| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
पुच्छावारो
Pucchāvāro
१. पच्चयानुलोमवण्णना
1. Paccayānulomavaṇṇanā
एकेकं तिकं दुकञ्चाति कुसलत्तिकादीसु बावीसतिया तिकेसु हेतुदुकादीसु सतं दुकेसु एकेकं तिकं दुकञ्च। न तिकदुकन्ति तुल्ययोगीनं न तिकदुकन्ति अत्थो। तिकविसिट्ठं पन दुकं, दुकविसिट्ठञ्च तिकं, तिकविसिट्ठतिकदुकविसिट्ठदुकेसु विय निस्साय उपरि देसना पवत्ता एवाति।
Ekekaṃ tikaṃ dukañcāti kusalattikādīsu bāvīsatiyā tikesu hetudukādīsu sataṃ dukesu ekekaṃ tikaṃ dukañca. Na tikadukanti tulyayogīnaṃ na tikadukanti attho. Tikavisiṭṭhaṃ pana dukaṃ, dukavisiṭṭhañca tikaṃ, tikavisiṭṭhatikadukavisiṭṭhadukesu viya nissāya upari desanā pavattā evāti.
ये कुसलादिधम्मे पटिच्चाति वुत्ता ‘‘कुसलं धम्मं पटिच्च कुसलो धम्मो उप्पज्जति हेतुपच्चया’’तिआदीसु, ते कुसलादिधम्मा पटिच्चत्थं फरन्ता हेतुआदिपच्चयट्ठं साधेन्ता कुसलादिपच्चया चेवाति अत्थो। तेनेवाहाति यस्मा पच्चयधम्मानं पच्चयुप्पन्नेसु पटिच्चत्थफरणं उभयेसं तेसं सहभावे सति, नाञ्ञथा। तेनेव कारणेनाह ‘‘ते च खो सहजातावा’’ति। तेति हेतुआदिपच्चया। तेसु हि हेतुसहजातअञ्ञमञ्ञनिस्सयादयो सहजाता, अनन्तरसमनन्तरादयो असहजाता पच्चया होन्तीति। एतेहि द्वीहि वारेहि इतरेतरत्थबोधनवसेन पवत्ताय देसनाय किं साधितं होतीति आह ‘‘एवञ्च निरुत्तिकोसल्लं जनितं होती’’ति।
Ye kusalādidhamme paṭiccāti vuttā ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjati hetupaccayā’’tiādīsu, te kusalādidhammā paṭiccatthaṃ pharantā hetuādipaccayaṭṭhaṃ sādhentā kusalādipaccayā cevāti attho. Tenevāhāti yasmā paccayadhammānaṃ paccayuppannesu paṭiccatthapharaṇaṃ ubhayesaṃ tesaṃ sahabhāve sati, nāññathā. Teneva kāraṇenāha ‘‘te ca kho sahajātāvā’’ti. Teti hetuādipaccayā. Tesu hi hetusahajātaaññamaññanissayādayo sahajātā, anantarasamanantarādayo asahajātā paccayā hontīti. Etehi dvīhi vārehi itaretaratthabodhanavasena pavattāya desanāya kiṃ sādhitaṃ hotīti āha ‘‘evañca niruttikosallaṃ janitaṃ hotī’’ti.
ते ते पञ्हे उद्धरित्वाति ‘‘सिया कुसलो धम्मो कुसलस्स धम्मस्स हेतुपच्चयेन पच्चयो’’तिआदयो ये ये पञ्हा विस्सज्जनं लभन्ति, ते ते पञ्हे उद्धरित्वा। पमादलेखा एसाति इदं ‘‘कुसलो हेतु हेतुसम्पयुत्तकानं धम्मान’’न्ति लिखितं सन्धाय वुत्तं। पटिच्चसहजातवारेसु सहजातपच्चयो, पच्चयनिस्सयवारेसु निस्सयपच्चयो, संसट्ठसम्पयुत्तवारेसु सम्पयुत्तपच्चयो एकन्तिकोति कत्वा वुत्तोति आह ‘‘पुरिमवारेसु…पे॰… नियमेत्वा’’ति। तत्थाति तेसु पुरिमवारेसु छसु। न विञ्ञायन्ति सरूपतो अनुद्धटत्ता। एवमादीहि पञ्हेहि। हेतादिपच्चयपच्चयुप्पन्नेसूति हेतुआदीसु पच्चयधम्मेसु सम्पयुत्तक्खन्धादिभेदेसु तेसं पच्चयुप्पन्नेसु। निद्धारणे चेतं भुम्मं। हेतादिपच्चयानं निच्छयाभावतोति ‘‘इमे नाम ते हेतुआदयो पच्चयधम्मा’’ति निच्छयाभावतो सरूपतो अनिद्धारितत्ता। यथा हि नाम नानाजटाजटितं गुम्बन्तरगतञ्च तंसदिसं सरूपतो अदिस्समानं इदं तन्ति न विनिच्छिनीयति, एवं ञातुं इच्छितोपि अत्थो सरूपतो अनिद्धारितो निज्जटो निगुम्बो च नाम न होति निच्छयाभावतो, सरूपतो पन तस्मिं निद्धारिते तब्बिसयस्स निच्छयस्स वसेन पुग्गलस्स असम्बुद्धभावाप्पत्तिया सो पञ्हो निज्जटो निगुम्बो च नाम होतीति आह ‘‘निच्छयाभावतो ते पञ्हा निज्जटा निगुम्बा च कत्वा न विभत्ता’’ति, ‘‘न कोचि पुच्छासङ्गहितो…पे॰… विभत्ता’’ति च। तन्ति पञ्हाविस्सज्जनं सन्धाय निज्जटता न वुत्ता, अथ खो निच्छयुप्पादनन्ति अधिप्पायो।
Tete pañhe uddharitvāti ‘‘siyā kusalo dhammo kusalassa dhammassa hetupaccayena paccayo’’tiādayo ye ye pañhā vissajjanaṃ labhanti, te te pañhe uddharitvā. Pamādalekhā esāti idaṃ ‘‘kusalo hetu hetusampayuttakānaṃ dhammāna’’nti likhitaṃ sandhāya vuttaṃ. Paṭiccasahajātavāresu sahajātapaccayo, paccayanissayavāresu nissayapaccayo, saṃsaṭṭhasampayuttavāresu sampayuttapaccayo ekantikoti katvā vuttoti āha ‘‘purimavāresu…pe… niyametvā’’ti. Tatthāti tesu purimavāresu chasu. Na viññāyanti sarūpato anuddhaṭattā. Evamādīhi pañhehi. Hetādipaccayapaccayuppannesūti hetuādīsu paccayadhammesu sampayuttakkhandhādibhedesu tesaṃ paccayuppannesu. Niddhāraṇe cetaṃ bhummaṃ. Hetādipaccayānaṃ nicchayābhāvatoti ‘‘ime nāma te hetuādayo paccayadhammā’’ti nicchayābhāvato sarūpato aniddhāritattā. Yathā hi nāma nānājaṭājaṭitaṃ gumbantaragatañca taṃsadisaṃ sarūpato adissamānaṃ idaṃ tanti na vinicchinīyati, evaṃ ñātuṃ icchitopi attho sarūpato aniddhārito nijjaṭo nigumbo ca nāma na hoti nicchayābhāvato, sarūpato pana tasmiṃ niddhārite tabbisayassa nicchayassa vasena puggalassa asambuddhabhāvāppattiyā so pañho nijjaṭo nigumbo ca nāma hotīti āha ‘‘nicchayābhāvato te pañhā nijjaṭā nigumbā ca katvā na vibhattā’’ti, ‘‘na koci pucchāsaṅgahito…pe… vibhattā’’ti ca. Tanti pañhāvissajjanaṃ sandhāya nijjaṭatā na vuttā, atha kho nicchayuppādananti adhippāyo.
ठपनं नाम इध विनेय्यसन्ताने पतिट्ठपनं, तं पन तस्स अत्थस्स दीपनं जोतनन्ति आह ‘‘पकासितत्ता’’ति। पकारेहीति हेतुआदिपच्चयप्पकारेहि, कुसलादिपच्चयपच्चयुप्पन्नप्पकारेहि वा।
Ṭhapanaṃ nāma idha vineyyasantāne patiṭṭhapanaṃ, taṃ pana tassa atthassa dīpanaṃ jotananti āha ‘‘pakāsitattā’’ti. Pakārehīti hetuādipaccayappakārehi, kusalādipaccayapaccayuppannappakārehi vā.
२५-३४. परिकप्पनं विदहनन्ति कत्वा आह ‘‘परिकप्पपुच्छाति विधिपुच्छा’’ति। सियाति भवेय्याति अत्थो। एसो विधि किं अत्थीति एतेन ‘‘सिया’’ति विधिम्हि किरियापदं। पुच्छा पन वाक्यत्थसिद्धा वेदितब्बा। तमेव हि वाक्यत्थसिद्धं पुच्छं दस्सेतुं अट्ठकथायम्पि ‘‘किं सो कुसलं धम्मं पटिच्च सिया’’ति वुत्तं। संपुच्छनं परिकप्पपुच्छाति तस्मिं पक्खे हि किरियाय पदेनेव पुच्छा विभावीयतीति वुत्तं होतीति। ‘‘सिया कुसलं धम्मं पटिच्च कुसलो धम्मो उप्पज्जेय्य हेतुपच्चया’’ति एत्थ ‘‘कुसलं धम्मं पटिच्च हेतुपच्चया’’ति उभयमिदं पच्चयवचनं, ‘‘कुसलो धम्मो उप्पज्जेय्या’’ति पच्चयुप्पन्नवचनं। तेसु पच्चयधम्मस्स पच्चयभावे विभाविते पच्चयुप्पन्नस्स उप्पत्ति अत्थतो विभावितायेव होतीति पच्चयधम्मोव पुच्छितब्बो। तत्थ च पच्चयधम्मविसिट्ठो पटिच्चत्थो वा पुच्छितब्बो सिया पच्चयविसिट्ठो वाति दुविधा पुच्छितब्बायेव अत्थविकप्पा अट्ठकथायं वुत्ता। तेसु पठमस्मिं पुच्छा सदोसाति दस्सेन्तो ‘‘यो कुसलो धम्मो उप्पज्जेय्या’’तिआदिमाह। तत्थ सब्बपुच्छानं पवत्तितोति कुसलमूलादीनं सत्तसत्तपुच्छानं पवत्तनतो, उप्पज्जमानं कुसलं। तेहि पच्चयेहीति पच्छाजातविपाकपच्चयेहि उप्पत्ति अनुञ्ञाताति आपज्जति, न च तं युत्तन्ति अधिप्पायो। तंतंपच्चयाति ततो ततो योनिसोमनसिकारादिपच्चयतो। भवनमत्थिता एत्थ न च पुच्छिताति ‘‘किं सिया’’ति वुत्तयोजनाय दोसमाह। एवञ्च कत्वाति उप्पत्तिया एव पुच्छितत्ता।
25-34. Parikappanaṃ vidahananti katvā āha ‘‘parikappapucchāti vidhipucchā’’ti. Siyāti bhaveyyāti attho. Eso vidhi kiṃ atthīti etena ‘‘siyā’’ti vidhimhi kiriyāpadaṃ. Pucchā pana vākyatthasiddhā veditabbā. Tameva hi vākyatthasiddhaṃ pucchaṃ dassetuṃ aṭṭhakathāyampi ‘‘kiṃ so kusalaṃ dhammaṃ paṭicca siyā’’ti vuttaṃ. Saṃpucchanaṃ parikappapucchāti tasmiṃ pakkhe hi kiriyāya padeneva pucchā vibhāvīyatīti vuttaṃ hotīti. ‘‘Siyā kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayā’’ti ettha ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca hetupaccayā’’ti ubhayamidaṃ paccayavacanaṃ, ‘‘kusalo dhammo uppajjeyyā’’ti paccayuppannavacanaṃ. Tesu paccayadhammassa paccayabhāve vibhāvite paccayuppannassa uppatti atthato vibhāvitāyeva hotīti paccayadhammova pucchitabbo. Tattha ca paccayadhammavisiṭṭho paṭiccattho vā pucchitabbo siyā paccayavisiṭṭho vāti duvidhā pucchitabbāyeva atthavikappā aṭṭhakathāyaṃ vuttā. Tesu paṭhamasmiṃ pucchā sadosāti dassento ‘‘yo kusalo dhammo uppajjeyyā’’tiādimāha. Tattha sabbapucchānaṃ pavattitoti kusalamūlādīnaṃ sattasattapucchānaṃ pavattanato, uppajjamānaṃ kusalaṃ. Tehi paccayehīti pacchājātavipākapaccayehi uppatti anuññātāti āpajjati, na ca taṃ yuttanti adhippāyo. Taṃtaṃpaccayāti tato tato yonisomanasikārādipaccayato. Bhavanamatthitā ettha na ca pucchitāti ‘‘kiṃ siyā’’ti vuttayojanāya dosamāha. Evañca katvāti uppattiyā eva pucchitattā.
तत्थाति ‘‘अथ वा’’तिआदिना वुत्ते अत्थन्तरे। उप्पज्जेय्याति उप्पत्तिं अनुजानित्वाति ‘‘उप्पज्जेय्या’’ति एत्थ वुत्तं कुसलपच्चयं उप्पत्तिं अनुजानित्वा। तस्साति उप्पत्तिया। भवनपुच्छनन्ति हेतुपच्चया भवनपुच्छनं न युत्तन्ति सम्बन्धो। पुन तस्साति हेतुपच्चया उप्पत्तिया। भवनपुच्छनन्ति केवलं भवनपुच्छनं। तस्माति यस्मा वुत्तनयेन उभयत्थापि उप्पत्तिअनुजाननमुखेन भवनपुच्छनं अयुत्तं, तस्मा। अनुजाननञ्च अट्ठकथायं वुत्ते अत्थविकप्पद्वये अत्थतो आपन्नं, तं अननुजानन्तो आह ‘‘अननुजानित्वावा’’तिआदि। संपुच्छनमेवाति इमिना संपुच्छने ‘‘उप्पज्जेय्या’’ति इदं किरियापदन्ति दस्सेति। यदि एवं ‘‘सिया’’ति इदं कथन्ति आह ‘‘सियाति…पे॰… पुच्छती’’ति। अयं नयोति ‘‘सिया’’तिआदिना अनन्तरवुत्तो अत्थनयो। न विञ्ञायति अनामट्ठविसेसत्ता। द्वेपि पुच्छाति सम्भवनपुच्छा तब्बिसेसपुच्छा चाति दुविधापि पुच्छा एकायेव पुच्छा संपुच्छनभावतो एकाधिकरणभावतो च।
Tatthāti ‘‘atha vā’’tiādinā vutte atthantare. Uppajjeyyāti uppattiṃ anujānitvāti ‘‘uppajjeyyā’’ti ettha vuttaṃ kusalapaccayaṃ uppattiṃ anujānitvā. Tassāti uppattiyā. Bhavanapucchananti hetupaccayā bhavanapucchanaṃ na yuttanti sambandho. Puna tassāti hetupaccayā uppattiyā. Bhavanapucchananti kevalaṃ bhavanapucchanaṃ. Tasmāti yasmā vuttanayena ubhayatthāpi uppattianujānanamukhena bhavanapucchanaṃ ayuttaṃ, tasmā. Anujānanañca aṭṭhakathāyaṃ vutte atthavikappadvaye atthato āpannaṃ, taṃ ananujānanto āha ‘‘ananujānitvāvā’’tiādi. Saṃpucchanamevāti iminā saṃpucchane ‘‘uppajjeyyā’’ti idaṃ kiriyāpadanti dasseti. Yadi evaṃ ‘‘siyā’’ti idaṃ kathanti āha ‘‘siyāti…pe… pucchatī’’ti. Ayaṃ nayoti ‘‘siyā’’tiādinā anantaravutto atthanayo. Na viññāyati anāmaṭṭhavisesattā. Dvepi pucchāti sambhavanapucchā tabbisesapucchā cāti duvidhāpi pucchā ekāyeva pucchā saṃpucchanabhāvato ekādhikaraṇabhāvato ca.
गमनुस्सुक्कवचनन्ति गमनस्स उस्सुक्कवचनं। गमनकिरियाय यथा अत्तनो कत्ता उपरि कत्तब्बकिरियाय योग्यरूपो होति, एवमेव ठानं गमनुस्सुक्कनं तस्स बोधनं वचनं। एवंभूता च किरिया यस्मा अत्थतो किरियन्तरापेक्खा नाम होति, तस्मा वुत्तं ‘‘गमनस्स…पे॰… अत्थो’’ति। कथं पनेतस्मिं सहजातपच्चयपट्ठाने पटिच्चवारे पटिच्चसद्दस्स पच्छिमकालकिरियापेक्खताति चोदनं मनसि कत्वा आह ‘‘यदिपी’’तिआदि। तेनेतं दस्सेति ‘‘असतिपि पटिअयनुप्पज्जनानं कालभेदे अञ्ञत्र हेतुफलेसु दिस्समानं पुरिमपच्छिमकालतं हेतुफलतासामञ्ञतो इधापि समारोपेत्वा रुळ्हीवसेन पुरिमपच्छिमकालवोहारो कतो’’ति। तेनाह ‘‘गहणप्पवत्तिआकारवसेन…पे॰… दट्ठब्बो’’ति। तत्थ अत्तपटिलाभो उप्पादोति अत्थो।
Gamanussukkavacananti gamanassa ussukkavacanaṃ. Gamanakiriyāya yathā attano kattā upari kattabbakiriyāya yogyarūpo hoti, evameva ṭhānaṃ gamanussukkanaṃ tassa bodhanaṃ vacanaṃ. Evaṃbhūtā ca kiriyā yasmā atthato kiriyantarāpekkhā nāma hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘gamanassa…pe… attho’’ti. Kathaṃ panetasmiṃ sahajātapaccayapaṭṭhāne paṭiccavāre paṭiccasaddassa pacchimakālakiriyāpekkhatāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘yadipī’’tiādi. Tenetaṃ dasseti ‘‘asatipi paṭiayanuppajjanānaṃ kālabhede aññatra hetuphalesu dissamānaṃ purimapacchimakālataṃ hetuphalatāsāmaññato idhāpi samāropetvā ruḷhīvasena purimapacchimakālavohāro kato’’ti. Tenāha ‘‘gahaṇappavattiākāravasena…pe… daṭṭhabbo’’ti. Tattha attapaṭilābho uppādoti attho.
गमनन्ति ‘‘पटिच्चा’’ति एत्थ लब्भमानं अयनकिरियं परियायन्तरेनाह। सा पनत्थतो पवत्ति, पवत्ति च धम्मानं यथापच्चयं उप्पत्तियेव। सभावधम्मानञ्हि उप्पत्तियं लोके सब्बो किरियाकारकवोहारो, तस्मा ‘‘पटिच्चा’’ति एत्थ लब्भमानं यं पटिअयनं पटिगमनं अत्थतो पटिउप्पज्जमानं, तञ्च गच्छन्तादिअपेक्खाय होतीति आह ‘‘गच्छन्तस्स पटिगमनं, उप्पज्जन्तस्स पटिउप्पज्जन’’न्ति। तयिदं गमनपटिगमनं, उप्पज्जनपटिउप्पज्जनं समानकिरिया। कथं? यस्मा पटिकरणं पटिसद्दत्थो। तस्माति यस्मा सहजातपच्चयभूतस्स उप्पज्जन्तस्स पटिउप्पज्जनं ‘‘पटिच्च उप्पज्जती’’ति एत्थ अत्थो, तस्मा। तदायत्तुप्पत्तियाति सहयोगे करणवचनं, करणत्थे, हेतुत्थे वा, तस्मिं उप्पज्जमाने कुसलधम्मे आयत्ताय पटिबद्धाय उप्पत्तिया सहेव पटिगन्त्वाति अत्थो। तेन पटिअयनत्तलाभानं समानकालतं दस्सेति। तेनेवाह ‘‘सहजातपच्चयं कत्वाति वुत्तं होती’’तिआदि। ननु च समानकालकिरियायं ईदिसो सद्दप्पयोगो नत्थि, पुरिमकालकिरियायमेव च अत्थीति? नायमेकन्तो समानकालकिरियायम्पि केहिचि इच्छितत्ता। तथा हि –
Gamananti ‘‘paṭiccā’’ti ettha labbhamānaṃ ayanakiriyaṃ pariyāyantarenāha. Sā panatthato pavatti, pavatti ca dhammānaṃ yathāpaccayaṃ uppattiyeva. Sabhāvadhammānañhi uppattiyaṃ loke sabbo kiriyākārakavohāro, tasmā ‘‘paṭiccā’’ti ettha labbhamānaṃ yaṃ paṭiayanaṃ paṭigamanaṃ atthato paṭiuppajjamānaṃ, tañca gacchantādiapekkhāya hotīti āha ‘‘gacchantassa paṭigamanaṃ, uppajjantassa paṭiuppajjana’’nti. Tayidaṃ gamanapaṭigamanaṃ, uppajjanapaṭiuppajjanaṃ samānakiriyā. Kathaṃ? Yasmā paṭikaraṇaṃ paṭisaddattho. Tasmāti yasmā sahajātapaccayabhūtassa uppajjantassa paṭiuppajjanaṃ ‘‘paṭicca uppajjatī’’ti ettha attho, tasmā. Tadāyattuppattiyāti sahayoge karaṇavacanaṃ, karaṇatthe, hetutthe vā, tasmiṃ uppajjamāne kusaladhamme āyattāya paṭibaddhāya uppattiyā saheva paṭigantvāti attho. Tena paṭiayanattalābhānaṃ samānakālataṃ dasseti. Tenevāha ‘‘sahajātapaccayaṃ katvāti vuttaṃ hotī’’tiādi. Nanu ca samānakālakiriyāyaṃ īdiso saddappayogo natthi, purimakālakiriyāyameva ca atthīti? Nāyamekanto samānakālakiriyāyampi kehici icchitattā. Tathā hi –
‘‘निहन्त्वा तिमिरं लोके, उदितो सतरंसमि।
‘‘Nihantvā timiraṃ loke, udito sataraṃsami;
लोकेकचक्खुभूतोय-मत्थमेति दिवाकरो॥
Lokekacakkhubhūtoya-matthameti divākaro.
‘‘सिरीविलासरूपेन, सब्बसोभाविभाविना।
‘‘Sirīvilāsarūpena, sabbasobhāvibhāvinā;
ओभासेत्वादितो बुद्धो, सतरंसि यथा परो’’ति॥ –
Obhāsetvādito buddho, sataraṃsi yathā paro’’ti. –
च पयोगा दिस्सन्ति।
Ca payogā dissanti.
३५-३८. तासूति दुकमूलकनये हेतारम्मणदुके एकूनपञ्ञासपुच्छा, तासु। हेतारम्मणदुकेति ‘‘हेतुपच्चया आरम्मणपच्चया’’ति एवं हेतुपच्चयआरम्मणपच्चयानं वसेन आगते पच्चयदुके। द्विन्नं पुच्छानं दस्सितत्ताति यस्मिं वाचनामग्गे कुसलपदमूला कुसलपदावसाना , कुसलादिपदत्तयमूला कुसलादिपदत्तयावसाना च एकूनपञ्ञासाय पुच्छानं आदिपरियोसानभूता द्वे एव पुच्छा दस्सिता, तं सन्धाय वुत्तं। एत्थाति एतस्मिं पण्णत्तिवारे पुच्छानं वुत्तो न पच्चयानन्ति अत्थो। पुच्छाय हि वसेन हेतुपच्चये हेतुपच्चयसङ्खातं एकमूलं एतस्साति एकमूलको, नयसद्दापेक्खाय चायं पुल्लिङ्गनिद्देसो। एवं आरम्मणपच्चयमूलकादीसु। तथा हेतुआरम्मणपच्चयसङ्खातानि द्वे मूलानि एतस्साति द्विमूलकोतिआदिना योजेतब्बा। पच्चयानं पन वुच्चमाने पठमनयस्स एकमूलकता न सिया। न हि तत्थ पच्चयन्तरं अत्थि, यं मूलभावेन वत्तब्बं सिया। तेनाह ‘‘पच्चयानं पन वसेना’’तिआदि। हेतारम्मणदुकादीनन्ति अवयवे सामिवचनं, अधिपतिआदीनन्ति सम्बन्धो। ततो परं मूलस्स अभावतो सब्बमूलकं अनवसेसानं पच्चयानं मूलभावेन गहितत्ता। न हि मूलवन्तभावेन गहिता पच्चया मूलभावेन गय्हन्ति। पच्चयगमनं पाळिगमनन्ति विञ्ञायति अभिधेय्यानुरूपं लिङ्गवचनादीति कत्वा। इधाति अनुलोमे। च-सद्दो उपचयत्थो। सो तेवीसतिमूलस्स सब्बमूलभावं उपचयेन वुच्चमानं जोतेति।
35-38. Tāsūti dukamūlakanaye hetārammaṇaduke ekūnapaññāsapucchā, tāsu. Hetārammaṇaduketi ‘‘hetupaccayā ārammaṇapaccayā’’ti evaṃ hetupaccayaārammaṇapaccayānaṃ vasena āgate paccayaduke. Dvinnaṃ pucchānaṃ dassitattāti yasmiṃ vācanāmagge kusalapadamūlā kusalapadāvasānā , kusalādipadattayamūlā kusalādipadattayāvasānā ca ekūnapaññāsāya pucchānaṃ ādipariyosānabhūtā dve eva pucchā dassitā, taṃ sandhāya vuttaṃ. Etthāti etasmiṃ paṇṇattivāre pucchānaṃ vutto na paccayānanti attho. Pucchāya hi vasena hetupaccaye hetupaccayasaṅkhātaṃ ekamūlaṃ etassāti ekamūlako, nayasaddāpekkhāya cāyaṃ pulliṅganiddeso. Evaṃ ārammaṇapaccayamūlakādīsu. Tathā hetuārammaṇapaccayasaṅkhātāni dve mūlāni etassāti dvimūlakotiādinā yojetabbā. Paccayānaṃ pana vuccamāne paṭhamanayassa ekamūlakatā na siyā. Na hi tattha paccayantaraṃ atthi, yaṃ mūlabhāvena vattabbaṃ siyā. Tenāha ‘‘paccayānaṃ pana vasenā’’tiādi. Hetārammaṇadukādīnanti avayave sāmivacanaṃ, adhipatiādīnanti sambandho. Tato paraṃ mūlassa abhāvato sabbamūlakaṃ anavasesānaṃ paccayānaṃ mūlabhāvena gahitattā. Na hi mūlavantabhāvena gahitā paccayā mūlabhāvena gayhanti. Paccayagamanaṃ pāḷigamananti viññāyati abhidheyyānurūpaṃ liṅgavacanādīti katvā. Idhāti anulome. Ca-saddo upacayattho. So tevīsatimūlassa sabbamūlabhāvaṃ upacayena vuccamānaṃ joteti.
३९-४०. एवं सतीति ‘‘आरम्मणपच्चया हेतुपच्चया’’ति आरभित्वा ‘‘आरम्मणपच्चया अविगतपच्चया, आरम्मणपच्चया हेतुपच्चया’’ति एवं वाचनामग्गे सति। चक्कबन्धनवसेन पाळिगति आपज्जतु, को दोसोति कदाचि वदेय्याति आह ‘‘हेट्ठिमसोधनवसेन च इध अभिधम्मे पाळि गता’’ति। तथा हि खन्धविभङ्गादीसुपि पाळि हेट्ठिमसोधनवसेन पवत्ता। गणनचारेन तमत्थं साधेतुं ‘‘एवञ्च कत्वा’’तिआदि वुत्तं। आरम्मणादीसूति आरम्मणमूलकादीसु नयेसु। तस्मिं तस्मिन्ति तस्मिं तस्मिं आरम्मणादिपच्चये। सुद्धिकतोति सुद्धिकनयतो। तस्माति आरम्मणमूलकादीसु सुद्धिकनयस्स अलब्भमानत्ता। एकमूलकनयो दट्ठब्बो आरम्मणमूलकेति अधिप्पायो। ‘‘आरम्मणपच्चया…पे॰… अविगतपच्चयाति वा’’तिआदि तादिसं वाचनामग्गं सन्धाय वुत्तं। यत्थ ‘‘आरम्मणपच्चया हेतुपच्चया, आरम्मणपच्चया अधिपतिपच्चया, आरम्मणपच्चया…पे॰… अविगतपच्चया’’ति एवं आरम्मणमूलके अनन्तरपच्चयमूलभूता आरम्मणपच्चयपरियोसानमेव एकमूलकं दस्सेत्वा उपरि अवसिट्ठएकमूलकतो पट्ठाय याव सब्बमूलके विगतपच्चया, ताव संखिपित्वा अविगतपच्चयोव दस्सितो। तेनाह ‘‘एकमूलकेसू’’तिआदि। इतो परेसुपि एदिसेसु ठानेसु एसेव नयो। मूलमेव दस्सेत्वाति अधिपतिमूलके एकमूलकस्स आदिमेव दस्सेत्वा। न सुद्धिकदस्सनन्ति न सुद्धिकनयदस्सनं। ‘‘सुद्धिकनयो हि विसेसाभावतो आरम्मणमूलकादीसु न लब्भती’’ति हि वुत्तं। नापि सब्बमूलके कतिपयपच्चयदस्सनं उपरि सब्बमूलके एकमूलकस्स आगतत्ता।
39-40. Evaṃ satīti ‘‘ārammaṇapaccayā hetupaccayā’’ti ārabhitvā ‘‘ārammaṇapaccayā avigatapaccayā, ārammaṇapaccayā hetupaccayā’’ti evaṃ vācanāmagge sati. Cakkabandhanavasena pāḷigati āpajjatu, ko dosoti kadāci vadeyyāti āha ‘‘heṭṭhimasodhanavasena ca idha abhidhamme pāḷi gatā’’ti. Tathā hi khandhavibhaṅgādīsupi pāḷi heṭṭhimasodhanavasena pavattā. Gaṇanacārena tamatthaṃ sādhetuṃ ‘‘evañca katvā’’tiādi vuttaṃ. Ārammaṇādīsūti ārammaṇamūlakādīsu nayesu. Tasmiṃ tasminti tasmiṃ tasmiṃ ārammaṇādipaccaye. Suddhikatoti suddhikanayato. Tasmāti ārammaṇamūlakādīsu suddhikanayassa alabbhamānattā. Ekamūlakanayo daṭṭhabbo ārammaṇamūlaketi adhippāyo. ‘‘Ārammaṇapaccayā…pe… avigatapaccayāti vā’’tiādi tādisaṃ vācanāmaggaṃ sandhāya vuttaṃ. Yattha ‘‘ārammaṇapaccayā hetupaccayā, ārammaṇapaccayā adhipatipaccayā, ārammaṇapaccayā…pe… avigatapaccayā’’ti evaṃ ārammaṇamūlake anantarapaccayamūlabhūtā ārammaṇapaccayapariyosānameva ekamūlakaṃ dassetvā upari avasiṭṭhaekamūlakato paṭṭhāya yāva sabbamūlake vigatapaccayā, tāva saṃkhipitvā avigatapaccayova dassito. Tenāha ‘‘ekamūlakesū’’tiādi. Ito paresupi edisesu ṭhānesu eseva nayo. Mūlameva dassetvāti adhipatimūlake ekamūlakassa ādimeva dassetvā. Na suddhikadassananti na suddhikanayadassanaṃ. ‘‘Suddhikanayo hi visesābhāvato ārammaṇamūlakādīsu na labbhatī’’ti hi vuttaṃ. Nāpi sabbamūlakekatipayapaccayadassanaṃ upari sabbamūlake ekamūlakassa āgatattā.
४१. एकस्मिञ्चाति अविगतमूलकादिके च नये। सङ्खेपन्तरगतोति सङ्खेपस्स सङ्खिपितस्स अब्भन्तरगतो, सङ्खिपितब्बोति अत्थो। मज्झिमानं दस्सनन्ति मज्झिमानं नयतो दस्सनं, अञ्ञथा सङ्खेपो एव न सिया। गतिदस्सनन्ति अन्तदस्सनं अकत्वा पाळिगतिया दस्सनं, तञ्च आदितो पट्ठाय कतिपयदस्सनमेव। तेन विगतपच्चयुद्धारणेन ओसानचतुक्कं दस्सेति अविगतमूलके विगतपच्चयस्स ओसानभावतो। सब्बमूलकस्स अवसानेन ‘‘विगतपच्चया’’ति पदेन।
41. Ekasmiñcāti avigatamūlakādike ca naye. Saṅkhepantaragatoti saṅkhepassa saṅkhipitassa abbhantaragato, saṅkhipitabboti attho. Majjhimānaṃ dassananti majjhimānaṃ nayato dassanaṃ, aññathā saṅkhepo eva na siyā. Gatidassananti antadassanaṃ akatvā pāḷigatiyā dassanaṃ, tañca ādito paṭṭhāya katipayadassanameva. Tena vigatapaccayuddhāraṇena osānacatukkaṃ dasseti avigatamūlake vigatapaccayassa osānabhāvato. Sabbamūlakassa avasānena ‘‘vigatapaccayā’’ti padena.
यथा हेतुआदीनं पच्चयानं उद्देसानुपुब्बिया दुकतिकादियोजना कता, एवं तत्थ आरम्मणादिपच्चये लङ्घित्वापि सक्का योजनं कातुं, तथा कस्मा न कता? यदिपि अनवसेसतो पच्चयानं मूलभावेन गहितत्ता केसञ्चि केहिचि योजने अत्थविसेसो नत्थि, आरम्मणमूलकादीसु पन आरम्मणाधिपतिदुकादीनं हेतुमूलके च हेतुअधिपतिअनन्तरतिकादीनं तंतंअवसिट्ठपच्चयेहि योजनाय अत्थेव विसेसो, एवं सन्तेपि यस्मा उप्पटिपाटिया योजना न सुखग्गहणा, सक्का च ञाणुत्तरेन पुग्गलेन यथादस्सितेन नयेन योजितुन्ति उप्पटिपाटिया पच्चये अग्गहेत्वा पटिपाटियाव ते योजेत्वा दस्सिताति इममत्थमाह ‘‘एत्थ चा’’तिआदिना।
Yathā hetuādīnaṃ paccayānaṃ uddesānupubbiyā dukatikādiyojanā katā, evaṃ tattha ārammaṇādipaccaye laṅghitvāpi sakkā yojanaṃ kātuṃ, tathā kasmā na katā? Yadipi anavasesato paccayānaṃ mūlabhāvena gahitattā kesañci kehici yojane atthaviseso natthi, ārammaṇamūlakādīsu pana ārammaṇādhipatidukādīnaṃ hetumūlake ca hetuadhipatianantaratikādīnaṃ taṃtaṃavasiṭṭhapaccayehi yojanāya attheva viseso, evaṃ santepi yasmā uppaṭipāṭiyā yojanā na sukhaggahaṇā, sakkā ca ñāṇuttarena puggalena yathādassitena nayena yojitunti uppaṭipāṭiyā paccaye aggahetvā paṭipāṭiyāva te yojetvā dassitāti imamatthamāha ‘‘ettha cā’’tiādinā.
तञ्च गमनं युत्तन्ति यं सब्बेहि तिकेहि एकेकस्स दुकस्स योजनावसेन पाळिगमनं, तं युत्तं तिकेसु दुकानं पक्खेपभावतो। तत्थाति दुकेसु। एकेकस्मिन्ति एकेकस्मिं दुकतिके। नयाति अनुलोमनयादयो वारे वारे चत्तारो नया, पुच्छा पन सत्तवीसति। यदि एवं कस्मा हेतुदुकेन समानाति? तं तिकपदेसु पच्चेकं हेतुदुकस्स लब्भमानस्स हेतुदुकभावसामञ्ञतो वुत्तं।
Tañca gamanaṃ yuttanti yaṃ sabbehi tikehi ekekassa dukassa yojanāvasena pāḷigamanaṃ, taṃ yuttaṃ tikesu dukānaṃ pakkhepabhāvato. Tatthāti dukesu. Ekekasminti ekekasmiṃ dukatike. Nayāti anulomanayādayo vāre vāre cattāro nayā, pucchā pana sattavīsati. Yadi evaṃ kasmā hetudukena samānāti? Taṃ tikapadesu paccekaṃ hetudukassa labbhamānassa hetudukabhāvasāmaññato vuttaṃ.
वुत्तनयेनाति ‘‘न ही’’तिआदिना दुकतिके वुत्तनयेन। तत्थ हि न दुकस्स योजना अत्थि, अथ खो दुकानं एकेकेन पदेन तिकस्स योजना। तेनाह ‘‘एकेको तिको दुकसतेन योजितो’’ति। एकेकस्मिन्ति एकेकस्मिं तिकदुके।
Vuttanayenāti ‘‘na hī’’tiādinā dukatike vuttanayena. Tattha hi na dukassa yojanā atthi, atha kho dukānaṃ ekekena padena tikassa yojanā. Tenāha ‘‘ekeko tiko dukasatena yojito’’ti. Ekekasminti ekekasmiṃ tikaduke.
तिकादयो छ नयाति ‘‘तिकञ्च पट्ठानवर’’न्तिआदिना गाथायं वुत्ता तिकपट्ठानादयो छ नया। सत्तविधम्पीति वारभेदेन सत्तधा भिन्दित्वा वुत्तम्पि। अनुलोमन्ति पच्चयानुलोमं अनुलोमभावसामञ्ञेन सह गहेत्वा। तथा चतुब्बिधम्पि तिकपट्ठानं तिकपट्ठानतासामञ्ञेन, दुकपट्ठानादीनि च चत्तारि चत्तारि तंसामञ्ञेन सह गहेत्वा। इममत्थं गहेत्वा ‘‘तिकञ्च पट्ठानवर’’न्ति गाथाय अधिप्पायविभावनवसेन ‘‘अनुलोमम्ही’’तिआदिना वुत्तं इममत्थं गहेत्वा। सत्तप्पभेदेति पटिच्चवारादिवसेन सत्तप्पभेदे। छपि एते तिकादिभेदेन चतुचतुप्पभेदा धम्मानुलोमादिवसेन छ उद्धरितब्बाति इदं दस्सेतीति योजना। अयञ्हेत्थ सङ्खेपत्थो – धम्मानुलोमादिविभागभिन्नापि तिकादिभावसामञ्ञेन एकज्झं कत्वा वुत्ता तिकपट्ठानादिसङ्खाता तिकादयो छ धम्मनया पटिच्चवारादिवसेन विभजियमाना तत्थ तत्थ निद्धारियमाने अनुलोमतासामञ्ञेन अनुलोमन्ति एकतो गहिते पच्चयानुलोमे सुट्ठु अतिविय गम्भीराति। अट्ठकथायं पन ‘‘इध पन अयं गाथा तस्मिं धम्मानुलोमे पच्चयानुलोमं सन्धाय वुत्ता’’ति धम्मानुलोमो पच्चयानुलोमस्स विसेसनभावेन नियमेत्वा वुत्तो। एस नयो पच्चनीयगाथादीसुपि। तिकपट्ठानस्स दुकपट्ठानस्स च पुब्बे अत्थो वुत्तोति आह ‘‘दुकतिकपट्ठानादीसू’’ति। तिकेहि पट्ठानन्ति तिकेहि नानप्पकारतो पच्चयविभावनं, तिकेहि वा ञाणस्स पवत्तनट्ठानं। दुकसम्बन्धि तिकपट्ठानं, दुकविसिट्ठानं वा तिकानं पट्ठानं दुकतिकपट्ठानन्ति इममत्थं दस्सेन्तो ‘‘दुकान’’न्तिआदिमाह। दुकादिविसेसितस्साति दुकादिपदविसेसितस्स दुकादिभावो दट्ठब्बो ‘‘हेतुं कुसलं धम्मं पटिच्च, नहेतुं कुसलं धम्मं पटिच्चा’’तिआदिवचनतो।
Tikādayocha nayāti ‘‘tikañca paṭṭhānavara’’ntiādinā gāthāyaṃ vuttā tikapaṭṭhānādayo cha nayā. Sattavidhampīti vārabhedena sattadhā bhinditvā vuttampi. Anulomanti paccayānulomaṃ anulomabhāvasāmaññena saha gahetvā. Tathā catubbidhampi tikapaṭṭhānaṃ tikapaṭṭhānatāsāmaññena, dukapaṭṭhānādīni ca cattāri cattāri taṃsāmaññena saha gahetvā. Imamatthaṃ gahetvā ‘‘tikañca paṭṭhānavara’’nti gāthāya adhippāyavibhāvanavasena ‘‘anulomamhī’’tiādinā vuttaṃ imamatthaṃ gahetvā. Sattappabhedeti paṭiccavārādivasena sattappabhede. Chapi ete tikādibhedena catucatuppabhedā dhammānulomādivasena cha uddharitabbāti idaṃ dassetīti yojanā. Ayañhettha saṅkhepattho – dhammānulomādivibhāgabhinnāpi tikādibhāvasāmaññena ekajjhaṃ katvā vuttā tikapaṭṭhānādisaṅkhātā tikādayo cha dhammanayā paṭiccavārādivasena vibhajiyamānā tattha tattha niddhāriyamāne anulomatāsāmaññena anulomanti ekato gahite paccayānulome suṭṭhu ativiya gambhīrāti. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘idha pana ayaṃ gāthā tasmiṃ dhammānulome paccayānulomaṃ sandhāya vuttā’’ti dhammānulomo paccayānulomassa visesanabhāvena niyametvā vutto. Esa nayo paccanīyagāthādīsupi. Tikapaṭṭhānassa dukapaṭṭhānassa ca pubbe attho vuttoti āha ‘‘dukatikapaṭṭhānādīsū’’ti. Tikehi paṭṭhānanti tikehi nānappakārato paccayavibhāvanaṃ, tikehi vā ñāṇassa pavattanaṭṭhānaṃ. Dukasambandhi tikapaṭṭhānaṃ, dukavisiṭṭhānaṃ vā tikānaṃ paṭṭhānaṃ dukatikapaṭṭhānanti imamatthaṃ dassento ‘‘dukāna’’ntiādimāha. Dukādivisesitassāti dukādipadavisesitassa dukādibhāvo daṭṭhabbo ‘‘hetuṃ kusalaṃ dhammaṃ paṭicca, nahetuṃ kusalaṃ dhammaṃ paṭiccā’’tiādivacanato.
पच्चयानुलोमवण्णना निट्ठिता।
Paccayānulomavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पट्ठानपाळि • Paṭṭhānapāḷi / ३. पुच्छावारो • 3. Pucchāvāro
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / १. पच्चयानुलोमवण्णना • 1. Paccayānulomavaṇṇanā
