| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปญฺจปกรณ-อฎฺฐกถา • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
๑๙-๒๔. ปจฺจนียานุโลมปฎฺฐานวณฺณนา
19-24. Paccanīyānulomapaṭṭhānavaṇṇanā
๑. อิทานิ กุสลาทีสุ ธเมฺมสุ ปจฺจยธมฺมํ ปฎิกฺขิปิตฺวา ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส กุสลาทิภาวํ อปฺปฎิเกฺขปวเสน ธมฺมานํ ปจฺจนียานุโลมตาย ลทฺธนามํ ปจฺจนียานุโลมปฎฺฐานํ ทเสฺสตุํ นกุสลํ ธมฺมํ ปฎิจฺจ อกุสโล ธโมฺม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ นกุสลํ ธมฺมํ ปฎิจฺจาติ กุสลสฺส ปจฺจยภาวํ วาเรติฯ อกุสโล ธโมฺม อุปฺปชฺชตีติ อกุสลสฺส อุปฺปตฺติํ อนุชานาติฯ นกุสลญฺหิ อกุสลํ อพฺยากตํ วา, ตญฺจ สหชาตปจฺจยํ กตฺวา อุปฺปชฺชมาโน กุสโล นาม นตฺถิ, ตสฺมา อกุสลาพฺยากตวเสน เทสนา กตาฯ ตตฺถ ‘‘อกุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฎิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติ เอวํ นกุสลํ ธมฺมํ ปฎิจฺจ วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํฯ อพฺยากโต ธโมฺม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติ อยํ ปน ปโญฺห ‘‘วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฎิจฺจ ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฎฺฐานญฺจ รูป’’นฺติ วิสฺสชฺชิโตวฯ อิติ สพฺพปเญฺหสุ อวิสฺสชฺชิตสฺส อตฺถานุรูปํ วิสฺสชฺชิตสฺส จ ปาฬิอาคตเมว วิสฺสชฺชนํฯ เอเกกสฺมิญฺจ ติกทุเก วารปฺปเภทปจฺจยคณนวิธานํ สพฺพํ เหฎฺฐา วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺพํฯ
1. Idāni kusalādīsu dhammesu paccayadhammaṃ paṭikkhipitvā paccayuppannassa kusalādibhāvaṃ appaṭikkhepavasena dhammānaṃ paccanīyānulomatāya laddhanāmaṃ paccanīyānulomapaṭṭhānaṃ dassetuṃ nakusalaṃ dhammaṃ paṭicca akusalo dhammo uppajjati hetupaccayātiādi āraddhaṃ. Tattha nakusalaṃ dhammaṃ paṭiccāti kusalassa paccayabhāvaṃ vāreti. Akusalo dhammo uppajjatīti akusalassa uppattiṃ anujānāti. Nakusalañhi akusalaṃ abyākataṃ vā, tañca sahajātapaccayaṃ katvā uppajjamāno kusalo nāma natthi, tasmā akusalābyākatavasena desanā katā. Tattha ‘‘akusalaṃ ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā’’ti evaṃ nakusalaṃ dhammaṃ paṭicca vissajjanaṃ veditabbaṃ. Abyākato dhammo uppajjati hetupaccayāti ayaṃ pana pañho ‘‘vipākābyākataṃ kiriyābyākataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā cittasamuṭṭhānañca rūpa’’nti vissajjitova. Iti sabbapañhesu avissajjitassa atthānurūpaṃ vissajjitassa ca pāḷiāgatameva vissajjanaṃ. Ekekasmiñca tikaduke vārappabhedapaccayagaṇanavidhānaṃ sabbaṃ heṭṭhā vuttanayānusāreneva veditabbaṃ.
เอตฺตาวตา จ –
Ettāvatā ca –
ติกญฺจ ปฎฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ,
Tikañca paṭṭhānavaraṃ dukuttamaṃ,
ทุกํ ติกเญฺจว ติกํ ทุกญฺจ;
Dukaṃ tikañceva tikaṃ dukañca;
ติกํ ติกเญฺจว ทุกํ ทุกญฺจ,
Tikaṃ tikañceva dukaṃ dukañca,
ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติฯ –
Cha paccanīyānulomamhi nayā sugambhīrāti. –
อฎฺฐกถายํ วุตฺตคาถาย ทีปิตาฯ ธมฺมปจฺจนียานุโลมปฎฺฐาเน ฉ นยา นิทฺทิฎฺฐา โหนฺติฯ ปจฺจยวเสน ปเนตฺถ เอเกกสฺมิํ ปฎฺฐาเน อนุโลมาทโย จตฺตาโร จตฺตาโร นยาติ เอเกน ปริยาเยน จตุวีสตินยปฎิมณฺฑิตํ ปจฺจนียานุโลมปฎฺฐานเญฺญว เวทิตพฺพํฯ
Aṭṭhakathāyaṃ vuttagāthāya dīpitā. Dhammapaccanīyānulomapaṭṭhāne cha nayā niddiṭṭhā honti. Paccayavasena panettha ekekasmiṃ paṭṭhāne anulomādayo cattāro cattāro nayāti ekena pariyāyena catuvīsatinayapaṭimaṇḍitaṃ paccanīyānulomapaṭṭhānaññeva veditabbaṃ.
ปจฺจนียานุโลมปฎฺฐานวณฺณนาฯ
Paccanīyānulomapaṭṭhānavaṇṇanā.
เอวํ ธมฺมานุโลมาทิวเสน จตูสุ วาเรสุ เอเกกสฺมิํ จตุวีสติยา จตุวีสติยา นยานํ วเสน ฉนฺนวุติ นยา โหนฺติฯ ตตฺถ ปจฺจยนเย อคฺคเหตฺวา เอเกกสฺมิํ ปฎฺฐาเน ติกทุกาทีนเญฺญว ฉนฺนํ ฉนฺนํ นยานํ วเสเนตํ จตุวีสตินยปฎิมณฺฑิตํ สมนฺตปฎฺฐานมหาปกรณํ เวทิตพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘กุสลารมฺมโณ ธโมฺม อกุสลารมฺมโณ ธโมฺม’’ติอาทินา นเยน อารมฺมณมาติกํ นาม ฐเปตฺวา ‘‘กุสลารมฺมโณ ธโมฺม กุสลารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา นเยน อารมฺมณปฎฺฐานํ นาม ทเสฺสตฺวา อปรมฺปิ ผสฺสาทีนํ วเสนปิ ผสฺสปฎฺฐานํ นาม อุทฺธริตฺวา ทเสฺสนฺติฯ ตํ เนว ปาฬิยํ น อฎฺฐกถาสุ สนฺทิสฺสตีติ อิธ น วิจาริตํฯ สงฺคีติอารุฬฺหปาฬิวเสเนว ปเนตฺถ วณฺณนา กตาติ เวทิตพฺพาฯ
Evaṃ dhammānulomādivasena catūsu vāresu ekekasmiṃ catuvīsatiyā catuvīsatiyā nayānaṃ vasena channavuti nayā honti. Tattha paccayanaye aggahetvā ekekasmiṃ paṭṭhāne tikadukādīnaññeva channaṃ channaṃ nayānaṃ vasenetaṃ catuvīsatinayapaṭimaṇḍitaṃ samantapaṭṭhānamahāpakaraṇaṃ veditabbaṃ. Keci pana ‘‘kusalārammaṇo dhammo akusalārammaṇo dhammo’’tiādinā nayena ārammaṇamātikaṃ nāma ṭhapetvā ‘‘kusalārammaṇo dhammo kusalārammaṇassa dhammassa hetupaccayena paccayo’’tiādinā nayena ārammaṇapaṭṭhānaṃ nāma dassetvā aparampi phassādīnaṃ vasenapi phassapaṭṭhānaṃ nāma uddharitvā dassenti. Taṃ neva pāḷiyaṃ na aṭṭhakathāsu sandissatīti idha na vicāritaṃ. Saṅgītiāruḷhapāḷivaseneva panettha vaṇṇanā katāti veditabbā.
เอตฺตาวตา จ –
Ettāvatā ca –
สมฺมูฬฺหา ยตฺถ ปชา, ตนฺตากุลาทิภาวมาปนฺนา;
Sammūḷhā yattha pajā, tantākulādibhāvamāpannā;
เนกวิธทุกฺขคหนํ, สํสารํ นาติวตฺตนฺติฯ
Nekavidhadukkhagahanaṃ, saṃsāraṃ nātivattanti.
ปจฺจยเภเท กุสโล, โลเก ครุตมฺปิ ปจฺจยาการํ;
Paccayabhede kusalo, loke garutampi paccayākāraṃ;
อตินิปฺปุณคมฺภีรํ, ชวนพฺภูมิํ พุทฺธญาณสฺสฯ
Atinippuṇagambhīraṃ, javanabbhūmiṃ buddhañāṇassa.
กุสลาทิธมฺมเภทํ, นิสฺสาย นเยหิ วิวิธคณเนหิ;
Kusalādidhammabhedaṃ, nissāya nayehi vividhagaṇanehi;
วิตฺถาเรโนฺต สตฺตม-มภิธมฺมปฺปกรณํ สตฺถาฯ
Vitthārento sattama-mabhidhammappakaraṇaṃ satthā.
สุวิหิตสนฺนิฎฺฐาโน , ปฎฺฐานํ นาม ยํ ปกาเสสิ;
Suvihitasanniṭṭhāno , paṭṭhānaṃ nāma yaṃ pakāsesi;
สทฺธาย สมารทฺธา, ยา อฎฺฐกถา มยา ตสฺสฯ
Saddhāya samāraddhā, yā aṭṭhakathā mayā tassa.
อาจริยานํ วาทํ, อวิหาย วิภชฺชวาทิสิสฺสานํ;
Ācariyānaṃ vādaṃ, avihāya vibhajjavādisissānaṃ;
อติพหุวิธนฺตราเย, โลกมฺหิ อนนฺตราเยนฯ
Atibahuvidhantarāye, lokamhi anantarāyena.
สา เอวํ อชฺช กตา, จุทฺทสมเตฺตหิ ภาณวาเรหิ;
Sā evaṃ ajja katā, cuddasamattehi bhāṇavārehi;
อตฺถํ ปกาสยนฺตี, ปฎฺฐานวรสฺส สกลสฺสฯ
Atthaṃ pakāsayantī, paṭṭhānavarassa sakalassa.
สนฺนิฎฺฐานํ ปตฺตา ยเถว นิฎฺฐํ ตถา พหุชนสฺส;
Sanniṭṭhānaṃ pattā yatheva niṭṭhaṃ tathā bahujanassa;
สมฺปาปุณนฺตุ สีฆํ, กลฺยาณา สพฺพสงฺกปฺปาฯ
Sampāpuṇantu sīghaṃ, kalyāṇā sabbasaṅkappā.
เอตฺตาวตา –
Ettāvatā –
สตฺตปฺปกรณํ นาโถ, อภิธมฺมมเทสยิ;
Sattappakaraṇaṃ nātho, abhidhammamadesayi;
เทวาติเทโว เทวานํ, เทวโลกมฺหิ ยํ ปุเรฯ
Devātidevo devānaṃ, devalokamhi yaṃ pure.
ตสฺส อฎฺฐกถา เอสา, สกลสฺสาปิ นิฎฺฐิตา;
Tassa aṭṭhakathā esā, sakalassāpi niṭṭhitā;
จิรฎฺฐิตตฺถํ ธมฺมสฺส, นิฎฺฐเปเนฺตน ตํ มยาฯ
Ciraṭṭhitatthaṃ dhammassa, niṭṭhapentena taṃ mayā.
ยํ ปตฺตํ กุสลํ ตสฺส, อานุภาเวน ปาณิโน;
Yaṃ pattaṃ kusalaṃ tassa, ānubhāvena pāṇino;
สเพฺพ สทฺธมฺมราชสฺส, ญตฺวา ธมฺมํ สุขาวหํฯ
Sabbe saddhammarājassa, ñatvā dhammaṃ sukhāvahaṃ.
ปาปุณนฺตุ วิสุทฺธาย, สุขาย ปฎิปตฺติยา;
Pāpuṇantu visuddhāya, sukhāya paṭipattiyā;
อโสกมนุปายาสํ, นิพฺพานสุขมุตฺตมํฯ
Asokamanupāyāsaṃ, nibbānasukhamuttamaṃ.
จิรํ ติฎฺฐตุ สทฺธโมฺม, ธเมฺม โหนฺตุ สคารวา;
Ciraṃ tiṭṭhatu saddhammo, dhamme hontu sagāravā;
สเพฺพปิ สตฺตา กาเลน, สมฺมา เทโว ปวสฺสตุฯ
Sabbepi sattā kālena, sammā devo pavassatu.
ยถา รกฺขิํสุ โปราณา, สุราชาโน ตเถวิมํ;
Yathā rakkhiṃsu porāṇā, surājāno tathevimaṃ;
ราชา รกฺขตุ ธเมฺมน, อตฺตโนว ปชํ ปชนฺติฯ
Rājā rakkhatu dhammena, attanova pajaṃ pajanti.
ปฎฺฐานปฺปกรณ-อฎฺฐกถา นิฎฺฐิตาฯ
Paṭṭhānappakaraṇa-aṭṭhakathā niṭṭhitā.
นิฎฺฐิตา จ ปญฺจปกรณฎฺฐกถาติฯ
Niṭṭhitā ca pañcapakaraṇaṭṭhakathāti.
