| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[१९५] ५. पब्बतूपत्थरजातकवण्णना
[195] 5. Pabbatūpattharajātakavaṇṇanā
पब्बतूपत्थरे रम्मेति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो कोसलराजानं आरब्भ कथेसि। कोसलरञ्ञो किर एको अमच्चो अन्तेपुरे पदुस्सि। राजापि परिवीमंसमानो तं तथतो ञत्वा ‘‘सत्थु आरोचेस्सामी’’ति जेतवनं गन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा ‘‘भन्ते, अम्हाकं अन्तेपुरे एको अमच्चो पदुस्सि, तस्स किं कातुं वट्टती’’ति पुच्छि। अथ नं सत्था ‘‘उपकारको ते, महाराज, सो च अमच्चो सा च इत्थी पिया’’ति पुच्छित्वा ‘‘आम, भन्ते, अतिविय उपकारको सकलं राजकुलं सन्धारेति, सापि मे इत्थी पिया’’ति वुत्ते ‘‘महाराज, ‘अत्तनो उपकारकेसु सेवकेसु पियासु च इत्थीसु दुब्भितुं न सक्का’ति पुब्बेपि राजानो पण्डितानं कथं सुत्वा मज्झत्ताव अहेसु’’न्ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Pabbatūpatthare rammeti idaṃ satthā jetavane viharanto kosalarājānaṃ ārabbha kathesi. Kosalarañño kira eko amacco antepure padussi. Rājāpi parivīmaṃsamāno taṃ tathato ñatvā ‘‘satthu ārocessāmī’’ti jetavanaṃ gantvā satthāraṃ vanditvā ‘‘bhante, amhākaṃ antepure eko amacco padussi, tassa kiṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti pucchi. Atha naṃ satthā ‘‘upakārako te, mahārāja, so ca amacco sā ca itthī piyā’’ti pucchitvā ‘‘āma, bhante, ativiya upakārako sakalaṃ rājakulaṃ sandhāreti, sāpi me itthī piyā’’ti vutte ‘‘mahārāja, ‘attano upakārakesu sevakesu piyāsu ca itthīsu dubbhituṃ na sakkā’ti pubbepi rājāno paṇḍitānaṃ kathaṃ sutvā majjhattāva ahesu’’nti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो अमच्चकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो तस्स अत्थधम्मानुसासको अहोसि। अथस्स रञ्ञो एको अमच्चो अन्तेपुरे पदुस्सि। राजा नं तथतो ञत्वा ‘‘अमच्चोपि मे बहूपकारो, अयं इत्थीपि मे पिया, द्वेपि इमे नासेतुं न सक्का , पण्डितामच्चं पञ्हं पुच्छित्वा सचे सहितब्बं भविस्सति, सहिस्सामि, नो चे, न सहिस्सामी’’ति बोधिसत्तं पक्कोसापेत्वा आसनं दत्वा ‘‘पण्डित, पञ्हं पुच्छिस्सामी’’ति वत्वा ‘‘पुच्छथ, महाराज, विस्सज्जेस्सामी’’ति वुत्ते पञ्हं पुच्छन्तो पठमं गाथमाह –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto amaccakule nibbattitvā vayappatto tassa atthadhammānusāsako ahosi. Athassa rañño eko amacco antepure padussi. Rājā naṃ tathato ñatvā ‘‘amaccopi me bahūpakāro, ayaṃ itthīpi me piyā, dvepi ime nāsetuṃ na sakkā , paṇḍitāmaccaṃ pañhaṃ pucchitvā sace sahitabbaṃ bhavissati, sahissāmi, no ce, na sahissāmī’’ti bodhisattaṃ pakkosāpetvā āsanaṃ datvā ‘‘paṇḍita, pañhaṃ pucchissāmī’’ti vatvā ‘‘pucchatha, mahārāja, vissajjessāmī’’ti vutte pañhaṃ pucchanto paṭhamaṃ gāthamāha –
८९.
89.
‘‘पब्बतूपत्थरे रम्मे, जाता पोक्खरणी सिवा।
‘‘Pabbatūpatthare ramme, jātā pokkharaṇī sivā;
तं सिङ्गालो अपापायि, जानं सीहेन रक्खित’’न्ति॥
Taṃ siṅgālo apāpāyi, jānaṃ sīhena rakkhita’’nti.
तत्थ पब्बतूपत्थरे रम्मेति हिमवन्तपब्बतपादे पत्थरित्वा ठिते अङ्गणट्ठानेति अत्थो। जाता पोक्खरणी सिवाति सिवा सीतला मधुरोदका पोक्खरणी निब्बत्ता, अपिच खो पोक्खरसञ्छन्ना नदीपि पोक्खरणीयेव। अपापायीति अप-इति उपसग्गो, अपायीति अत्थो। जानं सीहेन रक्खितन्ति सा पोक्खरणी सीहपरिभोगा सीहेन रक्खिता, सोपि नं सिङ्गालो ‘‘सीहेन रक्खिता अय’’न्ति जानन्तोव अपायि। तं किं मञ्ञति, बालो सिङ्गालो सीहस्स अभायित्वा पिवेय्य एवरूपं पोक्खरणिन्ति अयमेत्थाधिप्पायो।
Tattha pabbatūpatthare rammeti himavantapabbatapāde pattharitvā ṭhite aṅgaṇaṭṭhāneti attho. Jātā pokkharaṇī sivāti sivā sītalā madhurodakā pokkharaṇī nibbattā, apica kho pokkharasañchannā nadīpi pokkharaṇīyeva. Apāpāyīti apa-iti upasaggo, apāyīti attho. Jānaṃ sīhena rakkhitanti sā pokkharaṇī sīhaparibhogā sīhena rakkhitā, sopi naṃ siṅgālo ‘‘sīhena rakkhitā aya’’nti jānantova apāyi. Taṃ kiṃ maññati, bālo siṅgālo sīhassa abhāyitvā piveyya evarūpaṃ pokkharaṇinti ayametthādhippāyo.
बोधिसत्तो ‘‘अद्धा एतस्स अन्तेपुरे एको अमच्चो पदुट्ठो भविस्सती’’ति ञत्वा दुतियं गाथमाह –
Bodhisatto ‘‘addhā etassa antepure eko amacco paduṭṭho bhavissatī’’ti ñatvā dutiyaṃ gāthamāha –
९०.
90.
‘‘पिवन्ति चे महाराज, सापदानि महानदिं।
‘‘Pivanti ce mahārāja, sāpadāni mahānadiṃ;
न तेन अनदी होति, खमस्सु यदि ते पिया’’ति॥
Na tena anadī hoti, khamassu yadi te piyā’’ti.
तत्थ सापदानीति न केवलं सिङ्गालोव, अवसेसानि सुनखपसदबिळारमिगादीनि सब्बसापदानि तं पोक्खरसञ्छन्नत्ता ‘‘पोक्खरणी’’ति लद्धनामं नदिं पिवन्ति चे। न तेन अनदी होतीति नदियञ्हि द्विपदचतुप्पदापि अहिमच्छापि सब्बे पिपासिता पानीयं पिवन्ति, न सा तेन कारणेन अनदी नाम होति, नापि उच्छिट्ठनदी। कस्मा? सब्बेसं साधारणत्ता। यथा नदी येन केनचि पीता न दुस्सति, एवं इत्थीपि किलेसवसेन सामिकं अतिक्कमित्वा अञ्ञेन सद्धिं संवासं गता नेव अनित्थी होति। कस्मा? सब्बेसं साधारणभावेन। नापि उच्छिट्ठित्थी। कस्मा? ओदकन्तिकताय सुद्धभावेन। खमस्सु यदि ते पियाति यदि पन ते सा इत्थी पिया, सो च अमच्चो बहूपकारो, तेसं उभिन्नम्पि खमस्सु मज्झत्तभावेन तिट्ठाहीति।
Tattha sāpadānīti na kevalaṃ siṅgālova, avasesāni sunakhapasadabiḷāramigādīni sabbasāpadāni taṃ pokkharasañchannattā ‘‘pokkharaṇī’’ti laddhanāmaṃ nadiṃ pivanti ce. Na tena anadī hotīti nadiyañhi dvipadacatuppadāpi ahimacchāpi sabbe pipāsitā pānīyaṃ pivanti, na sā tena kāraṇena anadī nāma hoti, nāpi ucchiṭṭhanadī. Kasmā? Sabbesaṃ sādhāraṇattā. Yathā nadī yena kenaci pītā na dussati, evaṃ itthīpi kilesavasena sāmikaṃ atikkamitvā aññena saddhiṃ saṃvāsaṃ gatā neva anitthī hoti. Kasmā? Sabbesaṃ sādhāraṇabhāvena. Nāpi ucchiṭṭhitthī. Kasmā? Odakantikatāya suddhabhāvena. Khamassu yadi te piyāti yadi pana te sā itthī piyā, so ca amacco bahūpakāro, tesaṃ ubhinnampi khamassu majjhattabhāvena tiṭṭhāhīti.
एवं महासत्तो रञ्ञो ओवादं अदासि। राजा तस्स ओवादे ठत्वा ‘‘पुन एवरूपं पापकम्मं मा करित्था’’ति वत्वा उभिन्नम्पि खमि। ततो पट्ठाय ते ओरमिंसु। राजापि दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा जीवितपरियोसाने सग्गपुरं पूरेसि। कोसलराजापि इमं धम्मदेसनं सुत्वा तेसं उभिन्नम्पि खमित्वा मज्झत्तो अहोसि।
Evaṃ mahāsatto rañño ovādaṃ adāsi. Rājā tassa ovāde ṭhatvā ‘‘puna evarūpaṃ pāpakammaṃ mā karitthā’’ti vatvā ubhinnampi khami. Tato paṭṭhāya te oramiṃsu. Rājāpi dānādīni puññāni katvā jīvitapariyosāne saggapuraṃ pūresi. Kosalarājāpi imaṃ dhammadesanaṃ sutvā tesaṃ ubhinnampi khamitvā majjhatto ahosi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा राजा आनन्दो अहोसि, पण्डितामच्चो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā rājā ānando ahosi, paṇḍitāmacco pana ahameva ahosi’’nti.
पब्बतूपत्थरजातकवण्णना पञ्चमा।
Pabbatūpattharajātakavaṇṇanā pañcamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / १९५. पब्बतूपत्थरजातकं • 195. Pabbatūpattharajātakaṃ
