| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
पुच्छावारो
Pucchāvāro
१. पच्चयानुलोमवण्णना
1. Paccayānulomavaṇṇanā
एवं अनुलोमपट्ठानादीसु तिकपट्ठानादिवसेन चतुवीसतिसमन्तपट्ठानसमोधाने पट्ठानमहापकरणे ये तिकादयो निस्साय निद्दिट्ठत्ता एतं तिकपट्ठानं, दुकपट्ठानं…पे॰… दुकदुकपट्ठानन्ति वुत्तं। ते अनामसित्वा येसं पच्चयानं वसेन ते तिकादयो विभत्ता, ते पच्चये एव ताव इमिना मातिकानिक्खेपपच्चयविभङ्गसङ्खातेन वारेन उद्देसतो च निद्देसतो च दस्सेत्वा, इदानि ये तिकादयो निस्साय निद्दिट्ठत्ता एतं तिकपट्ठानं, दुकपट्ठानं…पे॰… दुकदुकपट्ठानन्ति वुत्तं। ते तिकादयो इमेसं पच्चयानं वसेन वित्थारेत्वा दस्सेतुं एकेकं तिकदुकं निस्साय सत्तहि महावारेहि देसना कता। तेसं इमानि नामानि – पटिच्चवारो, सहजातवारो, पच्चयवारो, निस्सयवारो, संसट्ठवारो, सम्पयुत्तवारो, पञ्हावारोति।
Evaṃ anulomapaṭṭhānādīsu tikapaṭṭhānādivasena catuvīsatisamantapaṭṭhānasamodhāne paṭṭhānamahāpakaraṇe ye tikādayo nissāya niddiṭṭhattā etaṃ tikapaṭṭhānaṃ, dukapaṭṭhānaṃ…pe… dukadukapaṭṭhānanti vuttaṃ. Te anāmasitvā yesaṃ paccayānaṃ vasena te tikādayo vibhattā, te paccaye eva tāva iminā mātikānikkhepapaccayavibhaṅgasaṅkhātena vārena uddesato ca niddesato ca dassetvā, idāni ye tikādayo nissāya niddiṭṭhattā etaṃ tikapaṭṭhānaṃ, dukapaṭṭhānaṃ…pe… dukadukapaṭṭhānanti vuttaṃ. Te tikādayo imesaṃ paccayānaṃ vasena vitthāretvā dassetuṃ ekekaṃ tikadukaṃ nissāya sattahi mahāvārehi desanā katā. Tesaṃ imāni nāmāni – paṭiccavāro, sahajātavāro, paccayavāro, nissayavāro, saṃsaṭṭhavāro, sampayuttavāro, pañhāvāroti.
तत्थ ‘‘कुसलं धम्मं पटिच्च कुसलो धम्मो’’ति एवं पटिच्चाभिधानवसेन वुत्तो पटिच्चवारो नाम। कुसलं धम्मं सहजातो कुसलो धम्मो’’ति एवं सहजाताभिधानवसेन वुत्तो सहजातवारो नाम। सो पुरिमेन पटिच्चवारेन अत्थतो निन्नानाकरणो। पटिच्चाभिधानवसेन बुज्झनकानं वसेन पन पठमो वुत्तो, सहजाताभिधानवसेन बुज्झनकानं वसेन दुतियो। द्वीसुपि चेतेसु रूपारूपधम्मवसेन पच्चया चेव पच्चयुप्पन्नधम्मा च वेदितब्बा। ते च खो सहजाताव, न पुरेजातपच्छाजाता लब्भन्ति। ‘‘कुसलं धम्मं पच्चया कुसलो धम्मो’’ति एवं पच्चयाभिधानवसेन वुत्तो पन पच्चयवारो नाम। सोपि पुरिमवारद्वयं विय रूपारूपधम्मवसेनेव वेदितब्बो। पच्चयो पनेत्थ पुरेजातोपि लब्भति। अयमस्स पुरिमवारद्वयतो विसेसो। तदनन्तरो ‘‘कुसलं धम्मं निस्साय कुसलो धम्मो’’ति एवं निस्सयाभिधानवसेन वुत्तो निस्सयवारो नाम। सो पुरिमेन पच्चयवारेन अत्थतो निन्नानाकरणो। पच्चयाभिधानवसेन बुज्झनकानं वसेन पन पठमो वुत्तो, निस्सयाभिधानवसेन बुज्झनकानं वसेन दुतियो। ततो परं ‘‘कुसलं धम्मं संसट्ठो कुसलो धम्मो’’ति एवं संसट्ठाभिधानवसेन वुत्तो संसट्ठवारो नाम। ‘‘कुसलं धम्मं सम्पयुत्तो कुसलो धम्मो’’ति एवं सम्पयुत्ताभिधानवसेन वुत्तो सम्पयुत्तवारो नाम। सो पुरिमेन संसट्ठवारेन अत्थतो निन्नानाकरणो। संसट्ठाभिधानवसेन बुज्झनकानं वसेन पन पठमो वुत्तो, सम्पयुत्ताभिधानवसेन दुतियो। द्वीसुपि चेतेसु अरूपधम्मवसेनेव पच्चया पच्चयुप्पन्ना च वेदितब्बा। सत्तमवारे पन यस्मा ‘‘कुसलो धम्मो कुसलस्स धम्मस्स हेतुपच्चयेन पच्चयो’’तिआदिना नयेन ते ते पञ्हे उद्धरित्वा पुन ‘‘कुसला हेतू सम्पयुत्तकानं खन्धान’’न्तिआदिना नयेन सब्बेपि ते पञ्हा निज्जटा निग्गुम्बा च कत्वा विभत्ता, तस्मा सो वारो पञ्हानं साधुकं विभत्तत्ता पञ्हावारोत्वेव सङ्ख्यं गतो। रूपारूपधम्मवसेनेव पनेत्थ पच्चयापि पच्चयुप्पन्नापि वेदितब्बा।
Tattha ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo’’ti evaṃ paṭiccābhidhānavasena vutto paṭiccavāro nāma. Kusalaṃ dhammaṃ sahajāto kusalo dhammo’’ti evaṃ sahajātābhidhānavasena vutto sahajātavāro nāma. So purimena paṭiccavārena atthato ninnānākaraṇo. Paṭiccābhidhānavasena bujjhanakānaṃ vasena pana paṭhamo vutto, sahajātābhidhānavasena bujjhanakānaṃ vasena dutiyo. Dvīsupi cetesu rūpārūpadhammavasena paccayā ceva paccayuppannadhammā ca veditabbā. Te ca kho sahajātāva, na purejātapacchājātā labbhanti. ‘‘Kusalaṃ dhammaṃ paccayā kusalo dhammo’’ti evaṃ paccayābhidhānavasena vutto pana paccayavāro nāma. Sopi purimavāradvayaṃ viya rūpārūpadhammavaseneva veditabbo. Paccayo panettha purejātopi labbhati. Ayamassa purimavāradvayato viseso. Tadanantaro ‘‘kusalaṃ dhammaṃ nissāya kusalo dhammo’’ti evaṃ nissayābhidhānavasena vutto nissayavāro nāma. So purimena paccayavārena atthato ninnānākaraṇo. Paccayābhidhānavasena bujjhanakānaṃ vasena pana paṭhamo vutto, nissayābhidhānavasena bujjhanakānaṃ vasena dutiyo. Tato paraṃ ‘‘kusalaṃ dhammaṃ saṃsaṭṭho kusalo dhammo’’ti evaṃ saṃsaṭṭhābhidhānavasena vutto saṃsaṭṭhavāro nāma. ‘‘Kusalaṃ dhammaṃ sampayutto kusalo dhammo’’ti evaṃ sampayuttābhidhānavasena vutto sampayuttavāro nāma. So purimena saṃsaṭṭhavārena atthato ninnānākaraṇo. Saṃsaṭṭhābhidhānavasena bujjhanakānaṃ vasena pana paṭhamo vutto, sampayuttābhidhānavasena dutiyo. Dvīsupi cetesu arūpadhammavaseneva paccayā paccayuppannā ca veditabbā. Sattamavāre pana yasmā ‘‘kusalo dhammo kusalassa dhammassa hetupaccayena paccayo’’tiādinā nayena te te pañhe uddharitvā puna ‘‘kusalā hetū sampayuttakānaṃ khandhāna’’ntiādinā nayena sabbepi te pañhā nijjaṭā niggumbā ca katvā vibhattā, tasmā so vāro pañhānaṃ sādhukaṃ vibhattattā pañhāvārotveva saṅkhyaṃ gato. Rūpārūpadhammavaseneva panettha paccayāpi paccayuppannāpi veditabbā.
तत्थ यो ताव एस सब्बपठमो पटिच्चवारो नाम, सो उद्देसतो निद्देसतो च दुविधो होति। तत्थ उद्देसवारो पठमो, पुच्छावारोतिपि वुच्चति। पण्णत्तिवारोतिपि तस्सेव नामं। सो हि कुसलादयो पटिच्च कुसलादीनं हेतुपच्चयादीनं वसेन उद्दिट्ठत्ता उद्देसवारो, कुसलादयो पटिच्च हेतुपच्चयादिवसेन कुसलादीनं उप्पत्तिया पुच्छितत्ता पुच्छावारो, कुसलादयो पटिच्च हेतुपच्चयादिवसेन कुसलादीनं उप्पत्तिया पञ्ञापितत्ता पण्णत्तिवारोतिपि वुत्तो।
Tattha yo tāva esa sabbapaṭhamo paṭiccavāro nāma, so uddesato niddesato ca duvidho hoti. Tattha uddesavāro paṭhamo, pucchāvārotipi vuccati. Paṇṇattivārotipi tasseva nāmaṃ. So hi kusalādayo paṭicca kusalādīnaṃ hetupaccayādīnaṃ vasena uddiṭṭhattā uddesavāro, kusalādayo paṭicca hetupaccayādivasena kusalādīnaṃ uppattiyā pucchitattā pucchāvāro, kusalādayo paṭicca hetupaccayādivasena kusalādīnaṃ uppattiyā paññāpitattā paṇṇattivārotipi vutto.
२५-३४. तत्थ सिया कुसलं धम्मं पटिच्च कुसलो धम्मो उप्पज्जेय्य हेतुपच्चयाति परिकप्पपुच्छा। अयञ्हेत्थ अत्थो – यो कुसलो धम्मो उप्पज्जेय्य हेतुपच्चया, किं सो कुसलं धम्मं पटिच्च सियाति अथ वा कुसलं धम्मं पटिच्च यो कुसलो धम्मो उप्पज्जेय्य, सो हेतुपच्चया सियाति अयमेत्थ अत्थो। तत्थ पटीति सदिसत्थे वत्तति। सदिसपुग्गलो हि पटिपुग्गलो, सदिसभागो च पटिभागोति वुच्चति। इच्चाति गमनुस्सुक्कवचनमेतं। उभयं एकतो कत्वा पटिच्चाति पटिगन्त्वा सहुप्पत्तिसङ्खातेन सदिसभावेन पत्वा, तेन सद्धिं एकतो उप्पत्तिभावं उपगन्त्वाति वुत्तं होति। कुसलो धम्मोति एवं सहुप्पत्तिभावेन कुसलं धम्मं पटिच्च कुसलो धम्मो उप्पज्जेय्य हेतुपच्चयाति पुच्छति। अथ वा पटिच्चाति पच्चयं कत्वा। तं पन पच्चयकरणं पुरेजातेपि पच्चये लब्भति सहजातेपि। इध सहजातं अधिप्पेतं। सिया कुसलं धम्मं पटिच्च अकुसलोतिआदीसुपि एसेव नयो। तत्थ किञ्चापि सहजातवसेन कुसलं धम्मं पटिच्च अकुसलो नत्थि, इमस्मिं पन पुच्छावारे यम्पि विस्सज्जियमानं अत्थतो लब्भति, यम्पि न लब्भति, तं सब्बं पुच्छावसेन उद्धटं। परतो पन विस्सज्जने यं न लब्भति, तं पहाय यं लब्भति, तदेव विस्सज्जितं।
25-34. Tattha siyā kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayāti parikappapucchā. Ayañhettha attho – yo kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayā, kiṃ so kusalaṃ dhammaṃ paṭicca siyāti atha vā kusalaṃ dhammaṃ paṭicca yo kusalo dhammo uppajjeyya, so hetupaccayā siyāti ayamettha attho. Tattha paṭīti sadisatthe vattati. Sadisapuggalo hi paṭipuggalo, sadisabhāgo ca paṭibhāgoti vuccati. Iccāti gamanussukkavacanametaṃ. Ubhayaṃ ekato katvā paṭiccāti paṭigantvā sahuppattisaṅkhātena sadisabhāvena patvā, tena saddhiṃ ekato uppattibhāvaṃ upagantvāti vuttaṃ hoti. Kusalo dhammoti evaṃ sahuppattibhāvena kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayāti pucchati. Atha vā paṭiccāti paccayaṃ katvā. Taṃ pana paccayakaraṇaṃ purejātepi paccaye labbhati sahajātepi. Idha sahajātaṃ adhippetaṃ. Siyā kusalaṃ dhammaṃ paṭicca akusalotiādīsupi eseva nayo. Tattha kiñcāpi sahajātavasena kusalaṃ dhammaṃ paṭicca akusalo natthi, imasmiṃ pana pucchāvāre yampi vissajjiyamānaṃ atthato labbhati, yampi na labbhati, taṃ sabbaṃ pucchāvasena uddhaṭaṃ. Parato pana vissajjane yaṃ na labbhati, taṃ pahāya yaṃ labbhati, tadeva vissajjitaṃ.
एवमेत्थ पुच्छानं अत्थञ्चेव पुच्छागतिञ्च ञत्वा इदानि गणनवसेन पुच्छापरिच्छेदो वेदितब्बो । एत्थ हि ‘‘कुसलं धम्मं पटिच्चा’’ति कुसलपदं आदिं कत्वा कुसलाकुसलाब्याकतन्ता तिस्सो पुच्छा, पुन तदेवादिं कत्वा कुसलाब्याकतादिवसेन दुकप्पभेदन्ता तिस्सो, पुन तदेवादिं कत्वा तिकन्ता च एका, एवं कुसलं धम्मं पटिच्चाति कुसलादिका सत्त पुच्छा, तथा अकुसलादिका, तथा अब्याकतादिका, तथा कुसलाब्याकतादिका, अकुसलाब्याकतादिका, कुसलाकुसलादिका, कुसलाकुसलाब्याकतादिकाति सब्बापि सत्तन्नं सत्तकानं वसेन कुसलत्तिकं निस्साय हेतुपच्चये एकूनपञ्ञासं पुच्छा।
Evamettha pucchānaṃ atthañceva pucchāgatiñca ñatvā idāni gaṇanavasena pucchāparicchedo veditabbo . Ettha hi ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭiccā’’ti kusalapadaṃ ādiṃ katvā kusalākusalābyākatantā tisso pucchā, puna tadevādiṃ katvā kusalābyākatādivasena dukappabhedantā tisso, puna tadevādiṃ katvā tikantā ca ekā, evaṃ kusalaṃ dhammaṃ paṭiccāti kusalādikā satta pucchā, tathā akusalādikā, tathā abyākatādikā, tathā kusalābyākatādikā, akusalābyākatādikā, kusalākusalādikā, kusalākusalābyākatādikāti sabbāpi sattannaṃ sattakānaṃ vasena kusalattikaṃ nissāya hetupaccaye ekūnapaññāsaṃ pucchā.
तत्थ एकमूलकावसाना नव, एकमूलदुकावसाना नव, एकमूलतिकावसाना तिस्सो, दुकमूलएकावसाना नव, दुकमूलदुकावसाना नव, दुकमूलतिकावसाना तिस्सो, तिकमूलएकावसाना तिस्सो, तिकमूलदुकावसाना तिस्सो, तिकमूलतिकावसाना एकाति एवमेता मूलवसेनापि वेदितब्बा। यथा च हेतुपच्चये एकूनपञ्ञासं, आरम्मणपच्चयादीसुपि तथेवाति सब्बेसुपि चतुवीसतिया पच्चयेसु –
Tattha ekamūlakāvasānā nava, ekamūladukāvasānā nava, ekamūlatikāvasānā tisso, dukamūlaekāvasānā nava, dukamūladukāvasānā nava, dukamūlatikāvasānā tisso, tikamūlaekāvasānā tisso, tikamūladukāvasānā tisso, tikamūlatikāvasānā ekāti evametā mūlavasenāpi veditabbā. Yathā ca hetupaccaye ekūnapaññāsaṃ, ārammaṇapaccayādīsupi tathevāti sabbesupi catuvīsatiyā paccayesu –
सहस्समेकञ्च सतं, छसत्तति पुनापरा।
Sahassamekañca sataṃ, chasattati punāparā;
पुच्छा सम्पिण्डिता होन्ति, नयम्हि एकमूलके॥
Pucchā sampiṇḍitā honti, nayamhi ekamūlake.
३५-३६. ततो परं हेतुपच्चया आरम्मणपच्चयाति दुमूलकनयो आरद्धो। तत्थ हेतारम्मणदुको…पे॰… हेतुअविगतदुकोति हेतुपच्चयेन सद्धिं तेवीसति दुका होन्ति। तेसु हेतुपच्चये विय हेतारम्मणदुकेपि एकूनपञ्ञासं पुच्छा, तासु पाळियं द्वेयेव दस्सिता। यथा च हेतारम्मणदुके एकूनपञ्ञासं तथा हेताधिपतिदुकादीसुपि। तत्थ पठमपुच्छावसेन हेताधिपतिदुको, हेतानन्तरदुको, हेतुसमनन्तरदुकोति पटिपाटिया तयो दुके दस्सेत्वा परियोसाने हेतुअविगतदुको दस्सितो, सेसं सङ्खित्तं। पुच्छापरिच्छेदो पनेत्थ एवं वेदितब्बो।
35-36. Tato paraṃ hetupaccayā ārammaṇapaccayāti dumūlakanayo āraddho. Tattha hetārammaṇaduko…pe… hetuavigatadukoti hetupaccayena saddhiṃ tevīsati dukā honti. Tesu hetupaccaye viya hetārammaṇadukepi ekūnapaññāsaṃ pucchā, tāsu pāḷiyaṃ dveyeva dassitā. Yathā ca hetārammaṇaduke ekūnapaññāsaṃ tathā hetādhipatidukādīsupi. Tattha paṭhamapucchāvasena hetādhipatiduko, hetānantaraduko, hetusamanantaradukoti paṭipāṭiyā tayo duke dassetvā pariyosāne hetuavigataduko dassito, sesaṃ saṅkhittaṃ. Pucchāparicchedo panettha evaṃ veditabbo.
सहस्समेकञ्च सतं, सत्तवीसतिमेव च।
Sahassamekañca sataṃ, sattavīsatimeva ca;
दुकेसु तेवीसतिया, पुच्छा होन्ति दुमूलके॥
Dukesu tevīsatiyā, pucchā honti dumūlake.
३७. ततो परं हेतुपच्चया आरम्मणपच्चया अधिपतिपच्चयाति तिमूलकनयो आरद्धो। तत्थ हेतारम्मणदुकेन सद्धिं अधिपतिपच्चयादीसु बावीसतिया पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन बावीसति तिका होन्ति। तेसु पठमपुच्छावसेन पठमत्तिकञ्च दुतियत्तिकञ्च दस्सेत्वा परियोसानतिको दस्सितो, सेसं सङ्खित्तं। यथा पन दुकेसु, एवं तिकेसुपि एकमेकस्मिं तिके एकूनपञ्ञासं कत्वा सब्बेसुपि बावीसतिया तिकेसु –
37. Tato paraṃ hetupaccayā ārammaṇapaccayā adhipatipaccayāti timūlakanayo āraddho. Tattha hetārammaṇadukena saddhiṃ adhipatipaccayādīsu bāvīsatiyā paccayesu ekamekassa yojanāvasena bāvīsati tikā honti. Tesu paṭhamapucchāvasena paṭhamattikañca dutiyattikañca dassetvā pariyosānatiko dassito, sesaṃ saṅkhittaṃ. Yathā pana dukesu, evaṃ tikesupi ekamekasmiṃ tike ekūnapaññāsaṃ katvā sabbesupi bāvīsatiyā tikesu –
सहस्समेकं पुच्छानं, अट्ठसत्ततिमेव च।
Sahassamekaṃ pucchānaṃ, aṭṭhasattatimeva ca;
पुच्छा गणनतो होन्ति, नयम्हि तिकमूलके॥
Pucchā gaṇanato honti, nayamhi tikamūlake.
३८. ततो परं हेतुपच्चया आरम्मणपच्चया अधिपतिपच्चया अनन्तरपच्चयाति चतुमूलकनयो आरद्धो। तत्थ पठमत्तिकेन सद्धिं अनन्तरपच्चयादीसु एकवीसतिया पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन एकवीसति चतुक्का होन्ति। तेसु द्वे चतुक्के दस्सेत्वा सेसं सङ्खित्तं। इधापि एकमेकस्मिं चतुक्के एकूनपञ्ञासं कत्वा सब्बेसुपि एकवीसतिया चतुक्केसु –
38. Tato paraṃ hetupaccayā ārammaṇapaccayā adhipatipaccayā anantarapaccayāti catumūlakanayo āraddho. Tattha paṭhamattikena saddhiṃ anantarapaccayādīsu ekavīsatiyā paccayesu ekamekassa yojanāvasena ekavīsati catukkā honti. Tesu dve catukke dassetvā sesaṃ saṅkhittaṃ. Idhāpi ekamekasmiṃ catukke ekūnapaññāsaṃ katvā sabbesupi ekavīsatiyā catukkesu –
सहस्समेकं पुच्छानं, एकूनतिंस पुनापरा।
Sahassamekaṃ pucchānaṃ, ekūnatiṃsa punāparā;
पुच्छा गणनतो होन्ति, नयम्हि चतुमूलके॥
Pucchā gaṇanato honti, nayamhi catumūlake.
ततो परं पञ्चमूलकं आदिं कत्वा याव सब्बमूलका देसना कता, तं सब्बं सङ्खिपित्वा हेट्ठा वुत्तञ्च उपरि वत्तब्बञ्च एकतो कत्वा पाळियं ‘‘एकमूलकं, दुमूलकं, तिमूलकं, चतुमूलकं, पञ्चमूलकं, सब्बमूलकं असम्मुय्हन्तेन वित्थारेतब्ब’’न्ति नयो दस्सितो। तत्थ एकमूलकादीसु यं वत्तब्बं, तं वुत्तमेव। पञ्चमूलके पन पठमचतुक्केन सद्धिं समनन्तरपच्चयादीसु समवीसतिया पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन समवीसति पञ्चका होन्ति। तेसु एकमेकस्मिं एकूनपञ्ञासं कत्वा –
Tato paraṃ pañcamūlakaṃ ādiṃ katvā yāva sabbamūlakā desanā katā, taṃ sabbaṃ saṅkhipitvā heṭṭhā vuttañca upari vattabbañca ekato katvā pāḷiyaṃ ‘‘ekamūlakaṃ, dumūlakaṃ, timūlakaṃ, catumūlakaṃ, pañcamūlakaṃ, sabbamūlakaṃ asammuyhantena vitthāretabba’’nti nayo dassito. Tattha ekamūlakādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ vuttameva. Pañcamūlake pana paṭhamacatukkena saddhiṃ samanantarapaccayādīsu samavīsatiyā paccayesu ekamekassa yojanāvasena samavīsati pañcakā honti. Tesu ekamekasmiṃ ekūnapaññāsaṃ katvā –
सतानि नव पुच्छानं, असीति च पुनापरा।
Satāni nava pucchānaṃ, asīti ca punāparā;
पुच्छा गणनतो होन्ति, नयम्हि पञ्चमूलके॥
Pucchā gaṇanato honti, nayamhi pañcamūlake.
छमूलके पठमपञ्चकेन सद्धिं सहजातपच्चयादीसु एकूनवीसतिया पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन एकूनवीसति छक्का होन्ति। तेसु एकमेकस्मिं एकूनपञ्ञासं कत्वा –
Chamūlake paṭhamapañcakena saddhiṃ sahajātapaccayādīsu ekūnavīsatiyā paccayesu ekamekassa yojanāvasena ekūnavīsati chakkā honti. Tesu ekamekasmiṃ ekūnapaññāsaṃ katvā –
सतानि नव पुच्छानं, एकतिंस ततोपरा।
Satāni nava pucchānaṃ, ekatiṃsa tatoparā;
पुच्छा गणनतो होन्ति, नयम्हि छक्कमूलके॥
Pucchā gaṇanato honti, nayamhi chakkamūlake.
सत्तमूलके पठमछक्केन सद्धिं अञ्ञमञ्ञपच्चयादीसु अट्ठारससु पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन अट्ठारस सत्तका होन्ति। तेसु एकमेकस्मिं एकूनपञ्ञासं कत्वा –
Sattamūlake paṭhamachakkena saddhiṃ aññamaññapaccayādīsu aṭṭhārasasu paccayesu ekamekassa yojanāvasena aṭṭhārasa sattakā honti. Tesu ekamekasmiṃ ekūnapaññāsaṃ katvā –
सतानि अट्ठ पुच्छानं, द्वासीति च ततोपरा।
Satāni aṭṭha pucchānaṃ, dvāsīti ca tatoparā;
पुच्छा गणनतो होन्ति, नयम्हि सत्तमूलके॥
Pucchā gaṇanato honti, nayamhi sattamūlake.
अट्ठमूलके पठमसत्तकेन सद्धिं निस्सयपच्चयादीसु सत्तरससु पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन सत्तरस अट्ठका होन्ति। तेसु एकमेकस्मिं एकूनपञ्ञासं कत्वा –
Aṭṭhamūlake paṭhamasattakena saddhiṃ nissayapaccayādīsu sattarasasu paccayesu ekamekassa yojanāvasena sattarasa aṭṭhakā honti. Tesu ekamekasmiṃ ekūnapaññāsaṃ katvā –
सतानि अट्ठ पुच्छानं, तेत्तिंसा च ततोपरा।
Satāni aṭṭha pucchānaṃ, tettiṃsā ca tatoparā;
पुच्छा गणनतो होन्ति, नयम्हि अट्ठमूलके॥
Pucchā gaṇanato honti, nayamhi aṭṭhamūlake.
नवमूलके पठमअट्ठकेन सद्धिं उपनिस्सयपच्चयादीसु सोळससु पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन सोळस नवका होन्ति। तेसु एकमेकस्मिं एकूनपञ्ञासं कत्वा –
Navamūlake paṭhamaaṭṭhakena saddhiṃ upanissayapaccayādīsu soḷasasu paccayesu ekamekassa yojanāvasena soḷasa navakā honti. Tesu ekamekasmiṃ ekūnapaññāsaṃ katvā –
सतानि सत्त पुच्छानं, चतुरासीति ततोपरा।
Satāni satta pucchānaṃ, caturāsīti tatoparā;
पुच्छा गणनतो होन्ति, नयम्हि नवमूलके॥
Pucchā gaṇanato honti, nayamhi navamūlake.
दसमूलके पठमनवकेन सद्धिं पुरेजातपच्चयादीसु पन्नरससु पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन पन्नरस दसका होन्ति। तेसु एकमेकस्मिं एकूनपञ्ञासं कत्वा –
Dasamūlake paṭhamanavakena saddhiṃ purejātapaccayādīsu pannarasasu paccayesu ekamekassa yojanāvasena pannarasa dasakā honti. Tesu ekamekasmiṃ ekūnapaññāsaṃ katvā –
सतानि सत्त पुच्छानं, पञ्चतिंस ततोपरा।
Satāni satta pucchānaṃ, pañcatiṃsa tatoparā;
पुच्छा गणनतो होन्ति, नयम्हि दसमूलके॥
Pucchā gaṇanato honti, nayamhi dasamūlake.
एकादसमूलके पठमदसकेन सद्धिं पच्छाजातपच्चयादीसु चुद्दससु पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन चुद्दस एकादसका होन्ति। तेसु एकमेकस्मिं एकूनपञ्ञासं कत्वा –
Ekādasamūlake paṭhamadasakena saddhiṃ pacchājātapaccayādīsu cuddasasu paccayesu ekamekassa yojanāvasena cuddasa ekādasakā honti. Tesu ekamekasmiṃ ekūnapaññāsaṃ katvā –
छ सतानि च पुच्छानं, छळासीति ततोपरा।
Cha satāni ca pucchānaṃ, chaḷāsīti tatoparā;
नयम्हि पुच्छा गणिता, एकादसकमूलके॥
Nayamhi pucchā gaṇitā, ekādasakamūlake.
द्वादसमूलके पठमएकादसकेन सद्धिं आसेवनपच्चयादीसु तेरससु पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन तेरस द्वादसका होन्ति। तेसु एकमेकस्मिं एकूनपञ्ञासं कत्वा –
Dvādasamūlake paṭhamaekādasakena saddhiṃ āsevanapaccayādīsu terasasu paccayesu ekamekassa yojanāvasena terasa dvādasakā honti. Tesu ekamekasmiṃ ekūnapaññāsaṃ katvā –
छ सतानि च पुच्छानं, सत्ततिंस ततोपरा।
Cha satāni ca pucchānaṃ, sattatiṃsa tatoparā;
पुच्छा गणनतो होन्ति, नये द्वादसमूलके॥
Pucchā gaṇanato honti, naye dvādasamūlake.
तेरसमूलके पठमद्वादसकेन सद्धिं कम्मपच्चयादीसु द्वादससु पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन द्वादस तेरसका होन्ति। तेसु एकमेकस्मिं एकूनपञ्ञासं कत्वा –
Terasamūlake paṭhamadvādasakena saddhiṃ kammapaccayādīsu dvādasasu paccayesu ekamekassa yojanāvasena dvādasa terasakā honti. Tesu ekamekasmiṃ ekūnapaññāsaṃ katvā –
सतानि पञ्च पुच्छानं, अट्ठासीति पुनापरा।
Satāni pañca pucchānaṃ, aṭṭhāsīti punāparā;
पुच्छा गणनतो होन्ति, नये तेरसमूलके॥
Pucchā gaṇanato honti, naye terasamūlake.
चुद्दसमूलके पठमतेरसकेन सद्धिं विपाकपच्चयादीसु एकादससु पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन एकादस चुद्दसका होन्ति। तेसु एकमेकस्मिं एकूनपञ्ञासं कत्वा –
Cuddasamūlake paṭhamaterasakena saddhiṃ vipākapaccayādīsu ekādasasu paccayesu ekamekassa yojanāvasena ekādasa cuddasakā honti. Tesu ekamekasmiṃ ekūnapaññāsaṃ katvā –
सतानि पञ्च पुच्छानं, तिंस चाथ नवापरा।
Satāni pañca pucchānaṃ, tiṃsa cātha navāparā;
पुच्छा गणनतो होन्ति, नये चुद्दसमूलके॥
Pucchā gaṇanato honti, naye cuddasamūlake.
पन्नरसमूलके पठमचुद्दसकेन सद्धिं आहारपच्चयादीसु दससु पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन दस पन्नरसका होन्ति। तेसु एकमेकस्मिं एकूनपञ्ञासं कत्वा –
Pannarasamūlake paṭhamacuddasakena saddhiṃ āhārapaccayādīsu dasasu paccayesu ekamekassa yojanāvasena dasa pannarasakā honti. Tesu ekamekasmiṃ ekūnapaññāsaṃ katvā –
सतानि चत्तारि पुच्छानं, नवुति च ततोपरा।
Satāni cattāri pucchānaṃ, navuti ca tatoparā;
पुच्छा गणनतो होन्ति, नये पन्नरसमूलके॥
Pucchā gaṇanato honti, naye pannarasamūlake.
सोळसमूलके पठमपन्नरसकेन सद्धिं इन्द्रियपच्चयादीसु नवसु पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन नव सोळसका होन्ति। तेसु एकमेकस्मिं एकूनपञ्ञासं कत्वा –
Soḷasamūlake paṭhamapannarasakena saddhiṃ indriyapaccayādīsu navasu paccayesu ekamekassa yojanāvasena nava soḷasakā honti. Tesu ekamekasmiṃ ekūnapaññāsaṃ katvā –
सतानि चत्तारि चत्ता-लीसेका चेव पुनापरा।
Satāni cattāri cattā-līsekā ceva punāparā;
पुच्छा गणनतो होन्ति, नये सोळसमूलके॥
Pucchā gaṇanato honti, naye soḷasamūlake.
सत्तरसमूलके पठमसोळसकेन सद्धिं झानपच्चयादीसु अट्ठसु पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन अट्ठ सत्तरसका होन्ति। तेसु एकमेकस्मिं एकूनपञ्ञासं कत्वा –
Sattarasamūlake paṭhamasoḷasakena saddhiṃ jhānapaccayādīsu aṭṭhasu paccayesu ekamekassa yojanāvasena aṭṭha sattarasakā honti. Tesu ekamekasmiṃ ekūnapaññāsaṃ katvā –
सतानि तीणि पुच्छानं, नवुति द्वे पुनापरा।
Satāni tīṇi pucchānaṃ, navuti dve punāparā;
पुच्छा गणनतो होन्ति, नये सत्तरसमूलके॥
Pucchā gaṇanato honti, naye sattarasamūlake.
अट्ठारसमूलके पठमसत्तरसकेन सद्धिं मग्गपच्चयादीसु सत्तसु पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन सत्त अट्ठारसका होन्ति। तेसु एकमेकस्मिं एकूनपञ्ञासं कत्वा –
Aṭṭhārasamūlake paṭhamasattarasakena saddhiṃ maggapaccayādīsu sattasu paccayesu ekamekassa yojanāvasena satta aṭṭhārasakā honti. Tesu ekamekasmiṃ ekūnapaññāsaṃ katvā –
सतानि तीणि पुच्छानं, तेचत्तारीसमेव च।
Satāni tīṇi pucchānaṃ, tecattārīsameva ca;
पुच्छा गणनतो होन्ति, नये अट्ठारसमूलके॥
Pucchā gaṇanato honti, naye aṭṭhārasamūlake.
एकूनवीसतिमूलके पठमअट्ठारसकेन सद्धिं सम्पयुत्तपच्चयादीसु छसु पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन छ एकूनवीसतिका होन्ति। तेसु एकमेकस्मिं एकूनपञ्ञासं कत्वा –
Ekūnavīsatimūlake paṭhamaaṭṭhārasakena saddhiṃ sampayuttapaccayādīsu chasu paccayesu ekamekassa yojanāvasena cha ekūnavīsatikā honti. Tesu ekamekasmiṃ ekūnapaññāsaṃ katvā –
द्वे सता नवुति चेव, चतस्सो च पुनापरा।
Dve satā navuti ceva, catasso ca punāparā;
पुच्छा गणनतो होन्ति, नये एकूनवीसतिके॥
Pucchā gaṇanato honti, naye ekūnavīsatike.
वीसतिमूलके पठमएकूनवीसतिकेन सद्धिं विप्पयुत्तपच्चयादीसु पञ्चसु पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन पञ्चवीसतिका होन्ति। तेसु एकमेकस्मिं एकूनपञ्ञासं कत्वा –
Vīsatimūlake paṭhamaekūnavīsatikena saddhiṃ vippayuttapaccayādīsu pañcasu paccayesu ekamekassa yojanāvasena pañcavīsatikā honti. Tesu ekamekasmiṃ ekūnapaññāsaṃ katvā –
द्वे सता होन्ति पुच्छानं, चत्तालीसा च पञ्च च।
Dve satā honti pucchānaṃ, cattālīsā ca pañca ca;
पुच्छा गणनतो होन्ति, नये वीसतिमूलके॥
Pucchā gaṇanato honti, naye vīsatimūlake.
एकवीसतिमूलके पठमवीसतिकेन सद्धिं अत्थिपच्चयादीसु चतूसु पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन चत्तारो एकवीसतिका होन्ति। तेसु एकमेकस्मिं एकूनपञ्ञासं कत्वा –
Ekavīsatimūlake paṭhamavīsatikena saddhiṃ atthipaccayādīsu catūsu paccayesu ekamekassa yojanāvasena cattāro ekavīsatikā honti. Tesu ekamekasmiṃ ekūnapaññāsaṃ katvā –
सतं छनवुति चेव, पुच्छा होन्ति सम्पिण्डिता।
Sataṃ chanavuti ceva, pucchā honti sampiṇḍitā;
गणिता लक्खणञ्ञूहि, एकवीसतिके नये॥
Gaṇitā lakkhaṇaññūhi, ekavīsatike naye.
द्वावीसतिमूलके पठमएकवीसतिकेन सद्धिं नत्थिपच्चयादीसु तीसु पच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन तयो द्वावीसतिका होन्ति। तेसु एकमेकस्मिं एकूनपञ्ञासं कत्वा –
Dvāvīsatimūlake paṭhamaekavīsatikena saddhiṃ natthipaccayādīsu tīsu paccayesu ekamekassa yojanāvasena tayo dvāvīsatikā honti. Tesu ekamekasmiṃ ekūnapaññāsaṃ katvā –
चत्तालीसाधिकं सतं, सत्त चेव पुनापरा।
Cattālīsādhikaṃ sataṃ, satta ceva punāparā;
पुच्छा गणनतो होन्ति, नये द्वावीसतिमूलके॥
Pucchā gaṇanato honti, naye dvāvīsatimūlake.
तेवीसतिमूलके पठमद्वावीसतिकेन सद्धिं द्वीसु विगताविगतपच्चयेसु एकमेकस्स योजनावसेन द्वे तेवीसतिका होन्ति। तेसु एकमेकस्मिं एकूनपञ्ञासं कत्वा –
Tevīsatimūlake paṭhamadvāvīsatikena saddhiṃ dvīsu vigatāvigatapaccayesu ekamekassa yojanāvasena dve tevīsatikā honti. Tesu ekamekasmiṃ ekūnapaññāsaṃ katvā –
अट्ठनवुतिमेविध, पुच्छा गणनतो मता।
Aṭṭhanavutimevidha, pucchā gaṇanato matā;
नयम्हि तेवीसतिमे, तेवीसतिकमूलके॥
Nayamhi tevīsatime, tevīsatikamūlake.
चतुवीसतिमूलको पन सब्बपच्चयानं समोधानवसेन वेदितब्बो, तेनेव सब्बमूलकोति वुत्तो। तत्थ एकूनपञ्ञासमेव पुच्छा होन्तीति सब्बापेता हेतुपच्चयपदमेव गहेत्वा एकमूलकादीनं सब्बमूलकपरियोसानानं वसेन सत्थारा देवपरिसति वित्थारतो विभत्ता पुच्छा इध सङ्खेपेन दस्सिता।
Catuvīsatimūlako pana sabbapaccayānaṃ samodhānavasena veditabbo, teneva sabbamūlakoti vutto. Tattha ekūnapaññāsameva pucchā hontīti sabbāpetā hetupaccayapadameva gahetvā ekamūlakādīnaṃ sabbamūlakapariyosānānaṃ vasena satthārā devaparisati vitthārato vibhattā pucchā idha saṅkhepena dassitā.
तासं पन सब्बासम्पि अयं गणनपिण्डो – एकमूलकनयस्मिञ्हि एकादस सतानि छसत्तति च पुच्छा आगता। हेतुपच्चयनये तेनेव मूलकेन एकूनपञ्ञासं कत्वा इमस्मिं हेतुपच्चयमूलके गहेतब्बा, सेसा सेसपच्चयमूलकेसु पक्खिपितब्बा। दुमूलके सत्तवीसानि एकादस सतानि, तिमूलके सहस्सं अट्ठसत्तति च, चतुमूलके सहस्सं एकूनतिंसञ्च, पञ्चमूलके असीताधिकानि नव सतानि, छमूलके एकतिंसानि नव सतानि, सत्तमूलके द्वासीतानि अट्ठ सतानि, अट्ठमूलके तेत्तिंसानि अट्ठ सतानि, नवमूलके चतुरासीतानि सत्त सतानि, दसमूलके पञ्चतिंसानि सत्त सतानि, एकादसमूलके छासीतानि छ सतानि, द्वादसमूलके सत्ततिंसानि छ सतानि, तेरसमूलके अट्ठासीतानि पञ्च सतानि, चुद्दसमूलके एकूनचत्तालीसानि पञ्च सतानि, पन्नरसमूलके नवुतानि चत्तारि सतानि, सोळसमूलके एकचत्तालीसानि चत्तारि सत्तानि, सत्तरसमूलके द्वानवुतानि तीणि सतानि, अट्ठारसमूलके तेचत्तालीसानि तीणि सतानि, एकूनवीसतिमूलके चतुनवुतानि द्वे सतानि, वीसतिमूलके पञ्चचत्तालीसानि द्वे सतानि, एकवीसतिमूलके छनवुतिसतं, द्वावीसतिमूलके सत्तचत्तालीससतं, तेवीसतिमूलके अट्ठनवुति, सब्बमूलके एकूनपञ्ञासाति एवं हेतुपदं आदिं कत्वा विभत्तेसु एकमूलकादीसु –
Tāsaṃ pana sabbāsampi ayaṃ gaṇanapiṇḍo – ekamūlakanayasmiñhi ekādasa satāni chasattati ca pucchā āgatā. Hetupaccayanaye teneva mūlakena ekūnapaññāsaṃ katvā imasmiṃ hetupaccayamūlake gahetabbā, sesā sesapaccayamūlakesu pakkhipitabbā. Dumūlake sattavīsāni ekādasa satāni, timūlake sahassaṃ aṭṭhasattati ca, catumūlake sahassaṃ ekūnatiṃsañca, pañcamūlake asītādhikāni nava satāni, chamūlake ekatiṃsāni nava satāni, sattamūlake dvāsītāni aṭṭha satāni, aṭṭhamūlake tettiṃsāni aṭṭha satāni, navamūlake caturāsītāni satta satāni, dasamūlake pañcatiṃsāni satta satāni, ekādasamūlake chāsītāni cha satāni, dvādasamūlake sattatiṃsāni cha satāni, terasamūlake aṭṭhāsītāni pañca satāni, cuddasamūlake ekūnacattālīsāni pañca satāni, pannarasamūlake navutāni cattāri satāni, soḷasamūlake ekacattālīsāni cattāri sattāni, sattarasamūlake dvānavutāni tīṇi satāni, aṭṭhārasamūlake tecattālīsāni tīṇi satāni, ekūnavīsatimūlake catunavutāni dve satāni, vīsatimūlake pañcacattālīsāni dve satāni, ekavīsatimūlake chanavutisataṃ, dvāvīsatimūlake sattacattālīsasataṃ, tevīsatimūlake aṭṭhanavuti, sabbamūlake ekūnapaññāsāti evaṃ hetupadaṃ ādiṃ katvā vibhattesu ekamūlakādīsu –
चुद्दसेव सहस्सानि, पुन सत्त सतानि च।
Cuddaseva sahassāni, puna satta satāni ca;
पुच्छा हेतुपदस्सेव, एकमूलादिभेदतोति॥
Pucchā hetupadasseva, ekamūlādibhedatoti.
३९-४०. एवं हेतुपच्चयं आदिं कत्वा एकमूलकतो पट्ठाय याव सब्बमूलकनया पुच्छाभेदं दस्सेत्वा इदानि आरम्मणपच्चयं आदिं कत्वा दस्सेतुं सिया कुसलं धम्मं पटिच्च कुसलो धम्मो उप्पज्जेय्य आरम्मणपच्चया हेतुपच्चयातिआदिमाह। तत्थ आरम्मणपच्चया हेतुपच्चयाति एत्तावता आरम्मणपच्चयं आदिं कत्वा हेतुपच्चयपरियोसानो एकमूलकनयो दस्सितो। ततो परं आरम्मणपच्चया अधिपतिपच्चयाति दुकमूलकं आरद्धं। तत्थ इमं पठमदुकञ्चेव आरम्मणाविगतदुकञ्च दस्सेत्वा सेसं सङ्खित्तं। आरम्मणपच्चया हेतुपच्चयाति अयं ओसानदुकोपि न दस्सितो। सचे पन कत्थचि वाचनामग्गे सन्दिस्सति, स्वेव वाचनामग्गो गहेतब्बो। ततो परं आरम्मणपच्चयवसेन तिकमूलकादयो अदस्सेत्वाव अधिपतिपच्चयं आदिं कत्वा एककादयो दस्सेतुं अधिपतिपच्चया, अनन्तरपच्चया, समनन्तरपच्चया, सहजातपच्चया, अञ्ञमञ्ञपच्चयाति एत्तकमेव वुत्तं, तं एकमूलकवसेन वा सब्बमूलकवसेन वा वेदितब्बं।
39-40. Evaṃ hetupaccayaṃ ādiṃ katvā ekamūlakato paṭṭhāya yāva sabbamūlakanayā pucchābhedaṃ dassetvā idāni ārammaṇapaccayaṃ ādiṃ katvā dassetuṃ siyā kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjeyya ārammaṇapaccayā hetupaccayātiādimāha. Tattha ārammaṇapaccayā hetupaccayāti ettāvatā ārammaṇapaccayaṃ ādiṃ katvā hetupaccayapariyosāno ekamūlakanayo dassito. Tato paraṃ ārammaṇapaccayā adhipatipaccayāti dukamūlakaṃ āraddhaṃ. Tattha imaṃ paṭhamadukañceva ārammaṇāvigatadukañca dassetvā sesaṃ saṅkhittaṃ. Ārammaṇapaccayā hetupaccayāti ayaṃ osānadukopi na dassito. Sace pana katthaci vācanāmagge sandissati, sveva vācanāmaggo gahetabbo. Tato paraṃ ārammaṇapaccayavasena tikamūlakādayo adassetvāva adhipatipaccayaṃ ādiṃ katvā ekakādayo dassetuṃ adhipatipaccayā, anantarapaccayā, samanantarapaccayā, sahajātapaccayā, aññamaññapaccayāti ettakameva vuttaṃ, taṃ ekamūlakavasena vā sabbamūlakavasena vā veditabbaṃ.
४१. ततो परं अविगतपच्चयं आदिं कत्वा दुमूलकमेव दस्सेतुं – अविगतपच्चया हेतुपच्चयातिआदि आरद्धं। तत्थ अविगतहेतुदुको, अविगतारम्मणदुको, अविगताधिपतिदुकोति पटिपाटिया तयो दुके वत्वा परियोसाने च अविगतविगतदुको एको दुको दस्सितो। ततो अविगतपच्चयवसेनेव तिमूलकं दस्सेतुं – ‘‘अविगतपच्चया हेतुपच्चया आरम्मणपच्चया, अविगतपच्चया हेतुपच्चया अधिपतिपच्चया, अविगतपच्चया हेतुपच्चया अनन्तरपच्चया’’ति एवं पटिपाटिया तयो तिके वत्वा ‘‘अविगतपच्चया हेतुपच्चया विगतपच्चया’’ति परियोसानत्तिको वुत्तो। ततो अविगतपच्चयवसेनेव चतुमूलकं दस्सेतुं ‘‘अविगतपच्चया हेतुपच्चया आरम्मणपच्चया अधिपतिपच्चया, अविगतपच्चया हेतुपच्चया आरम्मणपच्चया अनन्तरपच्चया’’ति द्वे चतुक्के वत्वा ‘‘विगतपच्चया’’ति पदं उद्धरित्वा ठपितं, सेसं सब्बं सङ्खित्तं। तस्स सङ्खित्तभावं दस्सेतुं ‘‘एकेकस्स पदस्स एकमूलकं, दुमूलकं, तिमूलकं, सब्बमूलकं असम्मुय्हन्तेन वित्थारेतब्ब’’न्ति वुत्तं। तस्मा यथा हेतुपच्चयं आदिं कत्वा हेतुआदिपदवसेन एकमूलके एकादस पुच्छासतानि छसत्तति च पुच्छा…पे॰… सब्बमूलके एकूनपञ्ञासं, एवं आरम्मणपच्चयादीसुपि एकमेकं आदिं कत्वा आरम्मणादिपदवसेन एकमेकस्स पदस्स एकमूलके एकादस पुच्छासतानि छसत्तति च पुच्छा…पे॰… सब्बमूलके एकूनपञ्ञासाति एकेकस्स पदस्स एकमूलकादिभेदे सत्तसताधिकानि चुद्दस पुच्छा सहस्सानि होन्ति। तासं सब्बेसुपि चतुवीसतिया पच्चयेसु अयं गणनपरिच्छेदो –
41. Tato paraṃ avigatapaccayaṃ ādiṃ katvā dumūlakameva dassetuṃ – avigatapaccayā hetupaccayātiādi āraddhaṃ. Tattha avigatahetuduko, avigatārammaṇaduko, avigatādhipatidukoti paṭipāṭiyā tayo duke vatvā pariyosāne ca avigatavigataduko eko duko dassito. Tato avigatapaccayavaseneva timūlakaṃ dassetuṃ – ‘‘avigatapaccayā hetupaccayā ārammaṇapaccayā, avigatapaccayā hetupaccayā adhipatipaccayā, avigatapaccayā hetupaccayā anantarapaccayā’’ti evaṃ paṭipāṭiyā tayo tike vatvā ‘‘avigatapaccayā hetupaccayā vigatapaccayā’’ti pariyosānattiko vutto. Tato avigatapaccayavaseneva catumūlakaṃ dassetuṃ ‘‘avigatapaccayā hetupaccayā ārammaṇapaccayā adhipatipaccayā, avigatapaccayā hetupaccayā ārammaṇapaccayā anantarapaccayā’’ti dve catukke vatvā ‘‘vigatapaccayā’’ti padaṃ uddharitvā ṭhapitaṃ, sesaṃ sabbaṃ saṅkhittaṃ. Tassa saṅkhittabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘ekekassa padassa ekamūlakaṃ, dumūlakaṃ, timūlakaṃ, sabbamūlakaṃ asammuyhantena vitthāretabba’’nti vuttaṃ. Tasmā yathā hetupaccayaṃ ādiṃ katvā hetuādipadavasena ekamūlake ekādasa pucchāsatāni chasattati ca pucchā…pe… sabbamūlake ekūnapaññāsaṃ, evaṃ ārammaṇapaccayādīsupi ekamekaṃ ādiṃ katvā ārammaṇādipadavasena ekamekassa padassa ekamūlake ekādasa pucchāsatāni chasattati ca pucchā…pe… sabbamūlake ekūnapaññāsāti ekekassa padassa ekamūlakādibhede sattasatādhikāni cuddasa pucchā sahassāni honti. Tāsaṃ sabbesupi catuvīsatiyā paccayesu ayaṃ gaṇanaparicchedo –
द्वापञ्ञाससहस्सान-ट्ठसतानि तीणि सतसहस्सानि।
Dvāpaññāsasahassāna-ṭṭhasatāni tīṇi satasahassāni;
कुसलत्तिकस्स पुच्छा, अनुलोमनयम्हि सुविभत्ता॥
Kusalattikassa pucchā, anulomanayamhi suvibhattā.
यथा च कुसलत्तिकस्स, एवं वेदनात्तिकादीनम्पीति सब्बेसुपि द्वावीसतिया तिकेसु –
Yathā ca kusalattikassa, evaṃ vedanāttikādīnampīti sabbesupi dvāvīsatiyā tikesu –
एकसट्ठिसहस्सानि, छ सतानि सत्तसत्तति।
Ekasaṭṭhisahassāni, cha satāni sattasattati;
सतसहस्सानि पुच्छानं, तिकभेदे पभेदतो॥
Satasahassāni pucchānaṃ, tikabhede pabhedato.
सङ्खित्ता वाचनामग्गे।
Saṅkhittā vācanāmagge.
दुकेसु पन ‘‘सिया हेतुं धम्मं पटिच्च हेतुधम्मो उप्पज्जेय्य हेतुपच्चया’’ति एवं हेतुं पटिच्च हेतु, हेतुं पटिच्च नहेतु, हेतुं पटिच्च हेतु च नहेतु च, नहेतुं पटिच्च नहेतु, नहेतुं पटिच्च हेतु, नहेतुं पटिच्च हेतु च नहेतु च, हेतुञ्च नहेतुञ्च पटिच्च हेतु, हेतुञ्च नहेतुञ्च पटिच्च नहेतु, हेतुञ्च नहेतुञ्च पटिच्च हेतु च नहेतु चाति एकमेकस्मिं दुके हेतुपच्चयादीसु एकमेकस्मिं पच्चये नव पुच्छा होन्ति। तासु हेतुपच्चयं आदिं कत्वा एकमूलके द्वेसतानि सोळस च पुच्छा होन्ति। तासु हेतुपच्चयस्सेव अञ्ञेन असम्मिस्सा नव पुच्छा गहेतब्बा, सेसा अट्ठ वारेन गहिता।
Dukesu pana ‘‘siyā hetuṃ dhammaṃ paṭicca hetudhammo uppajjeyya hetupaccayā’’ti evaṃ hetuṃ paṭicca hetu, hetuṃ paṭicca nahetu, hetuṃ paṭicca hetu ca nahetu ca, nahetuṃ paṭicca nahetu, nahetuṃ paṭicca hetu, nahetuṃ paṭicca hetu ca nahetu ca, hetuñca nahetuñca paṭicca hetu, hetuñca nahetuñca paṭicca nahetu, hetuñca nahetuñca paṭicca hetu ca nahetu cāti ekamekasmiṃ duke hetupaccayādīsu ekamekasmiṃ paccaye nava pucchā honti. Tāsu hetupaccayaṃ ādiṃ katvā ekamūlake dvesatāni soḷasa ca pucchā honti. Tāsu hetupaccayasseva aññena asammissā nava pucchā gahetabbā, sesā aṭṭha vārena gahitā.
तासं दुकमूलकादीसु तेवीसतिया वारेसु एकेकं नवकं अपनेत्वा याव सब्बमूलका अयं गणनपरिच्छेदो – दुकमूलके ताव एकमूलके दस्सितेसु द्वीसु सोळसाधिकेसु पुच्छासतेसु नव अपनेत्वा द्वेसतानि सत्त च पुच्छा होन्ति, ततो नव अपनेत्वा तिमूलके अट्ठनवुतिसतं। एवं पुरिमपुरिमतो नव नव अपनेत्वा चतुमूलके एकूननवुतिसतं, पञ्चमूलके असीतिसतं, छमूलके एकसत्ततिसतं, सत्तमूलके द्वासट्ठिसतं, अट्ठमूलके तेपण्णाससतं, नवमूलके चतुचत्तालीससतं, दसमूलके पञ्चतिंससतं, एकादसमूलके छब्बीससतं, द्वादसमूलके सत्तरसाधिकसतं, तेरसमूलके अट्ठाधिकसतं, चुद्दसमूलके नवनवुति, पन्नरसमूलके नवुति, सोळसमूलके एकासीति, सत्तरसमूलके द्वासत्तति, अट्ठारसमूलके तेसट्ठि, एकूनवीसतिमूलके चतुपञ्ञासं, वीसतिमूलके पञ्चचत्तालीसं, एकवीसतिमूलके छत्तिंसं, द्वावीसतिमूलके सत्तवीस, तेवीसतिमूलके अट्ठारस, सब्बमूलके नवाति। यथा पनेतानि हेतुपच्चयवसेन एकमूलके सोळसाधिकानि द्वे पुच्छासतानि…पे॰… सब्बमूलके नव, एवं आरम्मणपच्चयादीसुपि एकमेकं आदिं कत्वा आरम्मणादिपदवसेन एकेकस्स पदस्स एकमूलके सोळसाधिकानि द्वे पुच्छासतानि…पे॰… सब्बमूलके नवाति एकेकस्स पदस्स एकमूलकादिभेदे द्वे पुच्छा सहस्सानि सत्तसतानि च पुच्छा होन्ति। तासं सब्बेसुपि चतुवीसतिया पच्चयेसु अयं गणनपरिच्छेदो –
Tāsaṃ dukamūlakādīsu tevīsatiyā vāresu ekekaṃ navakaṃ apanetvā yāva sabbamūlakā ayaṃ gaṇanaparicchedo – dukamūlake tāva ekamūlake dassitesu dvīsu soḷasādhikesu pucchāsatesu nava apanetvā dvesatāni satta ca pucchā honti, tato nava apanetvā timūlake aṭṭhanavutisataṃ. Evaṃ purimapurimato nava nava apanetvā catumūlake ekūnanavutisataṃ, pañcamūlake asītisataṃ, chamūlake ekasattatisataṃ, sattamūlake dvāsaṭṭhisataṃ, aṭṭhamūlake tepaṇṇāsasataṃ, navamūlake catucattālīsasataṃ, dasamūlake pañcatiṃsasataṃ, ekādasamūlake chabbīsasataṃ, dvādasamūlake sattarasādhikasataṃ, terasamūlake aṭṭhādhikasataṃ, cuddasamūlake navanavuti, pannarasamūlake navuti, soḷasamūlake ekāsīti, sattarasamūlake dvāsattati, aṭṭhārasamūlake tesaṭṭhi, ekūnavīsatimūlake catupaññāsaṃ, vīsatimūlake pañcacattālīsaṃ, ekavīsatimūlake chattiṃsaṃ, dvāvīsatimūlake sattavīsa, tevīsatimūlake aṭṭhārasa, sabbamūlake navāti. Yathā panetāni hetupaccayavasena ekamūlake soḷasādhikāni dve pucchāsatāni…pe… sabbamūlake nava, evaṃ ārammaṇapaccayādīsupi ekamekaṃ ādiṃ katvā ārammaṇādipadavasena ekekassa padassa ekamūlake soḷasādhikāni dve pucchāsatāni…pe… sabbamūlake navāti ekekassa padassa ekamūlakādibhede dve pucchā sahassāni sattasatāni ca pucchā honti. Tāsaṃ sabbesupi catuvīsatiyā paccayesu ayaṃ gaṇanaparicchedo –
चतुसट्ठिसहस्सानि, पुन अट्ठसतानि च।
Catusaṭṭhisahassāni, puna aṭṭhasatāni ca;
पुच्छा हेतुदुकस्सेव, अनुलोमनये मता॥
Pucchā hetudukasseva, anulomanaye matā.
यथा च हेतुदुकस्स, एवं सहेतुकदुकादीनम्पीति सब्बस्मिम्पि दुकसते –
Yathā ca hetudukassa, evaṃ sahetukadukādīnampīti sabbasmimpi dukasate –
सट्ठि सतसहस्सानि, चत्तारि च ततोपरं।
Saṭṭhi satasahassāni, cattāri ca tatoparaṃ;
असीति च सहस्सानि, पुच्छा दुकसते विदू॥
Asīti ca sahassāni, pucchā dukasate vidū.
अयं ताव सुद्धिके तिकपट्ठाने चेव दुकपट्ठाने च पुच्छानं गणनपरिच्छेदो।
Ayaṃ tāva suddhike tikapaṭṭhāne ceva dukapaṭṭhāne ca pucchānaṃ gaṇanaparicchedo.
यं पन ततो परं द्वावीसति तिके गहेत्वा दुकसते पक्खिपित्वा दुकतिकपट्ठानं नाम देसितं, तत्थ ‘‘सिया हेतुं कुसलं धम्मं पटिच्च हेतु कुसलो धम्मो उप्पज्जेय्य हेतुपच्चया’’ति एवं द्वावीसतिया तिकेसु एकेकं तिकं दुकानं सतेन सतेन सद्धिं योजेत्वा दस्सेतब्बानं पुच्छानं हेट्ठा वुत्तनयेन सब्बेसं एकमूलकादीनं वसेन गहेत्वा परिच्छेदो वेदितब्बो।
Yaṃ pana tato paraṃ dvāvīsati tike gahetvā dukasate pakkhipitvā dukatikapaṭṭhānaṃ nāma desitaṃ, tattha ‘‘siyā hetuṃ kusalaṃ dhammaṃ paṭicca hetu kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayā’’ti evaṃ dvāvīsatiyā tikesu ekekaṃ tikaṃ dukānaṃ satena satena saddhiṃ yojetvā dassetabbānaṃ pucchānaṃ heṭṭhā vuttanayena sabbesaṃ ekamūlakādīnaṃ vasena gahetvā paricchedo veditabbo.
यम्पि ततो परं दुकसतं गहेत्वा द्वावीसतिया तिकेसु पक्खिपित्वा तिकदुकपट्ठानं नाम देसितं, तत्थापि ‘‘सिया कुसलं हेतुं धम्मं पटिच्च कुसलो हेतुधम्मो उप्पज्जेय्य हेतुपच्चया’’ति एवं दुकसते एकेकं दुकं द्वावीसतिया तिकेहि सद्धिं योजेत्वा दस्सेतब्बानं पुच्छानं हेट्ठा वुत्तनयेन सब्बेसं एकमूलकादीनं वसेन गहेत्वा परिच्छेदो वेदितब्बो।
Yampi tato paraṃ dukasataṃ gahetvā dvāvīsatiyā tikesu pakkhipitvā tikadukapaṭṭhānaṃ nāma desitaṃ, tatthāpi ‘‘siyā kusalaṃ hetuṃ dhammaṃ paṭicca kusalo hetudhammo uppajjeyya hetupaccayā’’ti evaṃ dukasate ekekaṃ dukaṃ dvāvīsatiyā tikehi saddhiṃ yojetvā dassetabbānaṃ pucchānaṃ heṭṭhā vuttanayena sabbesaṃ ekamūlakādīnaṃ vasena gahetvā paricchedo veditabbo.
यम्पि ततो परं तिके तिकेसुयेव पक्खिपित्वा तिकतिकपट्ठानं नाम देसितं, तत्थापि ‘‘सिया कुसलं सुखाय वेदनाय सम्पयुत्तं धम्मं पटिच्च कुसलो सुखाय वेदनाय सम्पयुत्तो धम्मो उप्पज्जेय्य हेतुपच्चया’’ति एवं द्वावीसतिया तिकेसु एकेकं तिकं सेसेहि एकवीसतिया तिकेहि सद्धिं योजेत्वा दस्सेतब्बानं पुच्छानं हेट्ठा वुत्तनयेन सब्बेसं एकमूलकादीनं वसेन गहेत्वा परिच्छेदो वेदितब्बो।
Yampi tato paraṃ tike tikesuyeva pakkhipitvā tikatikapaṭṭhānaṃ nāma desitaṃ, tatthāpi ‘‘siyā kusalaṃ sukhāya vedanāya sampayuttaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo sukhāya vedanāya sampayutto dhammo uppajjeyya hetupaccayā’’ti evaṃ dvāvīsatiyā tikesu ekekaṃ tikaṃ sesehi ekavīsatiyā tikehi saddhiṃ yojetvā dassetabbānaṃ pucchānaṃ heṭṭhā vuttanayena sabbesaṃ ekamūlakādīnaṃ vasena gahetvā paricchedo veditabbo.
यम्पि ततो परं दुके दुकेसुयेव पक्खिपित्वा दुकदुकपट्ठानं नाम देसितं, तत्थापि ‘‘सिया हेतुं सहेतुकं धम्मं पटिच्च हेतु सहेतुको धम्मो उप्पज्जेय्य हेतुपच्चया’’ति एवं दुकसते एकेकं दुकं सेसेहि नवनवुतिया दुकेहि सद्धिं योजेत्वा दस्सेतब्बानं पुच्छानं हेट्ठा वुत्तनयेन सब्बेसं एकमूलकादीनं वसेन गहेत्वा परिच्छेदो वेदितब्बो। तथागतेन हि सब्बम्पेतं पभेदं दस्सेत्वाव देवपरिसाय धम्मो देसितो, धम्मसेनापतिस्स पन तेन ‘‘अज्ज इदञ्चिदञ्च देसित’’न्ति सङ्खिपित्वा नयदस्सनमत्तेनेव देसना अक्खाता। थेरेनापि सङ्खिपित्वाव वाचनामग्गो पवत्तितो, सो थेरेन पवत्तितनयेनेव सङ्गीतिकाले सङ्गहं आरोपितो।
Yampi tato paraṃ duke dukesuyeva pakkhipitvā dukadukapaṭṭhānaṃ nāma desitaṃ, tatthāpi ‘‘siyā hetuṃ sahetukaṃ dhammaṃ paṭicca hetu sahetuko dhammo uppajjeyya hetupaccayā’’ti evaṃ dukasate ekekaṃ dukaṃ sesehi navanavutiyā dukehi saddhiṃ yojetvā dassetabbānaṃ pucchānaṃ heṭṭhā vuttanayena sabbesaṃ ekamūlakādīnaṃ vasena gahetvā paricchedo veditabbo. Tathāgatena hi sabbampetaṃ pabhedaṃ dassetvāva devaparisāya dhammo desito, dhammasenāpatissa pana tena ‘‘ajja idañcidañca desita’’nti saṅkhipitvā nayadassanamatteneva desanā akkhātā. Therenāpi saṅkhipitvāva vācanāmaggo pavattito, so therena pavattitanayeneva saṅgītikāle saṅgahaṃ āropito.
तं पनस्स सङ्खेपनयं दस्सेतुं तिकञ्च पट्ठानवरन्ति अयं गाथा ठपिता। तस्सत्थो – तिकञ्च पट्ठानवरन्ति पवरं तिकपट्ठानञ्च। दुकुत्तमन्ति उत्तमं सेट्ठं दुकपट्ठानञ्च। दुकतिकञ्चेवाति दुकतिकपट्ठानञ्च। तिकदुकञ्चाति तिकदुकपट्ठानञ्च। तिकतिकञ्चेवाति तिकतिकपट्ठानञ्च। दुकदुकञ्चाति दुकदुकपट्ठानञ्च। छ अनुलोमम्हि नया सुगम्भीराति एते तिकपट्ठानादयो सुट्ठु गम्भीरा छ नया अनुलोमम्हि वेदितब्बाति। तत्थ द्वे अनुलोमानि – धम्मानुलोमञ्च पच्चयानुलोमञ्च। तत्थ ‘‘कुसलं धम्मं पटिच्च कुसलो धम्मो’’ति एवं अभिधम्ममातिकापदेहि सङ्गहितानं धम्मानं अनुलोमदेसनावसेन पवत्तं धम्मानुलोमं नाम। ‘‘हेतुपच्चया आरम्मणपच्चया’’ति एवं चतुवीसतिया पच्चयानं अनुलोमदेसनावसेन पवत्तं पच्चयानुलोमं नाम।
Taṃ panassa saṅkhepanayaṃ dassetuṃ tikañca paṭṭhānavaranti ayaṃ gāthā ṭhapitā. Tassattho – tikañca paṭṭhānavaranti pavaraṃ tikapaṭṭhānañca. Dukuttamanti uttamaṃ seṭṭhaṃ dukapaṭṭhānañca. Dukatikañcevāti dukatikapaṭṭhānañca. Tikadukañcāti tikadukapaṭṭhānañca. Tikatikañcevāti tikatikapaṭṭhānañca. Dukadukañcāti dukadukapaṭṭhānañca. Cha anulomamhi nayā sugambhīrāti ete tikapaṭṭhānādayo suṭṭhu gambhīrā cha nayā anulomamhi veditabbāti. Tattha dve anulomāni – dhammānulomañca paccayānulomañca. Tattha ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo’’ti evaṃ abhidhammamātikāpadehi saṅgahitānaṃ dhammānaṃ anulomadesanāvasena pavattaṃ dhammānulomaṃ nāma. ‘‘Hetupaccayā ārammaṇapaccayā’’ti evaṃ catuvīsatiyā paccayānaṃ anulomadesanāvasena pavattaṃ paccayānulomaṃ nāma.
तत्थ हेट्ठा अट्ठकथायं ‘‘तिकञ्च पट्ठानवरं…पे॰… छ अनुलोमम्हि नया सुगम्भीरा’’ति अयं गाथा धम्मानुलोमं सन्धाय वुत्ता। इध पन अयं गाथा तस्मिं धम्मानुलोमे पच्चयानुलोमं सन्धाय वुत्ता। तस्मा ‘‘छ अनुलोमम्हि नया सुगम्भीरा’’ति अट्ठकथागाथाय धम्मानुलोमे तिकपट्ठानादयो छ नया सुगम्भीराति एवमत्थो वेदितब्बो। इमस्मिं पनोकासे ‘‘हेतुपच्चया आरम्मणपच्चया’’ति एवं पवत्ते पच्चयानुलोमे एते धम्मानुलोमे तिकपट्ठानादयो ‘‘छ नया सुगम्भीरा’’ति एवमत्थो वेदितब्बो। तेसु अनुलोमे तिकपट्ठाने कुसलत्तिकमत्तस्सेव वसेन अयं इमस्मिं पटिच्चवारस्स पण्णत्तिवारे सङ्खिपित्वा पुच्छापभेदो दस्सितो। सेसेसु पन तिकेसु सेसपट्ठानेसु च एकापि पुच्छा न दस्सिता। ततो परेसु पन सहजातवारादीसु कुसलत्तिकस्सापि वसेन पुच्छं अनुद्धरित्वा लब्भमानकवसेन विस्सज्जनमेव दस्सितं। ‘‘छ अनुलोमम्हि नया सुगम्भीरा’’ति वचनतो पन इमस्मिं पच्चयानुलोमे छपि एते पट्ठाननया पुच्छावसेन उद्धरित्वा दस्सेतब्बा। पट्ठानं वण्णयन्तानञ्हि आचरियानं भारो एसोति।
Tattha heṭṭhā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘tikañca paṭṭhānavaraṃ…pe… cha anulomamhi nayā sugambhīrā’’ti ayaṃ gāthā dhammānulomaṃ sandhāya vuttā. Idha pana ayaṃ gāthā tasmiṃ dhammānulome paccayānulomaṃ sandhāya vuttā. Tasmā ‘‘cha anulomamhi nayā sugambhīrā’’ti aṭṭhakathāgāthāya dhammānulome tikapaṭṭhānādayo cha nayā sugambhīrāti evamattho veditabbo. Imasmiṃ panokāse ‘‘hetupaccayā ārammaṇapaccayā’’ti evaṃ pavatte paccayānulome ete dhammānulome tikapaṭṭhānādayo ‘‘cha nayā sugambhīrā’’ti evamattho veditabbo. Tesu anulome tikapaṭṭhāne kusalattikamattasseva vasena ayaṃ imasmiṃ paṭiccavārassa paṇṇattivāre saṅkhipitvā pucchāpabhedo dassito. Sesesu pana tikesu sesapaṭṭhānesu ca ekāpi pucchā na dassitā. Tato paresu pana sahajātavārādīsu kusalattikassāpi vasena pucchaṃ anuddharitvā labbhamānakavasena vissajjanameva dassitaṃ. ‘‘Cha anulomamhi nayā sugambhīrā’’ti vacanato pana imasmiṃ paccayānulome chapi ete paṭṭhānanayā pucchāvasena uddharitvā dassetabbā. Paṭṭhānaṃ vaṇṇayantānañhi ācariyānaṃ bhāro esoti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पट्ठानपाळि • Paṭṭhānapāḷi / ३. पुच्छावारो • 3. Pucchāvāro
