| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
पच्चक्खानविभङ्गवण्णना
Paccakkhānavibhaṅgavaṇṇanā
दुब्बल्ये आविकतेति यंनूनाहं बुद्धं पच्चक्खेय्यन्तिआदिना दुब्बलभावे पकासिते। मुखारुळ्हताति लोकजनानं सत्तट्ठातिआदीसु मुखारुळ्हञायेनाति अधिप्पायो। दिरत्ततिरत्तन्ति (पाचि॰ ५२) एत्थ यथा अन्तरन्तरा सहसेय्यावसेन तिरत्तं अग्गहेत्वा निरन्तरमेव तिस्सो रत्तियो अनुपसम्पन्नेन सद्धिं सहसेय्याय अरुणुट्ठापनवसेन तिरत्तग्गहणत्थं ‘‘दिरत्ततिरत्त’’न्ति अब्यवधानेन वुत्तन्ति दिरत्तग्गहणस्स पयोजनम्पि सक्का गहेतुं, एवमिधापि दुब्बल्यं अनाविकत्वाति इमस्सापि गहणस्स पयोजनमत्थेवाति दस्सेतुं यस्मा वा सिक्खापच्चक्खानस्सातिआदि वुत्तं।
Dubbalyeāvikateti yaṃnūnāhaṃ buddhaṃ paccakkheyyantiādinā dubbalabhāve pakāsite. Mukhāruḷhatāti lokajanānaṃ sattaṭṭhātiādīsu mukhāruḷhañāyenāti adhippāyo. Dirattatirattanti (pāci. 52) ettha yathā antarantarā sahaseyyāvasena tirattaṃ aggahetvā nirantarameva tisso rattiyo anupasampannena saddhiṃ sahaseyyāya aruṇuṭṭhāpanavasena tirattaggahaṇatthaṃ ‘‘dirattatiratta’’nti abyavadhānena vuttanti dirattaggahaṇassa payojanampi sakkā gahetuṃ, evamidhāpi dubbalyaṃ anāvikatvāti imassāpi gahaṇassa payojanamatthevāti dassetuṃ yasmā vā sikkhāpaccakkhānassātiādi vuttaṃ.
इदानि दुब्बल्यं अनाविकत्वाति इमस्स पुरिमपदस्सेव विवरणभावं विनापि विसुं अत्थसब्भावं दस्सेतुं अपिचातिआदि वुत्तं। विसेसाविसेसन्ति एत्थ येन वाक्येन दुब्बल्याविकम्ममेव होति, न सिक्खापच्चक्खानं, तत्थ सिक्खापच्चक्खानदुब्बल्याविकम्मानं अञ्ञमञ्ञं विसेसो होति। येन पन वचनेन तदुभयम्पि होति, तत्थ नेवत्थि विसेसो अविसेसोपि, तं विसेसाविसेसं। ‘‘कठ किच्छजीवने’’ति धातूसु पठितत्ता वुत्तं ‘‘किच्छजीविकप्पत्तो’’ति। उक्कण्ठनञ्हि उक्कण्ठा, तं इतो गतोति उक्कण्ठितो, किच्छजीविकं पत्तोति अत्थो। उद्धं गतो कण्ठो एतिस्साति उक्कण्ठा, अनभिरतिया वजे निरुद्धगोगणो विय गमनमग्गं गवेसन्तो पुग्गलो उक्कण्ठो होति, तं उक्कण्ठं। अनभिरतिं इतोतिपि उक्कण्ठितोति अत्थं दस्सेन्तो आह – ‘‘उद्धं कण्ठं कत्वा विहरमानो’’ति। सा च उक्कण्ठता विक्खेपेनेवाति विक्खित्तोतिआदि वुत्तं।
Idāni dubbalyaṃ anāvikatvāti imassa purimapadasseva vivaraṇabhāvaṃ vināpi visuṃ atthasabbhāvaṃ dassetuṃ apicātiādi vuttaṃ. Visesāvisesanti ettha yena vākyena dubbalyāvikammameva hoti, na sikkhāpaccakkhānaṃ, tattha sikkhāpaccakkhānadubbalyāvikammānaṃ aññamaññaṃ viseso hoti. Yena pana vacanena tadubhayampi hoti, tattha nevatthi viseso avisesopi, taṃ visesāvisesaṃ. ‘‘Kaṭha kicchajīvane’’ti dhātūsu paṭhitattā vuttaṃ ‘‘kicchajīvikappatto’’ti. Ukkaṇṭhanañhi ukkaṇṭhā, taṃ ito gatoti ukkaṇṭhito, kicchajīvikaṃ pattoti attho. Uddhaṃ gato kaṇṭho etissāti ukkaṇṭhā, anabhiratiyā vaje niruddhagogaṇo viya gamanamaggaṃ gavesanto puggalo ukkaṇṭho hoti, taṃ ukkaṇṭhaṃ. Anabhiratiṃ itotipi ukkaṇṭhitoti atthaṃ dassento āha – ‘‘uddhaṃ kaṇṭhaṃ katvā viharamāno’’ti. Sā ca ukkaṇṭhatā vikkhepenevāti vikkhittotiādi vuttaṃ.
समणभावतोति उपसम्पदतो। भावविकप्पाकारेनाति भिक्खुभावतो चवित्वा यं यं गिहिआदिभावं पत्तुकामो ‘‘अहं अस्स’’न्ति अत्तनो भवनं विकप्पेति, तेन तेन गिहिआदिआकारेन, अत्तनो भवनस्स विकप्पनाकारेनाति अधिप्पायो।
Samaṇabhāvatoti upasampadato. Bhāvavikappākārenāti bhikkhubhāvato cavitvā yaṃ yaṃ gihiādibhāvaṃ pattukāmo ‘‘ahaṃ assa’’nti attano bhavanaṃ vikappeti, tena tena gihiādiākārena, attano bhavanassa vikappanākārenāti adhippāyo.
४६. पाळियं यदि पनाहन्ति अहं यदि बुद्धं पच्चक्खेय्यं, साधु वतस्साति अत्थो। अपाहं, हन्दाहन्ति एत्थापि वुत्तनयेनेव अत्थो गहेतब्बो। ‘‘होति मे बुद्धं पच्चक्खेय्य’’न्ति मम चित्तं उप्पज्जतीति वदति।
46.Pāḷiyaṃyadi panāhanti ahaṃ yadi buddhaṃ paccakkheyyaṃ, sādhu vatassāti attho. Apāhaṃ, handāhanti etthāpi vuttanayeneva attho gahetabbo. ‘‘Hoti me buddhaṃ paccakkheyya’’nti mama cittaṃ uppajjatīti vadati.
५०. न रमामीति पब्बज्जाय दुक्खबहुलताय सुखाभावं दस्सेति। नाभिरमामीति पब्बज्जाय विज्जमानेपि अनवज्जसुखे अत्तनो अभिरतिअभावं दस्सेति।
50.Naramāmīti pabbajjāya dukkhabahulatāya sukhābhāvaṃ dasseti. Nābhiramāmīti pabbajjāya vijjamānepi anavajjasukhe attano abhiratiabhāvaṃ dasseti.
५१. तेनेव वचीभेदेनाति वचीभेदं कत्वापि अञ्ञेन कायप्पयोगेन विञ्ञापनं निवत्तेति। अयं सासनं जहितुकामोतिआदिना भासाकोसल्लाभावेन सब्बसो पदत्थावबोधाभावेपि ‘‘अयं अत्तनो पब्बजितभावं जहितुकामो इमं वाक्यभेदं करोती’’ति एत्तकं अधिप्पेतत्थमत्तं चेपि सो ताव जानाति, पच्चक्खानमेव होतीति दस्सेति। तेनाह ‘‘एत्तकमत्तम्पि जानाती’’ति। पदपच्छाभट्ठन्ति पदपरावत्ति, मागधभासतो अवसिट्ठा सब्बापि भासा ‘‘मिलक्खभासा’’ति वेदितब्बा। खेत्तमेव ओतिण्णन्ति सिक्खापच्चक्खानस्स रुहनट्ठानभूतं खेत्तमेव ओतिण्णं।
51.Teneva vacībhedenāti vacībhedaṃ katvāpi aññena kāyappayogena viññāpanaṃ nivatteti. Ayaṃ sāsanaṃ jahitukāmotiādinā bhāsākosallābhāvena sabbaso padatthāvabodhābhāvepi ‘‘ayaṃ attano pabbajitabhāvaṃ jahitukāmo imaṃ vākyabhedaṃ karotī’’ti ettakaṃ adhippetatthamattaṃ cepi so tāva jānāti, paccakkhānameva hotīti dasseti. Tenāha ‘‘ettakamattampi jānātī’’ti. Padapacchābhaṭṭhanti padaparāvatti, māgadhabhāsato avasiṭṭhā sabbāpi bhāsā ‘‘milakkhabhāsā’’ti veditabbā. Khettameva otiṇṇanti sikkhāpaccakkhānassa ruhanaṭṭhānabhūtaṃ khettameva otiṇṇaṃ.
दूतन्ति मुखसासनं। सासनन्ति पण्णसासनं, भित्तिथम्भादीसु अक्खरं वा छिन्दित्वा दस्सेति। पच्चक्खातुकामताचित्ते धरन्तेयेव वचीभेदसमुप्पत्तिं सन्धाय ‘‘चित्तसम्पयुत्त’’न्ति वुत्तं, चित्तसमुट्ठानन्ति अत्थो। नियमितानियमितवसेन विजाननभेदं दस्सेतुमाह यदि अयमेव जानातूतिआदि। अयञ्च विभागो वदति विञ्ञापेतीति एत्थ यस्स वदति, तस्सेव विजाननं अधिप्पेतन्ति इमिना वुत्तनयेन लद्धोति दट्ठब्बं, न हेत्थ एकस्स वदति अञ्ञस्स विञ्ञापेतीति अयमत्थो सम्भवति। ‘‘तेसु एकस्मिं जानन्तेपी’’ति वुत्तत्ता ‘‘द्वेयेव जानन्तु एको मा जानातू’’ति एवं द्विन्नम्पि जनानं नियमेत्वा आरोचितेपि तेसु एकस्मिम्पि जानन्ते पच्चक्खानं होतियेवाति गहेतब्बं। परिसङ्कमानोति ‘‘वारेस्सन्ती’’ति आसङ्कमानो। समयञ्ञूति सासनसङ्केतञ्ञू, इध पन अधिप्पायमत्तजाननेनापि समयञ्ञू नाम होति, तेनाह उक्कण्ठितोतिआदि। तस्मा बुद्धं पच्चक्खामीतिआदिखेत्तपदानं सब्बसो अत्थं ञत्वापि सचे ‘‘भिक्खुभावतो चवितुकामताय एस वदती’’ति अधिप्पायं न जानाति, अप्पच्चक्खाताव होति सिक्खा। अत्थं पन अजानित्वापि ‘‘उक्कण्ठितो वदती’’ति तं जानाति, पच्चक्खाताव होति सिक्खा। सोतविञ्ञाणवीथिया सद्दमत्तग्गहणमेव, अत्थग्गहणं पन मनोविञ्ञाणवीथिपरम्परायाति आह तङ्खणञ्ञेवातिआदि।
Dūtanti mukhasāsanaṃ. Sāsananti paṇṇasāsanaṃ, bhittithambhādīsu akkharaṃ vā chinditvā dasseti. Paccakkhātukāmatācitte dharanteyeva vacībhedasamuppattiṃ sandhāya ‘‘cittasampayutta’’nti vuttaṃ, cittasamuṭṭhānanti attho. Niyamitāniyamitavasena vijānanabhedaṃ dassetumāha yadi ayameva jānātūtiādi. Ayañca vibhāgo vadati viññāpetīti ettha yassa vadati, tasseva vijānanaṃ adhippetanti iminā vuttanayena laddhoti daṭṭhabbaṃ, na hettha ekassa vadati aññassa viññāpetīti ayamattho sambhavati. ‘‘Tesu ekasmiṃ jānantepī’’ti vuttattā ‘‘dveyeva jānantu eko mā jānātū’’ti evaṃ dvinnampi janānaṃ niyametvā ārocitepi tesu ekasmimpi jānante paccakkhānaṃ hotiyevāti gahetabbaṃ. Parisaṅkamānoti ‘‘vāressantī’’ti āsaṅkamāno. Samayaññūti sāsanasaṅketaññū, idha pana adhippāyamattajānanenāpi samayaññū nāma hoti, tenāha ukkaṇṭhitotiādi. Tasmā buddhaṃ paccakkhāmītiādikhettapadānaṃ sabbaso atthaṃ ñatvāpi sace ‘‘bhikkhubhāvato cavitukāmatāya esa vadatī’’ti adhippāyaṃ na jānāti, appaccakkhātāva hoti sikkhā. Atthaṃ pana ajānitvāpi ‘‘ukkaṇṭhito vadatī’’ti taṃ jānāti, paccakkhātāva hoti sikkhā. Sotaviññāṇavīthiyā saddamattaggahaṇameva, atthaggahaṇaṃ pana manoviññāṇavīthiparamparāyāti āha taṅkhaṇaññevātiādi.
५३. वण्णपट्ठानन्ति सत्थुगुणवण्णप्पकासकं पकरणं। उपालिगाथासूति उपालिसुत्ते उपालिगहपतिना धीरस्स विगतमोहस्सातिआदिना वुत्तगाथासु। यथारुतन्ति पाळियं वुत्तमेवाति अत्थो। अनन्तबुद्धीतिआदीनि वण्णपट्ठाने आगतनामानि। धीरन्तिआदीनि (म॰ नि॰ २.७६) पन उपालिगाथासु। तत्थ बोधि वुच्चति सब्बञ्ञुतञ्ञाणं, सा जाननहेतुत्ता पञ्ञाणं एतस्साति बोधिपञ्ञाणो। स्वाक्खातं धम्मन्तिआदीसु धम्म-सद्दो स्वाक्खातादिपदानं धम्मवेवचनभावं दस्सेतुं वुत्तो। तस्मा स्वाक्खातं पच्चक्खामीतिआदिना वुत्तेयेव वेवचनेन पच्चक्खानं नाम होति। धम्म-सद्देन सह योजेत्वा वुत्ते पन यथारुतवसेन पच्चक्खानन्ति वेदितब्बं। सुप्पटिपन्नं सङ्घन्तिआदीसुपि एसेव नयो। कुसलं धम्मन्तिआदीनिपि कुसला धम्मा अकुसला धम्मातिआदिधम्ममेव (ध॰ स॰ तिकमातिका १) सन्धाय वुत्तनामानि, इतरथा अकुसलधम्मपच्चक्खाने दोसाभावप्पसङ्गतोति, तेनाह चतुरासीतिधम्मक्खन्धसहस्सेसूतिआदि। पठमपाराजिकन्तिआदिना सिक्खापदानंयेव गहणं वेदितब्बं, न आपत्तीनं।
53.Vaṇṇapaṭṭhānanti satthuguṇavaṇṇappakāsakaṃ pakaraṇaṃ. Upāligāthāsūti upālisutte upāligahapatinā dhīrassa vigatamohassātiādinā vuttagāthāsu. Yathārutanti pāḷiyaṃ vuttamevāti attho. Anantabuddhītiādīni vaṇṇapaṭṭhāne āgatanāmāni. Dhīrantiādīni (ma. ni. 2.76) pana upāligāthāsu. Tattha bodhi vuccati sabbaññutaññāṇaṃ, sā jānanahetuttā paññāṇaṃ etassāti bodhipaññāṇo. Svākkhātaṃ dhammantiādīsu dhamma-saddo svākkhātādipadānaṃ dhammavevacanabhāvaṃ dassetuṃ vutto. Tasmā svākkhātaṃ paccakkhāmītiādinā vutteyeva vevacanena paccakkhānaṃ nāma hoti. Dhamma-saddena saha yojetvā vutte pana yathārutavasena paccakkhānanti veditabbaṃ. Suppaṭipannaṃ saṅghantiādīsupi eseva nayo. Kusalaṃ dhammantiādīnipi kusalā dhammā akusalā dhammātiādidhammameva (dha. sa. tikamātikā 1) sandhāya vuttanāmāni, itarathā akusaladhammapaccakkhāne dosābhāvappasaṅgatoti, tenāha caturāsītidhammakkhandhasahassesūtiādi. Paṭhamapārājikantiādinā sikkhāpadānaṃyeva gahaṇaṃ veditabbaṃ, na āpattīnaṃ.
यस्स मूलेनाति यस्स सन्तिके। आचरियवेवचनेसु यो उपज्झं अदत्वा आचरियोव हुत्वा पब्बाजेसि, तं सन्धाय ‘‘यो मं पब्बाजेसी’’ति वुत्तं। तस्स मूलेनाति तस्स सन्तिके। ओकल्लकोति खुप्पिपासादिदुक्खातुरानं किसलूखसरीरवेसानं गहट्ठमनुस्सानं अधिवचनं। मोळिबद्धोति बद्धकेसकलापो गहट्ठो। कुमारकोति कुमारावत्थो अतिविय दहरो सामणेरो। चेल्लकोति ततो किञ्चि महन्तो। चेटकोति मज्झिमो। मोळिगल्लोति महासामणेरो। समणुद्देसोति अविसेसतो सामणेराधिवचनं। असुचिसङ्कस्सरसमाचारोति असुचि हुत्वा ‘‘मया कतं परे जानन्ति नु खो, न नु खो’’ति अत्तना, ‘‘असुकेन नु खो इदं कत’’न्ति परेहि च सङ्काय सरितब्बेन अनुस्सरितब्बेन समाचारेन युत्तो। सञ्जातरागादिकचवरत्ता कसम्बुजातो। कोण्ठोति दुस्सीलाधिवचनमेतं।
Yassa mūlenāti yassa santike. Ācariyavevacanesu yo upajjhaṃ adatvā ācariyova hutvā pabbājesi, taṃ sandhāya ‘‘yo maṃ pabbājesī’’ti vuttaṃ. Tassa mūlenāti tassa santike. Okallakoti khuppipāsādidukkhāturānaṃ kisalūkhasarīravesānaṃ gahaṭṭhamanussānaṃ adhivacanaṃ. Moḷibaddhoti baddhakesakalāpo gahaṭṭho. Kumārakoti kumārāvattho ativiya daharo sāmaṇero. Cellakoti tato kiñci mahanto. Ceṭakoti majjhimo. Moḷigalloti mahāsāmaṇero. Samaṇuddesoti avisesato sāmaṇerādhivacanaṃ. Asucisaṅkassarasamācāroti asuci hutvā ‘‘mayā kataṃ pare jānanti nu kho, na nu kho’’ti attanā, ‘‘asukena nu kho idaṃ kata’’nti parehi ca saṅkāya saritabbena anussaritabbena samācārena yutto. Sañjātarāgādikacavarattā kasambujāto. Koṇṭhoti dussīlādhivacanametaṃ.
५४. तिहेतुकपटिसन्धिकाति अतिखिप्पं जाननसमत्थे सन्धाय वुत्तं, न दुहेतुकानं तत्थ असम्भवतो। सभागस्साति पुरिसस्स। विसभागस्साति मातुगामस्स। पोत्थकरूपसदिसस्साति मत्तिकादीहि कतरूपसदिसस्स । गरुमेधस्साति आरम्मणेसु लहुप्पवत्तिया अभावतो दन्धगतिकताय गरुपञ्ञस्स, मन्दपञ्ञस्साति वुत्तं होति।
54.Tihetukapaṭisandhikāti atikhippaṃ jānanasamatthe sandhāya vuttaṃ, na duhetukānaṃ tattha asambhavato. Sabhāgassāti purisassa. Visabhāgassāti mātugāmassa. Potthakarūpasadisassāti mattikādīhi katarūpasadisassa . Garumedhassāti ārammaṇesu lahuppavattiyā abhāvato dandhagatikatāya garupaññassa, mandapaññassāti vuttaṃ hoti.
इदानेत्थ सिक्खापच्चक्खानवारस्स पाळियं अट्ठकथायञ्च वुत्तनयानं सम्पिण्डनत्थवसेन एवं विनिच्छयो वेदितब्बो – तत्थ हि सामञ्ञा चवितुकामोतिआदीहि पदेहि चित्तनियमं दस्सेति। बुद्धन्तिआदीहि पदेहि खेत्तनियमं, पच्चक्खामि धारेतीति एतेन कालनियमं, वदतीति इमिना पयोगनियमं, अलं मे बुद्धेन, किं नु मे, न ममत्थो, सुमुत्ताहन्तिआदीहि अनामट्ठकालवसेनपि पच्चक्खानं होतीति दस्सेति, विञ्ञापेतीति इमिना विजानननियमं, उम्मत्तको सिक्खं पच्चक्खाति उम्मत्तकस्स सन्तिकेतिआदीहि पुग्गलनियमं, सो च नप्पटिविजानातीतिआदीहि विजानननियमाभावेन पच्चक्खानाभावं दस्सेति, दवायातिआदीहि चित्तनियमाभावेन, सावेतुकामो न सावेतीति इमिना पयोगनियमाभावेन, अविञ्ञुस्स सावेति विञ्ञुस्स न सावेतीति एतेहि यं पुग्गलं उद्दिस्स सावेति, तस्सेव सवने सीसं एति, नाञ्ञस्साति। सब्बसो वा पन न सावेति अप्पच्चक्खाता होति सिक्खाति इदं पन चित्तादिनियमेनेव सिक्खापच्चक्खानं होति, न अञ्ञथाति दस्सनत्थं वुत्तं। तस्मा चित्तखेत्तकालपयोगपुग्गलविजाननवसेन सिक्खाय पच्चक्खानं ञत्वा तदभावेन अप्पच्चक्खानं वेदितब्बं।
Idānettha sikkhāpaccakkhānavārassa pāḷiyaṃ aṭṭhakathāyañca vuttanayānaṃ sampiṇḍanatthavasena evaṃ vinicchayo veditabbo – tattha hi sāmaññā cavitukāmotiādīhi padehi cittaniyamaṃ dasseti. Buddhantiādīhi padehi khettaniyamaṃ, paccakkhāmi dhāretīti etena kālaniyamaṃ, vadatīti iminā payoganiyamaṃ, alaṃ me buddhena, kiṃ nu me, na mamattho, sumuttāhantiādīhi anāmaṭṭhakālavasenapi paccakkhānaṃ hotīti dasseti, viññāpetīti iminā vijānananiyamaṃ, ummattako sikkhaṃ paccakkhāti ummattakassa santiketiādīhi puggalaniyamaṃ, so ca nappaṭivijānātītiādīhi vijānananiyamābhāvena paccakkhānābhāvaṃ dasseti, davāyātiādīhi cittaniyamābhāvena, sāvetukāmo na sāvetīti iminā payoganiyamābhāvena, aviññussa sāveti viññussa na sāvetīti etehi yaṃ puggalaṃ uddissa sāveti, tasseva savane sīsaṃ eti, nāññassāti. Sabbaso vā pana na sāveti appaccakkhātā hoti sikkhāti idaṃ pana cittādiniyameneva sikkhāpaccakkhānaṃ hoti, na aññathāti dassanatthaṃ vuttaṃ. Tasmā cittakhettakālapayogapuggalavijānanavasena sikkhāya paccakkhānaṃ ñatvā tadabhāvena appaccakkhānaṃ veditabbaṃ.
कथं? उपसम्पन्नभावतो चवितुकामताचित्तेनेव हि सिक्खापच्चक्खानं होति, न दवा वा रवा वा भणन्तस्स। एवं चित्तवसेन सिक्खापच्चक्खानं होति, न तदभावेन। तथा बुद्धं पच्चक्खामीतिआदिना वुत्तानं बुद्धादीनं सब्रह्मचारिपरियोसानानं चतुद्दसन्नञ्चेव गिहीति मं धारेहीतिआदिना वुत्तानं गिहिआदीनं असक्यपुत्तियपरियोसानानं अट्ठन्नञ्चाति इमेसं द्वावीसतिया खेत्तपदानं यस्स कस्सचि सवेवचनस्स वसेन तेसु यं किञ्चि वत्तुकामस्स यं किञ्चि वदतोपि सिक्खापच्चक्खानं होति। एवं खेत्तवसेन सिक्खापच्चक्खानं होति, न तदभावेन। तत्थ यदेतं ‘‘पच्चक्खामीति च मं धारेहीति चा’’ति वुत्तं वत्तमानकालवचनं, यानि च ‘‘अलं मे बुद्धेन, किं नु मे बुद्धेन, न ममत्थो बुद्धेन, सुमुत्ताहं बुद्धेना’’तिआदिना नयेन आख्यातवसेन कालं अनामसित्वा पुरिमेहि चुद्दसहि पदेहि सद्धिं योजेत्वा वुत्तानि अलं मेतिआदीनि चत्तारि पदानि, तेसंयेव च सवेवचनानं वसेन पच्चक्खानं होति, न पन ‘‘पच्चक्खासि’’न्ति वा, ‘‘पच्चक्खिस्स’’न्ति वा, ‘‘मं धारेसी’’ति वा, ‘‘मं धारेस्ससी’’ति वा, ‘‘यंनून पच्चक्खेय्य’’न्ति वातिआदीनि अतीतानागतपरिकप्पवचनानि भणन्तस्स। एवं वत्तमानकालवसेन चेव अनामट्ठकालवसेन च पच्चक्खानं होति, न तदभावेन। पयोगो पन दुविधो कायिको वाचसिको, तत्थ बुद्धं पच्चक्खामीतिआदिना नयेन याय कायचि भासाय वचीभेदं कत्वा वाचसिकपयोगेनेव पच्चक्खानं होति, न अक्खरलिखनं वा हत्थमुद्दादिदस्सनं वा कायपयोगं करोन्तस्स। एवं वाचसिकपयोगेनेव पच्चक्खानं होति, न तदभावेन।
Kathaṃ? Upasampannabhāvato cavitukāmatācitteneva hi sikkhāpaccakkhānaṃ hoti, na davā vā ravā vā bhaṇantassa. Evaṃ cittavasena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti, na tadabhāvena. Tathā buddhaṃ paccakkhāmītiādinā vuttānaṃ buddhādīnaṃ sabrahmacāripariyosānānaṃ catuddasannañceva gihīti maṃ dhārehītiādinā vuttānaṃ gihiādīnaṃ asakyaputtiyapariyosānānaṃ aṭṭhannañcāti imesaṃ dvāvīsatiyā khettapadānaṃ yassa kassaci savevacanassa vasena tesu yaṃ kiñci vattukāmassa yaṃ kiñci vadatopi sikkhāpaccakkhānaṃ hoti. Evaṃ khettavasena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti, na tadabhāvena. Tattha yadetaṃ ‘‘paccakkhāmīti ca maṃ dhārehīti cā’’ti vuttaṃ vattamānakālavacanaṃ, yāni ca ‘‘alaṃ me buddhena, kiṃ nu me buddhena, na mamattho buddhena, sumuttāhaṃ buddhenā’’tiādinā nayena ākhyātavasena kālaṃ anāmasitvā purimehi cuddasahi padehi saddhiṃ yojetvā vuttāni alaṃ metiādīni cattāri padāni, tesaṃyeva ca savevacanānaṃ vasena paccakkhānaṃ hoti, na pana ‘‘paccakkhāsi’’nti vā, ‘‘paccakkhissa’’nti vā, ‘‘maṃ dhāresī’’ti vā, ‘‘maṃ dhāressasī’’ti vā, ‘‘yaṃnūna paccakkheyya’’nti vātiādīni atītānāgataparikappavacanāni bhaṇantassa. Evaṃ vattamānakālavasena ceva anāmaṭṭhakālavasena ca paccakkhānaṃ hoti, na tadabhāvena. Payogo pana duvidho kāyiko vācasiko, tattha buddhaṃ paccakkhāmītiādinā nayena yāya kāyaci bhāsāya vacībhedaṃ katvā vācasikapayogeneva paccakkhānaṃ hoti, na akkharalikhanaṃ vā hatthamuddādidassanaṃ vā kāyapayogaṃ karontassa. Evaṃ vācasikapayogeneva paccakkhānaṃ hoti, na tadabhāvena.
पुग्गलो पन दुविधो यो च पच्चक्खाति, यस्स च पच्चक्खाति, तत्थ यो पच्चक्खाति, सो सचे उम्मत्तकखित्तचित्तवेदनट्टानं अञ्ञतरो न होति, यस्स पन पच्चक्खाति, सो सचे मनुस्सजातिको होति, न च उम्मत्तकादीनं अञ्ञतरो सम्मुखीभूतो च, सिक्खापच्चक्खानं होति। न हि असम्मुखीभूतस्स दूतेन वा पण्णेन वा आरोचनं रुहति। एवं यथावुत्तपुग्गलवसेन पच्चक्खानं होति, न तदभावेन। विजाननम्पि नियमितानियमितवसेन दुविधं। तत्थ यस्स येसं वा नियमेत्वा इमस्स इमेसं वा आरोचेमीति वदति, सचे ते यथा पकतिया लोके मनुस्सा वचनं सुत्वा आवज्जनसमये जानन्ति, एवं तस्स वचनानन्तरमेव ‘‘अयं उक्कण्ठितो’’ति वा, ‘‘गिहिभावं पत्थयती’’ति वा येन केनचि आकारेन मनुस्सजातिको वचनत्थं जानाति, पच्चक्खाताव होति सिक्खा। अथ अपरभागे ‘‘किं इमिना वुत्त’’न्ति चिन्तेत्वा जानन्ति, अञ्ञे वा जानन्ति, अप्पच्चक्खाताव होति। अनियमेत्वा आरोचेन्तस्स पन सचे वुत्तनयेन यो कोचि मनुस्सजातिको वचनत्थं जानाति, पच्चक्खाता होति सिक्खा, एवं जाननवसेन पच्चक्खानं होति, न तदभावेन। इति इमेसं वुत्तप्पकारानं चित्तादीनं वसेनेव सिक्खापच्चक्खानं होति, न अञ्ञथाति दट्ठब्बं।
Puggalo pana duvidho yo ca paccakkhāti, yassa ca paccakkhāti, tattha yo paccakkhāti, so sace ummattakakhittacittavedanaṭṭānaṃ aññataro na hoti, yassa pana paccakkhāti, so sace manussajātiko hoti, na ca ummattakādīnaṃ aññataro sammukhībhūto ca, sikkhāpaccakkhānaṃ hoti. Na hi asammukhībhūtassa dūtena vā paṇṇena vā ārocanaṃ ruhati. Evaṃ yathāvuttapuggalavasena paccakkhānaṃ hoti, na tadabhāvena. Vijānanampi niyamitāniyamitavasena duvidhaṃ. Tattha yassa yesaṃ vā niyametvā imassa imesaṃ vā ārocemīti vadati, sace te yathā pakatiyā loke manussā vacanaṃ sutvā āvajjanasamaye jānanti, evaṃ tassa vacanānantarameva ‘‘ayaṃ ukkaṇṭhito’’ti vā, ‘‘gihibhāvaṃ patthayatī’’ti vā yena kenaci ākārena manussajātiko vacanatthaṃ jānāti, paccakkhātāva hoti sikkhā. Atha aparabhāge ‘‘kiṃ iminā vutta’’nti cintetvā jānanti, aññe vā jānanti, appaccakkhātāva hoti. Aniyametvā ārocentassa pana sace vuttanayena yo koci manussajātiko vacanatthaṃ jānāti, paccakkhātā hoti sikkhā, evaṃ jānanavasena paccakkhānaṃ hoti, na tadabhāvena. Iti imesaṃ vuttappakārānaṃ cittādīnaṃ vaseneva sikkhāpaccakkhānaṃ hoti, na aññathāti daṭṭhabbaṃ.
सिक्खापच्चक्खानवण्णनानयो निट्ठितो।
Sikkhāpaccakkhānavaṇṇanānayo niṭṭhito.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / १. पठमपाराजिकं • 1. Paṭhamapārājikaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / १. पठमपाराजिकं • 1. Paṭhamapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / सिक्खापच्चक्खानविभङ्गवण्णना • Sikkhāpaccakkhānavibhaṅgavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / सिक्खापच्चक्खानकथावण्णना • Sikkhāpaccakkhānakathāvaṇṇanā
