| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / องฺคุตฺตรนิกาย (อฎฺฐกถา) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
๘. ปจลายมานสุตฺตวณฺณนา
8. Pacalāyamānasuttavaṇṇanā
๖๑. อฎฺฐเม ปจลายมาโนติ ตํ คามํ อุปนิสฺสาย เอกสฺมิํ วนสเณฺฑ สมณธมฺมํ กโรโนฺต สตฺตาหํ จงฺกมนวีริเยน นิมฺมถิตตฺตา กิลนฺตคโตฺต จงฺกมนโกฎิยํ ปจลายมาโน นิสิโนฺน โหติฯ ปจลายสิ โนติ นิทฺทายสิ นุฯ อนุมชฺชิตฺวาติ ปริมชฺชิตฺวาฯ อาโลกสญฺญนฺติ มิทฺธวิโนทนอาโลกสญฺญํฯ ทิวาสญฺญนฺติ ทิวาติสญฺญํฯ ยถา ทิวา ตถา รตฺตินฺติ ยถา ทิวา อาโลกสญฺญา อธิฎฺฐิตา, ตถา นํ รตฺติมฺปิ อธิฎฺฐเหยฺยาสิฯ ยถา รตฺติํ ตถา ทิวาติ ยถา จ เต รตฺติํ อาโลกสญฺญา อธิฎฺฐิตา, ตถา นํ ทิวาปิ อธิฎฺฐเหยฺยาสิฯ สปฺปภาสนฺติ ทิพฺพจกฺขุญาณตฺถาย สโหภาสํฯ ปจฺฉาปุเรสญฺญีติ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ อภิหรณสญฺญาย สญฺญาวาฯ อโนฺตคเตหิ อินฺทฺริเยหีติ พหิ อวิกฺขิเตฺตหิ อโนฺต อนุปวิเฎฺฐเหว ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิฯ มิทฺธสุขนฺติ นิทฺทาสุขํฯ เอตฺตเกน ฐาเนน ภควา เถรสฺส มิทฺธวิโนทนกมฺมฎฺฐานํ กเถสิฯ โสณฺฑนฺติ มานโสณฺฑํฯ กิจฺจกรณียานีติ เอตฺถ อวสฺสํ กตฺตพฺพานิ กิจฺจานิ, อิตรานิ กรณียานิฯ มงฺกุภาโวติ นิเตฺตชตา โทมนสฺสตาฯ เอตฺตเกน ฐาเนน สตฺถารา เถรสฺส ภิกฺขาจารวตฺตํ กถิตํฯ
61. Aṭṭhame pacalāyamānoti taṃ gāmaṃ upanissāya ekasmiṃ vanasaṇḍe samaṇadhammaṃ karonto sattāhaṃ caṅkamanavīriyena nimmathitattā kilantagatto caṅkamanakoṭiyaṃ pacalāyamāno nisinno hoti. Pacalāyasi noti niddāyasi nu. Anumajjitvāti parimajjitvā. Ālokasaññanti middhavinodanaālokasaññaṃ. Divāsaññanti divātisaññaṃ. Yathā divā tathā rattinti yathā divā ālokasaññā adhiṭṭhitā, tathā naṃ rattimpi adhiṭṭhaheyyāsi. Yathā rattiṃ tathā divāti yathā ca te rattiṃ ālokasaññā adhiṭṭhitā, tathā naṃ divāpi adhiṭṭhaheyyāsi. Sappabhāsanti dibbacakkhuñāṇatthāya sahobhāsaṃ. Pacchāpuresaññīti purato ca pacchato ca abhiharaṇasaññāya saññāvā. Antogatehi indriyehīti bahi avikkhittehi anto anupaviṭṭheheva pañcahi indriyehi. Middhasukhanti niddāsukhaṃ. Ettakena ṭhānena bhagavā therassa middhavinodanakammaṭṭhānaṃ kathesi. Soṇḍanti mānasoṇḍaṃ. Kiccakaraṇīyānīti ettha avassaṃ kattabbāni kiccāni, itarāni karaṇīyāni. Maṅkubhāvoti nittejatā domanassatā. Ettakena ṭhānena satthārā therassa bhikkhācāravattaṃ kathitaṃ.
อิทานิ ภเสฺส ปริยนฺตการิตาย สมาทเปตุํ ตสฺมาติหาติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิคฺคาหิกกถนฺติ ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสี’’ติอาทินยปฺปวตฺตา วิคฺคาหิกกถาฯ นาหํ โมคฺคลฺลานาติอาทิ ปาปมิตฺตสํสคฺควิวชฺชนตฺถํ วุตฺตํฯ กิตฺตาวตา นุ โขติ กิตฺตเกน นุ โขฯ ตณฺหาสงฺขยวิมุโตฺต โหตีติ ตณฺหาสงฺขเย นิพฺพาเน ตํ อารมฺมณํ กตฺวา วิมุตฺตจิตฺตตาย ตณฺหาสงฺขยวิมุโตฺต นาม สํขิเตฺตน กิตฺตาวตา โหติฯ ยาย ปฎิปตฺติยา ตณฺหาสงฺขยวิมุโตฺต โหติ, ตเมว ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ปุพฺพภาคปฎิปทํ สํขิเตฺตน เทเสถาติ ปุจฺฉติฯ อจฺจนฺตนิโฎฺฐติ ขยวยสงฺขาตํ อนฺตํ อตีตาติ อจฺจนฺตา, อจฺจนฺตา นิฎฺฐา อสฺสาติ อจฺจนฺตนิโฎฺฐ, เอกนฺตนิโฎฺฐ สตตนิโฎฺฐติ อโตฺถฯ อจฺจนฺตโยคเกฺขมีติ อจฺจนฺตํ โยคเกฺขมี, นิจฺจโยคเกฺขมีติ อโตฺถฯ อจฺจนฺตพฺรหฺมจารีติ อจฺจนฺตํ พฺรหฺมจารี, นิจฺจพฺรหฺมจารีติ อโตฺถฯ อจฺจนฺตํ ปริโยสานมสฺสาติ ปุริมนเยเนว อจฺจนฺตปริโยสาโนฯ เสโฎฺฐ เทวมนุสฺสานนฺติ เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจ เสโฎฺฐ อุตฺตโมฯ เอวรูโป ภิกฺขุ กิตฺตาวตา โหติ, สเงฺขเปเนว ตสฺส ปฎิปตฺติํ กเถถาติ ยาจติฯ
Idāni bhasse pariyantakāritāya samādapetuṃ tasmātihātiādimāha. Tattha viggāhikakathanti ‘‘na tvaṃ imaṃ dhammavinayaṃ ājānāsī’’tiādinayappavattā viggāhikakathā. Nāhaṃ moggallānātiādi pāpamittasaṃsaggavivajjanatthaṃ vuttaṃ. Kittāvatā nu khoti kittakena nu kho. Taṇhāsaṅkhayavimutto hotīti taṇhāsaṅkhaye nibbāne taṃ ārammaṇaṃ katvā vimuttacittatāya taṇhāsaṅkhayavimutto nāma saṃkhittena kittāvatā hoti. Yāya paṭipattiyā taṇhāsaṅkhayavimutto hoti, tameva khīṇāsavassa bhikkhuno pubbabhāgapaṭipadaṃ saṃkhittena desethāti pucchati. Accantaniṭṭhoti khayavayasaṅkhātaṃ antaṃ atītāti accantā, accantā niṭṭhā assāti accantaniṭṭho, ekantaniṭṭho satataniṭṭhoti attho. Accantayogakkhemīti accantaṃ yogakkhemī, niccayogakkhemīti attho. Accantabrahmacārīti accantaṃ brahmacārī, niccabrahmacārīti attho. Accantaṃ pariyosānamassāti purimanayeneva accantapariyosāno. Seṭṭho devamanussānanti devānañca manussānañca seṭṭho uttamo. Evarūpo bhikkhu kittāvatā hoti, saṅkhepeneva tassa paṭipattiṃ kathethāti yācati.
สเพฺพ ธมฺมา นาลํ อภินิเวสายาติ เอตฺถ สเพฺพ ธมฺมา นาม ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฎฺฐารส ธาตุโย, เต สเพฺพปิ ตณฺหาทิฎฺฐิวเสน อภินิเวสาย นาลํ น ปริยตฺตา น สมตฺตา น ยุตฺตาฯ กสฺมา? คหิตากาเรน อติฎฺฐนโตฯ เต หิ นิจฺจา สุขา อตฺตาติ คหิตาปิ อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตาว สมฺปชฺชนฺติฯ ตสฺมา นาลํ อภินิเวสายฯ อภิชานาตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ญาตปริญฺญาย อภิชานาติฯ ปริชานาตีติ ตเถว ตีรณปริญฺญาย ปริชานาติฯ ยํกิญฺจิ เวทนนฺติ อนฺตมโส ปญฺจวิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ ยํกิญฺจิ อปฺปมตฺตกมฺปิ เวทนํ อนุภวติฯ อิมินา ภควา เถรสฺส เวทนาวเสน จ วินิวเฎฺฎตฺวา อรูปปริคฺคหํ ทเสฺสสิฯ
Sabbe dhammā nālaṃ abhinivesāyāti ettha sabbe dhammā nāma pañcakkhandhā dvādasāyatanāni aṭṭhārasa dhātuyo, te sabbepi taṇhādiṭṭhivasena abhinivesāya nālaṃ na pariyattā na samattā na yuttā. Kasmā? Gahitākārena atiṭṭhanato. Te hi niccā sukhā attāti gahitāpi aniccā dukkhā anattāva sampajjanti. Tasmā nālaṃ abhinivesāya. Abhijānātīti aniccaṃ dukkhaṃ anattāti ñātapariññāya abhijānāti. Parijānātīti tatheva tīraṇapariññāya parijānāti. Yaṃkiñci vedananti antamaso pañcaviññāṇasampayuttaṃ yaṃkiñci appamattakampi vedanaṃ anubhavati. Iminā bhagavā therassa vedanāvasena ca vinivaṭṭetvā arūpapariggahaṃ dassesi.
อนิจฺจานุปสฺสีติ อนิจฺจโต อนุปสฺสโนฺตฯ วิราคานุปสฺสีติ เอตฺถ เทฺว วิราคา ขยวิราโค จ อจฺจนฺตวิราโค จฯ ตตฺถ สงฺขารานํ ขยํ ขยโต ปสฺสนา วิปสฺสนาปิ, อจฺจนฺตวิราคํ นิพฺพานํ วิราคโต ทสฺสนมคฺคญาณมฺปิ วิราคานุปสฺสนาฯ ตทุภยสมงฺคิปุคฺคโล วิราคานุปสฺสี นามฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘วิราคานุปสฺสี’’ติ, วิราคโต อนุปสฺสโนฺตติ อโตฺถฯ นิโรธานุปสฺสิมฺหิปิ เอเสว นโยฯ นิโรโธปิ หิ ขยนิโรโธ อจฺจนฺตนิโรโธติ ทุวิโธเยวฯ ปฎินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ เอตฺถ ปฎินิสฺสโคฺค วุจฺจติ โวสฺสโคฺคฯ โส จ ปริจฺจาคโวสฺสโคฺค ปกฺขนฺทนโวสฺสโคฺคติ ทุวิโธ โหติฯ ตตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสโคฺคติ วิปสฺสนาฯ สา หิ ตทงฺควเสน กิเลเส จ ขเนฺธ จ โวสฺสชติฯ ปกฺขนฺทนโวสฺสโคฺคติ มโคฺคฯ โส หิ นิพฺพานํ อารมฺมณโต ปกฺขนฺทติฯ ทฺวีหิปิ วา การเณหิ โส โวสฺสโคฺคเยว, สมุเจฺฉทวเสน ขนฺธานํ กิเลสานญฺจ โวสฺสชนโต นิพฺพาเน จ ปกฺขนฺทนโตฯ ตสฺมา กิเลเส จ ขเนฺธ จ ปริจฺจชตีติ ปริจฺจาคโวสฺสโคฺคฯ นิโรธาย นิพฺพานธาตุยา จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ ปกฺขนฺทนโวสฺสโคฺคติ อุภยเมฺปตํ มเคฺค สเมติฯ ตทุภยสมงฺคี ปุคฺคโล อิมาย ปฎินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย สมนฺนาคตตฺตา ปฎินิสฺสคฺคานุปสฺสี นาม โหติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ น กิญฺจิ โลเก อุปาทิยตีติ กิญฺจิ เอกมฺปิ สงฺขารคตํ ตณฺหาวเสน น อุปาทิยติ น คณฺหาติ น ปรามสติฯ อนุปาทิยํ น ปริตสฺสตีติ อคฺคณฺหโนฺต ตณฺหาปริตสฺสนาย น ปริตสฺสติฯ ปจฺจตฺตํเยว ปรินิพฺพายตีติ สยเมว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติฯ ขีณา ชาตีติอาทินา ปนสฺส ปจฺจเวกฺขณา ทสฺสิตาฯ อิติ ภควา สํขิเตฺตน ขีณาสวสฺส ปุพฺพภาคปฺปฎิปทํ ปุจฺฉิโต สํขิเตฺตเนว กเถสิฯ อิทํ ปน สุตฺตํ เถรสฺส โอวาโทปิ อโหสิ วิปสฺสนาปิฯ โส อิมสฺมิํเยว สุเตฺต วิปสฺสนํ วเฑฺฒตฺวา อรหตฺตํ ปโตฺตติฯ
Aniccānupassīti aniccato anupassanto. Virāgānupassīti ettha dve virāgā khayavirāgo ca accantavirāgo ca. Tattha saṅkhārānaṃ khayaṃ khayato passanā vipassanāpi, accantavirāgaṃ nibbānaṃ virāgato dassanamaggañāṇampi virāgānupassanā. Tadubhayasamaṅgipuggalo virāgānupassī nāma. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘virāgānupassī’’ti, virāgato anupassantoti attho. Nirodhānupassimhipi eseva nayo. Nirodhopi hi khayanirodho accantanirodhoti duvidhoyeva. Paṭinissaggānupassīti ettha paṭinissaggo vuccati vossaggo. So ca pariccāgavossaggo pakkhandanavossaggoti duvidho hoti. Tattha pariccāgavossaggoti vipassanā. Sā hi tadaṅgavasena kilese ca khandhe ca vossajati. Pakkhandanavossaggoti maggo. So hi nibbānaṃ ārammaṇato pakkhandati. Dvīhipi vā kāraṇehi so vossaggoyeva, samucchedavasena khandhānaṃ kilesānañca vossajanato nibbāne ca pakkhandanato. Tasmā kilese ca khandhe ca pariccajatīti pariccāgavossaggo. Nirodhāya nibbānadhātuyā cittaṃ pakkhandatīti pakkhandanavossaggoti ubhayampetaṃ magge sameti. Tadubhayasamaṅgī puggalo imāya paṭinissaggānupassanāya samannāgatattā paṭinissaggānupassī nāma hoti. Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Na kiñci loke upādiyatīti kiñci ekampi saṅkhāragataṃ taṇhāvasena na upādiyati na gaṇhāti na parāmasati. Anupādiyaṃ na paritassatīti aggaṇhanto taṇhāparitassanāya na paritassati. Paccattaṃyeva parinibbāyatīti sayameva kilesaparinibbānena parinibbāyati. Khīṇā jātītiādinā panassa paccavekkhaṇā dassitā. Iti bhagavā saṃkhittena khīṇāsavassa pubbabhāgappaṭipadaṃ pucchito saṃkhitteneva kathesi. Idaṃ pana suttaṃ therassa ovādopi ahosi vipassanāpi. So imasmiṃyeva sutte vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pattoti.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / องฺคุตฺตรนิกาย • Aṅguttaranikāya / ๘. ปจลายมานสุตฺตํ • 8. Pacalāyamānasuttaṃ
ฎีกา • Tīkā / สุตฺตปิฎก (ฎีกา) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / องฺคุตฺตรนิกาย (ฎีกา) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / ๘. ปจลายมานสุตฺตวณฺณนา • 8. Pacalāyamānasuttavaṇṇanā
