्‍जति, तदा इत्थिब्यञ्‍जनं पाकटं होति, इतरं पटिच्छन्‍नन्ति आगतं।

    Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. mahāvagga 2.116) pana – itthiubhatobyañjanakoti itthindriyayutto, itaro pana purisindriyayutto. Ekassa hi bhāvadvayaṃ saha na uppajjati yamake (yama. 3.indriyayamaka.188) paṭikkhittattā. Dutiyabyañjanaṃ pana kammasahāyena akusalacitteneva bhāvarahitaṃ uppajjati. Pakatitthipurisānampi kammameva byañjanaliṅgānaṃ kāraṇaṃ, na bhāvo tassa kenaci paccayena paccayattassa paṭṭhāne avuttattā. Kevalaṃ bhāvasahitānaṃyeva byañjanaliṅgānaṃ pavattadassanatthaṃ aṭṭhakathāsu (dha. sa. aṭṭha. 632-633) ‘‘itthindriyaṃ paṭicca itthiliṅgādīnī’’tiādinā indriyassa byañjanakāraṇattena vuttaṃ. Idha pana akusalabalena indriyaṃ vināpi byañjanaṃ uppajjatīti veditabbaṃ. Ubhinnampi ce tesaṃ ubhatobyañjanakānaṃ. Yadā itthiyā rāgo uppajjati, tadā purisabyañjanaṃ pākaṭaṃ hoti, itaraṃ paṭicchannaṃ. Yadā purise rāgo uppajjati, tadā itthibyañjanaṃ pākaṭaṃ hoti, itaraṃ paṭicchannanti āgataṃ.

    १३७. थेय्याय संवासो एतस्साति थेय्यसंवासको। सो च न संवासमत्तस्सेव थेनको इधाधिप्पेतो, अथ खो लिङ्गस्स तदुभयस्स च थेनकोपीति आह ‘‘तयो थेय्यसंवासका’’तिआदि। न यथावुड्ढं वन्दनं सादियतीति यथावुड्ढं भिक्खूनं वा सामणेरानं वा वन्दनं न सादियति। यथावुड्ढं वन्दनं सादियतीति अत्तना मुसावादं कत्वा दस्सितवस्सानुरूपं यथावुड्ढं वन्दनं सादियति। भिक्खुवस्सगणनादिकोति इमिना न एककम्मादिकोव इध संवासो नामाति दस्सेति।

    137. Theyyāya saṃvāso etassāti theyyasaṃvāsako. So ca na saṃvāsamattasseva thenako idhādhippeto, atha kho liṅgassa tadubhayassa ca thenakopīti āha ‘‘tayo theyyasaṃvāsakā’’tiādi. Na yathāvuḍḍhaṃ vandanaṃ sādiyatīti yathāvuḍḍhaṃ bhikkhūnaṃ vā sāmaṇerānaṃ vā vandanaṃ na sādiyati. Yathāvuḍḍhaṃ vandanaṃ sādiyatīti attanā musāvādaṃ katvā dassitavassānurūpaṃ yathāvuḍḍhaṃ vandanaṃ sādiyati. Bhikkhuvassagaṇanādikoti iminā na ekakammādikova idha saṃvāso nāmāti dasseti.

    १३८. राज…पे॰… भयेनाति एत्थ भय-सद्दो पच्‍चेकं योजेतब्बो ‘‘राजभयेन दुब्भिक्खभयेना’’तिआदिना। संवासं नाधिवासेति, याव सो सुद्धमानसोति राजभयादीहि गहितलिङ्गताय सो सुद्धमानसो याव संवासं नाधिवासेतीति अत्थो। यो हि राजभयादिं विना केवलं भिक्खू वञ्‍चेत्वा तेहि सद्धिं संवसितुकामताय लिङ्गं गण्हाति, सो असुद्धचित्तताय लिङ्गग्गहणेनेव थेय्यसंवासको नाम होति। अयं पन तादिसेन असुद्धचित्तेन भिक्खू वञ्‍चेतुकामताय अभावतो याव संवासं नाधिवासेति, ताव थेय्यसंवासको नाम न होति। तेनेव ‘‘राजभयादीहि गहितलिङ्गानं ‘गिही मं समणोति जानन्तू’ति वञ्‍चनचित्ते सतिपि भिक्खूनं वञ्‍चेतुकामताय अभावा दोसो न जातो’’ति तीसुपि गण्ठिपदेसु वुत्तं। केचि पन ‘‘वूपसन्तभयता इध सुद्धचित्तता’’ति वदन्ति, एवञ्‍च सति सो वूपसन्तभयो याव संवासं नाधिवासेति, ताव थेय्यसंवासको न होतीति अयमत्थो विञ्‍ञायति। इमस्मिञ्‍च अत्थे विञ्‍ञायमाने अवूपसन्तभयस्स संवाससादियनेपि थेय्यसंवासको न होतीति आपज्‍जेय्य, न च अट्ठकथायं अवूपसन्तभयस्स संवाससादियनेपि अथेय्यसंवासकता दस्सिता। सब्बपासण्डियभत्तानि भुञ्‍जन्तोति च इमिना अवूपसन्तभयेनपि संवासं असादियन्तेनेव भवितब्बन्ति दीपेति। तेनेव तीसुपि गण्ठिपदेसु वुत्तं ‘‘यस्मा विहारं आगन्त्वा सङ्घिकं गण्हन्तस्स संवासं परिहरितुं दुक्‍करं, तस्मा ‘सब्बपासण्डियभत्तानि भुञ्‍जन्तो’ति इदं वुत्त’’न्ति। तस्मा राजभयादीहि गहितलिङ्गतायेवेत्थ सुद्धचित्तताति गहेतब्बं।

    138.Rāja…pe… bhayenāti ettha bhaya-saddo paccekaṃ yojetabbo ‘‘rājabhayena dubbhikkhabhayenā’’tiādinā. Saṃvāsaṃ nādhivāseti, yāva so suddhamānasoti rājabhayādīhi gahitaliṅgatāya so suddhamānaso yāva saṃvāsaṃ nādhivāsetīti attho. Yo hi rājabhayādiṃ vinā kevalaṃ bhikkhū vañcetvā tehi saddhiṃ saṃvasitukāmatāya liṅgaṃ gaṇhāti, so asuddhacittatāya liṅgaggahaṇeneva theyyasaṃvāsako nāma hoti. Ayaṃ pana tādisena asuddhacittena bhikkhū vañcetukāmatāya abhāvato yāva saṃvāsaṃ nādhivāseti, tāva theyyasaṃvāsako nāma na hoti. Teneva ‘‘rājabhayādīhi gahitaliṅgānaṃ ‘gihī maṃ samaṇoti jānantū’ti vañcanacitte satipi bhikkhūnaṃ vañcetukāmatāya abhāvā doso na jāto’’ti tīsupi gaṇṭhipadesu vuttaṃ. Keci pana ‘‘vūpasantabhayatā idha suddhacittatā’’ti vadanti, evañca sati so vūpasantabhayo yāva saṃvāsaṃ nādhivāseti, tāva theyyasaṃvāsako na hotīti ayamattho viññāyati. Imasmiñca atthe viññāyamāne avūpasantabhayassa saṃvāsasādiyanepi theyyasaṃvāsako na hotīti āpajjeyya, na ca aṭṭhakathāyaṃ avūpasantabhayassa saṃvāsasādiyanepi atheyyasaṃvāsakatā dassitā. Sabbapāsaṇḍiyabhattāni bhuñjantoti ca iminā avūpasantabhayenapi saṃvāsaṃ asādiyanteneva bhavitabbanti dīpeti. Teneva tīsupi gaṇṭhipadesu vuttaṃ ‘‘yasmā vihāraṃ āgantvā saṅghikaṃ gaṇhantassa saṃvāsaṃ pariharituṃ dukkaraṃ, tasmā ‘sabbapāsaṇḍiyabhattāni bhuñjanto’ti idaṃ vutta’’nti. Tasmā rājabhayādīhi gahitaliṅgatāyevettha suddhacittatāti gahetabbaṃ.

    सब्बपासण्डियभत्तानीति सब्बसामयिकानं साधारणं कत्वा वीथिचतुक्‍कादीसु ठपेत्वा दातब्बभत्तानि। कायपरिहारियानीति कायेन परिहरितब्बानि। अब्भुग्गच्छन्तीति अभिमुखं गच्छन्ति। कम्मन्तानुट्ठानेनाति कसिगोरक्खादिकम्माकरणेन। तदेव पत्तचीवरं आदाय विहारं गच्छतीति चीवरानि निवासनपारुपनवसेन आदाय, पत्तञ्‍च अंसकूटे लग्गेत्वा विहारं गच्छति।

    Sabbapāsaṇḍiyabhattānīti sabbasāmayikānaṃ sādhāraṇaṃ katvā vīthicatukkādīsu ṭhapetvā dātabbabhattāni. Kāyaparihāriyānīti kāyena pariharitabbāni. Abbhuggacchantīti abhimukhaṃ gacchanti. Kammantānuṭṭhānenāti kasigorakkhādikammākaraṇena. Tadeva pattacīvaraṃ ādāya vihāraṃ gacchatīti cīvarāni nivāsanapārupanavasena ādāya, pattañca aṃsakūṭe laggetvā vihāraṃ gacchati.

    नापि सयं जानातीति ‘‘यो एवं पब्बजति, सो थेय्यसंवासको नाम होती’’ति वा ‘‘एवं कातुं न लभती’’ति वा ‘‘एवं पब्बजितो समणो नाम न होती’’ति वा न जानाति। यो एवं पब्बजति, सो थेय्यसंवासको नाम होतीति इदं पन निदस्सनमत्तं। अनुपसम्पन्‍नकालेयेवाति इमिना उपसम्पन्‍नकाले सुत्वा सचेपि नारोचेति, थेय्यसंवासको न होतीति दीपेति।

    Nāpi sayaṃ jānātīti ‘‘yo evaṃ pabbajati, so theyyasaṃvāsako nāma hotī’’ti vā ‘‘evaṃ kātuṃ na labhatī’’ti vā ‘‘evaṃ pabbajito samaṇo nāma na hotī’’ti vā na jānāti. Yo evaṃ pabbajati, so theyyasaṃvāsako nāma hotīti idaṃ pana nidassanamattaṃ. Anupasampannakāleyevāti iminā upasampannakāle sutvā sacepi nāroceti, theyyasaṃvāsako na hotīti dīpeti.

    सिक्खं अप्पच्‍चक्खाय…पे॰… थेय्यसंवासको न होतीति इदं भिक्खूहि दिन्‍नलिङ्गस्स अपरिच्‍चत्तत्ता न लिङ्गत्थेनको होति, लिङ्गानुरूपस्स संवासस्स सादितत्ता नापि संवासत्थेनको होतीति वुत्तं। एको भिक्खु कासाये सउस्साहोव ओदातं निवासेत्वाति एत्थापि इदमेव कारणं दट्ठब्बं। परतो ‘‘सामणेरो सलिङ्गे ठितो’’तिआदिना सामणेरस्स वुत्तविधानेसुपि अथेय्यसंवासपक्खे अयमेव नयो। ‘‘भिक्खुनियापि एसेव नयो’’ति वुत्तमेवत्थं ‘‘सापि गिहिभावं पत्थयमाना’’तिआदिना विभावेति।

    Sikkhaṃappaccakkhāya…pe… theyyasaṃvāsako na hotīti idaṃ bhikkhūhi dinnaliṅgassa apariccattattā na liṅgatthenako hoti, liṅgānurūpassa saṃvāsassa sāditattā nāpi saṃvāsatthenako hotīti vuttaṃ. Eko bhikkhu kāsāye saussāhova odātaṃ nivāsetvāti etthāpi idameva kāraṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Parato ‘‘sāmaṇero saliṅge ṭhito’’tiādinā sāmaṇerassa vuttavidhānesupi atheyyasaṃvāsapakkhe ayameva nayo. ‘‘Bhikkhuniyāpi eseva nayo’’ti vuttamevatthaṃ ‘‘sāpi gihibhāvaṃ patthayamānā’’tiādinā vibhāveti.

    सचे कोचि वुड्ढपब्बजितोति सामणेरं सन्धाय वुत्तं। महापेळादीसूति एतेन गिहिसन्तकं दस्सितं। सामणेरपटिपाटिया…पे॰… थेय्यसंवासको न होतीति एत्थ किञ्‍चापि थेय्यसंवासको न होति, पाराजिकं पन आपज्‍जतियेव। सेसमेत्थ उत्तानमेवाति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ महावग्ग ३.११०) वुत्तं।

    Sace koci vuḍḍhapabbajitoti sāmaṇeraṃ sandhāya vuttaṃ. Mahāpeḷādīsūti etena gihisantakaṃ dassitaṃ. Sāmaṇerapaṭipāṭiyā…pe… theyyasaṃvāsako na hotīti ettha kiñcāpi theyyasaṃvāsako na hoti, pārājikaṃ pana āpajjatiyeva. Sesamettha uttānamevāti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. mahāvagga 3.110) vuttaṃ.

    विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ महावग्ग २.११०) पन – थेय्याय लिङ्गग्गहणमत्तम्पि इध संवासो एवाति आह ‘‘तयो थेय्यसंवासका’’ति। न यथावुड्ढं वन्दनन्ति भिक्खूनं सामणेरानं वा वन्दनं न सादियति। यथावुड्ढं वन्दनन्ति अत्तना मुसावादेन दस्सितवस्सक्‍कमेन भिक्खूनं वन्दनं सादियति। दहरसामणेरो पन वुड्ढसामणेरानं, दहरभिक्खू च वुड्ढानं वन्दनं सादियन्तोपि थेय्यसंवासको न होति। इमस्मिं अत्थेति संवासत्थेनकत्थे। भिक्खुवस्सानीति इदं संवासत्थेनके वुत्तपाठवसेन वुत्तं, सयमेव पन पब्बजित्वा सामणेरवस्सानि गणेन्तोपि उभयत्थेनको एव। न केवलञ्‍च पुरिसोव, इत्थीपि भिक्खूनीसु एवं पटिपज्‍जति, थेय्यसंवासिकाव। आदिकम्मिकापि चेत्थ न मुच्‍चन्ति। उपसम्पन्‍नेसु एव पञ्‍ञत्तापत्तिं पटिच्‍च आदिकम्मिका वुत्ता, तेनेवेत्थ आदिकम्मिकोपि न मुत्तो।

    Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. mahāvagga 2.110) pana – theyyāya liṅgaggahaṇamattampi idha saṃvāso evāti āha ‘‘tayo theyyasaṃvāsakā’’ti. Nayathāvuḍḍhaṃ vandananti bhikkhūnaṃ sāmaṇerānaṃ vā vandanaṃ na sādiyati. Yathāvuḍḍhaṃ vandananti attanā musāvādena dassitavassakkamena bhikkhūnaṃ vandanaṃ sādiyati. Daharasāmaṇero pana vuḍḍhasāmaṇerānaṃ, daharabhikkhū ca vuḍḍhānaṃ vandanaṃ sādiyantopi theyyasaṃvāsako na hoti. Imasmiṃ attheti saṃvāsatthenakatthe. Bhikkhuvassānīti idaṃ saṃvāsatthenake vuttapāṭhavasena vuttaṃ, sayameva pana pabbajitvā sāmaṇeravassāni gaṇentopi ubhayatthenako eva. Na kevalañca purisova, itthīpi bhikkhūnīsu evaṃ paṭipajjati, theyyasaṃvāsikāva. Ādikammikāpi cettha na muccanti. Upasampannesu eva paññattāpattiṃ paṭicca ādikammikā vuttā, tenevettha ādikammikopi na mutto.

    राज…पे॰… भयेनाति एत्थ भय-सद्दो पच्‍चेकं योजेतब्बो। याव सो सुद्धमानसोति ‘‘इमिना लिङ्गेन भिक्खू वञ्‍चेत्वा तेहि संवसिस्सामी’’ति असुद्धचित्ताभावेन सुद्धचित्तो। तेन हि असुद्धचित्तेन लिङ्गे गहितमत्ते पच्छा भिक्खूहि सह संवसतु वा मा वा, लिङ्गत्थेनको होति। पच्छा संवसन्तोपि अभब्बो हुत्वा संवसति, तस्मा उभयत्थेनकोपि लिङ्गत्थेनके एव पविसतीति वेदितब्बं। यो पन राजादिभयेन सुद्धचित्तोव लिङ्गं गहेत्वा विचरन्तो पच्छा ‘‘भिक्खुवस्सानि गणेत्वा जीवस्सामी’’ति असुद्धचित्तं उप्पादेति, सो चित्तुप्पादमत्तेन थेय्यसंवासको न होति सुद्धचित्तेन गहितलिङ्गत्ता। सचे पन सो भिक्खूनं सन्तिकं गन्त्वा सामणेरवस्सगणनादिं करोति, तदा संवासत्थेनको, उभयत्थेनको वा होतीति दट्ठब्बं। यं पन परतो ‘‘सह धुरनिक्खेपेन अयम्पि थेय्यसंवासकोवा’’ति वुत्तं, तं भिक्खूहि सङ्गम्म संवासाधिवासनवसेन धुरनिक्खेपं सन्धाय वुत्तं। तेन वुत्तं ‘‘संवासं नाधिवासेति, यावा’’ति , तस्स ताव थेय्यसंवासको नाम न वुच्‍चतीति सम्बन्धो दट्ठब्बो। एत्थ च चोरादिभयं विनापि कीळाधिप्पायेन लिङ्गं गहेत्वा भिक्खूनम्पि सन्तिके पब्बजितालयं दस्सेत्वा वन्दनादिं असादियन्तोपि ‘‘सोभति नु खो मे पब्बजितलिङ्ग’’न्तिआदिना सुद्धचित्तेन गण्हन्तोपि थेय्यसंवासको न होतीति दट्ठब्बं।

    Rāja…pe… bhayenāti ettha bhaya-saddo paccekaṃ yojetabbo. Yāva so suddhamānasoti ‘‘iminā liṅgena bhikkhū vañcetvā tehi saṃvasissāmī’’ti asuddhacittābhāvena suddhacitto. Tena hi asuddhacittena liṅge gahitamatte pacchā bhikkhūhi saha saṃvasatu vā mā vā, liṅgatthenako hoti. Pacchā saṃvasantopi abhabbo hutvā saṃvasati, tasmā ubhayatthenakopi liṅgatthenake eva pavisatīti veditabbaṃ. Yo pana rājādibhayena suddhacittova liṅgaṃ gahetvā vicaranto pacchā ‘‘bhikkhuvassāni gaṇetvā jīvassāmī’’ti asuddhacittaṃ uppādeti, so cittuppādamattena theyyasaṃvāsako na hoti suddhacittena gahitaliṅgattā. Sace pana so bhikkhūnaṃ santikaṃ gantvā sāmaṇeravassagaṇanādiṃ karoti, tadā saṃvāsatthenako, ubhayatthenako vā hotīti daṭṭhabbaṃ. Yaṃ pana parato ‘‘saha dhuranikkhepena ayampi theyyasaṃvāsakovā’’ti vuttaṃ, taṃ bhikkhūhi saṅgamma saṃvāsādhivāsanavasena dhuranikkhepaṃ sandhāya vuttaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘saṃvāsaṃ nādhivāseti, yāvā’’ti , tassa tāva theyyasaṃvāsako nāma na vuccatīti sambandho daṭṭhabbo. Ettha ca corādibhayaṃ vināpi kīḷādhippāyena liṅgaṃ gahetvā bhikkhūnampi santike pabbajitālayaṃ dassetvā vandanādiṃ asādiyantopi ‘‘sobhati nu kho me pabbajitaliṅga’’ntiādinā suddhacittena gaṇhantopi theyyasaṃvāsako na hotīti daṭṭhabbaṃ.

    सब्बपासण्डियभत्तानीति सब्बसामयिकानं साधारणं कत्वा पञ्‍ञत्तानि भत्तानि। इदञ्‍च भिक्खूनञ्‍ञेव नियमितभत्तग्गहणे संवासोपि सम्भवेय्याति सब्बसाधारणभत्तं वुत्तं। संवासं पन असादियित्वा अभिक्खुकविहारादीसु विहारभत्तादीनि भुञ्‍जन्तोपि थेय्यसंवासको न होति एव। कम्मन्तानुट्ठानेनाति कसिआदिकम्माकरणेन। पत्तचीवरं आदायाति भिक्खुलिङ्गवसेन सरीरेन धारेत्वा।

    Sabbapāsaṇḍiyabhattānīti sabbasāmayikānaṃ sādhāraṇaṃ katvā paññattāni bhattāni. Idañca bhikkhūnaññeva niyamitabhattaggahaṇe saṃvāsopi sambhaveyyāti sabbasādhāraṇabhattaṃ vuttaṃ. Saṃvāsaṃ pana asādiyitvā abhikkhukavihārādīsu vihārabhattādīni bhuñjantopi theyyasaṃvāsako na hoti eva. Kammantānuṭṭhānenāti kasiādikammākaraṇena. Pattacīvaraṃ ādāyāti bhikkhuliṅgavasena sarīrena dhāretvā.

    यो एवं पब्बजति, सो थेय्यसंवासको नाम होतीति इदं निदस्सनमत्तं। ‘‘थेय्यसंवासको’’ति पन नामं अजानन्तोपि ‘‘एवं कातुं न वट्टती’’ति वा ‘‘करोन्तो समणो नाम न होती’’ति वा ‘‘यदि आरोचेस्सामि, छड्डयिस्सन्ति म’’न्ति वा ‘‘येन केनचि पब्बज्‍जा मे न रुहती’’ति जानाति, थेय्यसंवासको होति। यो पन पठमं ‘‘पब्बज्‍जा एवं मे गहिता’’ति सञ्‍ञी केवलं अन्तरा अत्तनो सेतवत्थनिवासनादिविप्पकारं पकासेतुं लज्‍जन्तो न कथेति, सो थेय्यसंवासको न होति। अनुपसम्पन्‍नकालेयेवाति एत्थ अवधारणेन उपसम्पन्‍नकाले थेय्यसंवासकलक्खणं ञत्वा वञ्‍चनायपि नारोचेति, थेय्यसंवासको न होतीति दीपेति। सो हि सुद्धचित्तेन गहितलिङ्गत्ता लिङ्गत्थेनको न होति, लद्धूपसम्पदत्ता तदनुगुणस्सेव संवासस्स सादितत्ता संवासत्थेनकोपि न होति। अनुपसम्पन्‍नो पन लिङ्गत्थेनको होति, संवासारहस्स लिङ्गस्स गहितत्ता संवाससादियनमत्तेन संवासत्थेनको होति।

    Yo evaṃ pabbajati, so theyyasaṃvāsako nāma hotīti idaṃ nidassanamattaṃ. ‘‘Theyyasaṃvāsako’’ti pana nāmaṃ ajānantopi ‘‘evaṃ kātuṃ na vaṭṭatī’’ti vā ‘‘karonto samaṇo nāma na hotī’’ti vā ‘‘yadi ārocessāmi, chaḍḍayissanti ma’’nti vā ‘‘yena kenaci pabbajjā me na ruhatī’’ti jānāti, theyyasaṃvāsako hoti. Yo pana paṭhamaṃ ‘‘pabbajjā evaṃ me gahitā’’ti saññī kevalaṃ antarā attano setavatthanivāsanādivippakāraṃ pakāsetuṃ lajjanto na katheti, so theyyasaṃvāsako na hoti. Anupasampannakāleyevāti ettha avadhāraṇena upasampannakāle theyyasaṃvāsakalakkhaṇaṃ ñatvā vañcanāyapi nāroceti, theyyasaṃvāsako na hotīti dīpeti. So hi suddhacittena gahitaliṅgattā liṅgatthenako na hoti, laddhūpasampadattā tadanuguṇasseva saṃvāsassa sāditattā saṃvāsatthenakopi na hoti. Anupasampanno pana liṅgatthenako hoti, saṃvāsārahassa liṅgassa gahitattā saṃvāsasādiyanamattena saṃvāsatthenako hoti.

    सलिङ्गे ठितोति सलिङ्गभावे ठितो। थेय्यसंवासको न होतीति भिक्खूहि दिन्‍नलिङ्गस्स अपरिच्‍चत्तत्ता लिङ्गत्थेनको न होति। भिक्खुपटिञ्‍ञाय अपरिच्‍चत्तत्ता संवासत्थेनको न होति। यं पन मातिकाट्ठकथायं (कङ्खा॰ अट्ठ॰ पठमपाराजिकवण्णना) ‘‘लिङ्गानुरूपस्स संवासस्स सादितत्ता नापि संवासत्थेनको’’ति कारणं वुत्तं, तम्पि इदमेव कारणं सन्धाय वुत्तं। इतरथा सामणेरस्सापि भिक्खुवस्सगणनादीसु लिङ्गानुरूपसंवासो एव सादितोति संवासत्थेनकता न सिया भिक्खूहि दिन्‍नलिङ्गस्स उभिन्‍नम्पि साधारणत्ता। यथा चेत्थ भिक्खु, एवं सामणेरोपि पाराजिकं समापन्‍नो सामणेरपटिञ्‍ञाय अपरिच्‍चत्तत्ता संवासत्थेनको न होतीति वेदितब्बो। सोभतीति सम्पटिच्छित्वाति कासावधारणे धुरं निक्खिपित्वा गिहिभावं सम्पटिच्छित्वा।

    Saliṅgeṭhitoti saliṅgabhāve ṭhito. Theyyasaṃvāsako na hotīti bhikkhūhi dinnaliṅgassa apariccattattā liṅgatthenako na hoti. Bhikkhupaṭiññāya apariccattattā saṃvāsatthenako na hoti. Yaṃ pana mātikāṭṭhakathāyaṃ (kaṅkhā. aṭṭha. paṭhamapārājikavaṇṇanā) ‘‘liṅgānurūpassa saṃvāsassa sāditattā nāpi saṃvāsatthenako’’ti kāraṇaṃ vuttaṃ, tampi idameva kāraṇaṃ sandhāya vuttaṃ. Itarathā sāmaṇerassāpi bhikkhuvassagaṇanādīsu liṅgānurūpasaṃvāso eva sāditoti saṃvāsatthenakatā na siyā bhikkhūhi dinnaliṅgassa ubhinnampi sādhāraṇattā. Yathā cettha bhikkhu, evaṃ sāmaṇeropi pārājikaṃ samāpanno sāmaṇerapaṭiññāya apariccattattā saṃvāsatthenako na hotīti veditabbo. Sobhatīti sampaṭicchitvāti kāsāvadhāraṇe dhuraṃ nikkhipitvā gihibhāvaṃ sampaṭicchitvā.

    सचे कोचि वुड्ढपब्बजितोति सामणेरं सन्धाय वुत्तं। महापेळादीसूति विलीवादिमयेसु घरद्वारेसु ठपितेसु भत्तभाजनविसेसेसु। एतेन विहारे भिक्खूहि सद्धिं वस्सगणनादीनं अकरणं दस्सेतीति वुत्तं।

    Sace koci vuḍḍhapabbajitoti sāmaṇeraṃ sandhāya vuttaṃ. Mahāpeḷādīsūti vilīvādimayesu gharadvāresu ṭhapitesu bhattabhājanavisesesu. Etena vihāre bhikkhūhi saddhiṃ vassagaṇanādīnaṃ akaraṇaṃ dassetīti vuttaṃ.

    १३९. तित्थियपक्‍कन्तककथायं तेसं लिङ्गे आदिन्‍नमत्ते तित्थियपक्‍कन्तको होतीति ‘‘तित्थियो भविस्सामी’’ति गतस्स लिङ्गग्गहणेनेव तेसं लद्धिपि गहितायेव होतीति कत्वा वुत्तं। केनचि पन ‘‘तेसं लिङ्गे आदिन्‍नमत्ते लद्धिया गहितायपि अग्गहितायपि तित्थियपक्‍कन्तको होती’’ति वुत्तं, तं न गहेतब्बं। न हि ‘‘तित्थियो भविस्सामी’’ति गतस्स लिङ्गसम्पटिच्छनतो अञ्‍ञं लद्धिग्गहणं नाम अत्थि। लिङ्गसम्पटिच्छनेनेव हि सो गहितलद्धिको होति। तेनेव ‘‘वीमंसनत्थं कुसचीरादीनि…पे॰… याव न सम्पटिच्छति, ताव तं लद्धि रक्खति, सम्पटिच्छितमत्ते तित्थियपक्‍कन्तको होती’’ति वुत्तं। नग्गोव आजीवकानं उपस्सयं गच्छति, पदवारे पदवारे दुक्‍कटन्ति ‘‘आजीवको भविस्स’’न्ति असुद्धचित्तेन गमनपच्‍चया दुक्‍कटं वुत्तं। नग्गेन हुत्वा गमनपच्‍चयापि पदवारे दुक्‍कटा न मुच्‍चतियेवाति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ महावग्ग ३.११०) वुत्तं।

    139. Titthiyapakkantakakathāyaṃ tesaṃ liṅge ādinnamatte titthiyapakkantako hotīti ‘‘titthiyo bhavissāmī’’ti gatassa liṅgaggahaṇeneva tesaṃ laddhipi gahitāyeva hotīti katvā vuttaṃ. Kenaci pana ‘‘tesaṃ liṅge ādinnamatte laddhiyā gahitāyapi aggahitāyapi titthiyapakkantako hotī’’ti vuttaṃ, taṃ na gahetabbaṃ. Na hi ‘‘titthiyo bhavissāmī’’ti gatassa liṅgasampaṭicchanato aññaṃ laddhiggahaṇaṃ nāma atthi. Liṅgasampaṭicchaneneva hi so gahitaladdhiko hoti. Teneva ‘‘vīmaṃsanatthaṃ kusacīrādīni…pe… yāva na sampaṭicchati, tāva taṃ laddhi rakkhati, sampaṭicchitamatte titthiyapakkantako hotī’’ti vuttaṃ. Naggova ājīvakānaṃ upassayaṃ gacchati, padavāre padavāre dukkaṭanti ‘‘ājīvako bhavissa’’nti asuddhacittena gamanapaccayā dukkaṭaṃ vuttaṃ. Naggena hutvā gamanapaccayāpi padavāre dukkaṭā na muccatiyevāti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. mahāvagga 3.110) vuttaṃ.

    विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ महावग्ग २.११०) पन – तित्थियपक्‍कन्तकादिकथासु तेसं लिङ्गे आदिन्‍नमत्तेति वीमंसादिअधिप्पायं विना ‘‘तित्थियो भविस्सामी’’ति सन्‍निट्ठानवसेन लिङ्गे कायेन धारितमत्ते। सयमेवाति तित्थियानं सन्तिकं अगन्त्वा सयमेव सङ्घारामेपि कुसचीरादीनि निवासेति। आजीवको भविस्सन्ति…पे॰… गच्छतीति आजीवकानं सन्तिके तेसं पब्बजनविधिना ‘‘आजीवको भविस्सामी’’ति गच्छति। तस्स हि तित्थियभावूपगमनं पति सन्‍निट्ठाने विज्‍जमानेपि ‘‘गन्त्वा भविस्सामी’’ति परिकप्पितत्ता पदवारे दुक्‍कटमेव वुत्तं। दुक्‍कटन्ति पाळिया अवुत्तेपि मेथुनादीसु वुत्तपुब्बपयोगदुक्‍कटानुलोमतो वुत्तं। एतेन च सन्‍निट्ठानवसेन लिङ्गे सम्पटिच्छिते पाराजिकं, ततो पुरिमपयोगे थुल्‍लच्‍चयञ्‍च वत्तब्बमेव। थुल्‍लच्‍चयक्खणे निवत्तन्तोपि आपत्तिं देसापेत्वा मुच्‍चति एवाति दट्ठब्बं। यथा चेत्थ, एवं सङ्घभेदेपि लोहितुप्पादेपि भिक्खूनं पुब्बपयोगादीसु दुक्‍कटथुल्‍लच्‍चयपाराजिकाहि मुच्‍चनसीमा च वेदितब्बा। सासनविरुद्धतायेत्थ आदिकम्मिकानम्पि अनापत्ति न वुत्ता। पब्बज्‍जायपि अभब्बतादस्सनत्थं पनेते अञ्‍ञे च पाराजिककण्डे विसुं सिक्खापदेन पाराजिकादिं अदस्सेत्वा इध अभब्बेसु एव वुत्ताति वेदितब्बं।

    Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. mahāvagga 2.110) pana – titthiyapakkantakādikathāsu tesaṃ liṅge ādinnamatteti vīmaṃsādiadhippāyaṃ vinā ‘‘titthiyo bhavissāmī’’ti sanniṭṭhānavasena liṅge kāyena dhāritamatte. Sayamevāti titthiyānaṃ santikaṃ agantvā sayameva saṅghārāmepi kusacīrādīni nivāseti. Ājīvako bhavissanti…pe… gacchatīti ājīvakānaṃ santike tesaṃ pabbajanavidhinā ‘‘ājīvako bhavissāmī’’ti gacchati. Tassa hi titthiyabhāvūpagamanaṃ pati sanniṭṭhāne vijjamānepi ‘‘gantvā bhavissāmī’’ti parikappitattā padavāre dukkaṭameva vuttaṃ. Dukkaṭanti pāḷiyā avuttepi methunādīsu vuttapubbapayogadukkaṭānulomato vuttaṃ. Etena ca sanniṭṭhānavasena liṅge sampaṭicchite pārājikaṃ, tato purimapayoge thullaccayañca vattabbameva. Thullaccayakkhaṇe nivattantopi āpattiṃ desāpetvā muccati evāti daṭṭhabbaṃ. Yathā cettha, evaṃ saṅghabhedepi lohituppādepi bhikkhūnaṃ pubbapayogādīsu dukkaṭathullaccayapārājikāhi muccanasīmā ca veditabbā. Sāsanaviruddhatāyettha ādikammikānampi anāpatti na vuttā. Pabbajjāyapi abhabbatādassanatthaṃ panete aññe ca pārājikakaṇḍe visuṃ sikkhāpadena pārājikādiṃ adassetvā idha abhabbesu eva vuttāti veditabbaṃ.

    तं लद्धीति तित्थियवेसे सेट्ठभावग्गहणमेव सन्धाय वुत्तं। तेसञ्हि तित्थियानं सस्सतादिग्गाहं गण्हन्तोपि लिङ्गे असम्पटिच्छिते तित्थियपक्‍कन्तको न होति, तं लद्धिं अग्गहेत्वापि ‘‘एतेसं वतचरिया सुन्दरा’’ति लिङ्गं सम्पटिच्छन्तो तित्थियपक्‍कन्तको होति एव। लद्धिया अभावेनाति भिक्खुभावे सालयताय तित्थियभावूपगमनलद्धिया अभावेन। एतेन च आपदासु कुसचीरादिं पारुपन्तस्सपि नग्गस्स विय अनापत्तीति दस्सेति। उपसम्पन्‍नभिक्खुना कथितोति एत्थ सङ्घभेदकोपि उपसम्पन्‍नभिक्खुनाव कथितो, मातुघातकादयो पन अनुपसम्पन्‍नेनातिपि दट्ठब्बन्ति आगतं।

    Taṃ laddhīti titthiyavese seṭṭhabhāvaggahaṇameva sandhāya vuttaṃ. Tesañhi titthiyānaṃ sassatādiggāhaṃ gaṇhantopi liṅge asampaṭicchite titthiyapakkantako na hoti, taṃ laddhiṃ aggahetvāpi ‘‘etesaṃ vatacariyā sundarā’’ti liṅgaṃ sampaṭicchanto titthiyapakkantako hoti eva. Laddhiyā abhāvenāti bhikkhubhāve sālayatāya titthiyabhāvūpagamanaladdhiyā abhāvena. Etena ca āpadāsu kusacīrādiṃ pārupantassapi naggassa viya anāpattīti dasseti. Upasampannabhikkhunā kathitoti ettha saṅghabhedakopi upasampannabhikkhunāva kathito, mātughātakādayo pana anupasampannenātipi daṭṭhabbanti āgataṃ.

    १४०. तिरच्छानकथायं ‘‘यो कोचि अमनुस्सजातियो, सब्बोव इमस्मिं अत्थे तिरच्छानगतोति वेदितब्बो’’ति एतेन एसो मनुस्सजातियो एव भगवतो सासने पब्बजितुं वा उपसम्पज्‍जितुं वा लभति, न ततो अञ्‍ञेति दीपेति। तेनाह भगवा ‘‘तुम्हे खोत्थ नागा अविरुळ्हिधम्मा इमस्मिं धम्मविनये’’ति (महाव॰ १११)।

    140. Tiracchānakathāyaṃ ‘‘yo koci amanussajātiyo, sabbova imasmiṃ atthe tiracchānagatoti veditabbo’’ti etena eso manussajātiyo eva bhagavato sāsane pabbajituṃ vā upasampajjituṃ vā labhati, na tato aññeti dīpeti. Tenāha bhagavā ‘‘tumhe khottha nāgā aviruḷhidhammā imasmiṃ dhammavinaye’’ti (mahāva. 111).

    १४१. आनन्तरियकथायं तिरच्छानादिअमनुस्सजातितो मनुस्सजातिकानञ्‍ञेव पुत्तेसु मेत्तादयोपि तिक्खविसदा होन्ति लोकुत्तरगुणा वियाति आह ‘‘मनुस्सित्थिभूता जनिका माता’’ति। यथा मनुस्सानञ्‍ञेव कुसलपवत्ति तिक्खविसदा, एवं अकुसलपवत्तिपीति आह ‘‘सयम्पि मनुस्सजातिकेनेवा’’तिआदि। अथ वा यथा समानजातियस्स विकोपने कम्मं गरुतरं, न तथा विजातियस्साति आह ‘‘मनुस्सित्थिभूता’’ति। पुत्तसम्बन्धेन मातुपितुसमञ्‍ञा , दत्तकित्तिमादिवसेनपि पुत्तवोहारो लोके दिस्सति, सो च खो परियायतोति निप्परियायसिद्धतं दस्सेतुं ‘‘जनिका माता’’ति वुत्तं। यथा मनुस्सत्तभावे ठितस्सेव कुसलधम्मानं तिक्खविसदसूरभावापत्ति यथा तं तिण्णम्पि बोधिसत्तानं बोधित्तयनिब्बत्तियं, एवं मनुस्सत्तभावे ठितस्सेव अकुसलधम्मानम्पि तिक्खविसदसूरभावापत्तीति आह ‘‘सयम्पि मनुस्सजातिकेनेवा’’ति। आनन्तरियेनाति एत्थ चुतिअनन्तरं निरये पटिसन्धिफलं अनन्तरं नाम, तस्मिं अनन्तरे जनकत्तेन नियुत्तं आनन्तरियं, तेन। अथ वा चुतिअनन्तरं फलं अनन्तरं नाम, तस्मिं अनन्तरे नियुत्तं, तन्‍निब्बत्तनेन अनन्तरकरणसीलं, अनन्तरप्पयोजनं वा आनन्तरियं, तेन आनन्तरियेन मातुघातककम्मेन। पितुघातकेपि ‘‘येन मनुस्सभूतो जनको पिता सयम्पि मनुस्सजातिकेनेव सता सञ्‍चिच्‍च जीविता वोरोपितो, अयं आनन्तरियेन पितुघातककम्मेन पितुघातको’’तिआदिना सब्बं वेदितब्बन्ति आह ‘‘पितुघातकेपि एसेव नयो’’ति।

    141. Ānantariyakathāyaṃ tiracchānādiamanussajātito manussajātikānaññeva puttesu mettādayopi tikkhavisadā honti lokuttaraguṇā viyāti āha ‘‘manussitthibhūtā janikā mātā’’ti. Yathā manussānaññeva kusalapavatti tikkhavisadā, evaṃ akusalapavattipīti āha ‘‘sayampimanussajātikenevā’’tiādi. Atha vā yathā samānajātiyassa vikopane kammaṃ garutaraṃ, na tathā vijātiyassāti āha ‘‘manussitthibhūtā’’ti. Puttasambandhena mātupitusamaññā , dattakittimādivasenapi puttavohāro loke dissati, so ca kho pariyāyatoti nippariyāyasiddhataṃ dassetuṃ ‘‘janikā mātā’’ti vuttaṃ. Yathā manussattabhāve ṭhitasseva kusaladhammānaṃ tikkhavisadasūrabhāvāpatti yathā taṃ tiṇṇampi bodhisattānaṃ bodhittayanibbattiyaṃ, evaṃ manussattabhāve ṭhitasseva akusaladhammānampi tikkhavisadasūrabhāvāpattīti āha ‘‘sayampi manussajātikenevā’’ti. Ānantariyenāti ettha cutianantaraṃ niraye paṭisandhiphalaṃ anantaraṃ nāma, tasmiṃ anantare janakattena niyuttaṃ ānantariyaṃ, tena. Atha vā cutianantaraṃ phalaṃ anantaraṃ nāma, tasmiṃ anantare niyuttaṃ, tannibbattanena anantarakaraṇasīlaṃ, anantarappayojanaṃ vā ānantariyaṃ, tena ānantariyena mātughātakakammena. Pitughātakepi ‘‘yena manussabhūto janako pitā sayampi manussajātikeneva satā sañcicca jīvitā voropito, ayaṃ ānantariyena pitughātakakammena pitughātako’’tiādinā sabbaṃ veditabbanti āha ‘‘pitughātakepi eseva nayo’’ti.

    परिवत्तितलिङ्गम्पि मातरं वा पितरं वा जीविता वोरोपेन्तस्स आनन्तरियकम्मं होतियेव। सतिपि हि लिङ्गपरिवत्ते सो एव एककम्मनिब्बत्तो भवङ्गप्पबन्धो जीवितप्पबन्धो, न अञ्‍ञोति। यो पन सयं मनुस्सो तिरच्छानभूतं पितरं वा मातरं वा, सयं वा तिरच्छानभूतो मनुस्सभूतं, तिरच्छानोयेव वा तिरच्छानभूतं जीविता वोरोपेति, तस्स कम्मं आनन्तरियं न होति, भारियं पन होति, आनन्तरियं आहच्‍चेव तिट्ठति। एळकचतुक्‍कं सङ्गामचतुक्‍कं चोरचतुक्‍कञ्‍चेत्थ कथेतब्बं। ‘‘एळकं मारेमी’’ति अभिसन्धिनापि हि एळकट्ठाने ठितं मनुस्सो मनुस्सभूतं मातरं वा पितरं वा मारेन्तो आनन्तरियं फुसति मरणाधिप्पायेनेव आनन्तरियवत्थुनो विकोपितत्ता। एळकाभिसन्धिना, पन मातापितिअभिसन्धिना वा एळकं मारेन्तो आनन्तरियं न फुसति आनन्तरियवत्थुनो अभावतो। मातापितिअभिसन्धिना मातापितरो मारेन्तो फुस्सतेव। एस नयो इतरस्मिम्पि चतुक्‍कद्वये। यथा च मातापितूसु, एवं अरहन्तेसु एतानि चतुक्‍कानि वेदितब्बानि। सब्बत्थ हि पुरिमं अभिसन्धिचित्तं अप्पमाणं, वधकचित्तं, पन तदारम्मणजीवितिन्द्रियञ्‍च पमाणं। कतानन्तरियकम्मो च ‘‘तस्स कम्मस्स विपाकं पटिबाहेस्सामी’’ति सकलचक्‍कवाळं महाचेतियप्पमाणेहि कञ्‍चनथूपेहि पूरेत्वापि सकलचक्‍कवाळं पूरेत्वा निसिन्‍नस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं दत्वापि बुद्धस्स भगवतो सङ्घाटिकण्णं अमुञ्‍चन्तो विचरित्वापि कायस्स भेदा निरयमेव उपपज्‍जति, पब्बज्‍जञ्‍च न लभति। पितुघातके वेसिया पुत्तोति उपलक्खणमत्तं, कुलित्थिया अतिचारिनिया पुत्तोपि अत्तनो पितरं अजानित्वा घान्तेन्तोपि पितुघातकोव होति।

    Parivattitaliṅgampi mātaraṃ vā pitaraṃ vā jīvitā voropentassa ānantariyakammaṃ hotiyeva. Satipi hi liṅgaparivatte so eva ekakammanibbatto bhavaṅgappabandho jīvitappabandho, na aññoti. Yo pana sayaṃ manusso tiracchānabhūtaṃ pitaraṃ vā mātaraṃ vā, sayaṃ vā tiracchānabhūto manussabhūtaṃ, tiracchānoyeva vā tiracchānabhūtaṃ jīvitā voropeti, tassa kammaṃ ānantariyaṃ na hoti, bhāriyaṃ pana hoti, ānantariyaṃ āhacceva tiṭṭhati. Eḷakacatukkaṃ saṅgāmacatukkaṃ coracatukkañcettha kathetabbaṃ. ‘‘Eḷakaṃ māremī’’ti abhisandhināpi hi eḷakaṭṭhāne ṭhitaṃ manusso manussabhūtaṃ mātaraṃ vā pitaraṃ vā mārento ānantariyaṃ phusati maraṇādhippāyeneva ānantariyavatthuno vikopitattā. Eḷakābhisandhinā, pana mātāpitiabhisandhinā vā eḷakaṃ mārento ānantariyaṃ na phusati ānantariyavatthuno abhāvato. Mātāpitiabhisandhinā mātāpitaro mārento phussateva. Esa nayo itarasmimpi catukkadvaye. Yathā ca mātāpitūsu, evaṃ arahantesu etāni catukkāni veditabbāni. Sabbattha hi purimaṃ abhisandhicittaṃ appamāṇaṃ, vadhakacittaṃ, pana tadārammaṇajīvitindriyañca pamāṇaṃ. Katānantariyakammo ca ‘‘tassa kammassa vipākaṃ paṭibāhessāmī’’ti sakalacakkavāḷaṃ mahācetiyappamāṇehi kañcanathūpehi pūretvāpi sakalacakkavāḷaṃ pūretvā nisinnassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ datvāpi buddhassa bhagavato saṅghāṭikaṇṇaṃ amuñcanto vicaritvāpi kāyassa bhedā nirayameva upapajjati, pabbajjañca na labhati. Pitughātake vesiyā puttoti upalakkhaṇamattaṃ, kulitthiyā aticāriniyā puttopi attano pitaraṃ ajānitvā ghāntentopi pitughātakova hoti.

    अरहन्तघातककम्मे अवसेसन्ति अनागामिआदिकं। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन ततियपाराजिकवण्णनातो गहेतब्बो।

    Arahantaghātakakamme avasesanti anāgāmiādikaṃ. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana tatiyapārājikavaṇṇanāto gahetabbo.

    ‘‘दुट्ठचित्तेना’’ति वुत्तमेवत्थं विभावेति ‘‘वधकचित्तेना’’ति। वधकचेतनाय हि दूसितं चित्तं इध दुट्ठचित्तं नाम। लोहितं उप्पादेतीति एत्थ तथागतस्स अभेज्‍जकायताय परूपक्‍कमेन चम्मच्छेदं कत्वा लोहितपग्घरणं नाम नत्थि, सरीरस्स पन अन्तोयेव एकस्मिं ठाने लोहितं समोसरति, आघातेन पकुप्पमानं सञ्‍चितं होति। देवदत्तेन पविद्धसिलतो भिज्‍जित्वा गता सक्खलिकापि तथागतस्स पादन्तं पहरि, फरसुना पहटो विय पादो अन्तोलोहितोयेव अहोसि। जीवको पन तथागतस्स रुचिया सत्थकेन चम्मं छिन्दित्वा तम्हा ठाना दुट्ठलोहितं नीहरित्वा फासुमकासि, तेनस्स पुञ्‍ञकम्ममेव अहोसि। तेनाह ‘‘जीवको विया’’तिआदि।

    ‘‘Duṭṭhacittenā’’ti vuttamevatthaṃ vibhāveti ‘‘vadhakacittenā’’ti. Vadhakacetanāya hi dūsitaṃ cittaṃ idha duṭṭhacittaṃ nāma. Lohitaṃ uppādetīti ettha tathāgatassa abhejjakāyatāya parūpakkamena cammacchedaṃ katvā lohitapaggharaṇaṃ nāma natthi, sarīrassa pana antoyeva ekasmiṃ ṭhāne lohitaṃ samosarati, āghātena pakuppamānaṃ sañcitaṃ hoti. Devadattena paviddhasilato bhijjitvā gatā sakkhalikāpi tathāgatassa pādantaṃ pahari, pharasunā pahaṭo viya pādo antolohitoyeva ahosi. Jīvako pana tathāgatassa ruciyā satthakena cammaṃ chinditvā tamhā ṭhānā duṭṭhalohitaṃ nīharitvā phāsumakāsi, tenassa puññakammameva ahosi. Tenāha ‘‘jīvako viyā’’tiādi.

    अथ ये परिनिब्बुते तथागते चेतियं भिन्दन्ति, बोधिं छिन्दन्ति, धातुम्हि उपक्‍कमन्ति, तेसं किं होतीति? भारियं कम्मं होति आनन्तरियसदिसं। सधातुकं पन थूपं वा पटिमं वा बाधमानं बोधिसाखं छिन्दितुं वट्टति। सचेपि तत्थ निलीना सकुणा चेतिये वच्‍चं पातेन्ति, छिन्दितुं वट्टतियेव। परिभोगचेतियतो हि सरीरचेतियं गरुतरं। चेतियवत्थुं भिन्दित्वा गच्छन्ते बोधिमूलेपि छिन्दित्वा हरितुं वट्टति। या पन बोधिसाखा बोधिघरं बाधति, तं गेहरक्खणत्थं छिन्दितुं न लभति। बोधिअत्थाय हि गेहं, न गेहत्थाय बोधि। आसनघरेपि एसेव नयो। यस्मिं पन आसनघरे धातु निहिता होति, तस्स रक्खणत्थाय तं साखं छिन्दितुं वट्टति। बोधिजग्गनत्थं ओजोहरणसाखं वा पूतिट्ठानं वा छिन्दितुं वट्टतियेव, सत्थु रूपकायपटिजग्गने विय पुञ्‍ञम्पि होति।

    Atha ye parinibbute tathāgate cetiyaṃ bhindanti, bodhiṃ chindanti, dhātumhi upakkamanti, tesaṃ kiṃ hotīti? Bhāriyaṃ kammaṃ hoti ānantariyasadisaṃ. Sadhātukaṃ pana thūpaṃ vā paṭimaṃ vā bādhamānaṃ bodhisākhaṃ chindituṃ vaṭṭati. Sacepi tattha nilīnā sakuṇā cetiye vaccaṃ pātenti, chindituṃ vaṭṭatiyeva. Paribhogacetiyato hi sarīracetiyaṃ garutaraṃ. Cetiyavatthuṃ bhinditvā gacchante bodhimūlepi chinditvā harituṃ vaṭṭati. Yā pana bodhisākhā bodhigharaṃ bādhati, taṃ geharakkhaṇatthaṃ chindituṃ na labhati. Bodhiatthāya hi gehaṃ, na gehatthāya bodhi. Āsanagharepi eseva nayo. Yasmiṃ pana āsanaghare dhātu nihitā hoti, tassa rakkhaṇatthāya taṃ sākhaṃ chindituṃ vaṭṭati. Bodhijagganatthaṃ ojoharaṇasākhaṃ vā pūtiṭṭhānaṃ vā chindituṃ vaṭṭatiyeva, satthu rūpakāyapaṭijaggane viya puññampi hoti.

    सङ्घभेदे चतुन्‍नं कम्मानन्ति अपलोकनादीनं चतुन्‍नं कम्मानं। अयं सङ्घभेदकोति पकतत्तं भिक्खुं सन्धाय वुत्तं। पुब्बे एव पाराजिकं समापन्‍नो वा वत्थादिदोसेन विपन्‍नुपसम्पदो वा सङ्घं भिन्दन्तोपि आनन्तरियं न फुसति, सङ्घो पन भिन्‍नोव होति, पब्बज्‍जा चस्स न वारिताति दट्ठब्बं।

    Saṅghabhede catunnaṃ kammānanti apalokanādīnaṃ catunnaṃ kammānaṃ. Ayaṃ saṅghabhedakoti pakatattaṃ bhikkhuṃ sandhāya vuttaṃ. Pubbe eva pārājikaṃ samāpanno vā vatthādidosena vipannupasampado vā saṅghaṃ bhindantopi ānantariyaṃ na phusati, saṅgho pana bhinnova hoti, pabbajjā cassa na vāritāti daṭṭhabbaṃ.

    भिक्खुनीदूसने इच्छमानन्ति ओदातवत्थवसनं इच्छमानं। तेनेवाह ‘‘गिहिभावे सम्पटिच्छितमत्तेयेवा’’ति। नेव पब्बज्‍जा अत्थीति योजना। यो च पटिक्खित्ते अभब्बे च पुग्गले ञत्वा पब्बाजेति, उपसम्पादेति वा, दुक्‍कटं। अजानन्तस्स सब्बत्थ अनापत्तीति वेदितब्बं।

    Bhikkhunīdūsane icchamānanti odātavatthavasanaṃ icchamānaṃ. Tenevāha ‘‘gihibhāve sampaṭicchitamatteyevā’’ti. Neva pabbajjā atthīti yojanā. Yo ca paṭikkhitte abhabbe ca puggale ñatvā pabbājeti, upasampādeti vā, dukkaṭaṃ. Ajānantassa sabbattha anāpattīti veditabbaṃ.

    १४२. गब्भमासेहि सद्धिं वीसति वस्सानि अस्साति गब्भवीसो। हायनवड्ढनन्ति गब्भमासेसु अधिकेसु उत्तरि हायनं, ऊनेसु वड्ढनन्ति वेदितब्बं। एकूनवीसतिवस्सन्ति द्वादस मासे मातुकुच्छिस्मिं वसित्वा महापवारणाय जातकालतो पट्ठाय एकूनवीसतिवस्सं। पाटिपददिवसेति पच्छिमिकाय वस्सूपगमनदिवसे। ‘‘तिंसरत्तिदिवो मासो’’ति (अ॰ नि॰ ३.७१; ८.४३; विभ॰ १०२३) वचनतो ‘‘चत्तारो मासा परिहायन्ती’’ति वुत्तं। वस्सं उक्‍कड्ढन्तीति वस्सं उद्धं कड्ढन्ति, ततियसंवच्छरे एकमासस्स अधिकत्ता मासपरिच्‍चजनवसेन वस्सं उद्धं कड्ढन्तीति अत्थो, तस्मा ततियो संवच्छरो तेरसमासिको होति। संवच्छरस्स पन द्वादसमासिकत्ता अट्ठारससु वस्सेसु अधिकमासे विसुं गहेत्वा ‘‘छ मासा वड्ढन्ती’’ति वुत्तं। ततोति छमासतो। निक्‍कङ्खा हुत्वाति अधिकमासेहि सद्धिं परिपुण्णवीसतिवस्सत्ता निब्बेमतिका हुत्वा। यं पन वुत्तं तीसुपि गण्ठिपदेसु ‘‘अट्ठारसन्‍नंयेव वस्सानं अधिकमासे गहेत्वा गणितत्ता सेसवस्सद्वयस्सपि अधिकदिवसानि होन्ति, तानि अधिकदिवसानि सन्धाय ‘निक्‍कङ्खा हुत्वा’ति वुत्त’’न्ति, तं न गहेतब्बं। न हि द्वीसु वस्सेसु अधिकदिवसानि नाम विसुं उपलब्भन्ति ततिये वस्से वस्सुक्‍कड्ढनवसेन अधिकमासे परिच्‍चत्तेयेव अतिरेकमाससम्भवतो, तस्मा द्वीसु वस्सेसु अतिरेकदिवसानि विसुं न सम्भवन्ति।

    142. Gabbhamāsehi saddhiṃ vīsati vassāni assāti gabbhavīso. Hāyanavaḍḍhananti gabbhamāsesu adhikesu uttari hāyanaṃ, ūnesu vaḍḍhananti veditabbaṃ. Ekūnavīsativassanti dvādasa māse mātukucchismiṃ vasitvā mahāpavāraṇāya jātakālato paṭṭhāya ekūnavīsativassaṃ. Pāṭipadadivaseti pacchimikāya vassūpagamanadivase. ‘‘Tiṃsarattidivo māso’’ti (a. ni. 3.71; 8.43; vibha. 1023) vacanato ‘‘cattāro māsā parihāyantī’’ti vuttaṃ. Vassaṃ ukkaḍḍhantīti vassaṃ uddhaṃ kaḍḍhanti, tatiyasaṃvacchare ekamāsassa adhikattā māsapariccajanavasena vassaṃ uddhaṃ kaḍḍhantīti attho, tasmā tatiyo saṃvaccharo terasamāsiko hoti. Saṃvaccharassa pana dvādasamāsikattā aṭṭhārasasu vassesu adhikamāse visuṃ gahetvā ‘‘cha māsā vaḍḍhantī’’ti vuttaṃ. Tatoti chamāsato. Nikkaṅkhā hutvāti adhikamāsehi saddhiṃ paripuṇṇavīsativassattā nibbematikā hutvā. Yaṃ pana vuttaṃ tīsupi gaṇṭhipadesu ‘‘aṭṭhārasannaṃyeva vassānaṃ adhikamāse gahetvā gaṇitattā sesavassadvayassapi adhikadivasāni honti, tāni adhikadivasāni sandhāya ‘nikkaṅkhā hutvā’ti vutta’’nti, taṃ na gahetabbaṃ. Na hi dvīsu vassesu adhikadivasāni nāma visuṃ upalabbhanti tatiye vasse vassukkaḍḍhanavasena adhikamāse pariccatteyeva atirekamāsasambhavato, tasmā dvīsu vassesu atirekadivasāni visuṃ na sambhavanti.

    ‘‘ते द्वे मासे गहेत्वा वीसति वस्सानि परिपुण्णानि होन्ती’’ति कस्मा वुत्तं, एकूनवीसतिवस्सम्हि च पुन अपरस्मिं वस्से पक्खित्ते वीसति वस्सानि परिपुण्णानि होन्तीति आह ‘‘एत्थ पन…पे॰… वुत्त’’न्ति। अनेकत्थत्ता निपातानं पन-सद्दो हिसद्दत्थो, एत्थ हीति वुत्तं होति। इदञ्हि वुत्तस्सेवत्थस्स समत्थनवसेन वुत्तं। इमिना च इमं दीपेति – यं वुत्तं ‘‘एकूनवीसतिवस्सं सामणेरं निक्खमनीयपुण्णमासिं अतिक्‍कम्म पाटिपददिवसे उपसम्पादेन्ती’’ति, तत्थ गब्भमासेपि गहेत्वा द्वीहि मासेहि अपरिपुण्णवीसतिवस्सं सन्धाय ‘‘एकूनवीसतिवस्स’’न्ति वुत्तं, तस्मा अधिकमासेसु द्वीसु गहितेसु एव वीसति वस्सानि परिपुण्णानि नाम होन्तीति। तस्माति यस्मा गब्भमासापि गणनूपगा होन्ति, तस्मा। एकवीसतिवस्सो होतीति जातदिवसतो पट्ठाय वीसतिवस्सो समानो गब्भमासेहि सद्धिं एकवीसतिवस्सो होति। अञ्‍ञं उपसम्पादेतीति उपज्झायो, कम्मवाचाचरियो वा हुत्वा उपसम्पादेतीति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ पाचित्तिय ३.४०६) आगतं।

    ‘‘Te dve māse gahetvā vīsati vassāni paripuṇṇāni hontī’’ti kasmā vuttaṃ, ekūnavīsativassamhi ca puna aparasmiṃ vasse pakkhitte vīsati vassāni paripuṇṇāni hontīti āha ‘‘ettha pana…pe… vutta’’nti. Anekatthattā nipātānaṃ pana-saddo hisaddattho, ettha hīti vuttaṃ hoti. Idañhi vuttassevatthassa samatthanavasena vuttaṃ. Iminā ca imaṃ dīpeti – yaṃ vuttaṃ ‘‘ekūnavīsativassaṃ sāmaṇeraṃ nikkhamanīyapuṇṇamāsiṃ atikkamma pāṭipadadivase upasampādentī’’ti, tattha gabbhamāsepi gahetvā dvīhi māsehi aparipuṇṇavīsativassaṃ sandhāya ‘‘ekūnavīsativassa’’nti vuttaṃ, tasmā adhikamāsesu dvīsu gahitesu eva vīsati vassāni paripuṇṇāni nāma hontīti. Tasmāti yasmā gabbhamāsāpi gaṇanūpagā honti, tasmā. Ekavīsativasso hotīti jātadivasato paṭṭhāya vīsativasso samāno gabbhamāsehi saddhiṃ ekavīsativasso hoti. Aññaṃ upasampādetīti upajjhāyo, kammavācācariyo vā hutvā upasampādetīti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. pācittiya 3.406) āgataṃ.

    गब्भे सयितकालेन सद्धिं वीसतिमं वस्सं परिपुण्णमस्साति गब्भवीसो। निक्खमनीयपुण्णमासीति सावणमासस्स पुण्णमिया आसाळ्हीपुण्णमिया अनन्तरपुण्णमी। पाटिपददिवसेति पच्छिमिकाय वस्सूपनायिकाय, द्वादस मासे मातुकुच्छिस्मिं वसित्वा महापवारणाय जातं उपसम्पादेन्तीति अत्थो। ‘‘तिंसरत्तिदिवो मासो, द्वादसमासिको संवच्छरो’’ति वचनतो ‘‘चत्तारो मासा परिहायन्ती’’ति वुत्तं। वस्सं उक्‍कड्ढन्तीति वस्सं उद्धं कड्ढन्ति, ‘‘एकमासं अधिकमासो’’ति छड्डेत्वा वस्सं उपगच्छन्तीति अत्थो, तस्मा ततियो ततियो संवच्छरो तेरसमासिको होति। ते द्वे मासे गहेत्वाति निक्खमनीयपुण्णमासतो याव जातदिवसभूता महापवारणा, ताव ये द्वे मासा अनागता, तेसं अत्थाय अधिकमासतो लद्धे द्वे मासे गहेत्वा। तेनाह ‘‘यो पवारेत्वा वीसतिवस्सो भविस्सती’’तिआदि। ‘‘निक्‍कङ्खा हुत्वा’’ति इदं अट्ठारसन्‍नं वस्सानं एव अधिकमासे गहेत्वा ततो वीसतिया वस्सेसुपि चातुद्दसीनं अत्थाय चतुन्‍नं मासानं परिहापनेन सब्बथा परिपुण्णवीसतिवस्सतं सन्धाय वुत्तं।

    Gabbhe sayitakālena saddhiṃ vīsatimaṃ vassaṃ paripuṇṇamassāti gabbhavīso. Nikkhamanīyapuṇṇamāsīti sāvaṇamāsassa puṇṇamiyā āsāḷhīpuṇṇamiyā anantarapuṇṇamī. Pāṭipadadivaseti pacchimikāya vassūpanāyikāya, dvādasa māse mātukucchismiṃ vasitvā mahāpavāraṇāya jātaṃ upasampādentīti attho. ‘‘Tiṃsarattidivo māso, dvādasamāsiko saṃvaccharo’’ti vacanato ‘‘cattāro māsā parihāyantī’’ti vuttaṃ. Vassaṃ ukkaḍḍhantīti vassaṃ uddhaṃ kaḍḍhanti, ‘‘ekamāsaṃ adhikamāso’’ti chaḍḍetvā vassaṃ upagacchantīti attho, tasmā tatiyo tatiyo saṃvaccharo terasamāsiko hoti. Te dve māse gahetvāti nikkhamanīyapuṇṇamāsato yāva jātadivasabhūtā mahāpavāraṇā, tāva ye dve māsā anāgatā, tesaṃ atthāya adhikamāsato laddhe dve māse gahetvā. Tenāha ‘‘yo pavāretvā vīsativasso bhavissatī’’tiādi. ‘‘Nikkaṅkhā hutvā’’ti idaṃ aṭṭhārasannaṃ vassānaṃ eva adhikamāse gahetvā tato vīsatiyā vassesupi cātuddasīnaṃ atthāya catunnaṃ māsānaṃ parihāpanena sabbathā paripuṇṇavīsativassataṃ sandhāya vuttaṃ.

    पवारेत्वा वीसतिवस्सो भविस्सतीति महापवारणादिवसे अतिक्‍कन्ते गब्भवस्सेन सह वीसतिवस्सो भविस्सतीति अत्थो। तस्माति यस्मा गब्भमासापि गणनूपगा होन्ति, तस्मा। एकवीसतिवस्सोति जातिया वीसतिवस्सं सन्धाय वुत्तं। अञ्‍ञं उपसम्पादेतीति उपज्झायो, आचरियो वा हुत्वा उपसम्पादेति। सोपीति उपसम्पादेन्तोपि अनुपसम्पन्‍नोति विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ पाचित्तिय २.४०६) आगतं।

    Pavāretvā vīsativasso bhavissatīti mahāpavāraṇādivase atikkante gabbhavassena saha vīsativasso bhavissatīti attho. Tasmāti yasmā gabbhamāsāpi gaṇanūpagā honti, tasmā. Ekavīsativassoti jātiyā vīsativassaṃ sandhāya vuttaṃ. Aññaṃ upasampādetīti upajjhāyo, ācariyo vā hutvā upasampādeti. Sopīti upasampādentopi anupasampannoti vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. pācittiya 2.406) āgataṃ.

    एत्थ सिया – अट्ठकथाटीकासु ‘‘अट्ठारससु वस्सेसु छ मासा वड्ढन्ती’’ति वुत्तं, इदानि पन ‘‘एकूनवीसतिया वस्सेसु सत्त मासा अधिका’’ति वदन्ति, कथमेत्थ विञ्‍ञातब्बन्ति? वुच्‍चते – अट्ठकथाटीकासु सासनवोहारेन लोकियगतिं अनुपगम्म तीसु तीसु संवच्छरेसु मासछड्डनं गहेत्वा ‘‘अट्ठारससु वस्सेसु छ मासा वड्ढन्ती’’ति वुत्तं, इदानि पन वेदवोहारेन चन्दसूरियगतिसङ्खातं तिथिं गहेत्वा गणेन्तो ‘‘एकूनवीसतिया वस्सेसु सत्त मासा अधिका’’ति वदन्तीति, तं वस्सूपनायिककथायं आवि भविस्सति।

    Ettha siyā – aṭṭhakathāṭīkāsu ‘‘aṭṭhārasasu vassesu cha māsā vaḍḍhantī’’ti vuttaṃ, idāni pana ‘‘ekūnavīsatiyā vassesu satta māsā adhikā’’ti vadanti, kathamettha viññātabbanti? Vuccate – aṭṭhakathāṭīkāsu sāsanavohārena lokiyagatiṃ anupagamma tīsu tīsu saṃvaccharesu māsachaḍḍanaṃ gahetvā ‘‘aṭṭhārasasu vassesu cha māsā vaḍḍhantī’’ti vuttaṃ, idāni pana vedavohārena candasūriyagatisaṅkhātaṃ tithiṃ gahetvā gaṇento ‘‘ekūnavīsatiyā vassesu satta māsā adhikā’’ti vadantīti, taṃ vassūpanāyikakathāyaṃ āvi bhavissati.

    १४३. माता वा मता होतीति सम्बन्धो। सोयेवाति पब्बज्‍जापेक्खो एव।

    143. Mātā vā matā hotīti sambandho. Soyevāti pabbajjāpekkho eva.

    १४४. ‘‘एकसीमायञ्‍च अञ्‍ञेपि भिक्खू अत्थीति इमिना एकसीमायं भिक्खुम्हि असति भण्डुकम्मारोचनकिच्‍चं नत्थीति दस्सेति। खण्डसीमाय वा ठत्वा नदीसमुद्दादीनि वा गन्त्वा पब्बाजेतब्बोति एतेन सब्बे सीमट्ठकभिक्खू आपुच्छितब्बा, अनापुच्छा पब्बाजेतुं न वट्टतीति दीपेति।

    144.‘‘Ekasīmāyañcaaññepi bhikkhū atthīti iminā ekasīmāyaṃ bhikkhumhi asati bhaṇḍukammārocanakiccaṃ natthīti dasseti. Khaṇḍasīmāya vā ṭhatvā nadīsamuddādīni vā gantvā pabbājetabboti etena sabbe sīmaṭṭhakabhikkhū āpucchitabbā, anāpucchā pabbājetuṃ na vaṭṭatīti dīpeti.

    १४५. अनामट्ठपिण्डपातन्ति अग्गहितअग्गं पिण्डपातं। सामणेरभागसमको आमिसभागोति एत्थ किञ्‍चापि सामणेरानं आमिसभागस्स समकमेव दीयमानत्ता विसुं सामणेरभागो नाम नत्थि, हेट्ठा गच्छन्तं पन भत्तं कदाचि मन्दं भवेय्य, तस्मा उपरि अग्गहेत्वा सामणेरपाळियाव गहेत्वा दातब्बोति अधिप्पायो। नियतपब्बज्‍जस्सेव चायं भागो दीयति। तेनेव ‘‘अपक्‍कं पत्त’’न्तिआदि वुत्तं। अञ्‍ञे वा भिक्खू दातुकामा होन्तीति सम्बन्धो।

    145.Anāmaṭṭhapiṇḍapātanti aggahitaaggaṃ piṇḍapātaṃ. Sāmaṇerabhāgasamako āmisabhāgoti ettha kiñcāpi sāmaṇerānaṃ āmisabhāgassa samakameva dīyamānattā visuṃ sāmaṇerabhāgo nāma natthi, heṭṭhā gacchantaṃ pana bhattaṃ kadāci mandaṃ bhaveyya, tasmā upari aggahetvā sāmaṇerapāḷiyāva gahetvā dātabboti adhippāyo. Niyatapabbajjasseva cāyaṃ bhāgo dīyati. Teneva ‘‘apakkaṃ patta’’ntiādi vuttaṃ. Aññe vā bhikkhū dātukāmā hontīti sambandho.

    १४६. सयं पब्बाजेतब्बोति केसच्छेदनादीनि सयं करोन्तेन पब्बाजेतब्बो। केसच्छेदनं कासायच्छादनं सरणदानन्ति हि इमानि तीणि करोन्तो ‘‘पब्बाजेती’’ति वुच्‍चति, तेसु एकं द्वे वापि करोन्तो तथा वोहरीयतियेव, तस्मा एतं पब्बाजेहीति केसच्छेदनं कासायच्छादनञ्‍च सन्धाय वुत्तं। उपज्झायं उद्दिस्स पब्बाजेतीति एत्थापि एसेव नयो। खण्डसीमं नेत्वाति भण्डुकम्मारोचनपरिहरणत्थं वुत्तं। तेन सभिक्खुके विहारे अञ्‍ञम्पि ‘‘एतस्स केसे छिन्दा’’ति वत्तुं न वट्टति। पब्बाजेत्वाति केसच्छेदनं सन्धाय वदति। भिक्खुतो अञ्‍ञो पब्बाजेतुं न लभतीति सरणदानं सन्धाय वुत्तं। तेनेवाह ‘‘सामणेरो पना’’तिआदीति सारत्थदीपनियं (सारत्थ टी॰ महावग्ग ३.३४) आगतं। विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ महावग्ग २.३४) पन – सयं पब्बाजेतब्बोति एत्थ ‘‘केसमस्सुं ओहारेत्वा’’तिआदिवचनतो केसच्छेदनकासायच्छादनसरणदानानि पब्बजनं नाम, तेसु पच्छिमद्वयं भिक्खूहि एव कातब्बं, कारेतब्बं वा। पब्बाजेहीति इदं तिविधम्पि सन्धाय वुत्तं। खण्डसीमं नेत्वाति भण्डुकम्मारोचनपरिहरणत्थं। भिक्खूनञ्हि अनारोचेत्वा एकसीमाय ‘‘एतस्स केसे छिन्दा’’ति अञ्‍ञं आणापेतुम्पि न वट्टति। पब्बाजेत्वाति केसादिच्छेदनमेव सन्धाय वुत्तं ‘‘कासायानि अच्छादेत्वा’’ति विसुं वुत्तत्ता। पब्बाजेतुं न लभतीति सरणदानं सन्धाय वुत्तं। अनुपसम्पन्‍नेन भिक्खुआणत्तिया दिन्‍नम्पि सरणं न रुहतीति वुत्तं।

    146.Sayaṃ pabbājetabboti kesacchedanādīni sayaṃ karontena pabbājetabbo. Kesacchedanaṃ kāsāyacchādanaṃ saraṇadānanti hi imāni tīṇi karonto ‘‘pabbājetī’’ti vuccati, tesu ekaṃ dve vāpi karonto tathā voharīyatiyeva, tasmā etaṃ pabbājehīti kesacchedanaṃ kāsāyacchādanañca sandhāya vuttaṃ. Upajjhāyaṃ uddissa pabbājetīti etthāpi eseva nayo. Khaṇḍasīmaṃ netvāti bhaṇḍukammārocanapariharaṇatthaṃ vuttaṃ. Tena sabhikkhuke vihāre aññampi ‘‘etassa kese chindā’’ti vattuṃ na vaṭṭati. Pabbājetvāti kesacchedanaṃ sandhāya vadati. Bhikkhuto añño pabbājetuṃ na labhatīti saraṇadānaṃ sandhāya vuttaṃ. Tenevāha ‘‘sāmaṇero panā’’tiādīti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha ṭī. mahāvagga 3.34) āgataṃ. Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. mahāvagga 2.34) pana – sayaṃ pabbājetabboti ettha ‘‘kesamassuṃ ohāretvā’’tiādivacanato kesacchedanakāsāyacchādanasaraṇadānāni pabbajanaṃ nāma, tesu pacchimadvayaṃ bhikkhūhi eva kātabbaṃ, kāretabbaṃ vā. Pabbājehīti idaṃ tividhampi sandhāya vuttaṃ. Khaṇḍasīmaṃ netvāti bhaṇḍukammārocanapariharaṇatthaṃ. Bhikkhūnañhi anārocetvā ekasīmāya ‘‘etassa kese chindā’’ti aññaṃ āṇāpetumpi na vaṭṭati. Pabbājetvāti kesādicchedanameva sandhāya vuttaṃ ‘‘kāsāyāni acchādetvā’’ti visuṃ vuttattā. Pabbājetuṃ na labhatīti saraṇadānaṃ sandhāya vuttaṃ. Anupasampannena bhikkhuāṇattiyā dinnampi saraṇaṃ na ruhatīti vuttaṃ.

    वजिरबुद्धिटीकायम्पि (वजिर टी॰ महावग्ग ३४) – खण्डसीमं नेत्वाति भण्डुकम्मारोचनपरिहरणत्थं वुत्तं, तेन सभिक्खुके विहारे अञ्‍ञम्पि ‘‘एतस्स केसे छिन्दा’’ति वत्तुं न वट्टति। ‘‘पब्बाजेत्वा’’ति इमस्स अधिप्पायपकासनत्थं ‘‘कासायानि अच्छादेत्वा एही’’ति वुत्तं। उपज्झायो चे केसमस्सुओरोपनादीनि अकत्वा पब्बज्‍जत्थं सरणानि देति, न रुहति पब्बज्‍जा। कम्मवाचाय सावेत्वा उपसम्पादेति, रुहति उपसम्पदा। अपत्तचीवरानं उपसम्पदासिद्धिदस्सनतो, कम्मविपत्तिया अभावतो चेतं युज्‍जतेवाति एके। होति चेत्थ –

    Vajirabuddhiṭīkāyampi (vajira ṭī. mahāvagga 34) – khaṇḍasīmaṃ netvāti bhaṇḍukammārocanapariharaṇatthaṃ vuttaṃ, tena sabhikkhuke vihāre aññampi ‘‘etassa kese chindā’’ti vattuṃ na vaṭṭati. ‘‘Pabbājetvā’’ti imassa adhippāyapakāsanatthaṃ ‘‘kāsāyāni acchādetvā ehī’’ti vuttaṃ. Upajjhāyo ce kesamassuoropanādīni akatvā pabbajjatthaṃ saraṇāni deti, na ruhati pabbajjā. Kammavācāya sāvetvā upasampādeti, ruhati upasampadā. Apattacīvarānaṃ upasampadāsiddhidassanato, kammavipattiyā abhāvato cetaṃ yujjatevāti eke. Hoti cettha –

    ‘‘सलिङ्गस्सेव पब्बज्‍जा, विलिङ्गस्सापि चेतरा।

    ‘‘Saliṅgasseva pabbajjā, viliṅgassāpi cetarā;

    अपेतपुब्बवेसस्स, तंद्वया इति चापरे’’ति॥

    Apetapubbavesassa, taṃdvayā iti cāpare’’ti.

    भिक्खुना हि सहत्थेन वा आणत्तिया वा दिन्‍नमेव कासावं वट्टति, अदिन्‍नं न वट्टतीति पन सन्तेस्वेव कासावेसु, नासन्तेसु असम्भवतोति तेसं अधिप्पायोति आगतो।

    Bhikkhunā hi sahatthena vā āṇattiyā vā dinnameva kāsāvaṃ vaṭṭati, adinnaṃ na vaṭṭatīti pana santesveva kāsāvesu, nāsantesu asambhavatoti tesaṃ adhippāyoti āgato.

    भब्बरूपोति भब्बसभावो। तमेवत्थं परियायन्तरेन विभावेति ‘‘सहेतुको’’ति। ञातोति पाकटो। यसस्सीति परिवारसम्पत्तिया समन्‍नागतो।

    Bhabbarūpoti bhabbasabhāvo. Tamevatthaṃ pariyāyantarena vibhāveti ‘‘sahetuko’’ti. Ñātoti pākaṭo. Yasassīti parivārasampattiyā samannāgato.

    वण्णसण्ठानगन्धासयोकासवसेन असुचिजेगुच्छपटिकूलभावं पाकटं करोन्तेनाति सम्बन्धो। तत्थ केसा नामेते वण्णतोपि पटिकूला, सण्ठानतोपि गन्धतोपि आसयतोपि ओकासतोपि पटिकूला। मनुञ्‍ञेपि हि यागुपत्ते वा भत्तपत्ते वा केसवण्णं किञ्‍चि दिस्वा ‘‘केसमिस्सकमिदं, हरथ न’’न्ति जिगुच्छन्ति, एवं केसा वण्णतो पटिकूला। रत्तिं भुञ्‍जन्तापि केससण्ठानं अक्‍कवाकं वा मकचिवाकं वा छुपित्वा तथेव जिगुच्छन्ति, एवं सण्ठानतोपि पटिकूला। तेलमक्खनपुप्फधूमादिसङ्खारविरहितानञ्‍च केसानं गन्धो परमजेगुच्छो होति। ततो जेगुच्छतरो अग्गिम्हि पक्खित्तानं। केसा हि वण्णसण्ठानतो अप्पटिकूलापि सियुं, गन्धेन पन पटिकूलायेव। यथा हि दहरस्स कुमारकस्स वच्‍चं वण्णतो हलिद्दिवण्णं, सण्ठानतो हलिद्दिपिण्डिसण्ठानं। सङ्करट्ठाने छड्डितञ्‍च उद्धुमातककाळसुनखसरीरं वण्णतो तालपक्‍कवण्णं, सण्ठानतो वट्टेत्वा विस्सट्ठमुदिङ्गसण्ठानं, दाठापिस्स सुमनमकुळसदिसा, तं उभयम्पि वण्णसण्ठानतो सिया अप्पटिकूलं, गन्धेन पन पटिकूलमेव, एवं केसापि सियुं वण्णसण्ठानतो अप्पटिकूला, गन्धेन पन पटिकूलायेवाति।

    Vaṇṇasaṇṭhānagandhāsayokāsavasena asucijegucchapaṭikūlabhāvaṃ pākaṭaṃ karontenāti sambandho. Tattha kesā nāmete vaṇṇatopi paṭikūlā, saṇṭhānatopi gandhatopi āsayatopi okāsatopi paṭikūlā. Manuññepi hi yāgupatte vā bhattapatte vā kesavaṇṇaṃ kiñci disvā ‘‘kesamissakamidaṃ, haratha na’’nti jigucchanti, evaṃ kesā vaṇṇato paṭikūlā. Rattiṃ bhuñjantāpi kesasaṇṭhānaṃ akkavākaṃ vā makacivākaṃ vā chupitvā tatheva jigucchanti, evaṃ saṇṭhānatopi paṭikūlā. Telamakkhanapupphadhūmādisaṅkhāravirahitānañca kesānaṃ gandho paramajeguccho hoti. Tato jegucchataro aggimhi pakkhittānaṃ. Kesā hi vaṇṇasaṇṭhānato appaṭikūlāpi siyuṃ, gandhena pana paṭikūlāyeva. Yathā hi daharassa kumārakassa vaccaṃ vaṇṇato haliddivaṇṇaṃ, saṇṭhānato haliddipiṇḍisaṇṭhānaṃ. Saṅkaraṭṭhāne chaḍḍitañca uddhumātakakāḷasunakhasarīraṃ vaṇṇato tālapakkavaṇṇaṃ, saṇṭhānato vaṭṭetvā vissaṭṭhamudiṅgasaṇṭhānaṃ, dāṭhāpissa sumanamakuḷasadisā, taṃ ubhayampi vaṇṇasaṇṭhānato siyā appaṭikūlaṃ, gandhena pana paṭikūlameva, evaṃ kesāpi siyuṃ vaṇṇasaṇṭhānato appaṭikūlā, gandhena pana paṭikūlāyevāti.

    यथा पन असुचिट्ठाने गामनिस्सन्देन जातानि सूपेय्यपण्णानि नागरिकमनुस्सानं जेगुच्छानि होन्ति अपरिभोगानि, एवं केसापि पुब्बलोहितमुत्तकरीसपित्तसेम्हादिनिस्सन्देन जातत्ता परमजेगुच्छाति। एवं आसयतोपि पटिकूला। इमे च केसा नाम गूथरासिम्हि उट्ठितकण्णका विय एकतिंसकोट्ठासरासिम्हि जाता, ते सुसानसङ्कारट्ठानादीसु जातसाकं विय, परिखादीसु जातकमलकुवलयादिपुप्फं विय च असुचिट्ठाने जातत्ता परमजेगुच्छाति एवं ओकासतो पटिकूलातिआदिना नयेन तचपञ्‍चकस्स वण्णादिवसेन पटिकूलभावं पकासेन्तेनाति अत्थो।

    Yathā pana asuciṭṭhāne gāmanissandena jātāni sūpeyyapaṇṇāni nāgarikamanussānaṃ jegucchāni honti aparibhogāni, evaṃ kesāpi pubbalohitamuttakarīsapittasemhādinissandena jātattā paramajegucchāti. Evaṃ āsayatopi paṭikūlā. Ime ca kesā nāma gūtharāsimhi uṭṭhitakaṇṇakā viya ekatiṃsakoṭṭhāsarāsimhi jātā, te susānasaṅkāraṭṭhānādīsu jātasākaṃ viya, parikhādīsu jātakamalakuvalayādipupphaṃ viya ca asuciṭṭhāne jātattā paramajegucchāti evaṃ okāsato paṭikūlātiādinā nayena tacapañcakassa vaṇṇādivasena paṭikūlabhāvaṃ pakāsentenāti attho.

    निज्‍जीवनिस्सत्तभावं वा पाकटं करोन्तेनाति इमे केसा नाम सीसकटाहपलिवेठनचम्मे जाता, तत्थ यथा वम्मिकमत्थके जातेसु कुण्ठतिणेसु न वम्मिकमत्थको जानाति ‘‘मयि कुण्ठतिणानि जातानी’’ति, नापि कुण्ठतिणानि जानन्ति ‘‘मयं वम्मिकमत्थके जातानी’’ति। एवमेव न सीसकटाहपलिवेठनचम्मं जानाति ‘‘मयि केसा जाता’’ति, नापि केसा जानन्ति ‘‘मयं सीसकटाहपलिवेठनचम्मे जाता’’ति, अञ्‍ञमञ्‍ञं आभोगपच्‍चवेक्खणरहिता एते धम्मा। इति ‘‘केसा नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्‍को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्‍ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातू’’तिआदिना नयेन निज्‍जीवनिस्सत्तभावं पकासेन्तेन। पुब्बेति पुरिमबुद्धानं सन्तिके। मद्दितसङ्खारोति नामरूपववत्थानेन चेव पच्‍चयपरिग्गहवसेन च ञाणेन परिमद्दितसङ्खारो। भावितभावनोति कलापसम्मसनादिना सब्बसो कुसलभावनाय पूरणेन भावितभावनो । अदिन्‍नं न वट्टतीति एत्थ ‘‘पब्बज्‍जा न रुहतीति वदन्ती’’ति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ महावग्ग ३.३४) वुत्तं।

    Nijjīvanissattabhāvaṃ vā pākaṭaṃ karontenāti ime kesā nāma sīsakaṭāhapaliveṭhanacamme jātā, tattha yathā vammikamatthake jātesu kuṇṭhatiṇesu na vammikamatthako jānāti ‘‘mayi kuṇṭhatiṇāni jātānī’’ti, nāpi kuṇṭhatiṇāni jānanti ‘‘mayaṃ vammikamatthake jātānī’’ti. Evameva na sīsakaṭāhapaliveṭhanacammaṃ jānāti ‘‘mayi kesā jātā’’ti, nāpi kesā jānanti ‘‘mayaṃ sīsakaṭāhapaliveṭhanacamme jātā’’ti, aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti ‘‘kesā nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto thaddho pathavīdhātū’’tiādinā nayena nijjīvanissattabhāvaṃ pakāsentena. Pubbeti purimabuddhānaṃ santike. Madditasaṅkhāroti nāmarūpavavatthānena ceva paccayapariggahavasena ca ñāṇena parimadditasaṅkhāro. Bhāvitabhāvanoti kalāpasammasanādinā sabbaso kusalabhāvanāya pūraṇena bhāvitabhāvano . Adinnaṃ na vaṭṭatīti ettha ‘‘pabbajjā na ruhatīti vadantī’’ti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. mahāvagga 3.34) vuttaṃ.

    विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ महावग्ग २.३४) पन – यसस्सीति परिवारसम्पन्‍नो। निज्‍जीवनिस्सत्तभावन्ति ‘‘केसा नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्‍को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्‍ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातू’’तिआदिनयं सङ्गण्हाति, सब्बं विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.३११) आगतनयेन गहेतब्बं। पुब्बेति पुब्बबुद्धुप्पादेसु । मद्दितसङ्खारोति विपस्सनावसेन वुत्तं। भावितभावनोति समथवसेनपि।

    Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. mahāvagga 2.34) pana – yasassīti parivārasampanno. Nijjīvanissattabhāvanti ‘‘kesā nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto thaddho pathavīdhātū’’tiādinayaṃ saṅgaṇhāti, sabbaṃ visuddhimagge (visuddhi. 1.311) āgatanayena gahetabbaṃ. Pubbeti pubbabuddhuppādesu . Madditasaṅkhāroti vipassanāvasena vuttaṃ. Bhāvitabhāvanoti samathavasenapi.

    कासायानि तिक्खत्तुं वा…पे॰… पटिग्गाहापेतब्बोति एत्थ ‘‘सब्बदुक्खनिस्सरणत्थाय इमं कासावं गहेत्वा’’ति वा ‘‘तं कासावं दत्वा’’ति वा वत्वा ‘‘पब्बाजेथ मं, भन्ते, अनुकम्पं उपादाया’’ति एवं याचनपुब्बकं चीवरं पटिच्छापेति। अथापीतिआदि तिक्खत्तुं पटिग्गाहापनतो परं कत्तब्बविधिदस्सनं, अथापीति ततो परम्पीति अत्थो। केचि पन ‘‘चीवरं अप्पटिग्गाहापेत्वा पब्बाजनप्पकारभेददस्सनत्थं ‘अथापी’ति वुत्तं। अथापीति अथ वाति अत्थो’’ति वदन्ति। अदिन्‍नं न वट्टतीति इमिना पब्बज्‍जा न रुहतीति दस्सेति।

    Kāsāyāni tikkhattuṃ vā…pe… paṭiggāhāpetabboti ettha ‘‘sabbadukkhanissaraṇatthāya imaṃ kāsāvaṃ gahetvā’’ti vā ‘‘taṃ kāsāvaṃ datvā’’ti vā vatvā ‘‘pabbājetha maṃ, bhante, anukampaṃ upādāyā’’ti evaṃ yācanapubbakaṃ cīvaraṃ paṭicchāpeti. Athāpītiādi tikkhattuṃ paṭiggāhāpanato paraṃ kattabbavidhidassanaṃ, athāpīti tato parampīti attho. Keci pana ‘‘cīvaraṃ appaṭiggāhāpetvā pabbājanappakārabhedadassanatthaṃ ‘athāpī’ti vuttaṃ. Athāpīti atha vāti attho’’ti vadanti. Adinnaṃ na vaṭṭatīti iminā pabbajjā na ruhatīti dasseti.

    १४७. पादे वन्दापेत्वाति पादाभिमुखं नमापेत्वा। दूरे वन्दन्तोपि हि पादे वन्दतीति वुच्‍चतीति। उपज्झायेन वाति एत्थ यस्स सन्तिके उपज्झं गण्हाति, अयं उपज्झायो। यं आभिसमाचारिकेसु विनयनत्थाय आचरियं कत्वा निय्यातेन्ति, अयं आचरियो। सचे पन उपज्झायो सयमेव सब्बं सिक्खापेति, अञ्‍ञम्पि न निय्यातेति, उपज्झायोवस्स आचरियोपि होति। यथा उपसम्पदाकाले सयमेव कम्मवाचं वाचेन्तो उपज्झायोव कम्मवाचाचरियोपि होतीति वुत्तं।

    147.Pāde vandāpetvāti pādābhimukhaṃ namāpetvā. Dūre vandantopi hi pāde vandatīti vuccatīti. Upajjhāyena vāti ettha yassa santike upajjhaṃ gaṇhāti, ayaṃ upajjhāyo. Yaṃ ābhisamācārikesu vinayanatthāya ācariyaṃ katvā niyyātenti, ayaṃ ācariyo. Sace pana upajjhāyo sayameva sabbaṃ sikkhāpeti, aññampi na niyyāteti, upajjhāyovassa ācariyopi hoti. Yathā upasampadākāle sayameva kammavācaṃ vācento upajjhāyova kammavācācariyopi hotīti vuttaṃ.

    अनुञ्‍ञातउपसम्पदाति ञत्तिचतुत्थकम्मेन अनुञ्‍ञातउपसम्पदा। ठानकरणसम्पदन्ति एत्थ उरआदीनि ठानानि, संवुतादीनि करणानीति वेदितब्बानि। अनुनासिकन्तं कत्वा दानकाले अन्तराविच्छेदं अकत्वा दातब्बानीति दस्सेतुं ‘‘एकसम्बन्धानी’’ति वुत्तं। विच्छिन्दित्वाति म-कारन्तं कत्वा दानसमये विच्छेदं कत्वा।

    Anuññātaupasampadāti ñatticatutthakammena anuññātaupasampadā. Ṭhānakaraṇasampadanti ettha uraādīni ṭhānāni, saṃvutādīni karaṇānīti veditabbāni. Anunāsikantaṃ katvā dānakāle antarāvicchedaṃ akatvā dātabbānīti dassetuṃ ‘‘ekasambandhānī’’ti vuttaṃ. Vicchinditvāti ma-kārantaṃ katvā dānasamaye vicchedaṃ katvā.

    १४८. सब्बमस्स कप्पियाकप्पियं आचिक्खितब्बन्ति दससिक्खापदविनिमुत्तं परामासापरामासादिभेदं कप्पियाकप्पियं आचिक्खितब्बं। आभिसमाचारिकेसु विनेतब्बोति इमिना ‘‘सेखियउपज्झायवत्तादिआभिसमाचारिकसीलमनेन पूरेतब्बं। तत्थ च कत्तब्बस्स अकरणे, अकत्तब्बस्स च करणे दण्डकम्मारहो होतीति दीपेतीति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ महावग्ग ३.३४) वुत्तं। अनुनासिकन्तं कत्वा दानकाले अन्तराविच्छेदो न कातब्बोति आह ‘‘एकसम्बन्धानी’’ति। आभिसमाचारिकेसु विनेतब्बोति इमिना सेखियवत्ताक्खन्धकवत्तेसु, अञ्‍ञेसु च सुक्‍कविस्सट्ठिआदिलोकवज्‍जसिक्खापदेसु च सामणेरेहि वत्तितब्बं, तत्थ अवत्तमानो अलज्‍जी दण्डकम्मारहो च होतीति दस्सेतीति विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ महावग्ग २.३४)।

    148.Sabbamassakappiyākappiyaṃ ācikkhitabbanti dasasikkhāpadavinimuttaṃ parāmāsāparāmāsādibhedaṃ kappiyākappiyaṃ ācikkhitabbaṃ. Ābhisamācārikesu vinetabboti iminā ‘‘sekhiyaupajjhāyavattādiābhisamācārikasīlamanena pūretabbaṃ. Tattha ca kattabbassa akaraṇe, akattabbassa ca karaṇe daṇḍakammāraho hotīti dīpetīti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. mahāvagga 3.34) vuttaṃ. Anunāsikantaṃ katvā dānakāle antarāvicchedo na kātabboti āha ‘‘ekasambandhānī’’ti. Ābhisamācārikesu vinetabboti iminā sekhiyavattākkhandhakavattesu, aññesu ca sukkavissaṭṭhiādilokavajjasikkhāpadesu ca sāmaṇerehi vattitabbaṃ, tattha avattamāno alajjī daṇḍakammāraho ca hotīti dassetīti vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. mahāvagga 2.34).

    उरादीनि ठानानि नाम, संवुतादीनि करणानि नाम। अनुनासिकन्तं कत्वा एकसम्बन्धं कत्वा दानकाले अन्तरा अट्ठत्वा वत्तब्बं, विच्छिन्दित्वा दानकालेपि यथावुत्तट्ठाने एव विच्छेदो, अञ्‍ञत्र न वट्टतीति लिखितं, अनुनासिकन्ते दीयमाने खलित्वा ‘‘बुद्धं सरणं गच्छामी’’ति म-कारेन मिस्सीभूते खेत्ते ओतिण्णत्ता वट्टतीति उपतिस्सत्थेरो। मिस्सं कत्वा वत्तुं वट्टति, वचनकाले पन अनुनासिकट्ठाने विच्छेदं अकत्वा वत्तब्बन्ति धम्मसिरित्थेरो। ‘‘एवं कम्मवाचायम्पी’’ति वुत्तं। उभतोसुद्धियाव वट्टतीति एत्थ महाथेरो पतितदन्तादिकारणताय अचतुरस्सं कत्वा वदति, ब्यत्तसामणेरो समीपे ठितो पब्बज्‍जापेक्खं ब्यत्तं वदापेति, महाथेरेन अवुत्तं वदापेतीति न वट्टति। कम्मवाचाय इतरो भिक्खु चे वदति, वट्टतीति। सङ्घो हि कम्मं करोति, न पुग्गलोति। न, नानासीमपवत्तकम्मवाचासामञ्‍ञनयेन पटिक्खिपितब्बत्ता। अथ थेरेन चतुरस्सं वुत्तं पब्बज्‍जापेक्खं वत्तुं असक्‍कोन्तं सामणेरो सयं वत्वा वदापेति, उभतोसुद्धि एव होति थेरेन वुत्तस्सेव वुत्तत्ता। ‘‘बुद्धं सरणं गच्छन्तो असाधारणे बुद्धगुणं, धम्मं सरणं गच्छन्तो निब्बानं, सङ्घं सरणं गच्छन्तो सेक्खधम्मं असेक्खधम्मञ्‍च सरणं गच्छती’’ति अग्गहितग्गहणवसेन योजना कातब्बा। अञ्‍ञथा सरणत्तयसङ्करदोसो। सब्बमस्स कप्पियाकप्पियन्ति दससिक्खापदविनिमुत्तं परामासापरामासादिभेदं। ‘‘आभिसमाचारिकेसु विनेतब्बो’’ति वचनतो सेखियउपज्झायवत्तादिआभिसमाचारिकसीलमनेन पूरेतब्बं। तत्थ चारित्तस्स अकरणे, वारित्तस्स करणे दण्डकम्मारहो होती’’ति दीपेतीति वजिरबुद्धिटीकायं (वजिर॰ टी॰ महावग्ग ३४) आगतो।

    Urādīni ṭhānāni nāma, saṃvutādīni karaṇāni nāma. Anunāsikantaṃ katvā ekasambandhaṃ katvā dānakāle antarā aṭṭhatvā vattabbaṃ, vicchinditvā dānakālepi yathāvuttaṭṭhāne eva vicchedo, aññatra na vaṭṭatīti likhitaṃ, anunāsikante dīyamāne khalitvā ‘‘buddhaṃ saraṇaṃ gacchāmī’’ti ma-kārena missībhūte khette otiṇṇattā vaṭṭatīti upatissatthero. Missaṃ katvā vattuṃ vaṭṭati, vacanakāle pana anunāsikaṭṭhāne vicchedaṃ akatvā vattabbanti dhammasiritthero. ‘‘Evaṃ kammavācāyampī’’ti vuttaṃ. Ubhatosuddhiyāva vaṭṭatīti ettha mahāthero patitadantādikāraṇatāya acaturassaṃ katvā vadati, byattasāmaṇero samīpe ṭhito pabbajjāpekkhaṃ byattaṃ vadāpeti, mahātherena avuttaṃ vadāpetīti na vaṭṭati. Kammavācāya itaro bhikkhu ce vadati, vaṭṭatīti. Saṅgho hi kammaṃ karoti, na puggaloti. Na, nānāsīmapavattakammavācāsāmaññanayena paṭikkhipitabbattā. Atha therena caturassaṃ vuttaṃ pabbajjāpekkhaṃ vattuṃ asakkontaṃ sāmaṇero sayaṃ vatvā vadāpeti, ubhatosuddhi eva hoti therena vuttasseva vuttattā. ‘‘Buddhaṃ saraṇaṃ gacchanto asādhāraṇe buddhaguṇaṃ, dhammaṃ saraṇaṃ gacchanto nibbānaṃ, saṅghaṃ saraṇaṃ gacchanto sekkhadhammaṃ asekkhadhammañca saraṇaṃ gacchatī’’ti aggahitaggahaṇavasena yojanā kātabbā. Aññathā saraṇattayasaṅkaradoso. Sabbamassa kappiyākappiyanti dasasikkhāpadavinimuttaṃ parāmāsāparāmāsādibhedaṃ. ‘‘Ābhisamācārikesu vinetabbo’’ti vacanato sekhiyaupajjhāyavattādiābhisamācārikasīlamanena pūretabbaṃ. Tattha cārittassa akaraṇe, vārittassa karaṇe daṇḍakammāraho hotī’’ti dīpetīti vajirabuddhiṭīkāyaṃ (vajira. ṭī. mahāvagga 34) āgato.

    अनुजानामि भिक्खवे सामणेरानं दस सिक्खापदानीतिआदीसु सिक्खितब्बानि पदानि सिक्खापदानि, सिक्खाकोट्ठासाति अत्थो। सिक्खाय वा पदानि सिक्खापदानि, अधिसीलअधिचित्तअधिपञ्‍ञासिक्खानं अधिगमुपायोति अत्थो। अत्थतो पन कामावचरकुसलचित्तसम्पयुत्ता विरतियो, तंसम्पयुत्तधम्मा पनेत्थ तग्गहणेनेव गहेतब्बा। पाणोति परमत्थतो जीवितिन्द्रियं, तस्स अतिपातनं पबन्धवसेन पवत्तितुं अदत्वा सत्थादीहि अतिक्‍कम्म अभिभवित्वा पातनं पाणातिपातो, पाणवधोति अत्थो। सो पन अत्थतो पाणे पाणसञ्‍ञिनो जीवितिन्द्रियुपच्छेदकउपक्‍कमसमुट्ठापिका वधकचेतनाव, तस्मा पाणातिपाता वेरमणि, वेरहेतुताय वेरसङ्खातं पाणातिपातादिपापधम्मं मणति नीहरतीति विरति ‘‘वेरमणी’’ति वुच्‍चति। विरमति एतायाति वा ‘‘विरमती’’ति वत्तब्बे निरुत्तिनयेन ‘‘वेरमणी’’ति समादानविरति वुत्ता। एस नयो सेसेसुपि।

    Anujānāmibhikkhave sāmaṇerānaṃ dasa sikkhāpadānītiādīsu sikkhitabbāni padāni sikkhāpadāni, sikkhākoṭṭhāsāti attho. Sikkhāya vā padāni sikkhāpadāni, adhisīlaadhicittaadhipaññāsikkhānaṃ adhigamupāyoti attho. Atthato pana kāmāvacarakusalacittasampayuttā viratiyo, taṃsampayuttadhammā panettha taggahaṇeneva gahetabbā. Pāṇoti paramatthato jīvitindriyaṃ, tassa atipātanaṃ pabandhavasena pavattituṃ adatvā satthādīhi atikkamma abhibhavitvā pātanaṃ pāṇātipāto, pāṇavadhoti attho. So pana atthato pāṇe pāṇasaññino jīvitindriyupacchedakaupakkamasamuṭṭhāpikā vadhakacetanāva, tasmā pāṇātipātā veramaṇi, verahetutāya verasaṅkhātaṃ pāṇātipātādipāpadhammaṃ maṇati nīharatīti virati ‘‘veramaṇī’’ti vuccati. Viramati etāyāti vā ‘‘viramatī’’ti vattabbe niruttinayena ‘‘veramaṇī’’ti samādānavirati vuttā. Esa nayo sesesupi.

    अदिन्‍नस्स आदानं अदिन्‍नादानं, थेय्यचेतना। अब्रम्हचरियन्ति असेट्ठचरियं, मग्गेनमग्गपटिपत्तिसमुट्ठापिका मेथुनचेतना। मुसाति अभूतवत्थु, तस्स वादो अभूतं ञत्वाव भूततो विञ्‍ञापनचेतना मुसावादो। पिट्ठपूवादिनिब्बत्ता सुरा चेव पुप्फासवादिभेदं मेरयञ्‍च सुरामेरयं। तदेव मदनीयट्ठेन मज्‍जञ्‍चेव पमादकारणट्ठेन पमादट्ठानञ्‍च, तं याय चेतनाय पिवति, तस्सा एवं अधिवचनं।

    Adinnassa ādānaṃ adinnādānaṃ, theyyacetanā. Abramhacariyanti aseṭṭhacariyaṃ, maggenamaggapaṭipattisamuṭṭhāpikā methunacetanā. Musāti abhūtavatthu, tassa vādo abhūtaṃ ñatvāva bhūtato viññāpanacetanā musāvādo. Piṭṭhapūvādinibbattā surā ceva pupphāsavādibhedaṃ merayañca surāmerayaṃ. Tadeva madanīyaṭṭhena majjañceva pamādakāraṇaṭṭhena pamādaṭṭhānañca, taṃ yāya cetanāya pivati, tassā evaṃ adhivacanaṃ.

    अरुणुग्गमनतो पट्ठाय याव मज्झन्हिका, अयं अरियानं भोजनस्स कालो नाम, तदञ्‍ञो विकालो। भुञ्‍जितब्बट्ठेन भोजनन्ति इध सब्बं यावकालिकं वुच्‍चति, तस्स अज्झोहरणं इध उत्तरपदलोपेन भोजनन्ति अधिप्पेतं। विकाले भोजनं अज्झोहरणं विकालभोजनं, विकाले वायावकालिकस्स भोजनं अज्झोहरणं विकालभोजनन्तिपि अत्थो गहेतब्बो, तं अत्थतो विकाले यावकालिकअज्झोहरणचेतनाव।

    Aruṇuggamanato paṭṭhāya yāva majjhanhikā, ayaṃ ariyānaṃ bhojanassa kālo nāma, tadañño vikālo. Bhuñjitabbaṭṭhena bhojananti idha sabbaṃ yāvakālikaṃ vuccati, tassa ajjhoharaṇaṃ idha uttarapadalopena bhojananti adhippetaṃ. Vikāle bhojanaṃ ajjhoharaṇaṃ vikālabhojanaṃ, vikāle vāyāvakālikassa bhojanaṃ ajjhoharaṇaṃ vikālabhojanantipi attho gahetabbo, taṃ atthato vikāle yāvakālikaajjhoharaṇacetanāva.

    सासनस्स अननुलोमत्ता विसूकं पटाणीभूतं दस्सनं ‘‘विसूकदस्सनं, नच्‍चगीतादिदस्सनसवनानञ्‍चेव वट्टकयुद्धजूतकीळादिसब्बकीळानञ्‍च नामं। दस्सनन्ति चेत्थ पञ्‍चन्‍नम्पि विञ्‍ञाणानं यथासकं विसयस्स आलोचनसभावताय दस्सनसद्देन सङ्गहेतब्बत्ता सवनम्पि सङ्गहितं। नच्‍चगीतवादितसद्देहि चेत्थ अत्तनो नच्‍चनगायनादीनिपि सङ्गहितानीति दट्ठब्बं।

    Sāsanassa ananulomattā visūkaṃ paṭāṇībhūtaṃ dassanaṃ ‘‘visūkadassanaṃ, naccagītādidassanasavanānañceva vaṭṭakayuddhajūtakīḷādisabbakīḷānañca nāmaṃ. Dassananti cettha pañcannampi viññāṇānaṃ yathāsakaṃ visayassa ālocanasabhāvatāya dassanasaddena saṅgahetabbattā savanampi saṅgahitaṃ. Naccagītavāditasaddehi cettha attano naccanagāyanādīnipi saṅgahitānīti daṭṭhabbaṃ.

    मालाति बद्धमबद्धं वा पुप्फं, अन्तमसो सुत्तादिमयम्पि अलङ्कारत्थाय पिळन्धियमानं मालात्वेव वुच्‍चति। गन्धन्ति वासचुण्णादिविलेपनतो अञ्‍ञं यं किञ्‍चि गन्धजातं। विलेपनन्ति पिसित्वा गहितं छविरागकरणञ्‍चेव गन्धजातञ्‍च। धारणं नाम पिळन्धनं। मण्डनं नाम ऊनट्ठानपूरणं। गन्धवसेन, छविरागवसेन वा सादियनं विभूसनं नाम, मालादीसु वा धारणादीनि यथाक्‍कमं योजेतब्बानि। तेसं धारणादीनं ठानं कारणं वीतिक्‍कमचेतना।

    Mālāti baddhamabaddhaṃ vā pupphaṃ, antamaso suttādimayampi alaṅkāratthāya piḷandhiyamānaṃ mālātveva vuccati. Gandhanti vāsacuṇṇādivilepanato aññaṃ yaṃ kiñci gandhajātaṃ. Vilepananti pisitvā gahitaṃ chavirāgakaraṇañceva gandhajātañca. Dhāraṇaṃ nāma piḷandhanaṃ. Maṇḍanaṃ nāma ūnaṭṭhānapūraṇaṃ. Gandhavasena, chavirāgavasena vā sādiyanaṃ vibhūsanaṃ nāma, mālādīsu vā dhāraṇādīni yathākkamaṃ yojetabbāni. Tesaṃ dhāraṇādīnaṃ ṭhānaṃ kāraṇaṃ vītikkamacetanā.

    उच्‍चाति उच्‍च-सद्देन समानत्थो निपातो। उच्‍चासयनं वुच्‍चति पमाणातिक्‍कन्तं आसन्दादि। महासयनं अकप्पियत्थरणेहि अत्थतं सलोहितवितानञ्‍च। एतेसु हि आसनं सयनञ्‍च उच्‍चासयनमहासयनसद्देहि गहितानि उत्तरपदलोपेन। जातरूपरजतपटिग्गहणाति एत्थ रजतसद्देन दारुमासकादि सब्बं रूपियं सङ्गहितं। मुत्तामणिआदयोपेत्थ धञ्‍ञक्खेत्तवत्थादयो च सङ्गहिताति दट्ठब्बा। पटिग्गहण-सद्देन पन पटिग्गाहापनसादियनानिपि सङ्गहितानि।

    Uccāti ucca-saddena samānattho nipāto. Uccāsayanaṃ vuccati pamāṇātikkantaṃ āsandādi. Mahāsayanaṃ akappiyattharaṇehi atthataṃ salohitavitānañca. Etesu hi āsanaṃ sayanañca uccāsayanamahāsayanasaddehi gahitāni uttarapadalopena. Jātarūparajatapaṭiggahaṇāti ettha rajatasaddena dārumāsakādi sabbaṃ rūpiyaṃ saṅgahitaṃ. Muttāmaṇiādayopettha dhaññakkhettavatthādayo ca saṅgahitāti daṭṭhabbā. Paṭiggahaṇa-saddena pana paṭiggāhāpanasādiyanānipi saṅgahitāni.

    १४९. सेनासनग्गाहो च पटिप्पस्सम्भन्तीति इमिना वस्सच्छेदं दस्सेति। उपसम्पन्‍नानम्पि पाराजिकसमापत्तिया सरणगमनादिसामणेरभावस्सपि विनस्सनतो सेनासनग्गाहो च पटिप्पस्सम्भति, सङ्घलाभम्पि ते न लभन्तीति वेदितब्बं। पुरिमिकाय पुन सरणानि गहितानीति सरणगहणेन सह तदहेवस्स वस्सूपगमनम्पि दस्सेति। पच्छिमिकाय वस्सावासिकन्ति वस्सावासिकलाभग्गहणदस्सनमत्तमेवेतं, ततो पुरेपि वा पच्छापि वा वस्सावासिकञ्‍च चीवरमासेसु सङ्घे उप्पन्‍नकालचीवरञ्‍च पुरिमिकाय उपगन्त्वा अविपन्‍नसीलो सामणेरो लभति एव। सचे पच्छिमिकाय गहितानीति पच्छिमिकाय वस्सूपगमनञ्‍च छिन्‍नवस्सतञ्‍च दस्सेति। तस्स हि कालचीवरलाभो न पापुणाति, तस्मा ‘‘अपलोकेत्वा लाभो दातब्बो’’ति वुत्तं। वस्सावासिकलाभो पन यदि सेनासनस्सामिका दायका सेनासनगुत्तत्थाय पच्छिमिकाय उपगन्त्वा वत्तं कत्वा अत्तनो सेनासने वसन्तस्सपि वस्सावासिकं दातब्बन्ति वदन्ति, अनपलोकेत्वापि दातब्बोव। यं पन सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ महावग्ग ३.१०८) ‘‘पच्छिमिकाय वस्सावासिकं लच्छतीति पच्छिमिकाय पुन वस्सं उपगतत्ता लच्छती’’ति वुत्तं, तम्पि वस्सावासिके दायकानं इमं अधिप्पायं निस्साय वुत्तञ्‍चे, सुन्दरं, सङ्घिकं, कालचीवरम्पि सन्धाय वुत्तञ्‍चे, न युज्‍जतीति वेदितब्बं।

    149.Senāsanaggāho ca paṭippassambhantīti iminā vassacchedaṃ dasseti. Upasampannānampi pārājikasamāpattiyā saraṇagamanādisāmaṇerabhāvassapi vinassanato senāsanaggāho ca paṭippassambhati, saṅghalābhampi te na labhantīti veditabbaṃ. Purimikāya puna saraṇāni gahitānīti saraṇagahaṇena saha tadahevassa vassūpagamanampi dasseti. Pacchimikāya vassāvāsikanti vassāvāsikalābhaggahaṇadassanamattamevetaṃ, tato purepi vā pacchāpi vā vassāvāsikañca cīvaramāsesu saṅghe uppannakālacīvarañca purimikāya upagantvā avipannasīlo sāmaṇero labhati eva. Sace pacchimikāya gahitānīti pacchimikāya vassūpagamanañca chinnavassatañca dasseti. Tassa hi kālacīvaralābho na pāpuṇāti, tasmā ‘‘apaloketvā lābho dātabbo’’ti vuttaṃ. Vassāvāsikalābho pana yadi senāsanassāmikā dāyakā senāsanaguttatthāya pacchimikāya upagantvā vattaṃ katvā attano senāsane vasantassapi vassāvāsikaṃ dātabbanti vadanti, anapaloketvāpi dātabbova. Yaṃ pana sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. mahāvagga 3.108) ‘‘pacchimikāya vassāvāsikaṃ lacchatīti pacchimikāya puna vassaṃ upagatattā lacchatī’’ti vuttaṃ, tampi vassāvāsike dāyakānaṃ imaṃ adhippāyaṃ nissāya vuttañce, sundaraṃ, saṅghikaṃ, kālacīvarampi sandhāya vuttañce, na yujjatīti veditabbaṃ.

    न अजानित्वाति ‘‘सुरा’’ति अजानित्वा पिवतो पाणातिपातावेरमणिआदिसब्बसीलभेदं सरणभेदञ्‍च न आपज्‍जति। अकुसलं पन सुरापानावेरमणिसीलभेदो च होति मालादिधारणादीसु वियाति दट्ठब्बं। इतरानीति विकालभोजनावेरमणिआदीनि। तानिपि हि सञ्‍चिच्‍च वीतिक्‍कमन्तस्स तं तं भिज्‍जति एव, इतरीतरेसं पन अभिज्‍जनेन नासनङ्गानि न होन्ति। तेनेव ‘‘एतेसु भिन्‍नेसू’’ति भेदवचनं वुत्तं।

    Na ajānitvāti ‘‘surā’’ti ajānitvā pivato pāṇātipātāveramaṇiādisabbasīlabhedaṃ saraṇabhedañca na āpajjati. Akusalaṃ pana surāpānāveramaṇisīlabhedo ca hoti mālādidhāraṇādīsu viyāti daṭṭhabbaṃ. Itarānīti vikālabhojanāveramaṇiādīni. Tānipi hi sañcicca vītikkamantassa taṃ taṃ bhijjati eva, itarītaresaṃ pana abhijjanena nāsanaṅgāni na honti. Teneva ‘‘etesu bhinnesū’’ti bhedavacanaṃ vuttaṃ.

    अच्‍चयं देसापेतब्बोति ‘‘अच्‍चयो मं भन्ते अच्‍चागमा’’तिआदिना सङ्घमज्झे देसापेत्वा सरणसीलं दातब्बन्ति अधिप्पायो पाराजिकत्ता तेसं। तेनाह ‘‘लिङ्गनासनाय नासेतब्बो’’ति। अयमेव हि नासना इधाधिप्पेताति लिङ्गनासनाकारणेहि पाणातिपातादीहि अवण्णभासनादीनं सह पतितत्ता वुत्तं। ननु च कण्टकसामणेरोपि मिच्छादिट्ठिको एव, तस्स च हेट्ठा दण्डकम्मनासनाव वुत्ता, इध पन मिच्छादिट्ठिकस्स लिङ्गनासना वुच्‍चति, को इमेसं भेदोति चोदनं मनसि निधायाह ‘‘सस्सतुच्छेदानञ्हि अञ्‍ञतरदिट्ठिको’’ति। एत्थ चायं अधिप्पायो – यो हि ‘‘अत्ता इस्सरो’’ति वा ‘‘निच्‍चो धुवो’’तिआदिना वा ‘‘अत्ता उच्छिज्‍जिस्सति विनस्सिस्सती’’तिआदिना वा तित्थियपरिकप्पितं यं किञ्‍चि सस्सतुच्छेददिट्ठिं दळ्हं गहेत्वा वोहरति, तस्स सा पाराजिकट्ठानं होति, सो च लिङ्गनासनाय नासेतब्बो। यो पन ईदिसं दिट्ठिं अग्गहेत्वा सासनिकोव हुत्वा केवलं बुद्धवचनाधिप्पायं विपरीततो गहेत्वा भिक्खूहि ओवदियमानोपि अप्पटिनिस्सज्‍जित्वा वोहरति, तस्स सा दिट्ठि पाराजिकं न होति, सो पन कण्टकनासनाय एव नासेतब्बोति विमतिविनोदनियं। इमस्मिं ठाने सारत्थदीपनियं दससिक्खापदतो पट्ठाय वित्थारतो वण्णना आगता, सा पोराणटीकायं सब्बसो पोत्थकं आरुळ्हा, तस्मा इध न वित्थारयिम्ह।

    Accayaṃ desāpetabboti ‘‘accayo maṃ bhante accāgamā’’tiādinā saṅghamajjhe desāpetvā saraṇasīlaṃ dātabbanti adhippāyo pārājikattā tesaṃ. Tenāha ‘‘liṅganāsanāya nāsetabbo’’ti. Ayameva hi nāsanā idhādhippetāti liṅganāsanākāraṇehi pāṇātipātādīhi avaṇṇabhāsanādīnaṃ saha patitattā vuttaṃ. Nanu ca kaṇṭakasāmaṇeropi micchādiṭṭhiko eva, tassa ca heṭṭhā daṇḍakammanāsanāva vuttā, idha pana micchādiṭṭhikassa liṅganāsanā vuccati, ko imesaṃ bhedoti codanaṃ manasi nidhāyāha ‘‘sassatucchedānañhi aññataradiṭṭhiko’’ti. Ettha cāyaṃ adhippāyo – yo hi ‘‘attā issaro’’ti vā ‘‘nicco dhuvo’’tiādinā vā ‘‘attā ucchijjissati vinassissatī’’tiādinā vā titthiyaparikappitaṃ yaṃ kiñci sassatucchedadiṭṭhiṃ daḷhaṃ gahetvā voharati, tassa sā pārājikaṭṭhānaṃ hoti, so ca liṅganāsanāya nāsetabbo. Yo pana īdisaṃ diṭṭhiṃ aggahetvā sāsanikova hutvā kevalaṃ buddhavacanādhippāyaṃ viparītato gahetvā bhikkhūhi ovadiyamānopi appaṭinissajjitvā voharati, tassa sā diṭṭhi pārājikaṃ na hoti, so pana kaṇṭakanāsanāya eva nāsetabboti vimativinodaniyaṃ. Imasmiṃ ṭhāne sāratthadīpaniyaṃ dasasikkhāpadato paṭṭhāya vitthārato vaṇṇanā āgatā, sā porāṇaṭīkāyaṃ sabbaso potthakaṃ āruḷhā, tasmā idha na vitthārayimha.

    १५०. ‘‘अत्तनो परिवेणन्ति इदं पुग्गलिकं सन्धाय वुत्त’’न्ति गण्ठिपदेसु वुत्तं। अयं पनेत्थ गण्ठिपदकारानं अधिप्पायो – वस्सग्गेन पत्तसेनासनन्ति इमिना तस्स वस्सग्गेन पत्तं सङ्घिकसेनासनं वुत्तं। अत्तनो परिवेणन्ति इमिनापि तस्सेव पुग्गलिकसेनासनं वुत्तन्ति। अयं पनेत्थ अम्हाकं खन्ति – यत्थ वा वसतीति इमिना सङ्घिकं वा होतु पुग्गलिकं वा, तस्स निबद्धवसनकसेनासनं वुत्तं। यत्थ वा पटिक्‍कमतीति इमिना पन यं आचरियुपज्झायस्स वसनट्ठानं उपट्ठानादिनिमित्तं निबद्धं पविसति, तं आचरियुपज्झायानं पविसनट्ठानं वुत्तं, तस्मा तदुभयं दस्सेतुं ‘‘उभयेनपि अत्तनो परिवेणञ्‍च वस्सग्गेन पत्तसेनासनञ्‍च वुत्त’’न्ति आह। तत्थ अत्तनो परिवेणन्ति इमिना आचरियुपज्झायानं निवासनट्ठानं दस्सितं, वस्सग्गेन पत्तसेनासनन्ति इमिना पन तस्स वसनट्ठानं, तस्मा तदुभयम्पि सङ्घिकं वा होतु पुग्गलिकं वा, आवरणं कातब्बमेवाति। मुखद्वारिकन्ति मुखद्वारेन भुञ्‍जितब्बं। दण्डकम्मं कत्वाति दण्डकम्मं योजेत्वा। दण्डेन्ति विनेन्ति एतेनाति दण्डो, सोयेव कत्तब्बत्ता कम्मन्ति दण्डकम्मं, आवरणादि। दण्डकम्ममस्स करोथाति अस्स दण्डकम्मं योजेथ आणापेथ। दण्डकम्मन्ति वा निग्गहकम्मं, तस्मा निग्गहमस्स करोथाति वुत्तं होति। एस नयो सब्बत्थ ईदिसेसु ठानेसु।

    150.‘‘Attano pariveṇanti idaṃ puggalikaṃ sandhāya vutta’’nti gaṇṭhipadesu vuttaṃ. Ayaṃ panettha gaṇṭhipadakārānaṃ adhippāyo – vassaggena pattasenāsananti iminā tassa vassaggena pattaṃ saṅghikasenāsanaṃ vuttaṃ. Attano pariveṇanti imināpi tasseva puggalikasenāsanaṃ vuttanti. Ayaṃ panettha amhākaṃ khanti – yattha vā vasatīti iminā saṅghikaṃ vā hotu puggalikaṃ vā, tassa nibaddhavasanakasenāsanaṃ vuttaṃ. Yattha vā paṭikkamatīti iminā pana yaṃ ācariyupajjhāyassa vasanaṭṭhānaṃ upaṭṭhānādinimittaṃ nibaddhaṃ pavisati, taṃ ācariyupajjhāyānaṃ pavisanaṭṭhānaṃ vuttaṃ, tasmā tadubhayaṃ dassetuṃ ‘‘ubhayenapi attano pariveṇañca vassaggena pattasenāsanañca vutta’’nti āha. Tattha attano pariveṇanti iminā ācariyupajjhāyānaṃ nivāsanaṭṭhānaṃ dassitaṃ, vassaggena pattasenāsananti iminā pana tassa vasanaṭṭhānaṃ, tasmā tadubhayampi saṅghikaṃ vā hotu puggalikaṃ vā, āvaraṇaṃ kātabbamevāti. Mukhadvārikanti mukhadvārena bhuñjitabbaṃ. Daṇḍakammaṃ katvāti daṇḍakammaṃ yojetvā. Daṇḍenti vinenti etenāti daṇḍo, soyeva kattabbattā kammanti daṇḍakammaṃ, āvaraṇādi. Daṇḍakammamassa karothāti assa daṇḍakammaṃ yojetha āṇāpetha. Daṇḍakammanti vā niggahakammaṃ, tasmā niggahamassa karothāti vuttaṃ hoti. Esa nayo sabbattha īdisesu ṭhānesu.

    सेनासनग्गाहो च पटिप्पस्सम्भन्तीति इमिना छिन्‍नवस्सो होतीति दीपेति। सचे आकिण्णदोसोव होति, आयतिं संवरे न तिट्ठति, निक्‍कड्ढितब्बोति एत्थ सचे यावततियं वुच्‍चमानो न ओरमति, सङ्घं अपलोकेत्वा नासेतब्बो, पुन पब्बज्‍जं याचमानोपि अपलोकेत्वा पब्बाजेतब्बोति वदन्ति। पच्छिमिकाय वस्सावासिकं लच्छतीति पच्छिमिकाय पुन वस्सं उपगतत्ता लच्छति। अपलोकेत्वा लाभो दातब्बोति छिन्‍नवस्सताय वुत्तं। इतरानि पञ्‍च सिक्खापदानीति विकालभोजनादीनि पञ्‍च। अच्‍चयं देसापेतब्बोति ‘‘अच्‍चयो मं भन्ते अच्‍चागमा’’तिआदिना नयेन देसापेतब्बोति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ महावग्ग ३.१०८) वुत्तं।

    Senāsanaggāho ca paṭippassambhantīti iminā chinnavasso hotīti dīpeti. Sace ākiṇṇadosova hoti, āyatiṃ saṃvare na tiṭṭhati, nikkaḍḍhitabboti ettha sace yāvatatiyaṃ vuccamāno na oramati, saṅghaṃ apaloketvā nāsetabbo, puna pabbajjaṃ yācamānopi apaloketvā pabbājetabboti vadanti. Pacchimikāya vassāvāsikaṃ lacchatīti pacchimikāya puna vassaṃ upagatattā lacchati. Apaloketvā lābho dātabboti chinnavassatāya vuttaṃ. Itarāni pañca sikkhāpadānīti vikālabhojanādīni pañca. Accayaṃ desāpetabboti ‘‘accayo maṃ bhante accāgamā’’tiādinā nayena desāpetabboti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. mahāvagga 3.108) vuttaṃ.

    इति विनयसङ्गहसंवण्णनाभूते विनयालङ्कारे

    Iti vinayasaṅgahasaṃvaṇṇanābhūte vinayālaṅkāre

    पब्बज्‍जाविनिच्छयकथालङ्कारो नाम

    Pabbajjāvinicchayakathālaṅkāro nāma

    द्वावीसतिमो परिच्छेदो।

    Dvāvīsatimo paricchedo.

    उपसम्पदाविनिच्छयकथा

    Upasampadāvinicchayakathā

    एवं पब्बज्‍जाविनिच्छयं कथेत्वा तदनन्तरं उपसम्पदाविनिच्छयो कथेतब्बो, एवं सन्तेपि अट्ठकथायं उपसम्पदाविनिच्छयकथा पाळिवण्णनावसेनेव आगता, नो पाळिमुत्तकविनिच्छयवसेन, इमस्स पन पकरणस्स पाळिमुत्तकविनिच्छयकथाभूतत्ता तमकथेत्वा निस्सयविनिच्छयो एव आचरियेन कथितो, मयं पन उपसम्पदाविनिच्छयस्स अतिसुखुमत्ता अतिगम्भीरत्ता सुदुल्‍लभत्ता सासनानुग्गहत्थं आचरियेन अवुत्तम्पि समन्तपासादिकतो नीहरित्वा विमतिविनोदनीआदिप्पकरणेसु आगतविनिच्छयेन अलङ्करित्वा तं विनिच्छयं कथयिस्साम।

    Evaṃ pabbajjāvinicchayaṃ kathetvā tadanantaraṃ upasampadāvinicchayo kathetabbo, evaṃ santepi aṭṭhakathāyaṃ upasampadāvinicchayakathā pāḷivaṇṇanāvaseneva āgatā, no pāḷimuttakavinicchayavasena, imassa pana pakaraṇassa pāḷimuttakavinicchayakathābhūtattā tamakathetvā nissayavinicchayo eva ācariyena kathito, mayaṃ pana upasampadāvinicchayassa atisukhumattā atigambhīrattā sudullabhattā sāsanānuggahatthaṃ ācariyena avuttampi samantapāsādikato nīharitvā vimativinodanīādippakaraṇesu āgatavinicchayena alaṅkaritvā taṃ vinicchayaṃ kathayissāma.

    तेन खो पन समयेनाति येन समयेन भगवता ‘‘न भिक्खवे अनुपज्झायको’’तिआदिसिक्खापदं अपञ्‍ञत्तं होति, तेन समयेन। अनुपज्झायकन्ति उपज्झं अगाहापेत्वा सब्बेन सब्बं उपज्झायविरहितं, एवं उपसम्पन्‍ना नेव धम्मतो न आमिसतो सङ्गहं लभन्ति, ते परिहायन्तियेव, न वड्ढन्ति। न भिक्खवे अनुपज्झायकोति उपज्झं अगाहापेत्वा निरुपज्झायको न उपसम्पादेतब्बो, यो उपसम्पादेय्य, आपत्ति दुक्‍कटस्साति सिक्खापदपञ्‍ञत्तितो पट्ठाय एवं उपसम्पादेन्तस्स आपत्ति होति, कम्मं पन न कुप्पति। केचि ‘‘कुप्पती’’ति वदन्ति, तं न गहेतब्बं। ‘‘सङ्घेन उपज्झायेना’’तिआदीसुपि उभतोब्यञ्‍जनकुपज्झायपरियोसानेसु एसेव नयो।

    Tena kho pana samayenāti yena samayena bhagavatā ‘‘na bhikkhave anupajjhāyako’’tiādisikkhāpadaṃ apaññattaṃ hoti, tena samayena. Anupajjhāyakanti upajjhaṃ agāhāpetvā sabbena sabbaṃ upajjhāyavirahitaṃ, evaṃ upasampannā neva dhammato na āmisato saṅgahaṃ labhanti, te parihāyantiyeva, na vaḍḍhanti. Na bhikkhave anupajjhāyakoti upajjhaṃ agāhāpetvā nirupajjhāyako na upasampādetabbo, yo upasampādeyya, āpatti dukkaṭassāti sikkhāpadapaññattito paṭṭhāya evaṃ upasampādentassa āpatti hoti, kammaṃ pana na kuppati. Keci ‘‘kuppatī’’ti vadanti, taṃ na gahetabbaṃ. ‘‘Saṅghena upajjhāyenā’’tiādīsupi ubhatobyañjanakupajjhāyapariyosānesu eseva nayo.

    अपत्तका हत्थेसु पिण्डाय चरन्तीति यो हत्थेसु पिण्डो लब्भति, तदत्थाय चरन्ति। सेय्यथापि तित्थियाति यथा आजीवकनामका तित्थिया। सूपब्यञ्‍जनेहि मिस्सेत्वा हत्थेसु ठपितपिण्डमेव हि ते भुञ्‍जन्ति। आपत्ति दुक्‍कटस्साति एवं उपसम्पादेन्तस्सेव आपत्ति होति, कम्मं पन न कुप्पति, अचीवरकादिवत्थूसुपि एसेव नयो।

    Apattakā hatthesu piṇḍāya carantīti yo hatthesu piṇḍo labbhati, tadatthāya caranti. Seyyathāpi titthiyāti yathā ājīvakanāmakā titthiyā. Sūpabyañjanehi missetvā hatthesu ṭhapitapiṇḍameva hi te bhuñjanti. Āpatti dukkaṭassāti evaṃ upasampādentasseva āpatti hoti, kammaṃ pana na kuppati, acīvarakādivatthūsupi eseva nayo.

    याचितकेनाति ‘‘याव उपसम्पदं करोम, ताव देथा’’ति याचित्वा गहितेन, तावकालिकेनाति अत्थो। ईदिसेन हि पत्तेन वा चीवरेन वा पत्तचीवरेन वा उपसम्पादेन्तस्सेव आपत्ति होति, कम्मं पन न कुप्पति, तस्मा परिपुण्णपत्तचीवरोव उपसम्पादेतब्बो। सचे तस्स नत्थि, आचरियुपज्झाया चस्स दातुकामा होन्ति , अञ्‍ञे वा भिक्खू, निरपेक्खेहि विस्सज्‍जेत्वा अधिट्ठानूपगं पत्तचीवरं दातब्बं।

    Yācitakenāti ‘‘yāva upasampadaṃ karoma, tāva dethā’’ti yācitvā gahitena, tāvakālikenāti attho. Īdisena hi pattena vā cīvarena vā pattacīvarena vā upasampādentasseva āpatti hoti, kammaṃ pana na kuppati, tasmā paripuṇṇapattacīvarova upasampādetabbo. Sace tassa natthi, ācariyupajjhāyā cassa dātukāmā honti , aññe vā bhikkhū, nirapekkhehi vissajjetvā adhiṭṭhānūpagaṃ pattacīvaraṃ dātabbaṃ.

    गोत्तेनपि अनुस्सावेतुन्ति ‘‘महाकस्सपस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति एवं गोत्तं वत्वा अनुस्सावेतुं अनुजानामीति अत्थो। द्वे एकानुस्सावनेति द्वे एकतो अनुस्सावने, एकेन एकस्स, अञ्‍ञेन इतरस्साति एवं द्वीहि वा आचरियेहि एकेन वा एकक्खणे कम्मवाचं अनुस्सावेन्तेहि उपसम्पादेतुं अनुजानामीति अत्थो। द्वे तयो एकानुस्सावने कातुं, तञ्‍च खो एकेन उपज्झायेनाति द्वे वा तयो वा जने पुरिमनयेनेव एकतो अनुस्सावने कातुं अनुजानामि, तञ्‍च खो अनुस्सावनकिरियं एकेन उपज्झायेन अनुजानामीति अत्थो। तस्मा एकेन आचरियेन द्वे वा तयो वा अनुस्सावेतब्बा। द्वीहि वा तीहि वा आचरियेहि विसुं विसुं एकेन एकस्साति एवं एकप्पहारेनेव द्वे तिस्सो वा कम्मवाचा कातब्बा। सचे पन नानाचरिया नानुपज्झाया होन्ति, तिस्सत्थेरो सुमनत्थेरस्स सद्धिविहारिकं, सुमनत्थेरो तिस्सत्थेरस्स सद्धिविहारिकं अनुस्सावेति, अञ्‍ञमञ्‍ञञ्‍च गणपूरका होन्ति, वट्टति। सचे नानुपज्झाया होन्ति, एको आचरियो होति, ‘‘न त्वेव नानुपज्झायेना’’ति पटिक्खित्तत्ता न वट्टति। इदं सन्धाय हि एस पटिक्खेपो।

    Gottenapi anussāvetunti ‘‘mahākassapassa upasampadāpekkho’’ti evaṃ gottaṃ vatvā anussāvetuṃ anujānāmīti attho. Dve ekānussāvaneti dve ekato anussāvane, ekena ekassa, aññena itarassāti evaṃ dvīhi vā ācariyehi ekena vā ekakkhaṇe kammavācaṃ anussāventehi upasampādetuṃ anujānāmīti attho. Dve tayo ekānussāvane kātuṃ, tañca kho ekenaupajjhāyenāti dve vā tayo vā jane purimanayeneva ekato anussāvane kātuṃ anujānāmi, tañca kho anussāvanakiriyaṃ ekena upajjhāyena anujānāmīti attho. Tasmā ekena ācariyena dve vā tayo vā anussāvetabbā. Dvīhi vā tīhi vā ācariyehi visuṃ visuṃ ekena ekassāti evaṃ ekappahāreneva dve tisso vā kammavācā kātabbā. Sace pana nānācariyā nānupajjhāyā honti, tissatthero sumanattherassa saddhivihārikaṃ, sumanatthero tissattherassa saddhivihārikaṃ anussāveti, aññamaññañca gaṇapūrakā honti, vaṭṭati. Sace nānupajjhāyā honti, eko ācariyo hoti, ‘‘na tveva nānupajjhāyenā’’ti paṭikkhittattā na vaṭṭati. Idaṃ sandhāya hi esa paṭikkhepo.

    पठमं उपज्झं गाहापेतब्बोति एत्थ वज्‍जावज्‍जं उपनिज्झायतीति उपज्झा, तं उपज्झं ‘‘उपज्झायो मे, भन्ते, होही’’ति एवं वदापेत्वा गाहापेतब्बो। वित्थायन्तीति वित्थद्धगत्ता होन्ति। यं जातन्ति यं तव सरीरे जातं निब्बत्तं विज्‍जमानं, तं सङ्घमज्झे पुच्छन्ते सन्तं अत्थीति वत्तब्बन्तिआदि। उल्‍लुम्पतु मन्ति उद्धरतु मं।

    Paṭhamaṃ upajjhaṃ gāhāpetabboti ettha vajjāvajjaṃ upanijjhāyatīti upajjhā, taṃ upajjhaṃ ‘‘upajjhāyo me, bhante, hohī’’ti evaṃ vadāpetvā gāhāpetabbo. Vitthāyantīti vitthaddhagattā honti. Yaṃ jātanti yaṃ tava sarīre jātaṃ nibbattaṃ vijjamānaṃ, taṃ saṅghamajjhe pucchante santaṃ atthīti vattabbantiādi. Ullumpatu manti uddharatu maṃ.

    तावदेवाति उपसम्पन्‍नसमनन्तरमेव। छाया मेतब्बाति एकपोरिसा वा द्विपोरिसा वाति छाया मेतब्बा। उतुप्पमाणं आचिक्खितब्बन्ति ‘‘वस्सानो हेमन्तो गिम्हो’’ति उतुप्पमाणं आचिक्खितब्बं। एत्थ च उतुयेव उतुप्पमाणं। सचे वस्सानादयो अपरिपुण्णा होन्ति, यत्तकेहि दिवसेहि यस्स यो उतु अपरिपुण्णो, ते दिवसे सल्‍लक्खेत्वा सो दिवसभागो आचिक्खितब्बो। अथ वा ‘‘अयं नाम उतु, सो च खो परिपुण्णो अपरिपुण्णो वा’’ति एवं उतुप्पमाणं आचिक्खितब्बं, ‘‘पुब्बण्हो वा सायन्हो वा’’ति एवं दिवसभागो आचिक्खितब्बो। सङ्गीतीति इदमेव सब्बं एकतो कत्वा ‘‘त्वं किं लभसि, का ते छाया, किं उतुप्पमाणं, को दिवसभागो’’ति पुट्ठो ‘‘इदं नाम लभामि वस्सं वा हेमन्तं वा गिम्हं वा, अयं मे छाया, इदं उतुप्पमाणं, अयं दिवसभागोति वदेय्यासी’’ति एवं आचिक्खितब्बं।

    Tāvadevāti upasampannasamanantarameva. Chāyā metabbāti ekaporisā vā dviporisā vāti chāyā metabbā. Utuppamāṇaṃ ācikkhitabbanti ‘‘vassāno hemanto gimho’’ti utuppamāṇaṃ ācikkhitabbaṃ. Ettha ca utuyeva utuppamāṇaṃ. Sace vassānādayo aparipuṇṇā honti, yattakehi divasehi yassa yo utu aparipuṇṇo, te divase sallakkhetvā so divasabhāgo ācikkhitabbo. Atha vā ‘‘ayaṃ nāma utu, so ca kho paripuṇṇo aparipuṇṇo vā’’ti evaṃ utuppamāṇaṃ ācikkhitabbaṃ, ‘‘pubbaṇho vā sāyanho vā’’ti evaṃ divasabhāgo ācikkhitabbo. Saṅgītīti idameva sabbaṃ ekato katvā ‘‘tvaṃ kiṃ labhasi, kā te chāyā, kiṃ utuppamāṇaṃ, ko divasabhāgo’’ti puṭṭho ‘‘idaṃ nāma labhāmi vassaṃ vā hemantaṃ vā gimhaṃ vā, ayaṃ me chāyā, idaṃ utuppamāṇaṃ, ayaṃ divasabhāgoti vadeyyāsī’’ti evaṃ ācikkhitabbaṃ.

    ओहायाति छड्डेत्वा। दुतियं दातुन्ति उपसम्पदमाळकतो परिवेणं गच्छन्तस्स दुतियकं दातुं अनुजानामि, चत्तारि च अकरणीयानि आचिक्खितुन्ति अत्थो। पण्डुपलासोति पण्डुवण्णो पत्तो। बन्धना पवुत्तोति वण्टतो पतितो। अभब्बो हरितत्थायाति पुन हरितो भवितुं अभब्बो। पुथुसिलाति महासिला। अयं समन्तपासादिकतो नीहरित्वा आभतो उपसम्पदाविनिच्छयो।

    Ohāyāti chaḍḍetvā. Dutiyaṃ dātunti upasampadamāḷakato pariveṇaṃ gacchantassa dutiyakaṃ dātuṃ anujānāmi, cattāri ca akaraṇīyāni ācikkhitunti attho. Paṇḍupalāsoti paṇḍuvaṇṇo patto. Bandhanā pavuttoti vaṇṭato patito. Abhabbo haritatthāyāti puna harito bhavituṃ abhabbo. Puthusilāti mahāsilā. Ayaṃ samantapāsādikato nīharitvā ābhato upasampadāvinicchayo.

    अनुपज्झायादिवत्थूसु सिक्खापदं अपञ्‍ञत्तन्ति ‘‘न अनुपज्झायको उपसम्पादेतब्बो’’ति (महाव॰ ११७) इधेव पञ्‍ञापियमानं सिक्खापदं सन्धाय वुत्तं। कम्मं पन न कुप्पतीति इदं उपज्झायाभावेपि ‘‘इत्थन्‍नामस्स उपसम्पदापेक्खा इत्थन्‍नामेन उपज्झायेना’’ति मतस्स वा विब्भन्तस्स वा पुराणउपज्झायस्स, अञ्‍ञस्स वा यस्स कस्सचि अविज्‍जमानस्सपि नामेन सब्बत्थ उपज्झायकित्तनस्स कतत्ता वुत्तं। यदि हि उपज्झायकित्तनं न करेय्य, ‘‘पुग्गलं न परामसती’’ति वुत्तकम्मविपत्ति एव सिया। तेनेव पाळियं (महाव॰ ११७) ‘‘अनुपज्झायक’’न्ति वुत्तं, अट्ठकथायम्पि (महाव॰ अट्ठ॰ ११७) अस्स ‘‘उपज्झायं अकित्तेत्वा’’ति अवत्वा ‘‘उपज्झायं अगाहापेत्वा सब्बेन सब्बं उपज्झायविरहितं’’ इच्‍चेव अत्थो वुत्तो। पाळियं सङ्घेन उपज्झायेनाति ‘‘अयं इत्थन्‍नामो सङ्घस्स उपसम्पदापेक्खो, इत्थन्‍नामो सङ्घं उपसम्पदं याचति सङ्घेन उपज्झायेना’’ति एवं कम्मवाचाय सङ्घमेव उपज्झायं कित्तेत्वाति अत्थो। एवं गणेन उपज्झायेनाति एत्थापि ‘‘अयं इत्थन्‍नामो गणस्स उपसम्पदापेक्खो’’तिआदिना योजना वेदितब्बा। एवं वुत्तेपि कम्मं न कुप्पति एव दुक्‍कटस्सेव वुत्तत्ता, अञ्‍ञथा ‘‘सो च पुग्गलो अनुपसम्पन्‍नो’’ति वदेय्य। तेनाह ‘‘सङ्घेना’’तिआदि। तत्थ पण्डकादिउपज्झायेहि करियमानेसु कम्मेसु पण्डकादिके विनाव यदि पञ्‍चवग्गादिगणो पूरति, कम्मं न कुप्पति, इतरथा कुप्पतीति वेदितब्बं।

    Anupajjhāyādivatthūsu sikkhāpadaṃ apaññattanti ‘‘na anupajjhāyako upasampādetabbo’’ti (mahāva. 117) idheva paññāpiyamānaṃ sikkhāpadaṃ sandhāya vuttaṃ. Kammaṃ pana na kuppatīti idaṃ upajjhāyābhāvepi ‘‘itthannāmassa upasampadāpekkhā itthannāmena upajjhāyenā’’ti matassa vā vibbhantassa vā purāṇaupajjhāyassa, aññassa vā yassa kassaci avijjamānassapi nāmena sabbattha upajjhāyakittanassa katattā vuttaṃ. Yadi hi upajjhāyakittanaṃ na kareyya, ‘‘puggalaṃ na parāmasatī’’ti vuttakammavipatti eva siyā. Teneva pāḷiyaṃ (mahāva. 117) ‘‘anupajjhāyaka’’nti vuttaṃ, aṭṭhakathāyampi (mahāva. aṭṭha. 117) assa ‘‘upajjhāyaṃ akittetvā’’ti avatvā ‘‘upajjhāyaṃ agāhāpetvā sabbena sabbaṃ upajjhāyavirahitaṃ’’ icceva attho vutto. Pāḷiyaṃ saṅghena upajjhāyenāti ‘‘ayaṃ itthannāmo saṅghassa upasampadāpekkho, itthannāmo saṅghaṃ upasampadaṃ yācati saṅghena upajjhāyenā’’ti evaṃ kammavācāya saṅghameva upajjhāyaṃ kittetvāti attho. Evaṃ gaṇena upajjhāyenāti etthāpi ‘‘ayaṃ itthannāmo gaṇassa upasampadāpekkho’’tiādinā yojanā veditabbā. Evaṃ vuttepi kammaṃ na kuppati eva dukkaṭasseva vuttattā, aññathā ‘‘so ca puggalo anupasampanno’’ti vadeyya. Tenāha ‘‘saṅghenā’’tiādi. Tattha paṇḍakādiupajjhāyehi kariyamānesu kammesu paṇḍakādike vināva yadi pañcavaggādigaṇo pūrati, kammaṃ na kuppati, itarathā kuppatīti veditabbaṃ.

    अपत्तचीवरवत्थूसुपि पत्तचीवरानं अभावेपि ‘‘परिपुण्णस्स पत्तचीवर’’न्ति कम्मवाचाय सावितत्ता कम्मकोपं अवत्वा दुक्‍कटमेव वुत्तं। इतरथा सावनाय हापनतो कम्मकोपो एव सिया। केचि पन ‘‘पठमं अनुञ्‍ञातकम्मवाचायं उपसम्पन्‍ना विय इदानिपि ‘परिपुण्णस्स पत्तचीवर’न्ति अवत्वा कम्मवाचाय उपसम्पन्‍नापि सूपसम्पन्‍ना एवा’’ति वदन्ति, तं न युत्तं। अनुञ्‍ञातकालतो पट्ठाय हि अपरामसनं सावनाय हापनविपत्ति एव होति ‘‘इत्थन्‍नामो सङ्घं उपसम्पदं याचती’’ति पदस्स हापने विय । तम्पि हि पच्छा अनुञ्‍ञातं, ‘‘सङ्घं, भन्ते, उपसम्पदं याचामी’’तिआदिवाक्येन अयाचेत्वा तम्पि उपसम्पादेन्तो ‘‘अयं इत्थन्‍नामो सङ्घं उपसम्पदं याचती’’ति वत्वाव यदि कम्मवाचं करोति, कम्मं सुकतमेव होति। नो चे, विपन्‍नं। सब्बपच्छा हि अनुञ्‍ञातकम्मवाचतो किञ्‍चिपि परिहापेतुं न वट्टति, सावनाय हापनमेव होति, अञ्‍ञे वा भिक्खू दातुकामा होन्तीति सम्बन्धो, अयमेत्थ विमतिविनोदनिया (वि॰ वि॰ टी॰ महावग्ग २.११७) आभतो विनिच्छयो। सारत्थदीपनीविनिच्छयो पन इधेव अन्तोगधा होति अप्पतरत्ता अविसेसत्ता च।

    Apattacīvaravatthūsupi pattacīvarānaṃ abhāvepi ‘‘paripuṇṇassa pattacīvara’’nti kammavācāya sāvitattā kammakopaṃ avatvā dukkaṭameva vuttaṃ. Itarathā sāvanāya hāpanato kammakopo eva siyā. Keci pana ‘‘paṭhamaṃ anuññātakammavācāyaṃ upasampannā viya idānipi ‘paripuṇṇassa pattacīvara’nti avatvā kammavācāya upasampannāpi sūpasampannā evā’’ti vadanti, taṃ na yuttaṃ. Anuññātakālato paṭṭhāya hi aparāmasanaṃ sāvanāya hāpanavipatti eva hoti ‘‘itthannāmo saṅghaṃ upasampadaṃ yācatī’’ti padassa hāpane viya . Tampi hi pacchā anuññātaṃ, ‘‘saṅghaṃ, bhante, upasampadaṃ yācāmī’’tiādivākyena ayācetvā tampi upasampādento ‘‘ayaṃ itthannāmo saṅghaṃ upasampadaṃ yācatī’’ti vatvāva yadi kammavācaṃ karoti, kammaṃ sukatameva hoti. No ce, vipannaṃ. Sabbapacchā hi anuññātakammavācato kiñcipi parihāpetuṃ na vaṭṭati, sāvanāya hāpanameva hoti, aññe vā bhikkhū dātukāmā hontīti sambandho, ayamettha vimativinodaniyā (vi. vi. ṭī. mahāvagga 2.117) ābhato vinicchayo. Sāratthadīpanīvinicchayo pana idheva antogadhā hoti appatarattā avisesattā ca.

    वजिरबुद्धिटीकायं (वजिर॰ टी॰ महावग्ग ११७) पन ‘‘केचि कुप्पतीति वदन्ति, तं न गहेतब्ब’’न्ति यं वुत्तं, तं ‘‘पञ्‍चवग्गकरणीयञ्‍चे, भिक्खवे, कम्मं, भिक्खुनिपञ्‍चमो कम्मं करेय्य, अकम्मं न च करणीय’’न्तिआदिना (महाव॰ ३९०) नयेन वुत्तत्ता पण्डकानं गणपूरणभावे एव कम्मं कुप्पति, न सब्बन्ति कत्वा सुवुत्तं, इतरथा ‘‘पण्डकुपज्झायेन कम्मं करेय्य, अकम्मं न च करणीय’’न्तिआदिकाय पाळिया भवितब्बं सिया। यथा अपरिपुण्णपत्तचीवरस्स उपसम्पादनकाले कम्मवाचायं ‘‘परिपुण्णस्स पत्तचीवर’’न्ति असन्तं वत्थुं कित्तेत्वा उपसम्पदाय कताय तस्मिं असन्तेपि उपसम्पदा रुहति, एवं ‘‘अयं बुद्धरक्खितो आयस्मतो धम्मरक्खितस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति अवत्थुं पण्डकुपज्झायादिं, असन्तं वा वत्थुं कित्तेत्वा कतायपि गणपूरकानमत्थिताय उपसम्पदा रुहतेव। ‘‘न, भिक्खवे, पण्डकुपज्झायेन उपसम्पादेतब्बो, यो उपसम्पादेय्य, आपत्ति दुक्‍कटस्स, सो च पुग्गलो अनुपसम्पन्‍नो’’तिआदिवचनस्स अभावा अयमत्थो सिद्धोव होति। न हि बुद्धा वत्तब्बयुत्तं न वदन्ति। तेन वुत्तं ‘‘यो पन भिक्खु जानं ऊनवीसतिवस्सं …पे॰… सो च पुग्गलो अनुपसम्पन्‍नो’’तिआदि (पाचि॰ ४०३)। तथा ‘‘ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो’’ति (महाव॰ ७१) वचनतो थेय्यसंवासकादिआचरियेहि अनुस्सावनाय कताय उपसम्पदा न रुहति तेसं अभिक्खुत्ताति वचनम्पि न गहेतब्बं।

    Vajirabuddhiṭīkāyaṃ (vajira. ṭī. mahāvagga 117) pana ‘‘keci kuppatīti vadanti, taṃ na gahetabba’’nti yaṃ vuttaṃ, taṃ ‘‘pañcavaggakaraṇīyañce, bhikkhave, kammaṃ, bhikkhunipañcamo kammaṃ kareyya, akammaṃ na ca karaṇīya’’ntiādinā (mahāva. 390) nayena vuttattā paṇḍakānaṃ gaṇapūraṇabhāve eva kammaṃ kuppati, na sabbanti katvā suvuttaṃ, itarathā ‘‘paṇḍakupajjhāyena kammaṃ kareyya, akammaṃ na ca karaṇīya’’ntiādikāya pāḷiyā bhavitabbaṃ siyā. Yathā aparipuṇṇapattacīvarassa upasampādanakāle kammavācāyaṃ ‘‘paripuṇṇassa pattacīvara’’nti asantaṃ vatthuṃ kittetvā upasampadāya katāya tasmiṃ asantepi upasampadā ruhati, evaṃ ‘‘ayaṃ buddharakkhito āyasmato dhammarakkhitassa upasampadāpekkho’’ti avatthuṃ paṇḍakupajjhāyādiṃ, asantaṃ vā vatthuṃ kittetvā katāyapi gaṇapūrakānamatthitāya upasampadā ruhateva. ‘‘Na, bhikkhave, paṇḍakupajjhāyena upasampādetabbo, yo upasampādeyya, āpatti dukkaṭassa, so ca puggalo anupasampanno’’tiādivacanassa abhāvā ayamattho siddhova hoti. Na hi buddhā vattabbayuttaṃ na vadanti. Tena vuttaṃ ‘‘yo pana bhikkhu jānaṃ ūnavīsativassaṃ …pe… so ca puggalo anupasampanno’’tiādi (pāci. 403). Tathā ‘‘byattena bhikkhunā paṭibalena saṅgho ñāpetabbo’’ti (mahāva. 71) vacanato theyyasaṃvāsakādiācariyehi anussāvanāya katāya upasampadā na ruhati tesaṃ abhikkhuttāti vacanampi na gahetabbaṃ.

    किञ्‍च भिय्यो – ‘‘इमानि चत्तारि कम्मानि पञ्‍चहाकारेहि विपज्‍जन्ती’’तिआदिना (परि॰ ४८२) नयेन कम्मानं सम्पत्तिविपत्तिया कथियमानाय ‘‘सत्तहि आकारेहि कम्मानि विपज्‍जन्ति वत्थुतो वा ञत्तितो वा अनुस्सावनतो वा सीमतो वा परिसतो वा उपज्झायतो वा आचरियतो वा’’ति अकथितत्ता न गहेतब्बं। ‘‘परिसतो वा’’ति वचनेन आचरियुपज्झायानं वा सङ्गहो कतोति चे? न, ‘‘द्वादसहि आकारेहि परिसतो कम्मानि विपज्‍जन्ती’’ति एतस्स विभङ्गे तेसमनामट्ठत्ता, अयमत्थो यस्मा तत्थ तत्थ सरूपेन वुत्तपाळिवसेनेव सक्‍का जानितुं, तस्मा नयमुखं दस्सेत्वा संखित्तोति अयमस्स युत्तिगवेसनाति वुत्तं।

    Kiñca bhiyyo – ‘‘imāni cattāri kammāni pañcahākārehi vipajjantī’’tiādinā (pari. 482) nayena kammānaṃ sampattivipattiyā kathiyamānāya ‘‘sattahi ākārehi kammāni vipajjanti vatthuto vā ñattito vā anussāvanato vā sīmato vā parisato vā upajjhāyato vā ācariyato vā’’ti akathitattā na gahetabbaṃ. ‘‘Parisato vā’’ti vacanena ācariyupajjhāyānaṃ vā saṅgaho katoti ce? Na, ‘‘dvādasahi ākārehi parisato kammāni vipajjantī’’ti etassa vibhaṅge tesamanāmaṭṭhattā, ayamattho yasmā tattha tattha sarūpena vuttapāḷivaseneva sakkā jānituṃ, tasmā nayamukhaṃ dassetvā saṃkhittoti ayamassa yuttigavesanāti vuttaṃ.

    तत्रिदं विचारेतब्बं – अनुपज्झायकं उपसम्पादेन्ता ते भिक्खू यथावुत्तनयेन अभूतं वत्थुं कित्तयिंसु, उदाहु मुसावादभया तानेव पदानि न सावेसुन्ति। किञ्‍चेत्थ – यदि ताव उपज्झायाभावतो न सावेसुं, ‘‘पुग्गलं न परामसती’’ति वुत्तविपत्तिप्पसङ्गो होति, अथ सावेसुं, मुसावादो नेसं भवतीति? वुच्‍चते – सावेसुंयेव यथावुत्तविपत्तिप्पसङ्गभया, ‘‘कम्मं पन न कुप्पती’’ति अट्ठकथायं वुत्तत्ता च। न, मुसावादस्स असम्भवतो, मुसावादेनपि कम्मसम्भवतो च। न हि सक्‍का मुसावादेन कम्मविपत्तिसम्पत्तिं कातुन्ति। तस्मा ‘‘अनुपज्झायकं उपसम्पादेन्ती’’ति वचनस्स च उभयदोसविनिमुत्तो अत्थो परियेसितब्बो।

    Tatridaṃ vicāretabbaṃ – anupajjhāyakaṃ upasampādentā te bhikkhū yathāvuttanayena abhūtaṃ vatthuṃ kittayiṃsu, udāhu musāvādabhayā tāneva padāni na sāvesunti. Kiñcettha – yadi tāva upajjhāyābhāvato na sāvesuṃ, ‘‘puggalaṃ na parāmasatī’’ti vuttavipattippasaṅgo hoti, atha sāvesuṃ, musāvādo nesaṃ bhavatīti? Vuccate – sāvesuṃyeva yathāvuttavipattippasaṅgabhayā, ‘‘kammaṃ pana na kuppatī’’ti aṭṭhakathāyaṃ vuttattā ca. Na, musāvādassa asambhavato, musāvādenapi kammasambhavato ca. Na hi sakkā musāvādena kammavipattisampattiṃ kātunti. Tasmā ‘‘anupajjhāyakaṃ upasampādentī’’ti vacanassa ca ubhayadosavinimutto attho pariyesitabbo.

    अयञ्‍चेत्थ युत्ति – यथा पुब्बे पब्बज्‍जुपसम्पदुपज्झायेसु विज्‍जमानेसुपि उपज्झायग्गहणक्‍कमेन अग्गहितत्ता ‘‘तेन खो पन समयेन भिक्खू अनुपज्झायक’’न्तिआदि वुत्तं, तथा इधापि उपज्झायस्स विज्‍जमानस्सेव सतो अग्गहितत्ता ‘‘अनुपज्झायकं उपसम्पादेन्ती’’ति वुत्तं। कम्मवाचाचरियेन पन ‘‘गहितो तेन उपज्झायो’’ति सञ्‍ञाय उपज्झायं कित्तेत्वा कम्मवाचं सावेतब्बं। केनचि वा कारणेन कायसामग्गिं अदेन्तस्स उपज्झायस्स छन्दं गहेत्वा कम्मवाचं सावेति, उपज्झायो वा उपसम्पदापेक्खस्स उपज्झं दत्वा पच्छा उपसम्पन्‍ने तस्मिं तादिसे वत्थुस्मिं समनुयुञ्‍जियमानो वा असमनुयुञ्‍जियमानो वा उपज्झायदानतो पुब्बे एव सामणेरो पटिजानाति, सिक्खापच्‍चक्खातको वा अन्तिमवत्थुअज्झापन्‍नको वा पटिजानाति, छन्दहारकादयो विय उपज्झायो वा अञ्‍ञसीमागतो होति। कम्मवाचा रुहतीति वत्वा ‘‘अनुजानामि भिक्खवे पच्‍चन्तिमेसु जनपदेसु विनयधरपञ्‍चमेन गणेन उपसम्पद’’न्ति वुत्तत्ता। केचि ‘‘विनयधरपञ्‍चमेन उपज्झायेन सन्‍निहितेनेव भवितब्ब’’न्ति वदन्तीति पोराणगण्ठिपदे वुत्तं। सो च पाठो अप्पमाणो मज्झिमेसु जनपदेसु तस्स वचनस्साभावतो। असन्‍निहितेपि उपज्झाये कम्मवाचा रुहतीति आपज्‍जतीति चे? न। कस्मा? कम्मसम्पत्तियं ‘‘पुग्गलं परामसती’’ति वुत्तपाठोव नो पमाणं। न हि तत्थ असन्‍निहितो उपज्झायसङ्खातो पुग्गलो परामसनं अरहति, तस्मा तत्थ सङ्घपरामसनं विय पुग्गलपरामसनं वेदितब्बं। सङ्घेन गणेन उपज्झायेन उपसम्पादेन्ति तेसं अत्थतो पुग्गलत्ता, पण्डकादिउपज्झायेन उपसम्पादेन्ति उपसम्पादनकाले अविदितत्ताति पोराणा।

    Ayañcettha yutti – yathā pubbe pabbajjupasampadupajjhāyesu vijjamānesupi upajjhāyaggahaṇakkamena aggahitattā ‘‘tena kho pana samayena bhikkhū anupajjhāyaka’’ntiādi vuttaṃ, tathā idhāpi upajjhāyassa vijjamānasseva sato aggahitattā ‘‘anupajjhāyakaṃ upasampādentī’’ti vuttaṃ. Kammavācācariyena pana ‘‘gahito tena upajjhāyo’’ti saññāya upajjhāyaṃ kittetvā kammavācaṃ sāvetabbaṃ. Kenaci vā kāraṇena kāyasāmaggiṃ adentassa upajjhāyassa chandaṃ gahetvā kammavācaṃ sāveti, upajjhāyo vā upasampadāpekkhassa upajjhaṃ datvā pacchā upasampanne tasmiṃ tādise vatthusmiṃ samanuyuñjiyamāno vā asamanuyuñjiyamāno vā upajjhāyadānato pubbe eva sāmaṇero paṭijānāti, sikkhāpaccakkhātako vā antimavatthuajjhāpannako vā paṭijānāti, chandahārakādayo viya upajjhāyo vā aññasīmāgato hoti. Kammavācā ruhatīti vatvā ‘‘anujānāmi bhikkhave paccantimesu janapadesu vinayadharapañcamena gaṇena upasampada’’nti vuttattā. Keci ‘‘vinayadharapañcamena upajjhāyena sannihiteneva bhavitabba’’nti vadantīti porāṇagaṇṭhipade vuttaṃ. So ca pāṭho appamāṇo majjhimesu janapadesu tassa vacanassābhāvato. Asannihitepi upajjhāye kammavācā ruhatīti āpajjatīti ce? Na. Kasmā? Kammasampattiyaṃ ‘‘puggalaṃ parāmasatī’’ti vuttapāṭhova no pamāṇaṃ. Na hi tattha asannihito upajjhāyasaṅkhāto puggalo parāmasanaṃ arahati, tasmā tattha saṅghaparāmasanaṃ viya puggalaparāmasanaṃ veditabbaṃ. Saṅghena gaṇena upajjhāyena upasampādenti tesaṃ atthato puggalattā, paṇḍakādiupajjhāyena upasampādenti upasampādanakāle aviditattāti porāṇā.

    अपत्तचीवरं उपसम्पादेन्तीति कम्मवाचाचरियो ‘‘परिपुण्णस्स पत्तचीवर’’न्ति सञ्‍ञाय, केवलं अत्थसम्पत्तिं अनपेक्खित्वा सन्तपदनीहारेन वा ‘‘परिपुण्णस्स पत्तचीवर’’न्ति कम्मवाचं सावेति। यथा एतरहि मतविप्पवुत्तमातापितिकोपि ‘‘अनुञ्‍ञातोसि मातापितूही’’ति पुट्ठो ‘‘आम भन्ते’’ति वदति, किं बहुना? अयं पनेत्थ सारो – ‘‘तस्मिं समये चत्तारि कम्मानि पञ्‍चहाकारेहि विपज्‍जन्ती’’ति लक्खणस्स न ताव पञ्‍ञत्तत्ता अनुपज्झायकादिं उपसम्पादेन्ति। वज्‍जनीयपुग्गलानं अवुत्तत्ता पण्डकुपज्झायादिं उपसम्पादेन्ति, तेरसन्तरायपुच्छाय अदस्सनत्ता अपत्तचीवरकं उपसम्पादेन्ति, ‘‘अनुजानामि भिक्खवे ञत्तिचतुत्थेन कम्मेन उपसम्पादेतु’’न्ति (महाव॰ ६९) एवं सब्बपठमं अनुञ्‍ञाताय कम्मवाचाय ‘‘परिपुण्णस्स पत्तचीवर’’न्ति अवचनमेत्थ साधकन्ति वेदितब्बं। तञ्हि वचनं अनुक्‍कमेनानुञ्‍ञातन्ति।

    Apattacīvaraṃupasampādentīti kammavācācariyo ‘‘paripuṇṇassa pattacīvara’’nti saññāya, kevalaṃ atthasampattiṃ anapekkhitvā santapadanīhārena vā ‘‘paripuṇṇassa pattacīvara’’nti kammavācaṃ sāveti. Yathā etarahi matavippavuttamātāpitikopi ‘‘anuññātosi mātāpitūhī’’ti puṭṭho ‘‘āma bhante’’ti vadati, kiṃ bahunā? Ayaṃ panettha sāro – ‘‘tasmiṃ samaye cattāri kammāni pañcahākārehi vipajjantī’’ti lakkhaṇassa na tāva paññattattā anupajjhāyakādiṃ upasampādenti. Vajjanīyapuggalānaṃ avuttattā paṇḍakupajjhāyādiṃ upasampādenti, terasantarāyapucchāya adassanattā apattacīvarakaṃ upasampādenti, ‘‘anujānāmi bhikkhave ñatticatutthena kammena upasampādetu’’nti (mahāva. 69) evaṃ sabbapaṭhamaṃ anuññātāya kammavācāya ‘‘paripuṇṇassa pattacīvara’’nti avacanamettha sādhakanti veditabbaṃ. Tañhi vacanaṃ anukkamenānuññātanti.

    इदं ताव सब्बथा होतु, ‘‘मूगं पब्बाजेन्ति बधिरं पब्बाजेन्ती’’ति इदं कथं सम्भवितुमरहति आदितो पट्ठाय ‘‘अनुजानामि भिक्खवे इमेहि तीहि सरणगमनेहि पब्बज्‍ज’’न्तिआदिना अनुञ्‍ञातत्ताति? वुच्‍चते – ‘‘एवञ्‍च पन, भिक्खवे, पब्बाजेतब्बोति, एवं वदेहीति वत्तब्बो…पे॰… ततियम्पि सङ्घं सरणं गच्छामी’’ति एत्थ ‘‘एवं वदेहीति वत्तब्बो’’ति इमस्स वचनस्स मिच्छा अत्थं गहेत्वा मूगं पब्बाजेसुं। ‘‘एवं वदेही’’ति तं पब्बज्‍जापेक्खं आणापेत्वा सयं उपज्झायेन वत्तब्बो ‘‘ततियम्पि सङ्घं सरणं गच्छामी’’ति, सो पब्बज्‍जापेक्खा तथा आणत्तो उपज्झायवचनस्स अनु अनु वदतु वा मा वा, तत्थ तत्थ भगवा ‘‘कायेन विञ्‍ञापेति, वाचाय विञ्‍ञापेति, कायेन वाचाय विञ्‍ञापेति, गहितो होति उपज्झायो। दिन्‍नो होति छन्दो, दिन्‍ना होति पारिसुद्धि, दिन्‍ना होति पवारणा’’ति वदति । तदनुमानेन वा कायेन तेन पब्बज्‍जापेक्खेन विञ्‍ञत्तं होति सरणगमनन्ति वा लोकेपि कायेन विञ्‍ञापेन्तो एवं वदतीति वुच्‍चति, तं परियायं गहेत्वा मूगं पब्बाजेन्तीति वेदितब्बं। पोराणगण्ठिपदे ‘‘मूगं कथं पब्बाजेन्तीति पुच्छं कत्वा तस्स कायपसादसम्भवतो कायेन पहारं दत्वा हत्थमुद्दाय विञ्‍ञापेत्वा पब्बाजेसु’’न्ति वुत्तं। किं बहुना?

    Idaṃ tāva sabbathā hotu, ‘‘mūgaṃ pabbājenti badhiraṃ pabbājentī’’ti idaṃ kathaṃ sambhavitumarahati ādito paṭṭhāya ‘‘anujānāmi bhikkhave imehi tīhi saraṇagamanehi pabbajja’’ntiādinā anuññātattāti? Vuccate – ‘‘evañca pana, bhikkhave, pabbājetabboti, evaṃ vadehīti vattabbo…pe… tatiyampi saṅghaṃ saraṇaṃ gacchāmī’’ti ettha ‘‘evaṃ vadehīti vattabbo’’ti imassa vacanassa micchā atthaṃ gahetvā mūgaṃ pabbājesuṃ. ‘‘Evaṃ vadehī’’ti taṃ pabbajjāpekkhaṃ āṇāpetvā sayaṃ upajjhāyena vattabbo ‘‘tatiyampi saṅghaṃ saraṇaṃ gacchāmī’’ti, so pabbajjāpekkhā tathā āṇatto upajjhāyavacanassa anu anu vadatu vā mā vā, tattha tattha bhagavā ‘‘kāyena viññāpeti, vācāya viññāpeti, kāyena vācāya viññāpeti, gahito hoti upajjhāyo. Dinno hoti chando, dinnā hoti pārisuddhi, dinnā hoti pavāraṇā’’ti vadati . Tadanumānena vā kāyena tena pabbajjāpekkhena viññattaṃ hoti saraṇagamananti vā lokepi kāyena viññāpento evaṃ vadatīti vuccati, taṃ pariyāyaṃ gahetvā mūgaṃ pabbājentīti veditabbaṃ. Porāṇagaṇṭhipade ‘‘mūgaṃ kathaṃ pabbājentīti pucchaṃ katvā tassa kāyapasādasambhavato kāyena pahāraṃ datvā hatthamuddāya viññāpetvā pabbājesu’’nti vuttaṃ. Kiṃ bahunā?

    अयं पनेत्थ सारो – यथा पुब्बे पब्बज्‍जाधिकारे वत्तमाने पब्बज्‍जाभिलापं उपच्छिन्दित्वा ‘‘पण्डको, भिक्खवे, अनुपसम्पन्‍नो न उपसम्पादेतब्बो’’तिआदिना (महाव॰ १०९) नयेन उपसम्पदवसेनेव अभिलापो कतो। थेय्यसंवासकपदे असम्भवतो किञ्‍चापि सो न कतो, पब्बज्‍जाव तत्थ कता, सब्बत्थ पन उपसम्पदाभिलापेन अधिप्पेता तदनुभावतो उपसम्पदाय, पब्बज्‍जाय वारिताय उपसम्पदा वारिता होतीति कत्वा, तथा इध उपसम्पदाधिकारे वत्तमाने उपसम्पदाभिलापं उपच्छिन्दित्वा उपसम्पदमेव सन्धाय पब्बज्‍जाभिलापो कतोति वेदितब्बो। कामं सो न कत्तब्बो, मूगपदे असम्भवतो तस्स वसेन आदितो पट्ठाय उपसम्पदाभिलापोव कत्तब्बो विय दिस्सति, तथापि तस्सेव मूगपदस्स वसेन आदितो पट्ठाय पब्बज्‍जाभिलापोव कतो मिच्छागहणनिवारणत्थं। कथं? ‘‘मूगो, भिक्खवे, अपत्तो ओसारणं, तञ्‍चे सङ्घो ओसारेति, सोसारितो’’ति (महाव॰ ३९६) वचनतो हि मूगो उपसम्पन्‍नो होतीति सिद्धं, सो केवलं उपसम्पन्‍नोव होति, न पन पब्बजितो तस्स पब्बज्‍जाय असम्भवतोति मिच्छागाहो होति, तं परिवज्‍जापेत्वा यो उपसम्पन्‍नो, सो पब्बजितोव होति। पब्बजितो पन अत्थि कोचि उपसम्पन्‍नो, अत्थि कोचि अनुपसम्पन्‍नोति इमं सम्मागाहं उप्पादेति भगवाति वेदितब्बं।

    Ayaṃ panettha sāro – yathā pubbe pabbajjādhikāre vattamāne pabbajjābhilāpaṃ upacchinditvā ‘‘paṇḍako, bhikkhave, anupasampanno na upasampādetabbo’’tiādinā (mahāva. 109) nayena upasampadavaseneva abhilāpo kato. Theyyasaṃvāsakapade asambhavato kiñcāpi so na kato, pabbajjāva tattha katā, sabbattha pana upasampadābhilāpena adhippetā tadanubhāvato upasampadāya, pabbajjāya vāritāya upasampadā vāritā hotīti katvā, tathā idha upasampadādhikāre vattamāne upasampadābhilāpaṃ upacchinditvā upasampadameva sandhāya pabbajjābhilāpo katoti veditabbo. Kāmaṃ so na kattabbo, mūgapade asambhavato tassa vasena ādito paṭṭhāya upasampadābhilāpova kattabbo viya dissati, tathāpi tasseva mūgapadassa vasena ādito paṭṭhāya pabbajjābhilāpova kato micchāgahaṇanivāraṇatthaṃ. Kathaṃ? ‘‘Mūgo, bhikkhave, apatto osāraṇaṃ, tañce saṅgho osāreti, sosārito’’ti (mahāva. 396) vacanato hi mūgo upasampanno hotīti siddhaṃ, so kevalaṃ upasampannova hoti, na pana pabbajito tassa pabbajjāya asambhavatoti micchāgāho hoti, taṃ parivajjāpetvā yo upasampanno, so pabbajitova hoti. Pabbajito pana atthi koci upasampanno, atthi koci anupasampannoti imaṃ sammāgāhaṃ uppādeti bhagavāti veditabbaṃ.

    अपिच तेसं हत्थच्छिन्‍नादीनं पब्बजितानं सुपब्बजितभावदीपनत्थं, पब्बज्‍जाभावसङ्कानिवारणत्थञ्‍चेत्थ पब्बज्‍जाभिलापो कतो। कथं? ‘‘न, भिक्खवे, हत्थच्छिन्‍नो पब्बाजेतब्बो’’तिआदिना (महाव॰ ११९) पटिक्खेपेन, ‘‘पब्बजिता सुपब्बजिता’’ति वुत्तट्ठानाभावेन च तेसं पब्बज्‍जाभावसङ्का भवेय्य, यथा पसङ्का भवे, तथा पसङ्कं ठपेय्य। खन्धके उपसम्पदं सन्धाय ‘‘हत्थच्छिन्‍नो, भिक्खवे, अपत्तो ओसारणं, तञ्‍चे सङ्घो ओसारेति, सोसारितो’’तिआदिना (महाव॰ ३९६) नयेन भगवा निवारेति। तेनेव नयेन पब्बजिता पनेते सब्बेपि सुपब्बजिता एवाति दीपेति। अञ्‍ञथा सब्बेपेते उपसम्पन्‍नाव होन्ति, न पब्बजिताति अयमनिट्ठप्पसङ्गो आपज्‍जति। कथं? ‘‘हत्थच्छिन्‍नो, भिक्खवे, न पब्बाजेतब्बो, पब्बजितो नासेतब्बो’’ति वा ‘‘न, भिक्खवे, हत्थच्छिन्‍नो पब्बाजेतब्बो, यो पब्बाजेय्य, आपत्ति दुक्‍कटस्स, सो च अपब्बजितो’’ति (महाव॰ ११९) वा तन्तिया ठपिताय चम्पेय्यक्खन्धके ‘‘सोसारितो’’ति वुत्तत्ता केवलं ‘‘इमे हत्थच्छिन्‍नादयो उपसम्पन्‍नाव होन्ति, न पब्बजिता’’ति वा ‘‘उपसम्पन्‍नापि चे पब्बजिता, नासेतब्बा’’ति वा अनिट्ठकोट्ठासो आपज्‍जतीति अधिप्पायो।

    Apica tesaṃ hatthacchinnādīnaṃ pabbajitānaṃ supabbajitabhāvadīpanatthaṃ, pabbajjābhāvasaṅkānivāraṇatthañcettha pabbajjābhilāpo kato. Kathaṃ? ‘‘Na, bhikkhave, hatthacchinno pabbājetabbo’’tiādinā (mahāva. 119) paṭikkhepena, ‘‘pabbajitā supabbajitā’’ti vuttaṭṭhānābhāvena ca tesaṃ pabbajjābhāvasaṅkā bhaveyya, yathā pasaṅkā bhave, tathā pasaṅkaṃ ṭhapeyya. Khandhake upasampadaṃ sandhāya ‘‘hatthacchinno, bhikkhave, apatto osāraṇaṃ, tañce saṅgho osāreti, sosārito’’tiādinā (mahāva. 396) nayena bhagavā nivāreti. Teneva nayena pabbajitā panete sabbepi supabbajitā evāti dīpeti. Aññathā sabbepete upasampannāva honti, na pabbajitāti ayamaniṭṭhappasaṅgo āpajjati. Kathaṃ? ‘‘Hatthacchinno, bhikkhave, na pabbājetabbo, pabbajito nāsetabbo’’ti vā ‘‘na, bhikkhave, hatthacchinno pabbājetabbo, yo pabbājeyya, āpatti dukkaṭassa, so ca apabbajito’’ti (mahāva. 119) vā tantiyā ṭhapitāya campeyyakkhandhake ‘‘sosārito’’ti vuttattā kevalaṃ ‘‘ime hatthacchinnādayo upasampannāva honti, na pabbajitā’’ti vā ‘‘upasampannāpi ce pabbajitā, nāsetabbā’’ti vā aniṭṭhakoṭṭhāso āpajjatīti adhippāyo.

    इदं पनेत्थ विचारेतब्बं – ‘‘सो च अपब्बजितो’’ति वचनाभावतो मूगस्स पब्बज्‍जासिद्धिपसङ्गतो पब्बज्‍जापि एकतोसुद्धिया होतीति अयमनिट्ठकोट्ठासो कथं नापज्‍जतीति? पब्बज्‍जाभिलापेन उपसम्पदा इधाधिप्पेताति सम्मागाहेन नापज्‍जतीति, अञ्‍ञथा यथाब्यञ्‍जनं अत्थे गहिते यथापञ्‍ञत्तदुक्‍कटाभावसङ्खातो अपरो अनिट्ठकोट्ठासो आपज्‍जति। कथं? ‘‘न, भिक्खवे, मूगो पब्बाजेतब्बो, यो पब्बाजेय्य, आपत्ति दुक्‍कटस्सा’’ति वुत्तदुक्‍कटं पब्बज्‍जापरियोसाने होति, न तस्साविप्पकताय। पुब्बपयोगदुक्‍कटमेव हि पठमं आपज्‍जति, तस्मा मूगस्स पब्बज्‍जापरियोसानस्सेव अभावतो इमस्स दुक्‍कटस्स ओकासो च न सब्बकालं सम्भवेय्य, उपसम्पदावसेन पन अत्थे गहिते सम्भवति कम्मनिब्बत्तितो। तेनेव पाळियं ‘‘न, भिक्खवे, पण्डको उपसम्पादेतब्बो, यो उपसम्पादेय्य, आपत्ति दुक्‍कटस्सा’’ति दुक्‍कटं न पञ्‍ञत्तं। अपञ्‍ञत्तत्ता पुब्बपयोगदुक्‍कटमेव चेत्थ सम्भवति, नेतरं। एत्तावता सिद्धमेतं पब्बज्‍जाभिलापेन उपसम्पदाव तत्थ अधिप्पेता, न पब्बज्‍जाति। एत्थाह सामणेरपब्बज्‍जा न कायपयोगतो होतीति कथं पञ्‍ञायतीति? वुच्‍चते – कायेन विञ्‍ञापेतीतिआदित्तिका दस्सनतोति आगतो।

    Idaṃ panettha vicāretabbaṃ – ‘‘so ca apabbajito’’ti vacanābhāvato mūgassa pabbajjāsiddhipasaṅgato pabbajjāpi ekatosuddhiyā hotīti ayamaniṭṭhakoṭṭhāso kathaṃ nāpajjatīti? Pabbajjābhilāpena upasampadā idhādhippetāti sammāgāhena nāpajjatīti, aññathā yathābyañjanaṃ atthe gahite yathāpaññattadukkaṭābhāvasaṅkhāto aparo aniṭṭhakoṭṭhāso āpajjati. Kathaṃ? ‘‘Na, bhikkhave, mūgo pabbājetabbo, yo pabbājeyya, āpatti dukkaṭassā’’ti vuttadukkaṭaṃ pabbajjāpariyosāne hoti, na tassāvippakatāya. Pubbapayogadukkaṭameva hi paṭhamaṃ āpajjati, tasmā mūgassa pabbajjāpariyosānasseva abhāvato imassa dukkaṭassa okāso ca na sabbakālaṃ sambhaveyya, upasampadāvasena pana atthe gahite sambhavati kammanibbattito. Teneva pāḷiyaṃ ‘‘na, bhikkhave, paṇḍako upasampādetabbo, yo upasampādeyya, āpatti dukkaṭassā’’ti dukkaṭaṃ na paññattaṃ. Apaññattattā pubbapayogadukkaṭameva cettha sambhavati, netaraṃ. Ettāvatā siddhametaṃ pabbajjābhilāpena upasampadāva tattha adhippetā, na pabbajjāti. Etthāha sāmaṇerapabbajjā na kāyapayogato hotīti kathaṃ paññāyatīti? Vuccate – kāyena viññāpetītiādittikā dassanatoti āgato.

    ‘‘गोत्तेनपि अनुस्सावेतु’’न्ति (महाव॰ १२२) वचनतो येन वोहारेन वोहरति, तेन वट्टतीति सिद्धं, तस्मा ‘‘को नामो ते उपज्झायो’’ति पुट्ठेनपि गोत्तमेव नामं कत्वा वत्तब्बन्ति सिद्धं होति, तस्मा चतुब्बिधेसु नामेसु येन केनचि नामेन अनुस्सावना कातब्बाति वदन्ति। एकस्स बहूनि नामानि होन्ति, तत्थ एकं नामं ञत्तिया, एकं अनुस्सावनाय कातुं न वट्टति, अत्थतो ब्यञ्‍जनतो च अभिन्‍नाहि अनुस्सावनाहि भवितब्बन्ति। किञ्‍चापि ‘‘इत्थन्‍नामो इत्थन्‍नामस्स आयस्मतो’’ति पाळियं ‘‘आयस्मतो’’ति पदं पच्छा वुत्तं, कम्मवाचापाळियं पन ‘‘अयं बुद्धरक्खितो आयस्मतो धम्मरक्खितस्सा’’ति पठमं लिखन्ति, तं उप्पटिपाटिया वुत्तन्ति न पच्‍चेतब्बं। पाळियञ्हि ‘‘इत्थन्‍नामो इत्थन्‍नामस्सा’’ति अत्थमत्तं दस्सितं, तस्मा पाळियं अवुत्तोपि ‘‘अयं बुद्धरक्खितो आयस्मतो धम्मरक्खितस्सा’’ति कम्मवाचापाळियं पयोगो दस्सितो। ‘‘न मे दिट्ठो इतो पुब्बे इच्‍चायस्मा सारिपुत्तो’’ति च ‘‘आयस्मा सारिपुत्तो अत्थकुसलो’’ति च पठमं ‘‘आयस्मा’’ति पयोगस्स दस्सनतोति वदन्ति। कत्थचि ‘‘आयस्मतो बुद्धरक्खितस्सा’’ति वत्वा कत्थचि केवलं ‘‘बुद्धरक्खितस्सा’’ति सावेति, सावनं हापेतीति न वुच्‍चति नामस्स अहापितत्ताति एके। सचे कत्थचि ‘‘आयस्मतो बुद्धरक्खितस्सा’’ति वत्वा कत्थचि ‘‘बुद्धरक्खितस्सायस्मतो’’ति सावेति, पाठानुरूपत्ता खेत्तमेव ओतिण्णन्तिपि एके। ब्यञ्‍जनभेदप्पसङ्गतो अनुस्सावनानं तं न वट्टतीति वदन्ति। सचे पन सब्बट्ठानेपि एकेनेव पकारेन वदति, वट्टति।

    ‘‘Gottenapi anussāvetu’’nti (mahāva. 122) vacanato yena vohārena voharati, tena vaṭṭatīti siddhaṃ, tasmā ‘‘ko nāmo te upajjhāyo’’ti puṭṭhenapi gottameva nāmaṃ katvā vattabbanti siddhaṃ hoti, tasmā catubbidhesu nāmesu yena kenaci nāmena anussāvanā kātabbāti vadanti. Ekassa bahūni nāmāni honti, tattha ekaṃ nāmaṃ ñattiyā, ekaṃ anussāvanāya kātuṃ na vaṭṭati, atthato byañjanato ca abhinnāhi anussāvanāhi bhavitabbanti. Kiñcāpi ‘‘itthannāmo itthannāmassa āyasmato’’ti pāḷiyaṃ ‘‘āyasmato’’ti padaṃ pacchā vuttaṃ, kammavācāpāḷiyaṃ pana ‘‘ayaṃ buddharakkhito āyasmato dhammarakkhitassā’’ti paṭhamaṃ likhanti, taṃ uppaṭipāṭiyā vuttanti na paccetabbaṃ. Pāḷiyañhi ‘‘itthannāmo itthannāmassā’’ti atthamattaṃ dassitaṃ, tasmā pāḷiyaṃ avuttopi ‘‘ayaṃ buddharakkhito āyasmato dhammarakkhitassā’’ti kammavācāpāḷiyaṃ payogo dassito. ‘‘Na me diṭṭho ito pubbe iccāyasmā sāriputto’’ti ca ‘‘āyasmā sāriputto atthakusalo’’ti ca paṭhamaṃ ‘‘āyasmā’’ti payogassa dassanatoti vadanti. Katthaci ‘‘āyasmato buddharakkhitassā’’ti vatvā katthaci kevalaṃ ‘‘buddharakkhitassā’’ti sāveti, sāvanaṃ hāpetīti na vuccati nāmassa ahāpitattāti eke. Sace katthaci ‘‘āyasmato buddharakkhitassā’’ti vatvā katthaci ‘‘buddharakkhitassāyasmato’’ti sāveti, pāṭhānurūpattā khettameva otiṇṇantipi eke. Byañjanabhedappasaṅgato anussāvanānaṃ taṃ na vaṭṭatīti vadanti. Sace pana sabbaṭṭhānepi ekeneva pakārena vadati, vaṭṭati.

    एकानुस्सावनेति एत्थ एकतो अनुस्सावनं एतेसन्ति एकानुस्सावनाति असमानाधिकरणविसयो बाहिरत्थसमासोति दट्ठब्बं। तेनेवाह ‘‘द्वे एकतो अनुस्सावने’’ति। तत्थ एकतोति एकक्खणेति अत्थो, विभत्तिअलोपेन चायं निद्देसो। पुरिमनयेनेव एकतो अनुस्सावने कातुन्ति ‘‘एकेन एकस्स, अञ्‍ञेन इतरस्सा’’तिआदिना पुब्बे वुत्तनयेन द्वीहि वा तीहि वा आचरियेहि एकेन वा एकतो अनुस्सावने कातुं। वज्‍जावज्‍जं उपनिज्झायतीति उपज्झाति इमिना उपज्झायसद्दसमानत्थो उपज्झासद्दोपीति अत्थं दस्सेतीति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ महावग्ग ३.१२३)।

    Ekānussāvaneti ettha ekato anussāvanaṃ etesanti ekānussāvanāti asamānādhikaraṇavisayo bāhiratthasamāsoti daṭṭhabbaṃ. Tenevāha ‘‘dve ekato anussāvane’’ti. Tattha ekatoti ekakkhaṇeti attho, vibhattialopena cāyaṃ niddeso. Purimanayeneva ekato anussāvane kātunti ‘‘ekena ekassa, aññena itarassā’’tiādinā pubbe vuttanayena dvīhi vā tīhi vā ācariyehi ekena vā ekato anussāvane kātuṃ. Vajjāvajjaṃ upanijjhāyatīti upajjhāti iminā upajjhāyasaddasamānattho upajjhāsaddopīti atthaṃ dassetīti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. mahāvagga 3.123).

    गोत्तेनापीति ‘‘आयस्मतो पिप्पलिस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति एवं नामं अवत्वा गोत्तनामेनपीति अत्थो, तेन ‘‘को नामो ते उपज्झायो’’ति पुट्ठेन गोत्तनामेन ‘‘आयस्मा कस्सपो’’ति वत्तब्बन्ति सिद्धं होति। तस्मा अञ्‍ञम्पि यं किञ्‍चि तस्स नामं पसिद्धं, तस्मिं वा खणे सुखग्गहणत्थं नामं पञ्‍ञापितं, तं सब्बं गहेत्वापि अनुस्सावना कातब्बा। यथा उपज्झायस्स, एवं उपसम्पदापेक्खस्सापि गोत्तादिनामेन तङ्खणिकनामेन च अनुस्सावनं कातुं वट्टति, तस्मिम्पि खणे ‘‘अयं तिस्सो’’ति वा ‘‘नागो’’ति वा नामं करोन्तेहि अनुसासकसम्मुतितो पठममेव कातब्बं। एवं अकत्वापि अन्तरायिकधम्मानुसासनपुच्छनकालेसु ‘‘किन्‍नामोसि, अहं भन्ते नागो नाम, को नामो ते उपज्झायो, उपज्झायो मे भन्ते तिस्सो नामा’’तिआदिना विञ्‍ञापेन्तेन उभिन्‍नम्पि चित्ते ‘‘ममेतं नाम’’न्ति यथा सञ्‍ञं उप्पज्‍जति, एवं विञ्‍ञापेतब्बं। सचे पन तस्मिं खणे पकतिनामेन वत्वा पच्छा ‘‘तिस्सो नामा’’ति अपुब्बनामेन अनुस्सावेति, न वट्टति।

    Gottenāpīti ‘‘āyasmato pippalissa upasampadāpekkho’’ti evaṃ nāmaṃ avatvā gottanāmenapīti attho, tena ‘‘ko nāmo te upajjhāyo’’ti puṭṭhena gottanāmena ‘‘āyasmā kassapo’’ti vattabbanti siddhaṃ hoti. Tasmā aññampi yaṃ kiñci tassa nāmaṃ pasiddhaṃ, tasmiṃ vā khaṇe sukhaggahaṇatthaṃ nāmaṃ paññāpitaṃ, taṃ sabbaṃ gahetvāpi anussāvanā kātabbā. Yathā upajjhāyassa, evaṃ upasampadāpekkhassāpi gottādināmena taṅkhaṇikanāmena ca anussāvanaṃ kātuṃ vaṭṭati, tasmimpi khaṇe ‘‘ayaṃ tisso’’ti vā ‘‘nāgo’’ti vā nāmaṃ karontehi anusāsakasammutito paṭhamameva kātabbaṃ. Evaṃ akatvāpi antarāyikadhammānusāsanapucchanakālesu ‘‘kinnāmosi, ahaṃ bhante nāgo nāma, ko nāmo te upajjhāyo, upajjhāyo me bhante tisso nāmā’’tiādinā viññāpentena ubhinnampi citte ‘‘mametaṃ nāma’’nti yathā saññaṃ uppajjati, evaṃ viññāpetabbaṃ. Sace pana tasmiṃ khaṇe pakatināmena vatvā pacchā ‘‘tisso nāmā’’ti apubbanāmena anussāveti, na vaṭṭati.

    तत्थ च किञ्‍चापि उपज्झायस्सेव नामं अग्गहेत्वा येन केनचि नामेन ‘‘तिस्सस्स उपसम्पदापेक्खो’’तिआदिनापि पुग्गले परामट्ठे कम्मं सुकतमेव होति अनुपज्झायकादीनं उपसम्पदाकम्मं विय उपज्झायस्स अभावेपि अभब्बत्तेपि कम्मवाचाय पुग्गले परामट्ठे कम्मस्स सिज्झनतो। उपसम्पदापेक्खस्स पन यथासकं नामं विना अञ्‍ञेन नामेन अनुस्साविते कम्मं कुप्पति, सो अनुपसम्पन्‍नोव होति। तत्थ ठितो अञ्‍ञो अनुपसम्पन्‍नो विय गहितनामस्स वत्थुपुग्गलस्स तत्थ अभावा, एतस्स च नामस्स अनुस्सावनाय अवुत्तत्ता। तस्मा उपसम्पदापेक्खस्स पकतिनामं परिवत्तेत्वा अपुब्बेन नागादिनामेन अनुस्सावितुकामेन पटिकच्‍चेव ‘‘त्वं नागो’’तिआदिना विञ्‍ञापेत्वा अनुसासनअन्तरायिकधम्मापुच्छनक्खणेसुपि तस्स च सङ्घस्स च यथा पाकटं होति, तथा पकासेत्वाव नागादिनामेन अनुस्सावेतब्बं। एकस्स बहूनि नामानि होन्ति, तेसु एकं गहेतुं वट्टति।

    Tattha ca kiñcāpi upajjhāyasseva nāmaṃ aggahetvā yena kenaci nāmena ‘‘tissassa upasampadāpekkho’’tiādināpi puggale parāmaṭṭhe kammaṃ sukatameva hoti anupajjhāyakādīnaṃ upasampadākammaṃ viya upajjhāyassa abhāvepi abhabbattepi kammavācāya puggale parāmaṭṭhe kammassa sijjhanato. Upasampadāpekkhassa pana yathāsakaṃ nāmaṃ vinā aññena nāmena anussāvite kammaṃ kuppati, so anupasampannova hoti. Tattha ṭhito añño anupasampanno viya gahitanāmassa vatthupuggalassa tattha abhāvā, etassa ca nāmassa anussāvanāya avuttattā. Tasmā upasampadāpekkhassa pakatināmaṃ parivattetvā apubbena nāgādināmena anussāvitukāmena paṭikacceva ‘‘tvaṃ nāgo’’tiādinā viññāpetvā anusāsanaantarāyikadhammāpucchanakkhaṇesupi tassa ca saṅghassa ca yathā pākaṭaṃ hoti, tathā pakāsetvāva nāgādināmena anussāvetabbaṃ. Ekassa bahūni nāmāni honti, tesu ekaṃ gahetuṃ vaṭṭati.

    यं पन उपसम्पदापेक्खउपज्झायानं एकत्थ गहितं नामं तदेव ञत्तिया, सब्बत्थ अनुस्सावनासु च गहेतब्बं। गहिततो हि अञ्‍ञस्मिं गहिते ब्यञ्‍जनं भिन्‍नं नाम होति, कम्मं विपज्‍जति। अत्थतो हि ब्यञ्‍जनतो च अभिन्‍ना एव ञत्ति अनुस्सावना च वट्टन्ति। उपज्झायनामस्स पन पुरतो ‘‘आयस्मतो तिस्सस्सा’’तिआदिना आयस्मन्तपदं सब्बत्थ योजेत्वापि अनुस्सावेति। तथा अयोजितेपि दोसो नत्थि।

    Yaṃ pana upasampadāpekkhaupajjhāyānaṃ ekattha gahitaṃ nāmaṃ tadeva ñattiyā, sabbattha anussāvanāsu ca gahetabbaṃ. Gahitato hi aññasmiṃ gahite byañjanaṃ bhinnaṃ nāma hoti, kammaṃ vipajjati. Atthato hi byañjanato ca abhinnā eva ñatti anussāvanā ca vaṭṭanti. Upajjhāyanāmassa pana purato ‘‘āyasmato tissassā’’tiādinā āyasmantapadaṃ sabbattha yojetvāpi anussāveti. Tathā ayojitepi doso natthi.

    पाळियं (महाव॰ १२६) पन किञ्‍चापि ‘‘इत्थन्‍नामस्स आयस्मतो’’ति पच्छतो ‘‘आयस्मतो’’ति पदं वुत्तं, तथापि ‘‘आयस्मा सारिपुत्तो अत्थकुसलो’’तिआदिना नामस्स पुरतो ‘आयस्मन्तपद’योगस्स दस्सनतो पुरतोव पयोगो युत्ततरो, तञ्‍च एकत्थ योजेत्वा अञ्‍ञत्थ अयोजितेपि एकत्थ पुरतो योजेत्वा अञ्‍ञत्थ पच्छतो योजनेपि सावनाय हापनं नाम न होति नामस्स अहापितत्ता। तेनेव पाळियम्पि ‘‘इत्थन्‍नामस्स आयस्मतो’’ति एकत्थ योजेत्वा ‘‘इत्थन्‍नामेन उपज्झायेना’’तिआदीसु ‘‘आयस्मतो’’ति न योजितन्ति वदन्ति। तञ्‍च किञ्‍चापि एवं, तथापि सब्बट्ठानेपि एकेनेव पकारेन योजेत्वा एव वा अयोजेत्वा वा अनुस्सावनं पसत्थतरन्ति गहेतब्बं।

    Pāḷiyaṃ (mahāva. 126) pana kiñcāpi ‘‘itthannāmassa āyasmato’’ti pacchato ‘‘āyasmato’’ti padaṃ vuttaṃ, tathāpi ‘‘āyasmā sāriputto atthakusalo’’tiādinā nāmassa purato ‘āyasmantapada’yogassa dassanato puratova payogo yuttataro, tañca ekattha yojetvā aññattha ayojitepi ekattha purato yojetvā aññattha pacchato yojanepi sāvanāya hāpanaṃ nāma na hoti nāmassa ahāpitattā. Teneva pāḷiyampi ‘‘itthannāmassa āyasmato’’ti ekattha yojetvā ‘‘itthannāmena upajjhāyenā’’tiādīsu ‘‘āyasmato’’ti na yojitanti vadanti. Tañca kiñcāpi evaṃ, tathāpi sabbaṭṭhānepi ekeneva pakārena yojetvā eva vā ayojetvā vā anussāvanaṃ pasatthataranti gahetabbaṃ.

    एकतो सहेव एकस्मिं खणे अनुस्सावनं एतेसन्ति एकानुस्सावना, उपसम्पदापेक्खा, एते एकानुस्सावने कातुं। तेनाह ‘‘एकतोअनुसावने’’ति। इदञ्‍च एकं पदं विभत्तिअलोपेन दट्ठब्बं। एकेन वाति द्विन्‍नम्पि एकस्मिं खणे एकाय एव कम्मवाचाय अनुस्सावने एकेन आचरियेनाति अत्थो। ‘‘अयं बुद्धरक्खितो च अयं धम्मरक्खितो च आयस्मतो सङ्घरक्खितस्स उपसम्पदापेक्खो’’तिआदिना नयेन एकेन आचरियेन द्विन्‍नमेकस्मिं खणे अनुस्सावननयो दट्ठब्बो, इमिनाव नयेन तिण्णम्पि एकेन आचरियेन एकक्खणे अनुस्सावनं वेदितब्बं।

    Ekato saheva ekasmiṃ khaṇe anussāvanaṃ etesanti ekānussāvanā, upasampadāpekkhā, ete ekānussāvane kātuṃ. Tenāha ‘‘ekatoanusāvane’’ti. Idañca ekaṃ padaṃ vibhattialopena daṭṭhabbaṃ. Ekena vāti dvinnampi ekasmiṃ khaṇe ekāya eva kammavācāya anussāvane ekena ācariyenāti attho. ‘‘Ayaṃ buddharakkhito ca ayaṃ dhammarakkhito ca āyasmato saṅgharakkhitassa upasampadāpekkho’’tiādinā nayena ekena ācariyena dvinnamekasmiṃ khaṇe anussāvananayo daṭṭhabbo, imināva nayena tiṇṇampi ekena ācariyena ekakkhaṇe anussāvanaṃ veditabbaṃ.

    पुरिमनयेनेव एकतो अनुस्सावने कातुन्ति ‘‘एकेन एकस्स, अञ्‍ञेन इतरस्सा’’तिआदिना पुब्बे वुत्तनयेन द्विन्‍नं द्वीहि वा तिण्णं तीहि वा आचरियेहि, एकेन वा आचरियेन तयोपि एकतोअनुस्सावने कातुन्ति अत्थो। ‘‘तञ्‍च खो एकेन उपज्झायेन, न त्वेव नानुपज्झायेना’’ति इदं एकेन आचरियेन द्वीहि वा तीहि वा उपज्झायेहि द्वे वा तयो वा उपसम्पदापेक्खे एकक्खणे एकाय अनुस्सावनाय एकानुस्सावने कातुं न वट्टतीति पटिक्खेपपदं, न पन नानाचरियेहि नानुपज्झायेहि तयो एकानुस्सावने कातुं न वट्टतीति आह ‘‘सचे पन नानाचरिया नानुपज्झाया…पे॰… वट्टती’’ति। यञ्‍चेत्थ ‘‘तिस्सत्थेरो सुमनत्थेरस्स सद्धिविहारिकं, सुमनत्थेरो तिस्सत्थेरस्स सद्धिविहारिक’’न्ति एवं उपज्झायेहि अञ्‍ञमञ्‍ञं सद्धिविहारिकानं अनुस्सावनकरणं वुत्तं, तं उपलक्खणमत्तं। तस्मा सचे तिस्सत्थेरो सुमनत्थेरस्स सद्धिविहारिकं, सुमनत्थेरो नन्दत्थेरस्स सद्धिविहारिकं अनुस्सावेति, अञ्‍ञमञ्‍ञञ्‍च गणपूरका होन्ति, वट्टति एव। सचे पन उपज्झायो सयमेव अत्तनो सद्धिविहारिकं अनुस्सावेति, एत्थ वत्तब्बमेव नत्थि, कम्मं सुकतमेव होति, अनुपज्झायकस्सपि येन केनचि अनुस्साविते उपसम्पदा होति, किमङ्गं पन सउपज्झायकस्स उपज्झायेनेव अनुस्सावनेति दट्ठब्बं। तेनेव नवट्टनपक्खं दस्सेतुं ‘‘सचे पना’’तिआदिमाह।

    Purimanayenevaekato anussāvane kātunti ‘‘ekena ekassa, aññena itarassā’’tiādinā pubbe vuttanayena dvinnaṃ dvīhi vā tiṇṇaṃ tīhi vā ācariyehi, ekena vā ācariyena tayopi ekatoanussāvane kātunti attho. ‘‘Tañca kho ekena upajjhāyena, na tveva nānupajjhāyenā’’ti idaṃ ekena ācariyena dvīhi vā tīhi vā upajjhāyehi dve vā tayo vā upasampadāpekkhe ekakkhaṇe ekāya anussāvanāya ekānussāvane kātuṃ na vaṭṭatīti paṭikkhepapadaṃ, na pana nānācariyehi nānupajjhāyehi tayo ekānussāvane kātuṃ na vaṭṭatīti āha ‘‘sace pana nānācariyā nānupajjhāyā…pe… vaṭṭatī’’ti. Yañcettha ‘‘tissatthero sumanattherassa saddhivihārikaṃ, sumanatthero tissattherassa saddhivihārika’’nti evaṃ upajjhāyehi aññamaññaṃ saddhivihārikānaṃ anussāvanakaraṇaṃ vuttaṃ, taṃ upalakkhaṇamattaṃ. Tasmā sace tissatthero sumanattherassa saddhivihārikaṃ, sumanatthero nandattherassa saddhivihārikaṃ anussāveti, aññamaññañca gaṇapūrakā honti, vaṭṭati eva. Sace pana upajjhāyo sayameva attano saddhivihārikaṃ anussāveti, ettha vattabbameva natthi, kammaṃ sukatameva hoti, anupajjhāyakassapi yena kenaci anussāvite upasampadā hoti, kimaṅgaṃ pana saupajjhāyakassa upajjhāyeneva anussāvaneti daṭṭhabbaṃ. Teneva navaṭṭanapakkhaṃ dassetuṃ ‘‘sace panā’’tiādimāha.

    उपज्झाति उपज्झायसद्दसमानत्थो आकारन्तो उपज्झासद्दोति दस्सेति। उपज्झाय-सद्दो एव वा उपज्झा, उपयोगपच्‍चत्तवचनेसु य-कार लोपं कत्वा एवं वुत्तो करणवचनादीसु उपज्झासद्दस्स पयोगाभावाति दट्ठब्बं। पाळियं अत्तनाव अत्तानं सम्मन्‍नितब्बन्ति अत्तनाव कत्तुभूतेन करणभूतेन अत्तानमेव कम्मभूतं पति सम्मन्‍ननकिच्‍चं कातब्बं, अत्तानन्ति वा पच्‍चत्ते उपयोगवचनं, अत्तनाव अत्ता सम्मन्‍नितब्बोति अत्थो। न केवलञ्‍च एत्थेव, अञ्‍ञत्रापि तेरससम्मुतिआदीसु इमिनाव लक्खणेन अत्तनाव अत्ता सम्मन्‍नितब्बोव। अपिच सयं कम्मारहत्ता अत्तानं मुञ्‍चित्वा चतुवग्गादिको गणो सब्बत्थ इच्छितब्बो।

    Upajjhāti upajjhāyasaddasamānattho ākāranto upajjhāsaddoti dasseti. Upajjhāya-saddo eva vā upajjhā, upayogapaccattavacanesu ya-kāra lopaṃ katvā evaṃ vutto karaṇavacanādīsu upajjhāsaddassa payogābhāvāti daṭṭhabbaṃ. Pāḷiyaṃ attanāva attānaṃ sammannitabbanti attanāva kattubhūtena karaṇabhūtena attānameva kammabhūtaṃ pati sammannanakiccaṃ kātabbaṃ, attānanti vā paccatte upayogavacanaṃ, attanāva attā sammannitabboti attho. Na kevalañca ettheva, aññatrāpi terasasammutiādīsu imināva lakkhaṇena attanāva attā sammannitabbova. Apica sayaṃ kammārahattā attānaṃ muñcitvā catuvaggādiko gaṇo sabbattha icchitabbo.

    सच्‍चकालोति ‘‘निगूहिस्सामी’’ति वञ्‍चनं पहाय सच्‍चस्सेव ते इच्छितब्बकालो। भूतकालोति वञ्‍चनाय अभावेपि मनुस्सत्तादिवत्थुनो भूतताय अवस्सं इच्छितब्बकालो, इतरथा कम्मकोपादिअन्तरायो होतीति अधिप्पायो। मङ्कूति अधोमुखो। उद्धरतूति अनुपसम्पन्‍नभावतो उपसम्पत्तियं पतिट्ठपेतूति अत्थो।

    Saccakāloti ‘‘nigūhissāmī’’ti vañcanaṃ pahāya saccasseva te icchitabbakālo. Bhūtakāloti vañcanāya abhāvepi manussattādivatthuno bhūtatāya avassaṃ icchitabbakālo, itarathā kammakopādiantarāyo hotīti adhippāyo. Maṅkūti adhomukho. Uddharatūti anupasampannabhāvato upasampattiyaṃ patiṭṭhapetūti attho.

    सब्बकम्मवाचासु अत्थकोसल्‍लत्थं पनेत्थ उपसम्पदकम्मवाचाय एवमत्थो दट्ठब्बो – सुणातूति सवनाणत्तियं पठमपुरिसेकवचनं। तञ्‍च किञ्‍चापि यो सो सङ्घो सवनकिरियायं नियोजीयति, तस्स सम्मुखत्ता ‘‘सुणाही’’ति मज्झिमपुरिसवचनेन वत्तब्बं, तथापि यस्मा सङ्घसद्दसन्‍निधाने पठमपुरिसप्पयोगोव सद्दविदूहि समाचिण्णो भवन्तभगवन्तआयस्मादिसद्दसन्‍निधानेसु विय ‘‘अधिवासेतु मे भवं गोतमो (पारा॰ २२), एतस्स सुगत कालो, यं भगवा सावकानं सिक्खापदं पञ्‍ञपेय्य (पारा॰ २१), पक्‍कमतायस्मा (पारा॰ ४३६), सुणन्तु मे आयस्मन्तो’’तिआदीसु (महाव॰ १६८)। तस्मा इध पठमपुरिसप्पयोगो कतो। अथ वा गारववसेनेतं वुत्तं। गरुट्ठानियेसु हि गारववसेन मज्झिमपुरिसपयोगुप्पत्तियम्पि पठमपुरिसप्पयोगं पयुज्‍जन्ति ‘‘देसेतु सुगतो धम्म’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.६६; म॰ नि॰ २.३३८; महाव॰ ८) वियाति दट्ठब्बं। केचि पन ‘‘भन्ते आवुसोति पदे अपेक्खित्वा इध पठमपुरिसप्पयोगो’’ति वदन्ति, तं न सुन्दरं ‘‘आचरियो मे, भन्ते, होहि (महाव॰ ७७), इङ्घावुसो उपालि, इमं पब्बजितं अनुयुञ्‍जाही’’तिआदीसु (पारा॰ ५१७) तप्पयोगेपि मज्झिमपुरिसप्पयोगस्सेव दस्सनतो।

    Sabbakammavācāsu atthakosallatthaṃ panettha upasampadakammavācāya evamattho daṭṭhabbo – suṇātūti savanāṇattiyaṃ paṭhamapurisekavacanaṃ. Tañca kiñcāpi yo so saṅgho savanakiriyāyaṃ niyojīyati, tassa sammukhattā ‘‘suṇāhī’’ti majjhimapurisavacanena vattabbaṃ, tathāpi yasmā saṅghasaddasannidhāne paṭhamapurisappayogova saddavidūhi samāciṇṇo bhavantabhagavantaāyasmādisaddasannidhānesu viya ‘‘adhivāsetu me bhavaṃ gotamo (pārā. 22), etassa sugata kālo, yaṃ bhagavā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññapeyya (pārā. 21), pakkamatāyasmā (pārā. 436), suṇantu me āyasmanto’’tiādīsu (mahāva. 168). Tasmā idha paṭhamapurisappayogo kato. Atha vā gāravavasenetaṃ vuttaṃ. Garuṭṭhāniyesu hi gāravavasena majjhimapurisapayoguppattiyampi paṭhamapurisappayogaṃ payujjanti ‘‘desetu sugato dhamma’’ntiādīsu (dī. ni. 2.66; ma. ni. 2.338; mahāva. 8) viyāti daṭṭhabbaṃ. Keci pana ‘‘bhante āvusoti pade apekkhitvā idha paṭhamapurisappayogo’’ti vadanti, taṃ na sundaraṃ ‘‘ācariyo me, bhante, hohi (mahāva. 77), iṅghāvuso upāli, imaṃ pabbajitaṃ anuyuñjāhī’’tiādīsu (pārā. 517) tappayogepi majjhimapurisappayogasseva dassanato.

    मेति यो सावेति, तस्स अत्तनिद्देसे सामिवचनं। भन्तेति आलपनत्थे वुड्ढेसु सगारववचनं, ‘‘आवुसो’’ति पदं पन नवकेसु। तदुभयम्पि निपातो ‘‘तुम्हे भन्ते तुम्हे आवुसो’’ति बहूसुपि समानरूपत्ता। सङ्घोति अविसेसतो चतुवग्गादिके पकतत्तपुग्गलसमूहे वत्तति। इध पन पच्‍चन्तिमेसु जनपदेसु पञ्‍चवग्गतो पट्ठाय, मज्झिमेसु जनपदेसु दसवग्गतो पट्ठाय सङ्घोति गहेतब्बो। तत्रायं पिण्डत्थो – भन्ते, सङ्घो मम वचनं सुणातूति। इदञ्‍च नवकतरेन वत्तब्बवचनं। सचे पन अनुस्सावको सब्बेहि भिक्खूहि वुड्ढतरो होति, ‘‘सुणातु मे, आवुसो सङ्घो’’ति वत्तब्बं। सोपि चे ‘‘भन्ते’’ति वदेय्य, नवकतरो वा ‘‘आवुसो’’ति, कम्मकोपो नत्थि। केचि पन ‘‘एकत्थ ‘आवुसो’ति वत्वा अञ्‍ञत्थ ‘भन्ते’ति वुत्तेपि नत्थि दोसो उभयेनपि आलपनस्स सिज्झनतो’’ति वदन्ति।

    Meti yo sāveti, tassa attaniddese sāmivacanaṃ. Bhanteti ālapanatthe vuḍḍhesu sagāravavacanaṃ, ‘‘āvuso’’ti padaṃ pana navakesu. Tadubhayampi nipāto ‘‘tumhe bhante tumhe āvuso’’ti bahūsupi samānarūpattā. Saṅghoti avisesato catuvaggādike pakatattapuggalasamūhe vattati. Idha pana paccantimesu janapadesu pañcavaggato paṭṭhāya, majjhimesu janapadesu dasavaggato paṭṭhāya saṅghoti gahetabbo. Tatrāyaṃ piṇḍattho – bhante, saṅgho mama vacanaṃ suṇātūti. Idañca navakatarena vattabbavacanaṃ. Sace pana anussāvako sabbehi bhikkhūhi vuḍḍhataro hoti, ‘‘suṇātu me, āvuso saṅgho’’ti vattabbaṃ. Sopi ce ‘‘bhante’’ti vadeyya, navakataro vā ‘‘āvuso’’ti, kammakopo natthi. Keci pana ‘‘ekattha ‘āvuso’ti vatvā aññattha ‘bhante’ti vuttepi natthi doso ubhayenapi ālapanassa sijjhanato’’ti vadanti.

    इदानि यमत्थं ञापेतुकामो ‘‘सुणातू’’ति सङ्घं सवने नियोजेति, तं ञापेन्तो ‘‘अयं इत्थन्‍नामो’’तिआदिमाह। तत्थ अयन्ति उपसम्पदापेक्खस्स हत्थपासे सन्‍निहितभावदस्सनं, तेन च हत्थपासे ठितस्सेव उपसम्पदा रुहतीति सिज्झति हत्थपासतो बहि ठितस्स ‘‘अय’’न्ति न वत्तब्बतो। तेनेव अनुसासकसम्मुतियं सो हत्थपासतो बहि ठितत्ता ‘‘अय’’न्ति न वुत्तो, तस्मा उपसम्पदापेक्खो अनुपसम्पन्‍नो हत्थपासे ठपेतब्बो। अयं इत्थन्‍नामोति अयं-सद्दो च अवस्सं पयुज्‍जितब्बो, सो च इमस्मिं पठमनामपयोगे एवाति गहेतब्बं। ‘‘इत्थन्‍नामो’’ति इदं अनियमतो तस्स नामदस्सनं, उभयेनपि अयं बुद्धरक्खितोतिआदिनामं दस्सेति। ‘‘उपसम्पदापेक्खो’’ति भिन्‍नाधिकरणविसये बहुब्बीहिसमासो, उपसम्पदं मे सङ्घो अपेक्खमानोति अत्थो। तस्स च उपज्झायतं समङ्गिभावेन दस्सेतुं ‘‘इत्थन्‍नामस्स आयस्मतो’’ति वुत्तं। एतेन ‘‘अयं बुद्धरक्खितो आयस्मतो धम्मरक्खितस्स सद्धिविहारिकभूतो उपसम्पदापेक्खो’’ति एवमादिना नयेन नामयोजनाय सह अत्थो दस्सितो। एत्थ च ‘‘आयस्मतो’’ति पदं अवत्वापि ‘‘अयं बुद्धरक्खितो धम्मरक्खितस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति वत्तुं वट्टति। तेनेव पाळियं ‘‘इत्थन्‍नामेन उपज्झायेना’’ति एत्थ ‘‘आयस्मतो’’ति पदं न वुत्तं। यञ्‍चेत्थ वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव।

    Idāni yamatthaṃ ñāpetukāmo ‘‘suṇātū’’ti saṅghaṃ savane niyojeti, taṃ ñāpento ‘‘ayaṃ itthannāmo’’tiādimāha. Tattha ayanti upasampadāpekkhassa hatthapāse sannihitabhāvadassanaṃ, tena ca hatthapāse ṭhitasseva upasampadā ruhatīti sijjhati hatthapāsato bahi ṭhitassa ‘‘aya’’nti na vattabbato. Teneva anusāsakasammutiyaṃ so hatthapāsato bahi ṭhitattā ‘‘aya’’nti na vutto, tasmā upasampadāpekkho anupasampanno hatthapāse ṭhapetabbo. Ayaṃ itthannāmoti ayaṃ-saddo ca avassaṃ payujjitabbo, so ca imasmiṃ paṭhamanāmapayoge evāti gahetabbaṃ. ‘‘Itthannāmo’’ti idaṃ aniyamato tassa nāmadassanaṃ, ubhayenapi ayaṃ buddharakkhitotiādināmaṃ dasseti. ‘‘Upasampadāpekkho’’ti bhinnādhikaraṇavisaye bahubbīhisamāso, upasampadaṃ me saṅgho apekkhamānoti attho. Tassa ca upajjhāyataṃ samaṅgibhāvena dassetuṃ ‘‘itthannāmassa āyasmato’’ti vuttaṃ. Etena ‘‘ayaṃ buddharakkhito āyasmato dhammarakkhitassa saddhivihārikabhūto upasampadāpekkho’’ti evamādinā nayena nāmayojanāya saha attho dassito. Ettha ca ‘‘āyasmato’’ti padaṃ avatvāpi ‘‘ayaṃ buddharakkhito dhammarakkhitassa upasampadāpekkho’’ti vattuṃ vaṭṭati. Teneva pāḷiyaṃ ‘‘itthannāmena upajjhāyenā’’ti ettha ‘‘āyasmato’’ti padaṃ na vuttaṃ. Yañcettha vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva.

    ननु चेत्थ उपज्झायोपि उपसम्पदापेक्खो विय हत्थपासे ठितो एव इच्छितब्बो, अथ कस्मा ‘‘अयं इत्थन्‍नामो इमस्स इत्थन्‍नामस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति एवं उपज्झायस्स नामपरामसनेपि इदं-सद्दप्पयोगो न कतोति? नायं विरोधो उपज्झायस्स अभावेपि कम्मकोपाभावतो। केवलञ्हि कम्मनिब्बत्तिया सन्तपदवसेन अविज्‍जमानस्सपि उपज्झायस्स नामकित्तनं अनुपज्झायस्स उपसम्पदादीसुपि करीयति, तस्मा उपज्झायस्स असन्‍निहितायपि तप्परामसनमत्तेनेव कम्मसिद्धितो ‘‘इमस्सा’’ति निद्दिसितुं न वट्टतीति।

    Nanu cettha upajjhāyopi upasampadāpekkho viya hatthapāse ṭhito eva icchitabbo, atha kasmā ‘‘ayaṃ itthannāmo imassa itthannāmassa upasampadāpekkho’’ti evaṃ upajjhāyassa nāmaparāmasanepi idaṃ-saddappayogo na katoti? Nāyaṃ virodho upajjhāyassa abhāvepi kammakopābhāvato. Kevalañhi kammanibbattiyā santapadavasena avijjamānassapi upajjhāyassa nāmakittanaṃ anupajjhāyassa upasampadādīsupi karīyati, tasmā upajjhāyassa asannihitāyapi tapparāmasanamatteneva kammasiddhito ‘‘imassā’’ti niddisituṃ na vaṭṭatīti.

    परिसुद्धो अन्तरायिकेहि धम्मेहीति अभब्बत्तादिकेहि उपसम्पदाय अवत्थुकरेहि चेव पञ्‍चाबाधहत्थच्छिन्‍नादीहि आपत्तिकरेहि च अन्तरायिकसभावेहि परिमुत्तो। एवं वुत्ते एव आपत्तिमत्तकरेहि पञ्‍चाबाधादीहि अपरिमुत्तस्सपि उपसम्पदा रुहति, नाञ्‍ञथा। परिपुण्णस्स पत्तचीवरन्ति परिपुण्णमस्स उपसम्पदापेक्खस्स पत्तचीवरं। एवं वुत्ते एव अपत्तचीवरस्सपि उपसम्पदा रुहति, नाञ्‍ञथा। उपसम्पदं याचतीति ‘‘सङ्घं, भन्ते, उपसम्पदं याचामी’’तिआदिना (महाव॰ १२६) याचापितभावं सन्धाय वुत्तं। एवं तेन सङ्घे अयाचितेपि ‘‘इत्थन्‍नामो सङ्घं उपसम्पदं याचती’’ति वुत्ते एव कम्मं अविपन्‍नं होति, नाञ्‍ञथा। उपज्झायेनाति उपज्झायेन करणभूतेन, इत्थन्‍नामं उपज्झायं कत्वा कम्मभूतं उपसम्पदं दातुं निप्फादेतुं कत्तुभूतं सङ्घं याचतीति अत्थो। याचधातुनो पन द्विकम्मकत्ता ‘‘सङ्घं उपसम्पद’’न्ति द्वे कम्मपदानि वुत्तानि।

    Parisuddho antarāyikehi dhammehīti abhabbattādikehi upasampadāya avatthukarehi ceva pañcābādhahatthacchinnādīhi āpattikarehi ca antarāyikasabhāvehi parimutto. Evaṃ vutte eva āpattimattakarehi pañcābādhādīhi aparimuttassapi upasampadā ruhati, nāññathā. Paripuṇṇassa pattacīvaranti paripuṇṇamassa upasampadāpekkhassa pattacīvaraṃ. Evaṃ vutte eva apattacīvarassapi upasampadā ruhati, nāññathā. Upasampadaṃ yācatīti ‘‘saṅghaṃ, bhante, upasampadaṃ yācāmī’’tiādinā (mahāva. 126) yācāpitabhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Evaṃ tena saṅghe ayācitepi ‘‘itthannāmo saṅghaṃ upasampadaṃ yācatī’’ti vutte eva kammaṃ avipannaṃ hoti, nāññathā. Upajjhāyenāti upajjhāyena karaṇabhūtena, itthannāmaṃ upajjhāyaṃ katvā kammabhūtaṃ upasampadaṃ dātuṃ nipphādetuṃ kattubhūtaṃ saṅghaṃ yācatīti attho. Yācadhātuno pana dvikammakattā ‘‘saṅghaṃ upasampada’’nti dve kammapadāni vuttāni.

    यदि सङ्घस्स पत्तकल्‍लन्ति एत्थ पत्तो कालो इमस्स कम्मस्साति पत्तकालं, अपलोकनादिचतुब्बिधं सङ्घगणकम्मं, तदेव सकत्थे य-पच्‍चयेन ‘‘पत्तकल्‍ल’’न्ति वुच्‍चति। इध पन ञत्तिचतुत्थउपसम्पदाकम्मं अधिप्पेतं, तं कातुं सङ्घस्स पत्तकल्‍लं जातं। यदीति अनुमतिगहणवसेन कम्मस्स पत्तकल्‍लतं ञापेति, यो हि कोचि तत्थ अपत्तकल्‍लतं मञ्‍ञिस्सति, सो वक्खति। इममेव हि अत्थं सन्धाय अनुस्सावनासु ‘‘यस्सायस्मतो खमति…पे॰… सो भासेय्या’’ति (महाव॰ १२७) वुत्तं। तदेतं पत्तकल्‍लं वत्थुसम्पदा, अन्तरायिकेहि धम्मेहि चस्स परिसुद्धता, सीमासम्पदा, परिसासम्पदा, पुब्बकिच्‍चनिट्ठानन्ति इमेहि पञ्‍चहि अङ्गेहि सङ्गहितं।

    Yadi saṅghassa pattakallanti ettha patto kālo imassa kammassāti pattakālaṃ, apalokanādicatubbidhaṃ saṅghagaṇakammaṃ, tadeva sakatthe ya-paccayena ‘‘pattakalla’’nti vuccati. Idha pana ñatticatutthaupasampadākammaṃ adhippetaṃ, taṃ kātuṃ saṅghassa pattakallaṃ jātaṃ. Yadīti anumatigahaṇavasena kammassa pattakallataṃ ñāpeti, yo hi koci tattha apattakallataṃ maññissati, so vakkhati. Imameva hi atthaṃ sandhāya anussāvanāsu ‘‘yassāyasmato khamati…pe… so bhāseyyā’’ti (mahāva. 127) vuttaṃ. Tadetaṃ pattakallaṃ vatthusampadā, antarāyikehi dhammehi cassa parisuddhatā, sīmāsampadā, parisāsampadā, pubbakiccaniṭṭhānanti imehi pañcahi aṅgehi saṅgahitaṃ.

    तत्थ वत्थुसम्पदा नाम यथावुत्तेहि एकादसअभब्बपुग्गलेहि चेव अन्तिमवत्थुअज्झापन्‍नेहि च अञ्‍ञो परिपुण्णवीसतिवस्सो अनुपसम्पन्‍नभूतो मनुस्सपुरिसो। एतस्मिञ्हि पुग्गले सति एव इदं सङ्घस्स उपसम्पदाकम्मं पत्तकल्‍लं नाम होति, नासति, कतञ्‍च कुप्पमेव होति।

    Tattha vatthusampadā nāma yathāvuttehi ekādasaabhabbapuggalehi ceva antimavatthuajjhāpannehi ca añño paripuṇṇavīsativasso anupasampannabhūto manussapuriso. Etasmiñhi puggale sati eva idaṃ saṅghassa upasampadākammaṃ pattakallaṃ nāma hoti, nāsati, katañca kuppameva hoti.

    अन्तरायिकेहि धम्मेहि चस्स परिसुद्धता नाम यथावुत्तस्सेव उपसम्पदावत्थुभूतस्स पुग्गलस्स ये इमे भगवता पटिक्खित्ता पञ्‍चाबाधफुट्ठतादयो मातापितूहि अननुञ्‍ञाततापअयोसाना चेव हत्थच्छिन्‍नादयो च दोसधम्मा कारकसङ्घस्स आपत्तादिअन्तरायहेतुताय ‘‘अन्तरायिका’’ति वुच्‍चन्ति, तेहि अन्तरायिकेहि दोसधम्मेहि परिमुत्तता, इमिस्सा च सति एव इदं कम्मं पत्तकल्‍लं नाम होति, नासति, कतं पन कम्मं सुकतमेव होति ठपेत्वा ऊनवीसतिवस्सं पुग्गलं।

    Antarāyikehi dhammehi cassa parisuddhatā nāma yathāvuttasseva upasampadāvatthubhūtassa puggalassa ye ime bhagavatā paṭikkhittā pañcābādhaphuṭṭhatādayo mātāpitūhi ananuññātatāpaayosānā ceva hatthacchinnādayo ca dosadhammā kārakasaṅghassa āpattādiantarāyahetutāya ‘‘antarāyikā’’ti vuccanti, tehi antarāyikehi dosadhammehi parimuttatā, imissā ca sati eva idaṃ kammaṃ pattakallaṃ nāma hoti, nāsati, kataṃ pana kammaṃ sukatameva hoti ṭhapetvā ūnavīsativassaṃ puggalaṃ.

    सीमासम्पदा पन उपोसथक्खन्धके (महाव॰ १३८ आदयो) वक्खमाननयेन सब्बदोसरहिताय बद्धाबद्धवसेनेव दुविधाय सीमाय वसेन वेदितब्बा। तादिसाय हि सीमाय सति एव इदं कम्मं पत्तकल्‍लं नाम होति, नासति, कतञ्‍च कम्मं विपज्‍जति।

    Sīmāsampadā pana uposathakkhandhake (mahāva. 138 ādayo) vakkhamānanayena sabbadosarahitāya baddhābaddhavaseneva duvidhāya sīmāya vasena veditabbā. Tādisāya hi sīmāya sati eva idaṃ kammaṃ pattakallaṃ nāma hoti, nāsati, katañca kammaṃ vipajjati.

    परिसासम्पदा पन ये इमे उपसम्पदाकम्मस्स सब्बन्तिमेन परिच्छेदेन कम्मप्पत्ता दसहि वा पञ्‍चहि वा अनूनापाराजिकं अनापन्‍ना अनुक्खित्ता च समानसंवासका भिक्खू, तेसं एकसीमाय हत्थपासं अविजहित्वा ठानं, छन्दारहानञ्‍च छन्दस्स आनयनं, सम्मुखीभूतानञ्‍च अप्पटिकोसनं, उपसम्पदापेक्खरहितानं उपोसथक्खन्धके पटिक्खित्तानं गहट्ठादिअनुपसम्पन्‍नानञ्‍चेव पाराजिकुक्खित्तकनानासंवासकभिक्खुनीनञ्‍च वज्‍जनीयपुग्गलानं सङ्घस्स हत्थपासे अभावो चाति इमेहि चतूहि अङ्गेहि सङ्गहिता। एवरूपाय च परिसासम्पदाय सति एव इदं पत्तकल्‍लं नाम होति, नासति। तत्थ पुरिमानं तिण्णं अङ्गानं अञ्‍ञतरस्सपि अभावे कतं कम्मं विपज्‍जति, न पच्छिमस्स।

    Parisāsampadā pana ye ime upasampadākammassa sabbantimena paricchedena kammappattā dasahi vā pañcahi vā anūnāpārājikaṃ anāpannā anukkhittā ca samānasaṃvāsakā bhikkhū, tesaṃ ekasīmāya hatthapāsaṃ avijahitvā ṭhānaṃ, chandārahānañca chandassa ānayanaṃ, sammukhībhūtānañca appaṭikosanaṃ, upasampadāpekkharahitānaṃ uposathakkhandhake paṭikkhittānaṃ gahaṭṭhādianupasampannānañceva pārājikukkhittakanānāsaṃvāsakabhikkhunīnañca vajjanīyapuggalānaṃ saṅghassa hatthapāse abhāvo cāti imehi catūhi aṅgehi saṅgahitā. Evarūpāya ca parisāsampadāya sati eva idaṃ pattakallaṃ nāma hoti, nāsati. Tattha purimānaṃ tiṇṇaṃ aṅgānaṃ aññatarassapi abhāve kataṃ kammaṃ vipajjati, na pacchimassa.

    पुब्बकिच्‍चनिट्ठानं नाम यानिमानि ‘‘पठमं उपज्झं गाहापेतब्बो’’तिआदिना पाळियं (महाव॰ १२६) वुत्तानि ‘‘उपज्झागाहापनं, पत्तचीवराचिक्खणं, ततो तं हत्थपासतो बहि पेसेत्वा अनुसासकसम्मुतिकम्मकरणं, सम्मतेन च गन्त्वा अनुसासनं, तेन च पठमतरं आगन्त्वा सङ्घस्स ञत्तिं ञापेत्वा उपसम्पदापेक्खं ‘आगच्छाही’ति हत्थपासे एव अब्भानं, तेन भिक्खूनं पादे वन्दापेत्वा उपसम्पदायाचापनं, ततो अन्तरायिकधम्मपुच्छकसम्मुतिकम्मकरणं, सम्मतेन च पुच्छन’’न्ति इमानि अट्ठ पुब्बकिच्‍चानि, तेसं सब्बेसं याथावतो करणेन निट्ठानं। एतस्मिञ्‍च पुब्बकिच्‍चनिट्ठापने सति एव इदं सङ्घस्स उपसम्पदाकम्मं पत्तकल्‍लं नाम होति, नासति। एतेसु पन पुब्बकम्मेसु अकतेसुपि कतं कम्मं यथावुत्तेसु वत्थुसम्पत्तिआदीसु विज्‍जमानेसु अकुप्पमेव होति। तदेवमेत्थ पत्तकल्‍लं इमेहि पञ्‍चहि अङ्गेहि सङ्गहितन्ति वेदितब्बं। इमिनाव नयेन हेट्ठा वुत्तेसु, वक्खमानेसु च सब्बेसु कम्मेसु पत्तकल्‍लता यथारहं योजेत्वा ञातब्बा।

    Pubbakiccaniṭṭhānaṃ nāma yānimāni ‘‘paṭhamaṃ upajjhaṃ gāhāpetabbo’’tiādinā pāḷiyaṃ (mahāva. 126) vuttāni ‘‘upajjhāgāhāpanaṃ, pattacīvarācikkhaṇaṃ, tato taṃ hatthapāsato bahi pesetvā anusāsakasammutikammakaraṇaṃ, sammatena ca gantvā anusāsanaṃ, tena ca paṭhamataraṃ āgantvā saṅghassa ñattiṃ ñāpetvā upasampadāpekkhaṃ ‘āgacchāhī’ti hatthapāse eva abbhānaṃ, tena bhikkhūnaṃ pāde vandāpetvā upasampadāyācāpanaṃ, tato antarāyikadhammapucchakasammutikammakaraṇaṃ, sammatena ca pucchana’’nti imāni aṭṭha pubbakiccāni, tesaṃ sabbesaṃ yāthāvato karaṇena niṭṭhānaṃ. Etasmiñca pubbakiccaniṭṭhāpane sati eva idaṃ saṅghassa upasampadākammaṃ pattakallaṃ nāma hoti, nāsati. Etesu pana pubbakammesu akatesupi kataṃ kammaṃ yathāvuttesu vatthusampattiādīsu vijjamānesu akuppameva hoti. Tadevamettha pattakallaṃ imehi pañcahi aṅgehi saṅgahitanti veditabbaṃ. Imināva nayena heṭṭhā vuttesu, vakkhamānesu ca sabbesu kammesu pattakallatā yathārahaṃ yojetvā ñātabbā.

    इत्थन्‍नामं उपसम्पादेय्याति उपसम्पदानिप्फादनेन तंसमङ्गिं करेय्य करोतूति पत्थनायं, विधिम्हि वा इदं दट्ठब्बं। यथा हि ‘‘देवदत्तं सुखापेय्या’’ति वुत्ते सुखमस्स निप्फादेत्वा तं सुखसमङ्गिनं करेय्याति अत्थो होति, एवमिधापि उपसम्पदमस्स निप्फादेत्वा तं उपसम्पदासमङ्गिनं करेय्याति अत्थो। पयोजकब्यापारे चेतं। यथा सुखयन्तं किञ्‍चि सुद्धकत्तारं कोचि हेतुकत्ता सुखहेतुनिप्फादनेन सुखापेय्याति वुच्‍चति, एवमिधापि उपसम्पज्‍जन्तं सुद्धकत्तारं पुग्गलं हेतुकत्तुभूतो सङ्घो उपसम्पदाहेतुनिप्फादनेन उपसम्पादेय्याति वुत्तो। एतेन च सुखं विय सुखदायकेन सङ्घेन पुग्गलस्स दीयमाना तथापवत्तपरमत्थधम्मे उपादाय अरियजनपञ्‍ञत्ता उपसम्पदा नाम सम्मुतिसच्‍चता अत्थीति समत्थितं होति। एत्थ च ‘‘इत्थन्‍नामो सङ्घं उपसम्पदं याचती’’ति (महाव॰ १२७) वुत्तत्ता परिवासादीसु विय याचनानुगुणं ‘‘इत्थन्‍नामस्स उपसम्पदं ददेय्या’’ति अवत्वा ‘‘इत्थन्‍नामं उपसम्पादेय्या’’ति वुत्तत्ता इदं उपसम्पदाकम्मं दाने असङ्गहेत्वा कम्मलक्खणे एव सङ्गहितन्ति दट्ठब्बं। इमिना नयेन ‘‘इत्थन्‍नामं उपसम्पादेति, उपसम्पन्‍नो सङ्घेना’’ति एत्थापि अत्थो वेदितब्बो। केवलञ्हि तत्थ वत्तमानकालअतीतकालवसेन, इध पन अनामट्ठकालवसेनाति एत्तकमेव विसेसो।

    Itthannāmaṃ upasampādeyyāti upasampadānipphādanena taṃsamaṅgiṃ kareyya karotūti patthanāyaṃ, vidhimhi vā idaṃ daṭṭhabbaṃ. Yathā hi ‘‘devadattaṃ sukhāpeyyā’’ti vutte sukhamassa nipphādetvā taṃ sukhasamaṅginaṃ kareyyāti attho hoti, evamidhāpi upasampadamassa nipphādetvā taṃ upasampadāsamaṅginaṃ kareyyāti attho. Payojakabyāpāre cetaṃ. Yathā sukhayantaṃ kiñci suddhakattāraṃ koci hetukattā sukhahetunipphādanena sukhāpeyyāti vuccati, evamidhāpi upasampajjantaṃ suddhakattāraṃ puggalaṃ hetukattubhūto saṅgho upasampadāhetunipphādanena upasampādeyyāti vutto. Etena ca sukhaṃ viya sukhadāyakena saṅghena puggalassa dīyamānā tathāpavattaparamatthadhamme upādāya ariyajanapaññattā upasampadā nāma sammutisaccatā atthīti samatthitaṃ hoti. Ettha ca ‘‘itthannāmo saṅghaṃ upasampadaṃ yācatī’’ti (mahāva. 127) vuttattā parivāsādīsu viya yācanānuguṇaṃ ‘‘itthannāmassa upasampadaṃ dadeyyā’’ti avatvā ‘‘itthannāmaṃ upasampādeyyā’’ti vuttattā idaṃ upasampadākammaṃ dāne asaṅgahetvā kammalakkhaṇe eva saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ. Iminā nayena ‘‘itthannāmaṃ upasampādeti, upasampanno saṅghenā’’ti etthāpi attho veditabbo. Kevalañhi tattha vattamānakālaatītakālavasena, idha pana anāmaṭṭhakālavasenāti ettakameva viseso.

    एसा ञत्तीति ‘‘सङ्घो ञापेतब्बो’’ति वुत्तञापना एसा। इदञ्‍च अनुस्सावनानम्पि सब्भावसूचनत्थं वुच्‍चति। अवस्सञ्‍चेतं वत्तब्बमेव। ञत्तिकम्मे एव तं न वत्तब्बं। तत्थ पन य्य-कारे वुत्तमत्ते एव ञत्तिकम्मं निट्ठितं होतीति दट्ठब्बं। खमतीति रुच्‍चति। उपसम्पदाति सङ्घेन दीयमाना निप्फादियमाना उपसम्पदा, यस्स खमति, सो तुण्हस्साति योजना। तुण्हीति च अकथनत्थे निपातो, अकथनको अस्स भवेय्याति अत्थो। खमति सङ्घस्स इत्थन्‍नामस्स उपसम्पदाति पकतेन सम्बन्धो। तत्थ कारणमाह ‘‘तस्मा तुण्ही’’ति। तत्थ ‘‘आसी’’ति सेसो। यस्मा ‘‘यस्स नक्खमति, सो भासेय्या’’ति तिक्खत्तुं वुच्‍चमानोपि सङ्घो तुण्ही निरवो अहोसि, तस्मा खमति सङ्घस्साति अत्थो। एवन्ति इमिना पकारेन। तुण्हीभावेनेवेतं सङ्घस्स रुच्‍चनभावं धारयामि, बुज्झामि जानामीति अत्थो। इति-सद्दो परिसमापनत्थे कतो, सो च कम्मवाचाय अनङ्गं, तस्मा अनुस्सावकेन ‘‘धारयामी’’ति एत्थ मि-कारपरियोसानमेव वत्वा निट्ठपेतब्बं, इति-सद्दो न पयुज्‍जितब्बोति दट्ठब्बं। इमिना नयेन सब्बकम्मवाचानमत्थो वेदितब्बो।

    Esā ñattīti ‘‘saṅgho ñāpetabbo’’ti vuttañāpanā esā. Idañca anussāvanānampi sabbhāvasūcanatthaṃ vuccati. Avassañcetaṃ vattabbameva. Ñattikamme eva taṃ na vattabbaṃ. Tattha pana yya-kāre vuttamatte eva ñattikammaṃ niṭṭhitaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ. Khamatīti ruccati. Upasampadāti saṅghena dīyamānā nipphādiyamānā upasampadā, yassa khamati, so tuṇhassāti yojanā. Tuṇhīti ca akathanatthe nipāto, akathanako assa bhaveyyāti attho. Khamati saṅghassa itthannāmassa upasampadāti pakatena sambandho. Tattha kāraṇamāha ‘‘tasmā tuṇhī’’ti. Tattha ‘‘āsī’’ti seso. Yasmā ‘‘yassa nakkhamati, so bhāseyyā’’ti tikkhattuṃ vuccamānopi saṅgho tuṇhī niravo ahosi, tasmā khamati saṅghassāti attho. Evanti iminā pakārena. Tuṇhībhāvenevetaṃ saṅghassa ruccanabhāvaṃ dhārayāmi, bujjhāmi jānāmīti attho. Iti-saddo parisamāpanatthe kato, so ca kammavācāya anaṅgaṃ, tasmā anussāvakena ‘‘dhārayāmī’’ti ettha mi-kārapariyosānameva vatvā niṭṭhapetabbaṃ, iti-saddo na payujjitabboti daṭṭhabbaṃ. Iminā nayena sabbakammavācānamattho veditabbo.

    एकपोरिसा वातिआदि सत्तानं सरीरछायं पादेहि मिनित्वा जाननप्पकारदस्सनं। छसत्तपदपरिमिता हि छाया ‘‘पोरिसा’’ति वुच्‍चति, इदञ्‍च उतुप्पमाणाचिक्खणादि च आगन्तुकेहि सद्धिं वीमंसित्वा वुड्ढनवभावं ञत्वा वन्दनवन्दापनादिकरणत्थं वुत्तं। एति आगच्छति, गच्छति चाति उतु, सोव पमीयते अनेन संवच्छरन्ति पमाणन्ति आह ‘‘उतुयेव उतुप्पमाण’’न्ति। अपरिपुण्णाति उपसम्पदादिवसेन अपरिपुण्णा। यदि उतुवेमज्झे उपसम्पादितो, तदा तस्मिं उतुम्हि अवसिट्ठदिवसाचिक्खणं दिवसभागाचिक्खणन्ति दस्सेति। तेनाह ‘‘यत्तकेहि दिवसेहि यस्स यो उतु अपरिपुण्णो, ते दिवसे’’ति। तत्थ यस्स तङ्खणं लद्धूपसम्पदस्स पुग्गलस्स सम्बन्धी यो उतु यत्तकेहि दिवसेहि अपरिपुण्णो, ते दिवसेति योजना।

    Ekaporisāvātiādi sattānaṃ sarīrachāyaṃ pādehi minitvā jānanappakāradassanaṃ. Chasattapadaparimitā hi chāyā ‘‘porisā’’ti vuccati, idañca utuppamāṇācikkhaṇādi ca āgantukehi saddhiṃ vīmaṃsitvā vuḍḍhanavabhāvaṃ ñatvā vandanavandāpanādikaraṇatthaṃ vuttaṃ. Eti āgacchati, gacchati cāti utu, sova pamīyate anena saṃvaccharanti pamāṇanti āha ‘‘utuyeva utuppamāṇa’’nti. Aparipuṇṇāti upasampadādivasena aparipuṇṇā. Yadi utuvemajjhe upasampādito, tadā tasmiṃ utumhi avasiṭṭhadivasācikkhaṇaṃ divasabhāgācikkhaṇanti dasseti. Tenāha ‘‘yattakehi divasehi yassa yo utu aparipuṇṇo, te divase’’ti. Tattha yassa taṅkhaṇaṃ laddhūpasampadassa puggalassa sambandhī yo utu yattakehi divasehi aparipuṇṇo, te divaseti yojanā.

    छायादिकमेव सब्बं सङ्गहेत्वा गायितब्बतो कथेतब्बतो सङ्गीतीति आह ‘‘इदमेवा’’तिआदि। तत्थ एकतो कत्वा आचिक्खितब्बं। त्वं किं लभसीति त्वं उपसम्पादनकाले कतरवस्सं, कतरउतुञ्‍च लभसि, कतरस्मिं ते उपसम्पदा लद्धाति अत्थो। वस्सन्ति वस्सानउतु, इदञ्‍च संवच्छराचिक्खणं विना वुत्तम्पि न विञ्‍ञायतीति इमिना उतुआचिक्खणेनेव सासनवस्सेसु वा कलियुगवस्सादीसु वा सहस्सिमे वा सतिमे वा असुकउतुं लभामीति दस्सितन्ति दट्ठब्बं। छायाति इदं पाळियं आगतपटिपाटिं सन्धाय वुत्तं, वत्तब्बकम्मतो पन कलियुगवस्सादीसु सब्बदेसपसिद्धेसु असुकवस्से असुकउतुम्हि असुकमासे असुककण्हे वा सुक्‍के वा पक्खे असुके तिथिवारविसेसयुत्ते पुब्बण्हादिदिवसभागे एत्तके छायापमाणे, नाडिकापमाणे वा मया उपसम्पदा लद्धाति वदेय्यासीति एवं आचिक्खितब्बं। इदं सुट्ठु उग्गहेत्वा आगन्तुकेहि वुड्ढपटिपाटिं ञत्वा पटिपज्‍जाहीति वत्तब्बं। इति एत्तको कथामग्गो विमतिविनोदनियं आगतो। वजिरबुद्धिटीकानयो पन एकच्‍चो इधेव सङ्गहं गतो, एकच्‍चो असन्‍निट्ठानविनिच्छयत्ता संसयहेतुको होति, तस्मा इध न गहितोति।

    Chāyādikameva sabbaṃ saṅgahetvā gāyitabbato kathetabbato saṅgītīti āha ‘‘idamevā’’tiādi. Tattha ekato katvā ācikkhitabbaṃ. Tvaṃ kiṃ labhasīti tvaṃ upasampādanakāle kataravassaṃ, katarautuñca labhasi, katarasmiṃ te upasampadā laddhāti attho. Vassanti vassānautu, idañca saṃvaccharācikkhaṇaṃ vinā vuttampi na viññāyatīti iminā utuācikkhaṇeneva sāsanavassesu vā kaliyugavassādīsu vā sahassime vā satime vā asukautuṃ labhāmīti dassitanti daṭṭhabbaṃ. Chāyāti idaṃ pāḷiyaṃ āgatapaṭipāṭiṃ sandhāya vuttaṃ, vattabbakammato pana kaliyugavassādīsu sabbadesapasiddhesu asukavasse asukautumhi asukamāse asukakaṇhe vā sukke vā pakkhe asuke tithivāravisesayutte pubbaṇhādidivasabhāge ettake chāyāpamāṇe, nāḍikāpamāṇe vā mayā upasampadā laddhāti vadeyyāsīti evaṃ ācikkhitabbaṃ. Idaṃ suṭṭhu uggahetvā āgantukehi vuḍḍhapaṭipāṭiṃ ñatvā paṭipajjāhīti vattabbaṃ. Iti ettako kathāmaggo vimativinodaniyaṃ āgato. Vajirabuddhiṭīkānayo pana ekacco idheva saṅgahaṃ gato, ekacco asanniṭṭhānavinicchayattā saṃsayahetuko hoti, tasmā idha na gahitoti.

    इति विनयसङ्गहसंवण्णनाभूते विनयालङ्कारे

    Iti vinayasaṅgahasaṃvaṇṇanābhūte vinayālaṅkāre

    उपसम्पदाविनिच्छयकथालङ्कारो।

    Upasampadāvinicchayakathālaṅkāro.




    Next: २३. निस्सयविनिच्छयकथा • 23. Nissayavinicchayakathā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact