| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
पुच्छावारो
Pucchāvāro
१. पच्चयानुलोमवण्णना
1. Paccayānulomavaṇṇanā
एकेकं तिकदुकन्ति एकेकं तिकं दुकञ्चाति अत्थो, न तिकदुकन्ति।
Ekekaṃ tikadukanti ekekaṃ tikaṃ dukañcāti attho, na tikadukanti.
पच्चया चेवाति ये कुसलादिधम्मे पटिच्चाति वुत्ता, ते पटिच्चत्थं फरन्ता कुसलादिपच्चया चेवाति अत्थो। तेनेवाह ‘‘ते च खो सहजातावा’’ति। येहि पन हेतादिपच्चयेहि उप्पत्ति वुत्ता, ते सहजातापि होन्ति असहजातापीति। एत्थ पटिच्चसहजातवारेहि समानत्थेहि पटिच्चसहजाताभिधानेहि समानत्थं बोधेन्तेन भगवता पच्छिमवारेन पुरिमवारो, पुरिमवारेन च पच्छिमवारो च बोधितोति वेदितब्बो। एस नयो पच्चयनिस्सयवारेसु संसट्ठसम्पयुत्तवारेसु च, एवञ्च निरुत्तिकोसल्लं जनितं होतीति।
Paccayā cevāti ye kusalādidhamme paṭiccāti vuttā, te paṭiccatthaṃ pharantā kusalādipaccayā cevāti attho. Tenevāha ‘‘te ca kho sahajātāvā’’ti. Yehi pana hetādipaccayehi uppatti vuttā, te sahajātāpi honti asahajātāpīti. Ettha paṭiccasahajātavārehi samānatthehi paṭiccasahajātābhidhānehi samānatthaṃ bodhentena bhagavatā pacchimavārena purimavāro, purimavārena ca pacchimavāro ca bodhitoti veditabbo. Esa nayo paccayanissayavāresu saṃsaṭṭhasampayuttavāresu ca, evañca niruttikosallaṃ janitaṃ hotīti.
‘‘ते ते पन पञ्हे उद्धरित्वा पुन कुसलो हेतु हेतुसम्पयुत्तकानं धम्मान’’न्ति लिखितं। ‘‘कुसला हेतू सम्पयुत्तकानं खन्धान’’न्ति (पट्ठा॰ १.१.४०१) पञ्हावारपाठोति पमादलेखा एसाति पाळियं आगतपाठमेव पठन्ति। पुरिमवारेसु सहजातनिस्सयसम्पयुत्तपच्चयभावेहि कुसलादिधम्मे नियमेत्वा तस्मिं नियमे कुसलादीनं हेतुपच्चयादीहि उप्पत्तिं पुच्छित्वा विस्सज्जनं कतं, न तत्थ ‘‘इमे नाम ते धम्मा हेतादिपच्चयभूता’’ति विञ्ञायन्ति, तस्मा तत्थ ‘‘सिया कुसलं धम्मं पटिच्च कुसलो धम्मो उप्पज्जेय्य हेतुपच्चया’’ति (पट्ठा॰ १.१.२५) एवमादीहि सङ्गहिते पटिच्चत्थादिफरणकभावे हेतादिपच्चयपच्चयुप्पन्नेसु हेतादिपच्चयानं निच्छयाभावतो पञ्हा निज्जटा निग्गुम्बा च कत्वा न विभत्ता, इध पन ‘‘सिया कुसलो धम्मो कुसलस्स धम्मस्स हेतुपच्चयेन पच्चयो’’ति एवमादीहि सङ्गहिता हेतादिपच्चयभूता कुसलादयो पच्चयुप्पन्ना च निच्छिता, न कोचि पुच्छासङ्गहितो अत्थो अनिच्छितो नाम अत्थीति आह ‘‘सब्बेपि ते पञ्हा निज्जटा निग्गुम्बा च कत्वा विभत्ता’’ति। पञ्हा पन उद्धरित्वा विस्सज्जनं सब्बत्थ समानन्ति न तं सन्धाय निज्जटता वुत्ताति दट्ठब्बा।
‘‘Te te pana pañhe uddharitvā puna kusalo hetu hetusampayuttakānaṃ dhammāna’’nti likhitaṃ. ‘‘Kusalā hetū sampayuttakānaṃ khandhāna’’nti (paṭṭhā. 1.1.401) pañhāvārapāṭhoti pamādalekhā esāti pāḷiyaṃ āgatapāṭhameva paṭhanti. Purimavāresu sahajātanissayasampayuttapaccayabhāvehi kusalādidhamme niyametvā tasmiṃ niyame kusalādīnaṃ hetupaccayādīhi uppattiṃ pucchitvā vissajjanaṃ kataṃ, na tattha ‘‘ime nāma te dhammā hetādipaccayabhūtā’’ti viññāyanti, tasmā tattha ‘‘siyā kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayā’’ti (paṭṭhā. 1.1.25) evamādīhi saṅgahite paṭiccatthādipharaṇakabhāve hetādipaccayapaccayuppannesu hetādipaccayānaṃ nicchayābhāvato pañhā nijjaṭā niggumbā ca katvā na vibhattā, idha pana ‘‘siyā kusalo dhammo kusalassa dhammassa hetupaccayena paccayo’’ti evamādīhi saṅgahitā hetādipaccayabhūtā kusalādayo paccayuppannā ca nicchitā, na koci pucchāsaṅgahito attho anicchito nāma atthīti āha ‘‘sabbepi te pañhā nijjaṭā niggumbā ca katvā vibhattā’’ti. Pañhā pana uddharitvā vissajjanaṃ sabbattha samānanti na taṃ sandhāya nijjaṭatā vuttāti daṭṭhabbā.
उप्पत्तिया पञ्ञापितत्ताति पुच्छामत्तेनेव उप्पत्तिया ठपितत्ता पकासितत्ता, नानप्पकारेहि वा ञापितत्ताति अत्थो।
Uppattiyā paññāpitattāti pucchāmatteneva uppattiyā ṭhapitattā pakāsitattā, nānappakārehi vā ñāpitattāti attho.
२५-३४. परिकप्पपुच्छाति विधिपुच्छा। किं सियाति एसो विधि किं अत्थीति अत्थो। किं सिया, अथ न सियाति सम्पुच्छनं वा परिकप्पपुच्छाति वदति। किमिदं सम्पुच्छनं नाम? समेच्च पुच्छनं, ‘‘किं सुत्तन्तं परियापुणेय्य, अथ अभिधम्म’’न्ति अञ्ञेन सह सम्पधारणन्ति अत्थो। यो कुसलो धम्मो उप्पज्जेय्य हेतुपच्चया, सो कुसलं धम्मं पटिच्च सियाति एतस्मिं अत्थे सति पच्छाजातविपाकपच्चयेसुपि सब्बपुच्छानं पवत्तितो ‘‘यो कुसलो धम्मो उप्पज्जेय्य पच्छाजातपच्चया विपाकपच्चया, सो कुसलं धम्मं पटिच्च सिया’’ति अयमत्थो विञ्ञायेय्य, तथा च सति पच्छाजातपच्चया विपाकपच्चयाति उप्पज्जमानं निद्धारेत्वा तस्स कुसलं धम्मं पटिच्च भवनस्स पुच्छनतो कुसलानं तेहि पच्चयेहि उप्पत्ति अनुञ्ञाताति आपज्जति, न च तंतंपच्चया उप्पज्जमानानं कुसलादीनं कुसलादिधम्मे पटिच्च भवनमत्थिता एत्थ पुच्छिता, अथ खो उप्पत्ति, एवञ्च कत्वा विस्सज्जने ‘‘कुसलं धम्मं पटिच्च कुसलो धम्मो उप्पज्जती’’ति उप्पत्तियेव विस्सज्जिताति, तस्मा अयमत्थो सदोसोति ‘‘अथ वा’’ति अत्थन्तरवचनं वुत्तं।
25-34. Parikappapucchāti vidhipucchā. Kiṃ siyāti eso vidhi kiṃ atthīti attho. Kiṃ siyā, atha na siyāti sampucchanaṃ vā parikappapucchāti vadati. Kimidaṃ sampucchanaṃ nāma? Samecca pucchanaṃ, ‘‘kiṃ suttantaṃ pariyāpuṇeyya, atha abhidhamma’’nti aññena saha sampadhāraṇanti attho. Yo kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayā, so kusalaṃ dhammaṃ paṭicca siyāti etasmiṃ atthe sati pacchājātavipākapaccayesupi sabbapucchānaṃ pavattito ‘‘yo kusalo dhammo uppajjeyya pacchājātapaccayā vipākapaccayā, so kusalaṃ dhammaṃ paṭicca siyā’’ti ayamattho viññāyeyya, tathā ca sati pacchājātapaccayā vipākapaccayāti uppajjamānaṃ niddhāretvā tassa kusalaṃ dhammaṃ paṭicca bhavanassa pucchanato kusalānaṃ tehi paccayehi uppatti anuññātāti āpajjati, na ca taṃtaṃpaccayā uppajjamānānaṃ kusalādīnaṃ kusalādidhamme paṭicca bhavanamatthitā ettha pucchitā, atha kho uppatti, evañca katvā vissajjane ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjatī’’ti uppattiyeva vissajjitāti, tasmā ayamattho sadosoti ‘‘atha vā’’ti atthantaravacanaṃ vuttaṃ.
तत्थ ‘‘कुसलो धम्मो उप्पज्जेय्या’’ति उप्पत्तिं अनुजानित्वा ‘‘हेतुपच्चया सिया एत’’न्ति तस्सा हेतुपच्चया भवनपुच्छनं, ‘‘उप्पज्जेय्य हेतुपच्चया’’ति हेतुपच्चया उप्पत्तिं अनुजानित्वा तस्सा ‘‘सिया एत’’न्ति भवनपुच्छनञ्च न युत्तं। अनुञ्ञातञ्हि निच्छितमेवाति। तस्मा अननुजानित्वा ‘‘कुसलं धम्मं पटिच्च कुसलो धम्मो उप्पज्जेय्य हेतुपच्चया’’ति एवं यथावुत्तं उप्पज्जनं किं सियाति पुच्छतीति दट्ठब्बं। उप्पज्जेय्याति वा इदम्पि सम्पुच्छनमेव, कुसलं धम्मं पटिच्च कुसलो धम्मो किं उप्पज्जेय्य हेतुपच्चयाति अत्थो। सियाति यथापुच्छितस्सेव उप्पज्जनस्स सम्भवं पुच्छति ‘‘किं एवं उप्पज्जनं सिया सम्भवेय्या’’ति, अयं नयो सियासद्दस्स पच्छायोजने। यथाठानेयेव पन ठिता ‘‘सिया’’ति एसा सामञ्ञपुच्छा, ताय पन पुच्छाय ‘‘इदं नाम पुच्छित’’न्ति न विञ्ञायतीति तस्सायेव पुच्छाय विसेसनत्थं ‘‘कुसलं धम्मं पटिच्च कुसलो धम्मो उप्पज्जेय्य हेतुपच्चया’’ति पुच्छति, एवं विसेसितब्बविसेसनभावेन द्वेपि पुच्छा एकायेव पुच्छाति दट्ठब्बा।
Tattha ‘‘kusalo dhammo uppajjeyyā’’ti uppattiṃ anujānitvā ‘‘hetupaccayā siyā eta’’nti tassā hetupaccayā bhavanapucchanaṃ, ‘‘uppajjeyya hetupaccayā’’ti hetupaccayā uppattiṃ anujānitvā tassā ‘‘siyā eta’’nti bhavanapucchanañca na yuttaṃ. Anuññātañhi nicchitamevāti. Tasmā ananujānitvā ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayā’’ti evaṃ yathāvuttaṃ uppajjanaṃ kiṃ siyāti pucchatīti daṭṭhabbaṃ. Uppajjeyyāti vā idampi sampucchanameva, kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo kiṃ uppajjeyya hetupaccayāti attho. Siyāti yathāpucchitasseva uppajjanassa sambhavaṃ pucchati ‘‘kiṃ evaṃ uppajjanaṃ siyā sambhaveyyā’’ti, ayaṃ nayo siyāsaddassa pacchāyojane. Yathāṭhāneyeva pana ṭhitā ‘‘siyā’’ti esā sāmaññapucchā, tāya pana pucchāya ‘‘idaṃ nāma pucchita’’nti na viññāyatīti tassāyeva pucchāya visesanatthaṃ ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayā’’ti pucchati, evaṃ visesitabbavisesanabhāvena dvepi pucchā ekāyeva pucchāti daṭṭhabbā.
गमनुस्सुक्कवचनन्ति गमनस्स समानकत्तुकपच्छिमकालकिरियापेक्खवचनन्ति अत्थो। यदिपि पटिगमनुप्पत्तीनं पुरिमपच्छिमकालता नत्थि, पच्चयपच्चयुप्पन्नानं पन सहजातानम्पि पच्चयपच्चयुप्पन्नभावेन गहणं पुरिमपच्छिमभावेनेव होतीति गहणप्पवत्तिआकारवसेन पच्चयायत्तताअत्तपटिलाभसङ्खातानं पटिगमनुप्पत्तिकिरियानम्पि पुरिमपच्छिमकालवोहारो होतीति दट्ठब्बो। गमनं वा उप्पत्ति एवाति गच्छन्तस्स पटिगमनं उप्पज्जन्तस्स पटिउप्पज्जनं समानकिरिया। पटिकरणञ्हि पटिसद्दत्थोति। तस्मा ‘‘कुसलं धम्म’’न्ति उपयोगनिद्दिट्ठं पच्चयं उप्पज्जमानं पटिच्च तदायत्तुप्पत्तिया पटिगन्त्वाति अयमेत्थ अत्थो, तेन पटिच्चाति सहजातपच्चयं कत्वाति वुत्तं होति। सहजातपच्चयकरणञ्हि उप्पज्जमानाभिमुखउप्पज्जमानं पटिगमनं, तं कत्वाति पटिच्चसद्दस्स अत्थोति।
Gamanussukkavacananti gamanassa samānakattukapacchimakālakiriyāpekkhavacananti attho. Yadipi paṭigamanuppattīnaṃ purimapacchimakālatā natthi, paccayapaccayuppannānaṃ pana sahajātānampi paccayapaccayuppannabhāvena gahaṇaṃ purimapacchimabhāveneva hotīti gahaṇappavattiākāravasena paccayāyattatāattapaṭilābhasaṅkhātānaṃ paṭigamanuppattikiriyānampi purimapacchimakālavohāro hotīti daṭṭhabbo. Gamanaṃ vā uppatti evāti gacchantassa paṭigamanaṃ uppajjantassa paṭiuppajjanaṃ samānakiriyā. Paṭikaraṇañhi paṭisaddatthoti. Tasmā ‘‘kusalaṃ dhamma’’nti upayoganiddiṭṭhaṃ paccayaṃ uppajjamānaṃ paṭicca tadāyattuppattiyā paṭigantvāti ayamettha attho, tena paṭiccāti sahajātapaccayaṃ katvāti vuttaṃ hoti. Sahajātapaccayakaraṇañhi uppajjamānābhimukhauppajjamānaṃ paṭigamanaṃ, taṃ katvāti paṭiccasaddassa atthoti.
३५-३८. तासु पाळियं द्वेयेव दस्सिताति हेतारम्मणदुके द्विन्नं पुच्छानं दस्सितत्ता वुत्तं। एत्थ च एकमूलकादिभावो पुच्छानं वुत्तोति वेदितब्बो, पच्चयानं पन वसेन सब्बपठमो पच्चयन्तरेन अवोमिस्सकत्ता सुद्धिकनयो, दुतियो आरम्मणादीसु एकेकस्स हेतु एव एकमूलकन्ति कत्वा एकमूलकनयो। एवं हेतारम्मणदुकादीनं अधिपतिआदीनं मूलभावतो दुकमूलकादयो नया वेदितब्बा। तेवीसतिमूलकनयो च ततो परं मूलस्स अभावतो ‘‘सब्बमूलक’’न्ति पाळियं वुत्तो। तत्थ नपुंसकनिद्देसेन एक…पे॰… सब्बमूलकं पच्चयगमनं पाळिगमनं वाति विञ्ञायति, एक…पे॰… सब्बमूलकं नयं असम्मुय्हन्तेनाति उपयोगो वा , इध च सब्बमूलकन्ति च तेवीसतिमूलकस्सेव वुत्तत्ता पच्चनीये वक्खति ‘‘यथा अनुलोमे एकेकस्स पदस्स एकमूलकं…पे॰… याव तेवीसतिमूलकं, एवं पच्चनीयेपि वित्थारेतब्ब’’न्ति (पट्ठा॰ अट्ठ॰ १.४२-४४)।
35-38. Tāsu pāḷiyaṃ dveyeva dassitāti hetārammaṇaduke dvinnaṃ pucchānaṃ dassitattā vuttaṃ. Ettha ca ekamūlakādibhāvo pucchānaṃ vuttoti veditabbo, paccayānaṃ pana vasena sabbapaṭhamo paccayantarena avomissakattā suddhikanayo, dutiyo ārammaṇādīsu ekekassa hetu eva ekamūlakanti katvā ekamūlakanayo. Evaṃ hetārammaṇadukādīnaṃ adhipatiādīnaṃ mūlabhāvato dukamūlakādayo nayā veditabbā. Tevīsatimūlakanayo ca tato paraṃ mūlassa abhāvato ‘‘sabbamūlaka’’nti pāḷiyaṃ vutto. Tattha napuṃsakaniddesena eka…pe… sabbamūlakaṃ paccayagamanaṃ pāḷigamanaṃ vāti viññāyati, eka…pe… sabbamūlakaṃ nayaṃ asammuyhantenāti upayogo vā , idha ca sabbamūlakanti ca tevīsatimūlakasseva vuttattā paccanīye vakkhati ‘‘yathā anulome ekekassa padassa ekamūlakaṃ…pe… yāva tevīsatimūlakaṃ, evaṃ paccanīyepi vitthāretabba’’nti (paṭṭhā. aṭṭha. 1.42-44).
३९-४०. ‘‘आरम्मणपच्चया हेतुपच्चयाति एत्तावता आरम्मणपच्चयं आदिं कत्वा हेतुपच्चयपरियोसानो एकमूलकनयो दस्सितो’’ति वुत्तं, एवं सति विनये विय चक्कबन्धनवसेन पाळिगति आपज्जति, न हेट्ठिमसोधनवसेन। हेट्ठिमसोधनवसेन च इध अभिधम्मे पाळि गता, एवञ्च कत्वा विस्सज्जने ‘‘आरम्मणपच्चया हेतुया तीणि, अधिपतिपच्चया तीणि, अधिपतिपच्चया हेतुया नव, आरम्मणे तीणी’’तिआदिना हेट्ठिमं सोधेत्वाव पाळि पवत्ता। यो चेत्थ ‘‘एकमूलकनयो’’ति वुत्तो, सो सुद्धिकनयोव। सो च विसेसाभावतो आरम्मणमूलकादीसु न लब्भति। न हि आरम्मणादीसु तस्मिं तस्मिं आदिम्हि ठपितेपि पच्चयन्तरेन सम्बन्धाभावेन आदिम्हि वुत्तसुद्धिकतो विसेसत्थो लब्भति, तेनेव विस्सज्जनेपि आरम्मणमूलकादीसु सुद्धिकनयो न दस्सितोति, तस्मा ‘‘आरम्मणपच्चया हेतुपच्चया आरम्मणपच्चया अधिपतिपच्चया…पे॰… आरम्मणपच्चया अविगतपच्चया’’ति (पट्ठा॰ १.१.३९) अयं हेट्ठिमसोधनवसेन एकस्मिं आरम्मणपच्चये हेतुपच्चयादिके योजेत्वा वुत्तो एकमूलकनयो दट्ठब्बो। ‘‘आरम्मणपच्चया…पे॰… अविगतपच्चया’’ति वा एकमूलकेसु अनन्तरपच्चयस्स मूलकं आरम्मणं दस्सेत्वा एकमूलकादीनि संखिपित्वा सब्बमूलकस्सावसानेन अविगतपच्चयेन निट्ठापितन्ति दट्ठब्बं। अधिपतिपच्चया अनन्तरपच्चया समनन्तरपच्चया सहजातपच्चया अञ्ञमञ्ञपच्चयाति इदं मूलमेव दस्सेत्वा एकमूलकादीनं संखिपनं दट्ठब्बं, न सुद्धिकदस्सनं, नापि सब्बमूलके कतिपयपच्चयदस्सनं।
39-40. ‘‘Ārammaṇapaccayā hetupaccayāti ettāvatā ārammaṇapaccayaṃ ādiṃ katvā hetupaccayapariyosāno ekamūlakanayo dassito’’ti vuttaṃ, evaṃ sati vinaye viya cakkabandhanavasena pāḷigati āpajjati, na heṭṭhimasodhanavasena. Heṭṭhimasodhanavasena ca idha abhidhamme pāḷi gatā, evañca katvā vissajjane ‘‘ārammaṇapaccayā hetuyā tīṇi, adhipatipaccayā tīṇi, adhipatipaccayā hetuyā nava, ārammaṇe tīṇī’’tiādinā heṭṭhimaṃ sodhetvāva pāḷi pavattā. Yo cettha ‘‘ekamūlakanayo’’ti vutto, so suddhikanayova. So ca visesābhāvato ārammaṇamūlakādīsu na labbhati. Na hi ārammaṇādīsu tasmiṃ tasmiṃ ādimhi ṭhapitepi paccayantarena sambandhābhāvena ādimhi vuttasuddhikato visesattho labbhati, teneva vissajjanepi ārammaṇamūlakādīsu suddhikanayo na dassitoti, tasmā ‘‘ārammaṇapaccayā hetupaccayā ārammaṇapaccayā adhipatipaccayā…pe… ārammaṇapaccayā avigatapaccayā’’ti (paṭṭhā. 1.1.39) ayaṃ heṭṭhimasodhanavasena ekasmiṃ ārammaṇapaccaye hetupaccayādike yojetvā vutto ekamūlakanayo daṭṭhabbo. ‘‘Ārammaṇapaccayā…pe… avigatapaccayā’’ti vā ekamūlakesu anantarapaccayassa mūlakaṃ ārammaṇaṃ dassetvā ekamūlakādīni saṃkhipitvā sabbamūlakassāvasānena avigatapaccayena niṭṭhāpitanti daṭṭhabbaṃ. Adhipatipaccayā anantarapaccayā samanantarapaccayā sahajātapaccayā aññamaññapaccayāti idaṃ mūlameva dassetvā ekamūlakādīnaṃ saṃkhipanaṃ daṭṭhabbaṃ, na suddhikadassanaṃ, nāpi sabbamūlake katipayapaccayadassanaṃ.
४१. ततो निस्सयादीनि मूलानिपि संखिपित्वा अविगतमूलकनयं दस्सेतुं ‘‘अविगतपच्चया हेतुपच्चया’’तिआदि आरद्धं। एतस्मिञ्च सुद्धिकस्स अदस्सनेन आरम्मणमूलकादीसु विसुं विसुं सुद्धिकनयो न लब्भतीति ञापितो होति। न हि आदि कत्थचि संखेपन्तरगतो होति। आदिअन्तेहि मज्झिमानं दस्सनञ्हि सङ्खेपो, आदितो पभुति कतिचि वत्वा गतिदस्सनं वाति। दुतियचतुक्कं वत्वा ‘‘विगतपच्चया’’ति पदं उद्धरित्वा ठपितं । तेन ओसानचतुक्कं दस्सेति। ततियचतुक्कतो पभुति वा पञ्चकमूलानि संखिपित्वा सब्बमूलकस्स अवसानेन निट्ठपेति।
41. Tato nissayādīni mūlānipi saṃkhipitvā avigatamūlakanayaṃ dassetuṃ ‘‘avigatapaccayā hetupaccayā’’tiādi āraddhaṃ. Etasmiñca suddhikassa adassanena ārammaṇamūlakādīsu visuṃ visuṃ suddhikanayo na labbhatīti ñāpito hoti. Na hi ādi katthaci saṃkhepantaragato hoti. Ādiantehi majjhimānaṃ dassanañhi saṅkhepo, ādito pabhuti katici vatvā gatidassanaṃ vāti. Dutiyacatukkaṃ vatvā ‘‘vigatapaccayā’’ti padaṃ uddharitvā ṭhapitaṃ . Tena osānacatukkaṃ dasseti. Tatiyacatukkato pabhuti vā pañcakamūlāni saṃkhipitvā sabbamūlakassa avasānena niṭṭhapeti.
एत्थ च दुकमूलकादीसु यथा हेतुआरम्मणदुकेन सद्धिं अवसेसा पच्चया योजिता, हेतारम्मणाधिपतितिकादीहि च अवसेसावसेसा, एवं हेतुअधिपतिदुकादीहि हेतुअधिपतिअनन्तरतिकादीहि च अवसेसावसेसा योजेतब्बा सियुं। यदि च सब्बेसं पच्चयानं मूलभावेन योजितत्ता हेतुमूलके हेतुअधिपतिआदिदुकानं अधिपतिमूलकादीसु अधिपतिहेतुआदिदुकेहि विसेसो नत्थि। ते एव हि पच्चया उप्पटिपाटिया वुत्ता, तथापि आरम्मणमूलकादीसु आरम्मणाधिपतिदुकादीनं अवसेसावसेसेहि, हेतुमूलके च हेतुअधिपतिअनन्तरतिकादीनं अवसेसावसेसेहि योजने अत्थि विसेसोति। यस्मा पन एवं योजियमानेसुपि सुखग्गहणं न होति, न च यथावुत्ताय योजनाय सब्बा सा योजना पञ्ञवता न सक्का विञ्ञातुं, तस्मा तथा अयोजेत्वा अनुपुब्बेनेव योजना कताति दट्ठब्बा। धम्मानं देसनाविधाने हि भगवाव पमाणन्ति। गणनागाथा आदिमपाठे काचि विरुद्धा, तस्मा सुट्ठु गणेत्वा गहेतब्बा।
Ettha ca dukamūlakādīsu yathā hetuārammaṇadukena saddhiṃ avasesā paccayā yojitā, hetārammaṇādhipatitikādīhi ca avasesāvasesā, evaṃ hetuadhipatidukādīhi hetuadhipatianantaratikādīhi ca avasesāvasesā yojetabbā siyuṃ. Yadi ca sabbesaṃ paccayānaṃ mūlabhāvena yojitattā hetumūlake hetuadhipatiādidukānaṃ adhipatimūlakādīsu adhipatihetuādidukehi viseso natthi. Te eva hi paccayā uppaṭipāṭiyā vuttā, tathāpi ārammaṇamūlakādīsu ārammaṇādhipatidukādīnaṃ avasesāvasesehi, hetumūlake ca hetuadhipatianantaratikādīnaṃ avasesāvasesehi yojane atthi visesoti. Yasmā pana evaṃ yojiyamānesupi sukhaggahaṇaṃ na hoti, na ca yathāvuttāya yojanāya sabbā sā yojanā paññavatā na sakkā viññātuṃ, tasmā tathā ayojetvā anupubbeneva yojanā katāti daṭṭhabbā. Dhammānaṃ desanāvidhāne hi bhagavāva pamāṇanti. Gaṇanāgāthā ādimapāṭhe kāci viruddhā, tasmā suṭṭhu gaṇetvā gahetabbā.
‘‘द्वावीसतिया तिकेसु एकेकं तिकं दुकानं सतेन सतेन सद्धिं योजेत्वा’’ति वुत्तं, तं दुकतिकपट्ठाने केसञ्चि पोत्थकानं वसेन वुत्तं। केसुचि पन एकेको दुको द्वावीसतिया द्वावीसतिया तिकेहि योजितो, तञ्च गमनं युत्तं। न हि तत्थ तिकस्स योजना अत्थि, अथ खो तिकानं एकेकेन पदेन दुकस्साति। तत्थ छसट्ठिया तिकपदेसु एकेकेन संसन्दित्वा छसट्ठि हेतुदुका, तथा सहेतुकदुकादयो चाति दुकानं छसताधिकानि छसहस्सानि होन्ति। तेसु एकेकस्मिं पटिच्चवारादयो सत्त वारा नया पुच्छा च सब्बा दुकपट्ठाने हेतुदुकेन समाना।
‘‘Dvāvīsatiyā tikesu ekekaṃ tikaṃ dukānaṃ satena satena saddhiṃ yojetvā’’ti vuttaṃ, taṃ dukatikapaṭṭhāne kesañci potthakānaṃ vasena vuttaṃ. Kesuci pana ekeko duko dvāvīsatiyā dvāvīsatiyā tikehi yojito, tañca gamanaṃ yuttaṃ. Na hi tattha tikassa yojanā atthi, atha kho tikānaṃ ekekena padena dukassāti. Tattha chasaṭṭhiyā tikapadesu ekekena saṃsanditvā chasaṭṭhi hetudukā, tathā sahetukadukādayo cāti dukānaṃ chasatādhikāni chasahassāni honti. Tesu ekekasmiṃ paṭiccavārādayo satta vārā nayā pucchā ca sabbā dukapaṭṭhāne hetudukena samānā.
‘‘दुकसते एकेकं दुकं द्वावीसतिया तिकेहि सद्धिं योजेत्वा’’ति च वुत्तं, तम्पि तिकदुकपट्ठाने केसञ्चि पोत्थकानं वसेन वुत्तं। वुत्तनयेन पन युत्तगमनेसु एकेको तिको दुकसतेन योजितो। तत्थ हेतुपदं पक्खिपित्वा वुत्तो एको कुसलत्तिको, तथा नहेतुपदं…पे॰… अरणपदन्ति कुसलत्तिकानं द्वे सतानि होन्ति, तथा वेदनात्तिकादीनम्पीति सब्बेसं चतुसताधिकानि चत्तारि सहस्सानि होन्ति। तेसु एकेकस्मिं वारनयपुच्छा तिकपट्ठाने कुसलत्तिकेन समाना।
‘‘Dukasate ekekaṃ dukaṃ dvāvīsatiyā tikehi saddhiṃ yojetvā’’ti ca vuttaṃ, tampi tikadukapaṭṭhāne kesañci potthakānaṃ vasena vuttaṃ. Vuttanayena pana yuttagamanesu ekeko tiko dukasatena yojito. Tattha hetupadaṃ pakkhipitvā vutto eko kusalattiko, tathā nahetupadaṃ…pe… araṇapadanti kusalattikānaṃ dve satāni honti, tathā vedanāttikādīnampīti sabbesaṃ catusatādhikāni cattāri sahassāni honti. Tesu ekekasmiṃ vāranayapucchā tikapaṭṭhāne kusalattikena samānā.
‘‘छ अनुलोमम्हि नया सुगम्भीरा’’ति वचनतो पनाति एतेन इदं दस्सेति – ‘‘अनुलोमम्ही’’ति ‘‘तिकादयो छनया’’ति च अविसेसेन वुत्तत्ता पटिच्चवारादिवसेन सत्तविधम्पि अनुलोमं सह गहेत्वा ‘‘छ अनुलोमम्ही’’ति वुत्तं, अनुलोमादिवसेन चतुब्बिधं तिकपट्ठानं सह गहेत्वा ‘‘तिकञ्च पट्ठानवर’’न्ति, तथा चतुब्बिधानि दुकपट्ठानादीनि सह गहेत्वा ‘‘दुकुत्तम’’न्तिआदिं वत्वा ‘‘छ नया सुगम्भीरा’’ति वुत्तन्ति इममत्थं गहेत्वा इमस्मिं पच्चयानुलोमे सत्तप्पभेदे छपि एते पट्ठाना पट्ठाननया चतुप्पभेदा पुच्छावसेन उद्धरितब्बाति। एवञ्हि सब्बस्मिं पट्ठाने सब्बो पच्चयानुलोमो दस्सितो होतीति। पच्चनीयगाथादीसुपि एसेव नयो। एत्थ च दुकतिकपट्ठानादीसु विसेसितब्बेहि तिकेहि पट्ठानं तिकपट्ठानं। दुकानं तिकपट्ठानं दुकतिकपट्ठानं। दुकविसेसिता वा तिका दुकतिका, दुकतिकानं पट्ठानं दुकतिकपट्ठानन्ति इमिना नयेन वचनत्थो वेदितब्बो। दुकादिविसेसितस्स चेत्थ तिकादिपदस्स दुकादिभावो दट्ठब्बो। दुकपट्ठानमेव हि तिकपदसंसन्दनवसेन दुकपदसंसन्दनवसेन च पवत्तं दुकतिकपट्ठानं दुकदुकपट्ठानञ्च, तथा तिकपट्ठानमेव दुकपदसंसन्दनवसेन तिकपदसंसन्दनवसेन च पवत्तं तिकदुकपट्ठानं तिकतिकपट्ठानञ्चाति।
‘‘Chaanulomamhi nayā sugambhīrā’’ti vacanato panāti etena idaṃ dasseti – ‘‘anulomamhī’’ti ‘‘tikādayo chanayā’’ti ca avisesena vuttattā paṭiccavārādivasena sattavidhampi anulomaṃ saha gahetvā ‘‘cha anulomamhī’’ti vuttaṃ, anulomādivasena catubbidhaṃ tikapaṭṭhānaṃ saha gahetvā ‘‘tikañca paṭṭhānavara’’nti, tathā catubbidhāni dukapaṭṭhānādīni saha gahetvā ‘‘dukuttama’’ntiādiṃ vatvā ‘‘cha nayā sugambhīrā’’ti vuttanti imamatthaṃ gahetvā imasmiṃ paccayānulome sattappabhede chapi ete paṭṭhānā paṭṭhānanayā catuppabhedā pucchāvasena uddharitabbāti. Evañhi sabbasmiṃ paṭṭhāne sabbo paccayānulomo dassito hotīti. Paccanīyagāthādīsupi eseva nayo. Ettha ca dukatikapaṭṭhānādīsu visesitabbehi tikehi paṭṭhānaṃ tikapaṭṭhānaṃ. Dukānaṃ tikapaṭṭhānaṃ dukatikapaṭṭhānaṃ. Dukavisesitā vā tikā dukatikā, dukatikānaṃ paṭṭhānaṃ dukatikapaṭṭhānanti iminā nayena vacanattho veditabbo. Dukādivisesitassa cettha tikādipadassa dukādibhāvo daṭṭhabbo. Dukapaṭṭhānameva hi tikapadasaṃsandanavasena dukapadasaṃsandanavasena ca pavattaṃ dukatikapaṭṭhānaṃ dukadukapaṭṭhānañca, tathā tikapaṭṭhānameva dukapadasaṃsandanavasena tikapadasaṃsandanavasena ca pavattaṃ tikadukapaṭṭhānaṃ tikatikapaṭṭhānañcāti.
पच्चयानुलोमवण्णना निट्ठिता।
Paccayānulomavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पट्ठानपाळि • Paṭṭhānapāḷi / ३. पुच्छावारो • 3. Pucchāvāro
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / १. पच्चयानुलोमवण्णना • 1. Paccayānulomavaṇṇanā
