| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปฎิสมฺภิทามคฺค-อฎฺฐกถา • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
๑๔. ปจฺจเวกฺขณญาณนิเทฺทสวณฺณนา
14. Paccavekkhaṇañāṇaniddesavaṇṇanā
๖๕. ปจฺจเวกฺขณญาณนิเทฺทเส มคฺคกฺขเณเยว เหตุเฎฺฐน ปฐมํ มคฺคงฺคานิ วิสุํ วิสุํ วตฺวา ปุน มคฺคงฺคภูเต จ อมคฺคงฺคภูเต จ ธเมฺม ‘‘พุชฺฌนเฎฺฐน โพธี’’ติ ลทฺธนามสฺส อริยสฺส องฺคภาเวน โพชฺฌเงฺค วิสุํ ทเสฺสสิฯ สติธมฺมวิจยวีริยสมาธิสโมฺพชฺฌงฺคา หิ มคฺคงฺคาเนว, ปีติปสฺสทฺธิอุเปกฺขาสโมฺพชฺฌงฺคา อมคฺคงฺคานิฯ ปุน พลวเสน อินฺทฺริยวเสน จ วิสุํ นิทฺทิเฎฺฐสุ สทฺธา เอว อมคฺคงฺคภูตาฯ ปุน มคฺคกฺขเณ ชาเตเยว ธเมฺม ราสิวเสน ทเสฺสโนฺต อาธิปเตยฺยเฎฺฐนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปฎฺฐานเฎฺฐน สติปฎฺฐานาติ เอกาว นิพฺพานารมฺมณา สติ กายเวทนาจิตฺตธเมฺมสุ สุภสุขนิจฺจอตฺตสญฺญาปหานกิจฺจสาธนวเสน จตฺตาโร สติปฎฺฐานา นามฯ นิพฺพานารมฺมณํ เอกเมว วีริยํ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ ปหานานุปฺปตฺติกิจฺจสฺส, อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ อุปฺปาทฎฺฐิติกิจฺจสฺส สาธนวเสน จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา นามฯ
65. Paccavekkhaṇañāṇaniddese maggakkhaṇeyeva hetuṭṭhena paṭhamaṃ maggaṅgāni visuṃ visuṃ vatvā puna maggaṅgabhūte ca amaggaṅgabhūte ca dhamme ‘‘bujjhanaṭṭhena bodhī’’ti laddhanāmassa ariyassa aṅgabhāvena bojjhaṅge visuṃ dassesi. Satidhammavicayavīriyasamādhisambojjhaṅgā hi maggaṅgāneva, pītipassaddhiupekkhāsambojjhaṅgā amaggaṅgāni. Puna balavasena indriyavasena ca visuṃ niddiṭṭhesu saddhā eva amaggaṅgabhūtā. Puna maggakkhaṇe jāteyeva dhamme rāsivasena dassento ādhipateyyaṭṭhenātiādimāha. Tattha upaṭṭhānaṭṭhena satipaṭṭhānāti ekāva nibbānārammaṇā sati kāyavedanācittadhammesu subhasukhaniccaattasaññāpahānakiccasādhanavasena cattāro satipaṭṭhānā nāma. Nibbānārammaṇaṃ ekameva vīriyaṃ uppannānuppannānaṃ akusalānaṃ pahānānuppattikiccassa, anuppannuppannānaṃ kusalānaṃ uppādaṭṭhitikiccassa sādhanavasena cattāro sammappadhānā nāma.
ตถเฎฺฐน สจฺจาติ ทุกฺขภาวาทีสุ อวิสํวาทกเฎฺฐน จตฺตาริ อริยสจฺจานิฯ เอตาเนว เจตฺถ ปฎิเวธเฎฺฐน ตทา สมุทาคตานิ, ‘‘อมโตคธํ นิพฺพาน’’นฺติ วิสุํ วุตฺตํ นิพฺพานญฺจ, เสสา ปน ธมฺมา ปฎิลาภเฎฺฐน ตทา สมุทาคตาฯ ‘‘ตถเฎฺฐน สจฺจา ตทา สมุทาคตา’’ติ วจนโต มคฺคผลปริโยสาเน อวสฺสํ จตฺตาริ สจฺจานิ ปจฺจเวกฺขตีติ นิฎฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ ‘‘กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๔๘) วจนโต จ ‘‘ทุกฺขํ เม ปริญฺญาตํ, สมุทโย เม ปหีโน, นิโรโธ เม สจฺฉิกโต, มโคฺค จ เม ภาวิโต’’ติ ปจฺจเวกฺขณํ วุตฺตเมว โหติฯ ตถา ปจฺจเวกฺขณํ ยุชฺชติ จฯ สมุทโยติ เจตฺถ ตํตํมคฺควโชฺฌเยว เวทิตโพฺพฯ เอตฺถ วุตฺตสมุทยปจฺจเวกฺขณวเสเนว อฎฺฐกถายํ ทุวิธํ กิเลสปจฺจเวกฺขณํ มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณานิ อิธ สรูเปเนว อาคตานีติ วุตฺตานิฯ เกวลํ ทุกฺขปจฺจเวกฺขณเมว น วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ น วุตฺตํ, อถ โข ปาฐสพฺภาวโต ยุตฺติสพฺภาวโต จ คเหตพฺพเมวฯ สจฺจปฎิเวธตฺถญฺหิ ปฎิปนฺนสฺส นิฎฺฐิเต สจฺจปฎิเวเธ สยํ กตกิจฺจปจฺจเวกฺขณํ ยุตฺตเมวาติฯ อวิเกฺขปเฎฺฐน สมโถติอาทิ มคฺคสมฺปยุเตฺต เอว สมถวิปสฺสนาธเมฺม เอกรสเฎฺฐน อนติวตฺตนเฎฺฐน จ ทเสฺสตุํ วุตฺตํฯ สํวรเฎฺฐน สีลวิสุทฺธีติ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวา เอวฯ อวิเกฺขปเฎฺฐน จิตฺตวิสุทฺธีติ สมฺมาสมาธิ เอวฯ ทสฺสนเฎฺฐน ทิฎฺฐิวิสุทฺธีติ สมฺมาทิฎฺฐิเยวฯ วิมุตฺตเฎฺฐนาติ สมุเจฺฉทวเสน มคฺควชฺฌกิเลเสหิ มุจฺจนเฎฺฐน, นิพฺพานารมฺมเณ วา อธิมุจฺจนเฎฺฐนฯ วิโมโกฺขติ สมุเจฺฉทวิโมโกฺข, อริยมโคฺคเยวฯ ปฎิเวธเฎฺฐน วิชฺชาติ สจฺจปฎิเวธเฎฺฐน วิชฺชา, สมฺมาทิฎฺฐิเยวฯ ปริจฺจาคเฎฺฐน วิมุตฺตีติ มคฺควชฺฌกิเลสานํ ปชหนเฎฺฐน ตโต มุจฺจนโต วิมุตฺติ, อริยมโคฺคเยวฯ สมุเจฺฉทเฎฺฐน ขเย ญาณนฺติ กิเลสสมุจฺฉินฺทนเฎฺฐน กิเลสกฺขยกเร อริยมเคฺค ญาณํ, สมฺมาทิฎฺฐิเยวฯ
Tathaṭṭhena saccāti dukkhabhāvādīsu avisaṃvādakaṭṭhena cattāri ariyasaccāni. Etāneva cettha paṭivedhaṭṭhena tadā samudāgatāni, ‘‘amatogadhaṃ nibbāna’’nti visuṃ vuttaṃ nibbānañca, sesā pana dhammā paṭilābhaṭṭhena tadā samudāgatā. ‘‘Tathaṭṭhena saccā tadā samudāgatā’’ti vacanato maggaphalapariyosāne avassaṃ cattāri saccāni paccavekkhatīti niṭṭhamettha gantabbaṃ. ‘‘Kataṃ karaṇīyaṃ nāparaṃ itthattāyāti pajānātī’’ti (dī. ni. 1.248) vacanato ca ‘‘dukkhaṃ me pariññātaṃ, samudayo me pahīno, nirodho me sacchikato, maggo ca me bhāvito’’ti paccavekkhaṇaṃ vuttameva hoti. Tathā paccavekkhaṇaṃ yujjati ca. Samudayoti cettha taṃtaṃmaggavajjhoyeva veditabbo. Ettha vuttasamudayapaccavekkhaṇavaseneva aṭṭhakathāyaṃ duvidhaṃ kilesapaccavekkhaṇaṃ maggaphalanibbānapaccavekkhaṇāni idha sarūpeneva āgatānīti vuttāni. Kevalaṃ dukkhapaccavekkhaṇameva na vuttaṃ. Kiñcāpi na vuttaṃ, atha kho pāṭhasabbhāvato yuttisabbhāvato ca gahetabbameva. Saccapaṭivedhatthañhi paṭipannassa niṭṭhite saccapaṭivedhe sayaṃ katakiccapaccavekkhaṇaṃ yuttamevāti. Avikkhepaṭṭhena samathotiādi maggasampayutte eva samathavipassanādhamme ekarasaṭṭhena anativattanaṭṭhena ca dassetuṃ vuttaṃ. Saṃvaraṭṭhena sīlavisuddhīti sammāvācākammantājīvā eva. Avikkhepaṭṭhena cittavisuddhīti sammāsamādhi eva. Dassanaṭṭhena diṭṭhivisuddhīti sammādiṭṭhiyeva. Vimuttaṭṭhenāti samucchedavasena maggavajjhakilesehi muccanaṭṭhena, nibbānārammaṇe vā adhimuccanaṭṭhena. Vimokkhoti samucchedavimokkho, ariyamaggoyeva. Paṭivedhaṭṭhena vijjāti saccapaṭivedhaṭṭhena vijjā, sammādiṭṭhiyeva. Pariccāgaṭṭhena vimuttīti maggavajjhakilesānaṃ pajahanaṭṭhena tato muccanato vimutti, ariyamaggoyeva. Samucchedaṭṭhena khaye ñāṇanti kilesasamucchindanaṭṭhena kilesakkhayakare ariyamagge ñāṇaṃ, sammādiṭṭhiyeva.
ฉนฺทาทโย เหฎฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ เกวลเญฺหตฺถ มคฺคกฺขเณเยว มคฺคสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานากาเรน ทสฺสิตาฯ วิมุตฺตีติ เจตฺถ มคฺควิมุตฺติเยวฯ ‘‘ตถเฎฺฐน สจฺจา’’ติ เอตฺถ คหิตมฺปิ จ นิพฺพานํ อิธ ปริโยสานภาวทสฺสนตฺถํ ปุน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ผลกฺขเณปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน เหตุเฎฺฐน มโคฺคติ ผลมคฺคภาเวเนวฯ สมฺมปฺปธานาติ มคฺคกฺขเณ จตุกิจฺจสาธกสฺส วีริยกิจฺจสฺส ผลสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สิทฺธตฺตา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อญฺญถา หิ ผลกฺขเณ สมฺมปฺปธานา เอว น ลพฺภนฺติฯ วุตฺตญฺหิ มคฺคกฺขเณ สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธเมฺม อุทฺธรเนฺตน เถเรน ‘‘ผลกฺขเณ ฐเปตฺวา จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน อวเสสา เตตฺติํส ธมฺมา ลพฺภนฺตี’’ติฯ เอวเมว ปฎิเวธกิจฺจาทิสิทฺธิวเสน สจฺจาทีนิปิ ยถาโยคํ เวทิตพฺพานิฯ วิโมโกฺขติ จ ผลวิโมโกฺขฯ วิมุตฺตีติ ผลวิมุตฺติฯ ปฎิปฺปสฺสทฺธเฎฺฐน อนุปฺปาเท ญาณํ วุตฺตตฺถเมวฯ วุฎฺฐหิตฺวาติ อนฺตรา วุฎฺฐานาภาวา ผลาวสาเนน เอวํ วุตฺตํฯ อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตาติ อิเม วุตฺตปฺปการา ธมฺมา มคฺคกฺขเณ ผลกฺขเณ จ สมุทาคตาติ ปจฺจเวกฺขตีติ อิติ-สทฺทํ ปาฐเสสํ กตฺวา สมฺพโนฺธ เวทิตโพฺพฯ
Chandādayo heṭṭhā vuttanayeneva veditabbā. Kevalañhettha maggakkhaṇeyeva maggassa ādimajjhapariyosānākārena dassitā. Vimuttīti cettha maggavimuttiyeva. ‘‘Tathaṭṭhena saccā’’ti ettha gahitampi ca nibbānaṃ idha pariyosānabhāvadassanatthaṃ puna vuttanti veditabbaṃ. Phalakkhaṇepi eseva nayo. Ettha pana hetuṭṭhena maggoti phalamaggabhāveneva. Sammappadhānāti maggakkhaṇe catukiccasādhakassa vīriyakiccassa phalassa uppādakkhaṇe siddhattā vuttanti veditabbaṃ. Aññathā hi phalakkhaṇe sammappadhānā eva na labbhanti. Vuttañhi maggakkhaṇe sattatiṃsa bodhipakkhiyadhamme uddharantena therena ‘‘phalakkhaṇe ṭhapetvā cattāro sammappadhāne avasesā tettiṃsa dhammā labbhantī’’ti. Evameva paṭivedhakiccādisiddhivasena saccādīnipi yathāyogaṃ veditabbāni. Vimokkhoti ca phalavimokkho. Vimuttīti phalavimutti. Paṭippassaddhaṭṭhena anuppāde ñāṇaṃ vuttatthameva. Vuṭṭhahitvāti antarā vuṭṭhānābhāvā phalāvasānena evaṃ vuttaṃ. Ime dhammā tadā samudāgatāti ime vuttappakārā dhammā maggakkhaṇe phalakkhaṇe ca samudāgatāti paccavekkhatīti iti-saddaṃ pāṭhasesaṃ katvā sambandho veditabbo.
ปจฺจเวกฺขณญาณนิเทฺทสวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Paccavekkhaṇañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / ปฎิสมฺภิทามคฺคปาฬิ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ๑๔. ปจฺจเวกฺขณญาณนิเทฺทโส • 14. Paccavekkhaṇañāṇaniddeso
