| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
१९-२४. पच्चनीयानुलोमपट्ठानवण्णना
19-24. Paccanīyānulomapaṭṭhānavaṇṇanā
१. इदानि कुसलादीसु धम्मेसु पच्चयधम्मं पटिक्खिपित्वा पच्चयुप्पन्नस्स कुसलादिभावं अप्पटिक्खेपवसेन धम्मानं पच्चनीयानुलोमताय लद्धनामं पच्चनीयानुलोमपट्ठानं दस्सेतुं नकुसलं धम्मं पटिच्च अकुसलो धम्मो उप्पज्जति हेतुपच्चयातिआदि आरद्धं। तत्थ नकुसलं धम्मं पटिच्चाति कुसलस्स पच्चयभावं वारेति। अकुसलो धम्मो उप्पज्जतीति अकुसलस्स उप्पत्तिं अनुजानाति। नकुसलञ्हि अकुसलं अब्याकतं वा, तञ्च सहजातपच्चयं कत्वा उप्पज्जमानो कुसलो नाम नत्थि, तस्मा अकुसलाब्याकतवसेन देसना कता। तत्थ ‘‘अकुसलं एकं खन्धं पटिच्च तयो खन्धा’’ति एवं नकुसलं धम्मं पटिच्च विस्सज्जनं वेदितब्बं। अब्याकतो धम्मो उप्पज्जति हेतुपच्चयाति अयं पन पञ्हो ‘‘विपाकाब्याकतं किरियाब्याकतं एकं खन्धं पटिच्च तयो खन्धा चित्तसमुट्ठानञ्च रूप’’न्ति विस्सज्जितोव। इति सब्बपञ्हेसु अविस्सज्जितस्स अत्थानुरूपं विस्सज्जितस्स च पाळिआगतमेव विस्सज्जनं। एकेकस्मिञ्च तिकदुके वारप्पभेदपच्चयगणनविधानं सब्बं हेट्ठा वुत्तनयानुसारेनेव वेदितब्बं।
1. Idāni kusalādīsu dhammesu paccayadhammaṃ paṭikkhipitvā paccayuppannassa kusalādibhāvaṃ appaṭikkhepavasena dhammānaṃ paccanīyānulomatāya laddhanāmaṃ paccanīyānulomapaṭṭhānaṃ dassetuṃ nakusalaṃ dhammaṃ paṭicca akusalo dhammo uppajjati hetupaccayātiādi āraddhaṃ. Tattha nakusalaṃ dhammaṃ paṭiccāti kusalassa paccayabhāvaṃ vāreti. Akusalo dhammo uppajjatīti akusalassa uppattiṃ anujānāti. Nakusalañhi akusalaṃ abyākataṃ vā, tañca sahajātapaccayaṃ katvā uppajjamāno kusalo nāma natthi, tasmā akusalābyākatavasena desanā katā. Tattha ‘‘akusalaṃ ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā’’ti evaṃ nakusalaṃ dhammaṃ paṭicca vissajjanaṃ veditabbaṃ. Abyākato dhammo uppajjati hetupaccayāti ayaṃ pana pañho ‘‘vipākābyākataṃ kiriyābyākataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā cittasamuṭṭhānañca rūpa’’nti vissajjitova. Iti sabbapañhesu avissajjitassa atthānurūpaṃ vissajjitassa ca pāḷiāgatameva vissajjanaṃ. Ekekasmiñca tikaduke vārappabhedapaccayagaṇanavidhānaṃ sabbaṃ heṭṭhā vuttanayānusāreneva veditabbaṃ.
एत्तावता च –
Ettāvatā ca –
तिकञ्च पट्ठानवरं दुकुत्तमं,
Tikañca paṭṭhānavaraṃ dukuttamaṃ,
दुकं तिकञ्चेव तिकं दुकञ्च।
Dukaṃ tikañceva tikaṃ dukañca;
तिकं तिकञ्चेव दुकं दुकञ्च,
Tikaṃ tikañceva dukaṃ dukañca,
छ पच्चनीयानुलोमम्हि नया सुगम्भीराति॥ –
Cha paccanīyānulomamhi nayā sugambhīrāti. –
अट्ठकथायं वुत्तगाथाय दीपिता। धम्मपच्चनीयानुलोमपट्ठाने छ नया निद्दिट्ठा होन्ति। पच्चयवसेन पनेत्थ एकेकस्मिं पट्ठाने अनुलोमादयो चत्तारो चत्तारो नयाति एकेन परियायेन चतुवीसतिनयपटिमण्डितं पच्चनीयानुलोमपट्ठानञ्ञेव वेदितब्बं।
Aṭṭhakathāyaṃ vuttagāthāya dīpitā. Dhammapaccanīyānulomapaṭṭhāne cha nayā niddiṭṭhā honti. Paccayavasena panettha ekekasmiṃ paṭṭhāne anulomādayo cattāro cattāro nayāti ekena pariyāyena catuvīsatinayapaṭimaṇḍitaṃ paccanīyānulomapaṭṭhānaññeva veditabbaṃ.
पच्चनीयानुलोमपट्ठानवण्णना।
Paccanīyānulomapaṭṭhānavaṇṇanā.
एवं धम्मानुलोमादिवसेन चतूसु वारेसु एकेकस्मिं चतुवीसतिया चतुवीसतिया नयानं वसेन छन्नवुति नया होन्ति। तत्थ पच्चयनये अग्गहेत्वा एकेकस्मिं पट्ठाने तिकदुकादीनञ्ञेव छन्नं छन्नं नयानं वसेनेतं चतुवीसतिनयपटिमण्डितं समन्तपट्ठानमहापकरणं वेदितब्बं। केचि पन ‘‘कुसलारम्मणो धम्मो अकुसलारम्मणो धम्मो’’तिआदिना नयेन आरम्मणमातिकं नाम ठपेत्वा ‘‘कुसलारम्मणो धम्मो कुसलारम्मणस्स धम्मस्स हेतुपच्चयेन पच्चयो’’तिआदिना नयेन आरम्मणपट्ठानं नाम दस्सेत्वा अपरम्पि फस्सादीनं वसेनपि फस्सपट्ठानं नाम उद्धरित्वा दस्सेन्ति। तं नेव पाळियं न अट्ठकथासु सन्दिस्सतीति इध न विचारितं। सङ्गीतिआरुळ्हपाळिवसेनेव पनेत्थ वण्णना कताति वेदितब्बा।
Evaṃ dhammānulomādivasena catūsu vāresu ekekasmiṃ catuvīsatiyā catuvīsatiyā nayānaṃ vasena channavuti nayā honti. Tattha paccayanaye aggahetvā ekekasmiṃ paṭṭhāne tikadukādīnaññeva channaṃ channaṃ nayānaṃ vasenetaṃ catuvīsatinayapaṭimaṇḍitaṃ samantapaṭṭhānamahāpakaraṇaṃ veditabbaṃ. Keci pana ‘‘kusalārammaṇo dhammo akusalārammaṇo dhammo’’tiādinā nayena ārammaṇamātikaṃ nāma ṭhapetvā ‘‘kusalārammaṇo dhammo kusalārammaṇassa dhammassa hetupaccayena paccayo’’tiādinā nayena ārammaṇapaṭṭhānaṃ nāma dassetvā aparampi phassādīnaṃ vasenapi phassapaṭṭhānaṃ nāma uddharitvā dassenti. Taṃ neva pāḷiyaṃ na aṭṭhakathāsu sandissatīti idha na vicāritaṃ. Saṅgītiāruḷhapāḷivaseneva panettha vaṇṇanā katāti veditabbā.
एत्तावता च –
Ettāvatā ca –
सम्मूळ्हा यत्थ पजा, तन्ताकुलादिभावमापन्ना।
Sammūḷhā yattha pajā, tantākulādibhāvamāpannā;
नेकविधदुक्खगहनं, संसारं नातिवत्तन्ति॥
Nekavidhadukkhagahanaṃ, saṃsāraṃ nātivattanti.
पच्चयभेदे कुसलो, लोके गरुतम्पि पच्चयाकारं।
Paccayabhede kusalo, loke garutampi paccayākāraṃ;
अतिनिप्पुणगम्भीरं, जवनब्भूमिं बुद्धञाणस्स॥
Atinippuṇagambhīraṃ, javanabbhūmiṃ buddhañāṇassa.
कुसलादिधम्मभेदं, निस्साय नयेहि विविधगणनेहि।
Kusalādidhammabhedaṃ, nissāya nayehi vividhagaṇanehi;
वित्थारेन्तो सत्तम-मभिधम्मप्पकरणं सत्था॥
Vitthārento sattama-mabhidhammappakaraṇaṃ satthā.
सुविहितसन्निट्ठानो , पट्ठानं नाम यं पकासेसि।
Suvihitasanniṭṭhāno , paṭṭhānaṃ nāma yaṃ pakāsesi;
सद्धाय समारद्धा, या अट्ठकथा मया तस्स॥
Saddhāya samāraddhā, yā aṭṭhakathā mayā tassa.
आचरियानं वादं, अविहाय विभज्जवादिसिस्सानं।
Ācariyānaṃ vādaṃ, avihāya vibhajjavādisissānaṃ;
अतिबहुविधन्तराये, लोकम्हि अनन्तरायेन॥
Atibahuvidhantarāye, lokamhi anantarāyena.
सा एवं अज्ज कता, चुद्दसमत्तेहि भाणवारेहि।
Sā evaṃ ajja katā, cuddasamattehi bhāṇavārehi;
अत्थं पकासयन्ती, पट्ठानवरस्स सकलस्स॥
Atthaṃ pakāsayantī, paṭṭhānavarassa sakalassa.
सन्निट्ठानं पत्ता यथेव निट्ठं तथा बहुजनस्स।
Sanniṭṭhānaṃ pattā yatheva niṭṭhaṃ tathā bahujanassa;
सम्पापुणन्तु सीघं, कल्याणा सब्बसङ्कप्पा॥
Sampāpuṇantu sīghaṃ, kalyāṇā sabbasaṅkappā.
एत्तावता –
Ettāvatā –
सत्तप्पकरणं नाथो, अभिधम्ममदेसयि।
Sattappakaraṇaṃ nātho, abhidhammamadesayi;
देवातिदेवो देवानं, देवलोकम्हि यं पुरे॥
Devātidevo devānaṃ, devalokamhi yaṃ pure.
तस्स अट्ठकथा एसा, सकलस्सापि निट्ठिता।
Tassa aṭṭhakathā esā, sakalassāpi niṭṭhitā;
चिरट्ठितत्थं धम्मस्स, निट्ठपेन्तेन तं मया॥
Ciraṭṭhitatthaṃ dhammassa, niṭṭhapentena taṃ mayā.
यं पत्तं कुसलं तस्स, आनुभावेन पाणिनो।
Yaṃ pattaṃ kusalaṃ tassa, ānubhāvena pāṇino;
सब्बे सद्धम्मराजस्स, ञत्वा धम्मं सुखावहं॥
Sabbe saddhammarājassa, ñatvā dhammaṃ sukhāvahaṃ.
पापुणन्तु विसुद्धाय, सुखाय पटिपत्तिया।
Pāpuṇantu visuddhāya, sukhāya paṭipattiyā;
असोकमनुपायासं, निब्बानसुखमुत्तमं॥
Asokamanupāyāsaṃ, nibbānasukhamuttamaṃ.
चिरं तिट्ठतु सद्धम्मो, धम्मे होन्तु सगारवा।
Ciraṃ tiṭṭhatu saddhammo, dhamme hontu sagāravā;
सब्बेपि सत्ता कालेन, सम्मा देवो पवस्सतु॥
Sabbepi sattā kālena, sammā devo pavassatu.
यथा रक्खिंसु पोराणा, सुराजानो तथेविमं।
Yathā rakkhiṃsu porāṇā, surājāno tathevimaṃ;
राजा रक्खतु धम्मेन, अत्तनोव पजं पजन्ति॥
Rājā rakkhatu dhammena, attanova pajaṃ pajanti.
पट्ठानप्पकरण-अट्ठकथा निट्ठिता।
Paṭṭhānappakaraṇa-aṭṭhakathā niṭṭhitā.
निट्ठिता च पञ्चपकरणट्ठकथाति।
Niṭṭhitā ca pañcapakaraṇaṭṭhakathāti.
